рднाрд╡рдиा рдоाрд╕ीрд╡ाрд▓ |
- рднाрд╡рдиा рдоाрд╕ीрд╡ाрд▓
‘рджрд▓िрдд рдиाрд░ीрд╡ाрдж’ рднाрд░рддीрдп рдиाрд░ीрд╡ाрдж (рдЬिрд╕े рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдоें рд╕्рдд्рд░ी рд╡िрдорд░्рд╢ рдХे рд░ूрдк рдоें рдЬाрдиा рдЬाрддा рд╣ै) рдХे рднीрддрд░ рд╕े рд╕्рд╡рдпं рдХे рд▓िрдП рдЦреЬा рд╣ोрдиे рд╡ाрд▓ा рд╡рд╣ рд╡рд░्рдЧ рд╣ै рдЬो рдЕрдкрдиे, рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд░ाрдЬрдиैрддिрдХ, рдЖрд░्рдеिрдХ рдкрд░िрд╡ेрд╢ рдХे рдХाрд░рдг рдХрд╣ीं рдкीрдЫे рдЫुрдЯ рдЬाрддा рд╣ै। рдпрд╣ рд╡рд░्рдЧ рдПрдХ рдУрд░ рдиाрд░ीрд╡ाрдж рд╕े рдЦुрдж рдХो рдЕрд▓рдЧ рдХрд░рддा рд╣ै рд╡рд╣ीं рджрд▓िрдд рдЪिंрддрди рд╕े рднी ‘рджрд▓िрдд рд╕्рдд्рд░ी рдЪिंрддрди’ рдХो рдЕрд▓рдЧाрддा рд╣ै рдХ्рдпोंрдХि рдЗрдирдХा рдоाрдирдиा рдеा рдХि рдиाрд░ीрд╡ाрдж рдХे рднीрддрд░ рд╡рд╣ рдЕрдкрдиी рддрдеाрдХрдеिрдд рдЬाрддि рдХे рдХाрд░рдг рджोрдпрдо рджрд░्рдЬे рдХे рд░ूрдк рдоें рд╡्рдпाрдЦ्рдпिрдд рд╣ोрддी рд░рд╣ी рд╣ै рдФрд░ рдЙрдирдХी рд╕рдорд╕्рдпाрдПं рдпрд╣ाँ рдЧौрдг рднूрдоिрдХा рдоें рд╕ाрдордиे рдЖрддी рд╣ै। рджрд▓िрдд рдиाрд░ीрд╡ाрдж рдХे рдоुрдЦрд░ рд╣ोрдиे рдХा рджूрд╕рд░ा рдХाрд░рдг рджрд▓िрдд рдкिрддृрд╕рдд्рддा рд╕े рдоुрдХ्рддि рд░рд╣ा। рджрд▓िрдд рдЪिंрддрди рдпा рдХрд╣ा рдЬाрдП рдХी рджрд▓िрдд рд╡िрдорд░्рд╢ рдХे рдЕрдЧुрдЖ рдкुрд░ुрд╖ рд░рд╣े рдЬिрди्рд╣ोंрдиे рдЗрд╕ рд╡िрдЪाрд░рдзाрд░ा рдХो рдХेंрдж्рд░ीрдп рд░ूрдк рджिрдпा। рд╣ाрд╢िрдП рдХे рд╕рдоाрдЬ рдоें рднрд▓े рд╣ी рдорд╣िрд▓ाрдУं рдХो рдХुрдЫ рд╕्рддрд░ рддрдХ рдиिрд░्рдгрдп рдХा рдЕрдзिрдХाрд░ рдеा, рд╡рд╣ рд╡िрд░ोрдз рдк्рд░рдХрдЯ рдХрд░ рд╕рдХрддी рдеी рдмाрд╡рдЬूрдж рдЗрди рд╕рдмрдХे рд╡рд╣ рдЕрдкрдиे рд╣ी рдШрд░ рдоें рдк्рд░рддाреЬिрдд рднी рд╣ो рд░рд╣ी рдеी рдХ्рдпोंрдХि рдкिрддृрд╕рдд्рддाрдд्рдордХ рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдм्рд░ाрд╣्рдордг рд╕рдоाрдЬ рдоें рд╣ी рдоौрдЬूрдж рдирд╣ीं рдеी рдмрд▓्рдХि рджрд▓िрддों рдоें рднी рдеी। рдХांрдЪा рдЗрд▓ैрдпा рдЕрдкрдиे рдПрдХ рд╕ाрдХ्рд╖ाрдд्рдХाрд░ рдоें рдХрд╣рддे рд╣ैं ‘рд╣िрд╕्рдЯोрд░िрдХрд▓ рд░ेрд╡ोрд▓्рдпूрд╢рди рдХे рдмाрдж рдиिрдЪрд▓े рддрдмрдХे рдХी рдЬाрддि рд╡िрд╢ेрд╖ рд░ूрдк рд╕े рджрд▓िрдд рдЬाрддि рдиे рдм्рд░ाрд╣्рдордгрд╡ाрдж рдХो рдЕрдкрдиा рд▓िрдпा...рдЬिрд╕े рд╡рд╣ ‘рджрд▓िрдд рдбेрдоोрдХ्рд░ेрдЯिрдХ рдкैрдЯ्рд░िрдпाрд░्рдХी’ рдХрд╣рддे рд╣ैं। рджрд▓िрдд рд╕рдоाрдЬ рдоें рдЬिрд╕ рдкिрддृрд╕рдд्рддा рдХी рдмाрдд рдХांрдЪा рдЗрд▓ैрдпा рдХрд░рддे рд╣ैं рдЙрд╕рдоें рджрд▓िрдд рдорд╣िрд▓ाрдУं рдХो рдШрд░ेрд▓ू рд╣िंрд╕ा, рд╢्рд░рдо рдХे рддिрд╣рд░े рд╢ोрд╖рдг рд╕े рд╢ोрд╖िрдд рд╣ोрдиे рдХे рд╕ाрде рд╣ी рд╕рдоाрдЬ рдоें рджрд▓िрдд рд╣ोрдиे рдХी рдЕрдкрдиी рдпрдеाрд╡рдд рд╕्рдеिрддि рд╕े рднी рдЬूрдЭрддे рджेрдЦा рдЬाрддा рд╣ै।
рджрд▓िрдд рд╕्рдд्рд░ीрд╡ाрджी рд▓ेрдЦрди рдХो рд╢рд░्рдоिрд▓ा рд░ेрдЧे ‘рднिрди्рдирддा’ рдФрд░ ‘рдЕрд▓рдЧ рдЖрд╡ाрдЬ’ (Different Voice) рдХे рд░ूрдк рдоें рд╡्рдпाрдЦ्рдпिрдд рдХрд░рддी рд╣ै рдФрд░ рд▓िрдЦрддी рд╣ैं “рд╕्рдд्рд░िрдпों рдХी рдЕрд▓рдЧ рдЖрд╡ाреЫ рдЙрдирдХी рднिрди्рдирддा рдХो рдиाрдо рджेрдиे рдоाрдд्рд░ рдХा рдоुрдж्рджा рдирд╣ीं рд╣ै। рднिрди्рдирддा рдХा рдиाрдордХрд░рдг рддो рдЕрд╕्рдоिрддा рдХी рд╕ंрдХीрд░्рдг рд░ाрдЬрдиीрддि рдХो рдЬрди्рдо рджेрддा –‘рдЗрд╕рдХी рдмрдЬाрдп ‘рднिрди्рдирддा’ рдкрд░ рдпрд╣ рдЬोрд░ рдЬाрддि рд╡ рдЬेंрдбрд░ рдХो рдЪрд░्рдЪा рдХे рдХेंрдж्рд░ рдоें рд▓ाрдиे рдХी рддрд░рд╣ рдкреЭा рдЬाрдП рдФрд░ рджрд▓िрдд рд╕्рдд्рд░ीрд╡ाрдж рдХे рджृрд╖्рдЯिрдХोрдг рдХो рд╕рдордЭрдиे рдХी рдХोрд╢िрд╢ рдХी рддрд░рд╣ рджेрдЦा рдЬाрдП”। рджрд▓िрдд рдорд╣िрд▓ा рдЬрд╣ाँ рдЬाрддीрдп рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рдЙрдЪ्рдЪ рдЬाрддीрдп рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдоें рдкुрд░ुрд╖ рдФрд░ рд╕्рдд्рд░ी рджोрдиों рд╕े рд╢ोрд╖िрдд рд╣ोрддी рд╣ैं рд╡рд╣ीं рдЕрдкрдиे рд╣ी рд╕рдоाрдЬ рдоें рдкुрд░ुрд╖ рд╡рд░्рдЧ рд╕े рднी рд╢ोрд╖िрдд рджेрдЦी рдЬाрддी рд╣ै। рд╢ोрд╖рдг рдХा рдпрд╣ рдХ्рд░рдо рдЬाрддि рддрдХ рд╣ी рд╕ीрдоिрдд рдирд╣ीं рд░рд╣рддा рдмрд▓्рдХि рд╡рд░्рдЧ рдХे рднीрддрд░ рднी рд╡рд╣ рд╢्рд░рдо рдХे рддिрд╣рд░े рд╢ोрд╖рдг рд╕े рд╢ोрд╖िрдд рд╣ोрддी рд╣ै। рд╢्рд░рдо рдХा рдпрд╣ рддिрд╣рд░ा рд╢ोрд╖рдг рдШрд░ेрд▓ू рд╢्рд░рдо, рдШрд░ рд╕े рдмाрд╣рд░ рдХाрдо рдХрд░рдиे рдХा рд╢्рд░рдо рдФрд░ рдкुрдирд░्рдд्рдкाрджрди рдХे рд╢्рд░рдо рд╕े рдЬुреЬрддा рд╣ै। рдорд╣िрд▓ा рдпрджि рд╢िрдХ्рд╖िрдд рд╣ै рд╕्рдеिрддि рддрдм рднी рдпрдеाрд╡рдд рдмрдиी рд░рд╣рддी рд╣ै। рдЬाрддि рдФрд░ рд╡рд░्рдЧ рдЖрдзाрд░िрдд рд╢ोрд╖рдг рдХी рдк्рд░рдХ्рд░िрдпां рд╕рдоाрдЬ рдоें рдорд╣िрд▓ाрдУं рдХी рд╕्рдеिрддि рдХो рдЕрдзिрдХ рдЧंрднीрд░ рдмрдиाрддी рд╣ैं। рджрд▓िрдд рдорд╣िрд▓ाрдУं рдХी рдпрдеा рд╕्рдеिрддि рдХो рдкрд╣рдЪाрдирддे рд╣ुрдП рд╢рд░्рдоिрд▓ा рд░ेрдЧे рджрд▓िрдд рд╕्рдд्рд░ी рджृрд╖्рдЯिрдХोрдг рдХी рдмाрдд рдХрд░рддी рд╣ैं ‘рджрд▓िрдд рд╕्рдд्рд░ी рджृрд╖्рдЯिрдХोрдг рд╕рдоाрдЬ рдж्рд╡ाрд░ा рдиिрд░्рдоिрдд рд╕рдоुрджाрдпों рдХे рднीрддрд░ рдиिрдЬी рдЕрдиुрднрд╡ों рдкрд░ рдЬोрд░ рджेрддा рд╣ै рддрдеा рдЬाрддि, рд╡рд░्рдЧ рдХ्рд╖ेрдд्рд░ीрдп рд░ाрдЬрдиीрддि рдХे рдЙрди рдЕрдиेрдХ рд╢्рд░ेрдгी рдмрдж्рдз рд╡ рд╕рддрдд рдкрд░िрд╡рд░्рддрдирд╢ीрд▓ рд╕рдд्рддा рд╕рдоीрдХрд░рдгों рдкрд░ рдз्рдпाрди рдХेрди्рдж्рд░िрдд рдХрд░рддा рд╣ै। рдЬिрди्рд╣ोंрдиे рдЗрди рд╕рдоुрджाрдпों рдХा рдиिрд░्рдоाрдг рдХिрдпा рд╣ै... рдоाрдирдиा рд╣ोрдЧा рдХि рджрд▓िрдд рд╕्рдд्рд░ीрд╡ाрджी рджृрд╖्рдЯिрдХोрдг рд╕्рд╡рдпं рдХो рдоुрдХ्рдд рдХрд░рдиेрд╡ाрд▓ी рдЬाँрдЪ-рдкрд░рдЦ рдФрд░ рд╕ंрд╢ोрдзрдиों рдХे рд▓िрдП рдЦुрд▓ा рд╣ै ’। рджрд▓िрдд рд╕्рдд्рд░ीрд╡ाрджी рдЗрд╕ी рджृрд╖्рдЯिрдХोрдг рдХो рджрд▓िрдд рд╕्рдд्рд░ी рдЖрдд्рдордХрдеाрдУं рдХे рднीрддрд░ рднी рджेрдЦा рдЧрдпा рд╣ै।
рд╕्рдд्рд░ी рдЬрдм рдЖрдд्рдордХрдеा рд▓िрдЦрддी рд╣ै рддो рдЙрд╕े рдзрдоाрдХे рдХे рд░ूрдк рдоें рджेрдЦा рдЬाрддा рд╣ै। рдпрджि рд╡рд╣ рд╕्рдд्рд░ी рджрд▓िрдд рд╣ो рддो рдЙрд╕рдХी рдпाрддрдиा рдХी рджाрд╕्рддाрди рдФрд░ рдмреЭ рдЬाрддी рд╣ै, рдЬो рд╣рд░ рджрд▓िрдд рдХे рд╕ाрде рдШрдЯिрдд рд╣ोрддी рд╣ै। рджрд▓िрдд рд╕्рдд्рд░ी рдЖрдд्рдордХрдеा рд▓ेрдЦрди рдХी рд╢ुрд░ुрдЖрдд рдмाрдмा рд╕ाрд╣рдм рдЕंрдмेрдбрдХрд░ рдХी рднूрдоि рдорд╣ाрд░ाрд╖्рдЯ्рд░ рд╕े рд╣ोрддी рд╣ै рдЬिрдирдоें рдмेрдмी рдХांрдмрд▓े рдХी ‘рдЬीрд╡рди рд╣рдоाрд░ा (рдЬीрдгं рдЖрдоुрдЪ) рдорд░ाрдаी , рд╢ांрддा рдХृрд╖्рдг рдХांрдмрд▓े рдХी ‘рдоाрдЬ्рдпा рдЬрд▓्рдоाрдЪी рдЪिрдд्рддрд░рдХрдеा’(рдорд░ाрдаी) , 1981 рдоें рдХुрдоुрдж рдкाрд╡реЬे рдХी ‘рдЕंрддः рд╕्рдлोрдЯ’(рдорд░ाрдаी), рдЬрдиाрдмाрдИ рдЧिрд░рд╣े рдХी ‘рдорд░рдгрдХрд▓ा (рдорд░рдгрдкीреЬा) рдорд░ाрдаी, 2003 рдоें рдЙрд░्рдоिрд▓ा рдкрд╡ाрд░ рдХी ‘рдЖрдпрджाрди’ (рдорд░ाрдаी), 1999 рдоें рдХौрд╢рд▓्рдпा рдмैрд╕ंрдд्рд░ी рдХी ‘рджोрд╣рд░ा рдЕрднिрд╢ाрдк’, 2011 рдоें рд╕ुрд╢ीрд▓ा рдЯाрдХрднौрд░े рдХी ‘рд╢िрдХंрдЬे рдХा рджрд░्рдж’ рдЖрджि рдк्рд░рдоुрдЦ рдЖрдд्рдордХрдеाрдПँ рд╣ैं। рдЖрдд्рдордХрдеाрдУं рдХे рдЕрддिрд░िрдХ्рдд рдорд╣िрд▓ाрдУं рдж्рд╡ाрд░ा рдЖрдд्рдорд╡ृрдд рднी рд▓िрдЦे рдЧрдП рдЬिрдирдоें ‘рдЬाрддीрдп рджुрд░्рднाрд╡рдиा рдХी рд╢िрдХाрд░’ рд░рдоा рдкांрдЪाрд▓, ‘рдоेрд░ा рд╕ृрдЬрдиाрдд्рдордХ рд╕ंрдШрд░्рд╖ рдЬाрд░ी рд╣ै’ рдкी. рд╢िрд╡рдХाрдоी, ‘рдоेрд░ा рдмрдЪрдкрди: рдЬीрд╡рди рдХे рдХुрдЫ рдк्рд░рд╕ंрдЧ’ рдЕрдиिрддा рднाрд░рддी, ‘рдЕрдз्рдпाрдкрдХрдЧिрд░ी’ рд╣ेрдорд▓рддा рдорд╣िрд╢्рд╡рд░, ‘рддुрдо्рд╣ाрд░ी рдЬाрдд рдХ्рдпा рд╣ै!’ рд░ाрдЬ рд░ाрдиी, ‘рдЬाрддिрд╡ाрджी рдоाрдирд╕िрдХрддा рдХी рдкреЬрддाрд▓’ рд╕्рдоिрддा рдкाрдЯिрд▓, ‘рдЬो рдХрд╣ी рдирд╣ीं’ рдбॉ рд░рдЬрдиी рдЕрдиुрд░ाрдЧी, ‘рдЕрд╕рдоाрдирддा рдХे рд╡िрд░ुрдж्рдз рд╕ंрдШрд░्рд╖’ рдЙрдкाрд╕рдиा рдЧौрддрдо, ‘рд╡рд░्рдЧ, рдЬाрддि рдФрд░ рдЬेंрдбрд░’ рд░рдЬрдиी рддिрд▓рдХ, ‘реЫाрд░ी рд╣ै рд╣рд░ рдХрджрдо рдкрд░ рдЬंрдЧ’ рдкुрд╖्рдкा рд╡िрд╡ेрдХ рдЖрджि рдк्рд░рдоुрдЦ рд╣ैं। рджрд▓िрдд рд╕्рдд्рд░ी рдЖрдд्рдордХрдеाрдУं рдХो рдпрджि рд╡िрд╕्рддाрд░ рд╕े рджेрдЦें рддो рдпрд╣ рд╕рдоाрдЬ рди рдХेрд╡рд▓ рдЬाрддि рд╕े рдмрд▓्рдХि рд╡рд░्рдЧ рдФрд░ рдЬेंрдбрд░ рд╕े рднी рдк्рд░рднाрд╡िрдд рд░рд╣ा। рд╕рдоाрдЬ рдХा рд╡िрднाрдЬрди рдЬाрддि рдЖрдзाрд░िрдд рд░рд╣ा рд╣ै рдФрд░ рдЬाрддि рд╣ी рд╡рд░्рдЧ рдХा рдиिрд░्рдзाрд░рдг рднी рдХрд░рддी рд╣ै рдФрд░ рдпрд╣ी рдЬाрддि рд╕рдоाрдЬ рдоें рд╕्рдд्рд░ी рд╣ोрдиे рдХी рдкीреЬा рдХो рджोрдпрдо рджрд░्рдЬे рддрдХ рдкрд╣ुँрдЪाрддी рд╣ै।
рд╕्рдд्рд░ी рдЖрдд्рдордХрдеा рд▓ेрдЦрди рдЕंрдмेрдбрдХрд░ рдХे рд╡िрдЪाрд░ों рд╕े рди рдХेрд╡рд▓ рдк्рд░рднाрд╡िрдд рджेрдЦा рдЧрдпा рдмрд▓्рдХि рд╕рдоाрдЬ рдоें рдЙрдирдХे рд╡िрдЪाрд░ों рдХो рд╕्рдеाрдкिрдд рднी рдХрд░рддा рд╣ै рдХ्рдпोंрдХि рдпрд╣ рд╕рдоाрдЬ рдПрдХ рдУрд░ рджрд▓िрдд рд╣ोрдиे рдХी рдкीреЬा рд╕े рдкीреЬिрдд рдеा рддो рджूрд╕рд░ी рдУрд░ рд╕्рдд्рд░ी рд╣ोрдиे рдХी рдЕрдкрдиी рдЬैрд╡िрдХ рдХ्рд░िрдпा рд╕े। 'рдЬाрддि' рдХा рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╡िрднाрдЬрди рд╡्рдпрдХ्рддि рдХे рдЬीрд╡рди рдХो рдХिрддрдиा рдЕрдзिрдХ рдк्рд░рднाрд╡िрдд рдХрд░рддा рд╣ै। рдЗрд╕рдХा рдк्рд░рдоाрдг ‘рд╢िрдХंрдЬे рдХा рджрд░्рдж’ рд╣ै рдЬрд╣ाँ рд╕рдоाрдЬ рдЙрдЪ्рдЪрд╡рд░्рдг рдХे рднिрдЦाрд░ी рдХो рднी рд╕рдо्рдоाрди рджेрддा рд╣ै рдкрд░ंрддु рд╢िрдХ्рд╖िрдд рджрд▓िрдд рдХो рдЕрдЫूрдд рдоाрдирддे рд╣ुрдП рдЙрд╕рдХी рдЫाрдпा рд╕े рднी рдкрд░рд╣ेрдЬ рдХрд░рддा рд╣ै। рд╕ुрд╢ीрд▓ा рдЯाрдХрднौрд░े рдЗрд╕ рд╕рдд्рдп рдХो рдЙрдж्рдШрдШाрдЯिрдд рдХрд░рддी рд╣ैं। рдкреЬोрд╕рди рднिрдЦाрд░ी рдХो рдЙрдирдХी рдЬाрддि рд╕े рдкрд░िрдЪिрдд рдХрд░ाрддी рд╣ै, рдФрд░ рдХрд╣рддी рд╣ै- “рдорд╣ाрд░ाрдЬ рдЬी рдЗрд╕ рдШрд░ рдХी рднिрдХ्рд╖ा рдирд╣ीं рд▓ेрдиा। рдпрд╣ाँ рдЬрдоाрджाрд░рди рд░рд╣рддी рд╣ै।.. рдЕрдЪ्рдЫा рд╣ुрдЖ рдоाрддा рдЬी рдЖрдкрдиे рдмрддा рджिрдпा। рднрд▓ा рдЙрдирдХे рдШрд░ рдХा рдЖрдЯा рдХैрд╕े рд▓े рд╕рдХрддा рд╣ूँ।” рд╢िрдХ्рд╖िрдд рджрд▓िрдд рд╡्рдпрдХ्рддि рдХा рд╕्рддрд░ рд╕рдоाрдЬ рдоें рднिрдЦाрд░ी рд╕े рднी рдЕрдзिрдХ рдиिрдо्рди рд╣ै। рд╕ुрд╢ीрд▓ा рдЯाрдХрднौрд░े рдХे рд╕рдоाрди рд╣ी рд╢ांрддा рдХृрд╖्рдг рдХाрдо्рдмрд▓े рдЕрдкрдиी рдЖрдд्рдордХрдеा ‘рдиाрдЬा’ рдоें рд╢िрдХ्рд╖िрдд рд╡рд░्рдЧ рдкрд░ рд▓िрдЦрддी рд╣ैं рдЬो рд╢िрдХ्рд╖िрдд рд╣ोрдиे рдХे рдмाрд╡рдЬूрдж рднी рдЕрдкрдиे рдмрдЪ्рдЪों рдХो рдЬाрддि рдХा рдкाрда рд╕िрдЦाрддे рд╣ैं рдФрд░ рдмрдЪрдкрди рд╕े рд╣ी рдЙрдирдХे рдорди рдкрд░ рдЬाрддि рдХा рд▓ेрдмрд▓ рд▓рдЧा рджेрддे рд╣ैं। рд╢ांрддा рдХृрд╖्рдг рдХाрдо्рдмрд▓े рд▓िрдЦрддी рд╣ैं- рдоेрд░ी рд▓реЬрдХी рдиे рдЕрдкрдиी рд╕рд╣ेрд▓ी рдХे рдШрд░ рдк्рдпाрд╕ рд▓рдЧрдиे рдкрд░ рдордЯрдХे рдХा рдкाрдиी рдкी рд▓िрдпा рддो рдЙрд╕рдХी рд╕рд╣ेрд▓ी рд░ोрдиे рд▓рдЧी, рдкूрдЫрдиे рдкрд░ рдмोрд▓ी ‘рдоंрдЧрд▓ा рддू рдорд╣ाрд░ рдХी рд▓реЬрдХी рд╣ै। рд╣рдоाрд░े рдпрд╣ाँ рднрдЧрд╡ाрди рдХी рдкूрдЬा рд╣ोрддी рд╣ै। рдоाँ рдХрд╣рддी рд╣ै рдХि рдоंрдЧрд▓ा рдиे рдХिрд╕ी рдЪीрдЬ рдХो рд╣ाрде рд▓рдЧाрдпा рддो рднрдЧрд╡ाрди рдЕрдкрд╡िрдд्рд░ рд╣ो рдЬाрдПрдЧा’। рд╢ांрддा рдХृрд╖्рдг рдХाрдо्рдмрд▓े рдХी рддрд░рд╣ рд╣ी рдХौрд╢рд▓्рдпा рдмैрд╕ंрдд्рд░ी рднी рдорд╣ाрд░ рдЬाрддि рд╕े рдеी। рд╕рдоाрдЬ рдоें рдЕрд╕्рдкृрд╢्рдпрддा рдХो рджेрдЦрддी рд╣ैं рдФрд░ рдорд╣рд╕ूрд╕ рднी рдХрд░рддी рд╣ैं рдЬрд╣ाँ ‘рд╕рдлाрдИ рдХрд░्рдордЪाрд░िрдпों рд╕े рднी рдЫुрдд-рдЫाрдд рдмрд░рддी рдЬाрддी рдеी’ рдЕंрдмेрдбрдХрд░ рдиे рдаीрдХ рд╣ी рдХрд╣ा рд╣ै рдХि рднाрд░рдд рдоें рдЬाрддि рдХा рд╕ंрдмंрдз рдзрд░्рдо рд╕े рдЬुреЬा рд╣ै। рдзрд░्рдо рдХो рдЬрдм рддрдХ рдкुрдиः рдкрд░िрднाрд╖िрдд рдирд╣ीं рдХिрдпा рдЬाрдПрдЧा рддрдм рддрдХ ‘рдЬाрддि’ рдХी рд╕ंрд░рдЪрдиा рдХो рдЦрдд्рдо рдирд╣ीं рдХिрдпा рдЬा рд╕рдХрддा। рд╢िрдХ्рд╖ा рднी рд╕рдоाрдЬ рдоें рд╕рдоाрдирддा рд▓ाрдиे рдоें рдЪुрдХрддी рд╣ै рдЬिрд╕рдХा рдПрдХ рдЕрди्рдп рдЙрджाрд╣рд░рдг рдкी. рд╢िрд╡рдХाрдоी рдХा рдЖрдд्рдорд╡ृрдд ‘рдоेрд░ा рд╕ृрдЬрдиाрдд्рдордХ рд╕ंрдШрд░्рд╖ реЫाрд░ी рд╣ै’ рдоें рджेрдЦा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै рдЬрд╣ाँ рдПрдХ рдк्рд░рддिрдпोрдЧिрддा рдХे рджौрд░ाрди рд░िрдЬрд▓्рдЯ рдХी рдШोрд╖рдгा рд╕े рдкूрд░्рд╡ рд░िрдЬрд▓्рдЯ рди рдмрддाрдиे рдкрд░ ‘рдк्рд░рддिрднाрдЧी рдмाрд╣рд░ рдЖрдХрд░ рдмोрд▓ी-рд╢्рдбрдпूрд▓ рдХाрд╕्рдЯ рдмिрдЪ’। рдпрд╣ाँ рдЬाрддिрдЧрдд рдЯिрдк्рдкрдгी рдХी рдЬाрддी рд╣ै। рджрд▓िрдд рдорд╣िрд▓ा рдпрд╣ाँ рджрд▓िрдд рдкुрд░ुрд╖ рдХी рднांрддि рд╕рдоाрдЬ рдоें рдЬाрддिрдЧрдд рднेрджрднाрд╡ рдХो рд╕рд╣рддी рд╣ै рд╡рд╣ीं рджूрд╕рд░ी рдУрд░ рд╕рд╡рд░्рдг рдорд╣िрд▓ा рдХे рдж्рд╡ाрд░ा рднी рдЙрдкेрдХ्рд╖िрдд рд╣ोрддी рд╣ै। рд░рдоा рд░рд╕ाрд▓ рдЕрдкрдиे рдЖрдд्рдорд╡ृрдд ‘рдЬाрддीрдп рджुрд░्рднाрд╡рдиा рдХी рд╢िрдХाрд░’ рдоें рд╢िрдХ्рд╖ा рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдкрд░ рдЖрдЪ्рдЫाрджिрдд рдЬाрддीрдп рдоाрдирд╕िрдХрддा рдкрд░ рдк्рд░рд╣ाрд░ рдХрд░рддी рд╣ैं ‘рдЬрд╣ाँ рдЙрди्рд╣ें 12 рд╡рд░्рд╖ों рдХे рдЕрдз्рдпाрдкрди рд╡ рд╡рд░िрд╖्рда рд╢िрдХ्рд╖िрдХा рд╣ोрдиे рдкрд░ рднी рдкрджोрди्рдирддि рдирд╣ीं рдоिрд▓рддी’ рд╕ाрде рд╣ी рд╕ंрд╕्рдХृрдд рдХ्рд▓ाрд╕िрдХрд▓ рдоें рдПрдо.рдП рдХрд░рдиे рдХे рдЙрдирдХे рдиिрд░्рдгрдп рдкрд░ рд╢िрдХ्рд╖рдХों рдж्рд╡ाрд░ा рдмुрд▓ाрдХрд░ рдмрддाрдпा рдЬाрддा рд╣ै рдХि ‘рдЖрдк рдЕрдиुрд╕ूрдЪिрдд рдЬाрддि рдХी рд╣ो рджूрд╕рд░ा рдорд╣िрд▓ा рд╣ो। рдЗрди рджोрдиों рд╡िрдкрд░ीрдд рд╕्рдеिрддिрдпों рдХे рд╣ोрддे рд╣ुрдП рддे рд╕ंрд╕्рдХृрдд рдХा рдкीрдЫा рдХ्рдпों рдкрдХреЬे рд╣ुрдП рд╣ो’। рдЬाрддि рдХा рд╕ंрдмंрдз рдХेрд╡рд▓ рд╕рдоाрдЬ рдХी рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╕ंрд░рдЪрдиा рддрдХ рд╕ीрдоिрдд рдирд╣ीं рд╣ैं рдмрд▓्рдХि рдпрд╣ рдЖрдЬ рдоाрдирд╕िрдХрддा рдмрди рдЧрдИ рд╣ै рдЬाрддि рдХी рдпрд╣ी рдоाрдирд╕िрдХрддा рдЖрдд्рдордХрдеा рдФрд░ рдЖрдд्рдорд╡ृрддों рдоें рджेрдЦी рдЬा рд╕рдХрддी рд╣ै।
рдоाрд░्рдХ्рд╕ рдиे рдЬрдм рд╕рд░्рд╡рд╣ाрд░ा рд╣ी рдмाрдд рдХी рдЙрд╕ рд╕рдордп рд╡рд╣ рднाрд░рдд рдХी рдЬाрддीрдп рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдХो рдЕрдЪ्рдЫे рд╕े рдкрд░рдЦ рди рд╕рдХे। рдЕрдЧрд░ рдЬाрдирддे рддो рд╡рд░्рдЧ рд╕рдоाрдирддा рдХे рдЬिрд╕ рд╕िрдж्рдзांрдд рдХो рд╡рд╣ рдХ्рд░ांрддि рдХा рд╣рдеिрдпाрд░ рдоाрдирддे рдеे рднाрд░рдд рдоें ‘рдлेрд▓’ рди рд╣ोрддा। рднाрд░рдд рдоें рд╡рд░्рдЧ рд╕े рдЕрдзिрдХ рдЬाрддि рдХा рдорд╣рдд्рд╡ рд░рд╣ा рд╡्рдпрдХ्рддि рд╡рд░्рдЧ рд╕े рдКрдкрд░ рдЙрда рд╕рдХрддा рд╣ै рдкрд░ рдЬाрддि рдЙрд╕рдХा рдкीрдЫा рдирд╣ीं рдЫोреЬрддी। рд╕ुрд╢ीрд▓ा рдЯाрдХрднौрд░े рд▓िрдЦрддी рд╣ैं- “рдоेрд░ा рджрд░्рдж рдЙрд╕ рд╢िрдХ्рд╖िрдд, рд╕рдо्рдоाрдиिрдд рджрд▓िрдд рдорд╣िрд▓ा рдХा рджрд░्рдж рд╣ै рдЬो рдкी.рдПрдЪ.рдбी. рдк्рд░ाрдк्рдд рдХॉрд▓ेрдЬ рдХी рдк्рд░ाрдз्рдпाрдкिрдХा рд╣ोрдиे рдХे рдмाрдж рднी рдЬाрддि рдХे рд░ोрдЬрдЧाрд░ рдХे рдиाрдо рд╕े рдЬाрдиी рдЬाрддी рд╣ै। рдоेрд░ी рдЖрдд्рдордХрдеा рдоेрд░ी рд╡ेрджрдиा рдХा рджрд╕्рддाрд╡ेрдЬ рд╣ै”। рдЗрд╕ी рдЕрдкрдоाрди рд╕े рдкीреЬिрдд рд╣ोрдХрд░ рд▓िрдЦрддी рд╣ै- рдкीрдПрдЪ. рдбी рдк्рд░ाрдк्рдд / рдХाрд▓ेрдЬ рдХी рдк्рд░ाрдз्рдпрдкिрдХा / рдЬाрддि рдХे рдиाрдо рдкрд░ рдХрд╣рд▓ाрддी рд╣ै / рд╕िрд░्рдл рдЭाрдбूрд╡ाрд▓ी ‘рджोрд╣рд░ा рдЕрднिрд╢ाрдк’ рдХी рд▓ेрдЦिрдХा рдХौрд╢рд▓्рдпा рдмैрд╕ंрдд्рд░ी рд▓िрдЦрддी рд╣ैं рдХि рдЙрдирдХे рдкрддि рджेрд╡ेрди्рдж्рд░ рдХुрдоाрд░ рдЬрд╣ाँ рднी рддрдмाрджрд▓ा рд╣ुрдЖ рдЙрдирд╕े рдкрд╣рд▓े рдЙрдирдХी рдЬाрддि рд╡рд╣ाँ рдкрд╣ुँрдЪ рдЬाрддी рдеी। рджрдл्рддрд░ рдХे рдЪрдкрд░ाрд╕ी рдкрд░ рдк्рд░рднाрд╡ рдпрд╣ рдеा рдХि ‘рдЫोрдЯी рдЬाрддि рд╡ाрд▓ा рд╕ाрд╣рдм рд╣ै рдЗрд╕рд▓िрдП рди рд╡рд╣ рд╣рдоाрд░े рдШрд░ рдХा рдХाрдо рдХрд░ेрдЧा рди рд╣рдоाрд░ा рдЫुрдЖ рдЦाрдиा рдЦाрдПрдЧा, рдкрд░ рдбрдЯा рд░рд╣ेрдЧा рд╣рдоाрд░े рдШрд░’। рд╣рдоाрд░े рд╕рдоाрдЬ рдоें рд╢्рд░рдо рдХा рд╡िрднाрдЬрди рдХрд░्рдо рдирд╣ीं рдмрд▓्рдХि рдЬрди्рдо рд╣ै। рдЖрджिрдо рдпुрдЧ рдоें рдЬрдм рдХрдмीрд▓ाрдИ рд╕рдоाрдЬ рдХा рдЧрдарди рд╣ोрддा рд╣ै рд╡рд╣ीं рд╕े рдкрд░िрд╡ाрд░ рдиाрдордХ рд╕ंрд╕्рдеा рдХी рдЙрдд्рдкрдд्рддि рднी рд╣ोрддी рд╣ै। рдЬिрд╕рдоें рд╢्рд░рдо рдХे рд╡िрднाрдЬрди рдХे рд▓िрдП рд╕рдоुрджाрдп рдХा рдиिрд░्рдоाрдг рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै рдЬिрд╕рдХा рдЖрдзाрд░ рдеा рдХрд░्рдо। рд╕рдордп рдХे рд╕ाрде рдХрд░्рдо, рдЬрди्рдо рдоें рдкрд░िрд╡рд░्рддिрдд рд╣ो рдЧрдпा। рдЬिрд╕рдоें рдПрдХ рдмाрд░ рдЬрди्рдо рд▓ेрдиे рдкрд░ рдЬीрд╡рдирдкрд░्рдпंрдд рд╡ рдоृрдд्рдпु рдХे рдкрд╢्рдЪाрдд рднी рдЬाрддि рд╡्рдпрдХ्рддि рдХे рд╕ाрде рдЬुреЬी рд░рд╣рддी рд╣ै। рд╕्рд╡рдпं рднीрдорд░ाрд╡ рдЕंрдмेрдбрдХрд░ рднी ‘рдЬाрддि рдк्рд░рдеा рдХा рд╡िрдиाрд╢’ рдЕрдкрдиे рд▓ेрдЦ рдоें рдЬाрддि рдХे рдпрдеाрд░्рде рдХो рдмрддाрддे рд╣ुрдП рдХрд╣рддे рд╣ैं рдХि, “рд╡рд░्рдг рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдФрд░ рдЬाрддिрднेрдж рд╡рд╕्рддुрдд: рд╢्рд░рдо рдХा рдирд╣ीं, рд╢्рд░рдоिрдХों рдХा рд╡िрднाрдЬрди рд╣ै। рдпрд╣ी рдХाрд░рдг рд╣ै рдХि рдпрд╣ाँ рдиीрдЪे рдЧिрд░ाрдИ рдЧрдИ рдЬाрддि рдХा рдоुрдЦ्рдп рдордиुрд╖्рдп рдКрдкрд░ рд╡ाрд▓ी рдЬाрддि рдХा рдкेрд╢ा рдирд╣ीं рдХрд░ рд╕рдХрддा”।
рджрд▓िрдд рд╕рдоाрдЬ рдкрд░ рд╕рд╡рд░्рдгों рдХा рд╢ोрд╖рдг рддो рд░рд╣ा рд╣ी рд╕ाрде рд╣ी рдЙрдирдХी рд╕्рдд्рд░िрдпों рдкрд░ рднी рдЙрдирдХी рд╢ोрд╖рдгрдХाрд░ी рджृрд╖्рдЯि рд░рд╣ी। рдЬрд╣ाँ рд╕рдоाрдЬ рдоें рджрд▓िрдд рд╕्рдд्рд░ी рд╣ोрдиे рдХे рдХाрд░рдг рд╡рд╣ рд╡рд░्рдЧрднेрдж, рдЬाрддिрднेрдж, рд╢ोрд╖рдг, рд╣िंрд╕ा рдХा рд╢िрдХाрд░ рд╣ोрддी рд╣ै। рд╡рд╣ рд▓िрдЦрддी рд╣ैं "рджрд▓िрдд рдорд╣िрд▓ा рдЙрдд्рдкीреЬрди рдЪाрд╣े рдШрд░ рдоें рдЕрдкрдиों рдХे рдж्рд╡ाрд░ा рд╣ो рдпा рдмाрд╣рд░ рд╕рд╡рд░्рдг рдЧैрд░ рдкुрд░ुрд╖ों рдж्рд╡ाрд░ा, рдорд╣िрд▓ा рдЙрдд्рдкीреЬрди рдХी рдмाрддों рдХो рдкुрд░ुрд╖ рднी рдЫिрдкाрддे рд╣ैं, рдорд╣िрд▓ाрдПँ рднी рдЫिрдкाрддी рд╣ैं, рдкрд░िрд╡ाрд░ рд╕рдоाрдЬ рдоें рд╕рднी рдЫिрдкाрддे рд╣ैं"। рд╕ुрд╢ीрд▓ा рдЯाрдХрднौрд░े рднी рд╢ोрд╖рдг рдХी рдЗрд╕ рдкुрд░ुрд╖ рдоाрдирд╕िрдХрддा рд╕े рдкीреЬिрдд рд╣ोрддी рд╣ैं। рдорд╣ाрд╡िрдж्рдпाрд▓рдп рдкрд░िрд╕рд░ рдоें рдПрдХ рдЕрдз्рдпाрдкрдХ рдХा рдЕрдХ्рд╕рд░ рдЙрдирд╕े рдХрд╣рдиा "рд╕ुрд╢ीрд▓ा рддुрдо рдкреЭाрдИ рдоें рд╣ोрд╢िрдпाрд░ рд╣ो, рдоाрд░्рдЧрджрд░्рд╢рди рдХे рд▓िрдП рдоेрд░े рдШрд░ рдЖрдпा рдХрд░ो। рдоैं рддुрдо्рд╣ें рдХрд▓ेрдХ्рдЯрд░ рдмрдирд╡ा рджूंрдЧा"। рдХौрд╕рд▓्рдпा рдмैрд╕ंрдд्рд░ी рднी рд╕рдоाрдЬ рдоें рдЫेреЬ-рдЫाреЬ рдФрд░ рдпौрди рд╣िंрд╕ा рдХी рдШрдЯрдиाрдУं рдХो рд╕ाрдордиे рд▓ाрддी рд╣ैं। рдирд░्рд╕िрдЧ рдХोрд░्рд╕ рдХे рдмрд╣ाрдиे рдЕрд╕्рдкрддाрд▓ рдХा рджрд░рдмाрди рдЙрди्рд╣ें рдЕрдХेрд▓े рд╕ुрдирд╕ाрди рдЬрдЧрд╣ рдкрд░ рдмुрд▓ाрддा рд╣ै рдФрд░ рд╡рд╣ाँ рдПрдХ рдЕрдзेреЬ рдЙрдо्рд░ рдХा рд╡्рдпрдХ्рддि рдк्рдпाрд░ рдХрд░рдиे рдХी рдмाрдд рдЬाрд╣िрд░ рдХрд░рддा рд╣ै рдЬो рдмाрдж рдоें рдЙрдирдХी рдХрдЪ्рдЪी рдЙрдо्рд░ рдХो рджेрдЦрдХрд░ рдЙрди्рд╣ें рдЫोреЬ рджेрддा рд╣ैं। ‘рдЙрд╕рдиे рдЫेреЬ-рдЫाреЬ рдирд╣ीं рдХी। рд╡рд╣ рд╕िрд░्рдл рд╡िрдЪिрдд्рд░ рдвंрдЧ рд╕े рдоेрд░ी рдФрд░ рджेрдЦ рд░рд╣ा рдеा’। рд╕рдоाрдЬ рдорд╣िрд▓ाрдУं рдХा рдиिрдо्рди рдЬाрддि рдХा рд╣ोрдиा, рд╕рд╡рд░्рдгों рдФрд░ рджрд▓िрдд рдкुрд░ुрд╖ों рдХो рдЙрдирдХे рд╢ोрд╖рдг рдХा рдЕрдзिрдХाрд░ рд╕्рд╡рддः рджे рджेрддा рд╣ै। рдЕрдиिрддा рднाрд░рддी ‘рдоेрд░ा рдмрдЪрдкрди: рдЬीрд╡рди рдХे рдХुрдЫ рдк्рд░рд╕ंрдЧ’ рдЖрдд्рдорд╡ृрдд рдоें рд▓िрдЦрддी рд╣ैं рдЙрдирдХे рдкिрддा рдЬी рдХे рджोрд╕्рдд рджीрд╡ाрди рдЕंрдХрд▓ рдЕंрдмेрдбрдХрд░рд╡ाрджी рдФрд░ рдмौрдж्рдз рд╡िрдЪाрд░ों рд╕े рд╕ंрдкрди्рди рд╡्рдпрдХ्рддि рдеे। рдЕрдиिрддा рднाрд░рддी рдХी рдоाрддा рдЬी рдЙрдирдХे рд╡िрдЪाрд░ों рд╕े рдк्рд░рднाрд╡िрдд рдеी। рд╡рд╣ рдЕрдиिрддा рднाрд░рддी рдХो рдЕрдз्рдпрдпрди рдХे рд▓िрдП рдЙрдирдХे рдкाрд╕ рднेрдЬрддी рд╣ैं। рдпрд╣ीं рд╕े рдкुрд░ुрд╖рд╡ाрджी рдпौрди рд╢ोрд╖рдг рдХी рд╕ंрдХीрд░्рдг рдоाрдирд╕िрдХрддा рд╕ाрдордиे рдЖрддी рд╣ै। рдЕрдиिрддा рднाрд░рддी рд▓िрдЦрддी рд╣ैं - рдЬрдм рджीрд╡ाрди рдЕंрдХрд▓ рдиे рд╕рдкрд░िрд╡ाрд░ рдЦाрдиे рдХी рдоेрдЬ рдкрд░ ‘рдоुрдЭे рдЕрдкрдиी рдЧोрдж рдоें рдмैрдаाрдпा рд╣ुрдЖ। рд╕рдмрдХे рд╕ाрдордиे рд╡े рдЪुрдкрдЪाрдк рдЕрдкрдиे рдПрдХ рд╣ाрде рд╕े рдоेрд░ा рд╣ाрде рдЕрдкрдиी рдкेंрдЯ рдХे рдмीрдЪ рдоें рд▓े рдЧрдП। рдЙрдирдХा рджूрд╕рд░ा рд╣ाрде рдоेрд░े рдХंрдзे рдкрд░ рдеा। рдЗрд╕ी рд╣ाрде рд╕े рд╡े рдмाрд░-рдмाрд░ рдоुрдЭрд╕े рдЖрдЧ्рд░рд╣ рдХрд░рддे рдЦाрдУ рдмेрдЯा рд░ूрдХ рдХ्рдпों рдЧрдИ, рдкрд░ рдоुрдЭрд╕े рдЦाрдиा рдЦाрддे рдирд╣ीं рдмрди рд░рд╣ा рдеा’। рдмाрд▓ рдпौрди рд╢ोрд╖рдг рд╕े рдЬुреЬी рдмрд╣ुрдд рд╕ी рдШрдЯрдиाрдПँ рд╣ैं рдЬो рд╕ाрдордиे рдирд╣ीं рдЖрддी рд╣ैं। рдпрд╣ рдХुрдЫ рдЖрдд्рдордХрдеाрдПँ рдФрд░ рдЖрдд्рдорд╡ृрдд рд╣ै рдЬो рд╕ाрдордиे рдЖрдП рд╣ैं рдкрд░ंрддु рдЕрднी рднी рдмрд╣ुрдд рдХुрдЫ рдЫिрдкा рд╣ुрдЖ рд╣ैं। рдорд╣िрд▓ाрдУं рдХे рд╕ंрджрд░्рдн рдоें рддो рдк्рд░ाрдпः рд╣ी рд╕рдордЭा рдЬाрддा рд╣ै рдХि рдЙрд╕рдХी рдХोрдИ рдЬाрддि рдирд╣ीं рд╣ोрддी। рдлिрд░ рд╢ोрд╖рдг рдХी рдХैрд╕े рдЕрдкрдиी рдЬाрддि рд╣ो рд╕рдХрддी рд╣ै।
рджрд▓िрдд рд╕рдоाрдЬ рдХी рдорд╣िрд▓ा рдЬрд╣ाँ рдПрдХ рдУрд░ рдЕрдкрдиे рдЙрдЪ्рдЪ рд╕рдоाрдЬ рдХे рдкुрд░ुрд╖ों рд╕े рд╢ोрд╖िрдд рд╣ोрддी рд╣ै рд╡рд╣ीं рдЕрдкрдиे рд╕рдоाрдЬ рдоें рднी рдЕрдкрдиे рдкрд░िрд╡ाрд░ рдХे рднीрддрд░ рдФрд░ рдмाрд╣рд░ рд╢ोрд╖िрдд рд╣ोрддी рд╣ै। рд╕ुрд╢ीрд▓ा рдЯाрдХрднौрд░े рдХा рдЬीрд╡рди рдЗрд╕ी рдЧुрд▓ाрдоी рд╡ рд╢ोрд╖рдг рдХा рдпрдеाрд░्рде рд░ूрдк рдеा। рдЬрд╣ाँ рдкрддि рдЕрдкрдиी рдкрдд्рдиी рдХा рд╢рд░ीрд░िрдХ рд╡ рдоाрдирд╕िрдХ рджोрдиों рд░ूрдкों рдоें рд╢ोрд╖рдг рдХрд░рддा рд╣ै। рд╡рд╣ рд▓िрдЦрддी рд╣ैं’ рдЦाрдиा рдкрд░ोрд╕рдиे рдоें рджेрд░ी рд╣ोрдиे рдкрд░ рдпा рдХिрд╕ी рдмाрдд рд╕े рдиाрд░ाрдЬ рд╣ोрдиे рдкрд░ рд╡े рд╕्рдкрд╖्рдЯ рд╢рдм्рджों рдоें рдХрд╣рддे рдеे ‘рдоेрд░े рдкैрд░ों рдкрд░ рд╕рд░ рд░рдЦрдХрд░ рдоाрдлी рдоाँрдЧ рддрдм рдоैं рддेрд░ी рдмाрдд рдоांрдиूрдЧा’। рдЗрд╕ी рддрд░рд╣ рдШрд░ рдоें рдоाрд░рдкीрдЯ рдЧाрд▓ी рдЧрд▓ौрдЬ рдЙрдирдХे рд╕ाрде рд╕ाрдоाрди्рдп рдеा। рдпрд╣ाँ рддрдХ рдХी рдмрд╣рд╕ рдХे рджौрд░ाрди рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдЕрдкрдиी рдЪрдк्рдкрд▓ рдЙрди рдкрд░ рдЙрдаा рджी “рдЕрдкрдиी рдмрдХ рдмрдХ рдХрд░рддे рд╣ुрдП рдоैं рдЗрдирдХे рд▓िрдП рдЪाрдп рд▓ेрдХрд░, рд╕ाрдордиे рд░рдЦे рдЯी рдЯेрдмрд▓ рдХे рдкाрд╕ рдЖрдИ। рддрднी рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдкैрд░ों рдХे рдкाрд╕ рд░рдЦी рдмाрдЯा рдХी рдПрдХ рдЪрдк्рдкрд▓ рдЙрдаाрдХрд░ рдЯी рдЯेрдмрд▓ рдкрд░ рд░рдЦी рдФрд░ рдЧुрд╕्рд╕े рдХे рд╕ाрде рдХрд╣ा, “рдЕрдм рдмोрд▓ рдХ्рдпा рдХрд╣рдиा рд╣ै ?” рд╕्рдд्рд░िрдпों рдХे рдк्рд░рддि рдЕрд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рд╡ рдЙрдд्рдкीреЬрди рдХी рд╢िрдХाрд░ рдХेрд╡рд▓ рд╕ुрд╢ीрд▓ा рдЬी рд╣ी рдирд╣ीं рдмрд▓्рдХि рдЙрдирдХे рднाрдЗрдпों рдХी рдкрдд्рдиी рднी рдеीं। рд╡рд╣ рд▓िрдЦрддी рд╣ै рднाрдИ рднाрднी рдХो реЬाँрдЯрддे рд╣ुрдП рдХрд╣рддे рдеे” рдПрдХ рдФрд░рдд рджेрд╢ рдХी рдк्рд░рдзाрдирдоंрдд्рд░ी рдмрди рдЧрдИ, рдЗрд╕рдХा рдорддрд▓рдм рдпрд╣ рдирд╣ीं рд╣ै рдХि рдШрд░ рдХी рдФрд░рдд-рдФрд░рдд рдЬैрд╕ी рдирд╣ीं рд░рд╣ेрдЧी?” рдХौрд╕рд▓्рдпा рдмैрд╕ंрдд्рд░ी рдХे рдкрддि рдХा рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рднी рдЙрдирдХे рдк्рд░рддि рдХ्рд░ूрд░ рдеा рдЙрдирдХे рдкрддि рд░рд╕ोрдИ рдХा рд╕ाрд░ा рд╕ाрдоाрди рддाрд▓े рдоें рдмंрдж рд░рдЦрддे। рд░ोрдЬ рджूрдз рдФрд░ рд╕рдм्рдЬी рдХा рдкैрд╕ा рдЧिрдирдХрд░ рджेрддे... рднूрд▓ рдЬाрдиे рдкрд░ рдФрд░ рдпाрдж рджिрд▓ाрдиे рдкрд░ рдоाрд░рдиे рджौреЬрддे। рд╡рд╣ рд▓िрдЦрддी рд╣ैं ‘рджेрд╡ेрди्рдж्рд░ рдХुрдоाрд░ рдХो рдкрдд्рдиी рд╕िрд░्рдл рдЦाрдиा рдмрдиाрдиे рдФрд░ рдЙрд╕рдХी рд╢рд░ीрд░िрдХ рднूрдЦ рдоिрдЯाрдиे рдХे рд▓िрдП рдЪाрд╣िрдП рдеी’। рдкुрд╖्рдкा рд╡िрд╡ेрдХ рдЕрдкрдиे рдЖрдд्рдорд╡ृрдд ‘рдЬाрд░ी рд╣ै рд╣рд░ рдХрджрдо рдкрд░ рдЬंрдЧ’ рдоें рдЗрд╕ी рдкुрд░ुрд╖ рдоाрдирд╕िрдХрддा рдХो рдЙрдж्рдШाрдЯिрдд рдХрд░рддी рд╣ै рдЬрд╣ाँ рдкुрд░ुрд╖ рд╕्рдд्рд░ी рдХो рдЕрдкрдиा рд╕ंрд░рдХ्рд╖рдХ рдШोрд╖िрдд рдХрд░рддा рд╣ैं рдФрд░ рдЦुрдж рд╣ी рдЙрд╕рдХा рднрдХ्рд╖рдХ рднी рдмрдирддा рд╣ै ‘рдХрдорд░े рдоें рд╣ी рд░рд╣рдиा рдЦिреЬрдХी рд╕े рдкрд░्рджा рдирд╣ीं рд╣рдЯाрдиा, рдХिрд╕ी рд╕े рдмाрдд рдирд╣ीं рдХрд░рдиा рдЬैрд╕ी рдЫोрдЯी-рдЫोрдЯी рдмाрддों рдХी рд╣िрджाрдпрддों рдХे рд╕ाрде рдкिрдЯाрдИ рд╣ोрддी рд░рд╣рддी... рдХрд╣ीं рдмाрд╣рд░ рдШुрдордиे рд▓ेрдХрд░ рдЬाрддे рддो рдлрд▓ाँ рдЖрджрдоी рддेрд░ी рддрд░рдл рдХ्рдпों рджेрдЦ рд░рд╣ा рдеा? рддू рдХ्рдпा рд╕рдмрд╕े рдЬ्рдпाрджा рд╕ुंрджрд░ рд╣ै? рддुрдЭрд╕े рднी рдЬ्рдпाрджा рд╕ुंрджрд░-рд╕ुंрджрд░ рдкреЬी рд╣ैं। рддू рд╡ेрд╢्рдпा рдХी рддрд░рд╣ рджिрдЦрддी рд╣ै рдФрд░ рдпрд╣ рд╕рдм рдоैं рдмिрдиा рд╕рдлाрдИ рдоें рдХुрдЫ рдХрд╣े рд╕ुрдирддी рд░рд╣рддी। рдкिрдЯрддी рд░рд╣рддी....’ рджрд▓िрдд рд╕рдоाрдЬ рдоें рдорд╣िрд▓ाрдУं рдХे рд╕ाрде рдпौрди рд╣िंрд╕ा рдХा рд╕्рд╡рд░ूрдк рдм्рд░ाрд╣्рдордг рдкिрддृрд╕рдд्рддा рдХा рд╣ी рд░ूрдк рд╣ै рдЬो рдЖрдЬ рдЗрд╕ рд╕рдоाрдЬ рдоें рдмрд╣ुрдд рдЧрд╣рд░े рд╕े рдмैрда рдЪुрдХा рд╣ै। рдЬрд╣ाँ рдкुрд░ुрд╖ों рдХा рд╕ोрдЪрдиा рд╣ै рдХि ‘рдЧुрд▓ाрдм рдХे рд╕ंрдЧ рдХांрдЯे рд╣ोрддे рд╣ै рдЬो рдЙрд╕рдХी рд░рдХ्рд╖ा рдХрд░рддे рд╣ै। рдЕрдЧрд░ рдлूрд▓ рдХे рд╕ंрдЧ рдХाрдЯे рдирд╣ीं рд╣ोрдЧे рддो рдлुрд▓ (рд╕्рдд्рд░ी) рдХैрд╕े рд╕ुрд░рдХ्рд╖िрдд рд░рд╣ рд╕рдХрддा рд╣ै। рдЙрд╕े рддो рдХोрдИ рднी рддोреЬрдХрд░ рдорд╕рд▓ рд╕рдХрддा рджेрдЧा’। рджрд▓िрдд рд╕्рдд्рд░ीрд╡ाрдж рдЗрд╕ी рдкिрддृрд╕рдд्рддा рдХे реЩिрд▓ाрдл рдЖрд╡ाреЫ рдмुрд▓ंрдж рдХрд░рддा рд╣ै। рдЖрдпрджाрди рдЖрдд्рдордХрдеा рдоें рдЙрд░्рдоिрд▓ा рдкрд╡ाрд░ рд▓िрдЦрддी рд╣ैं ‘рдорд░्рджों рдХी рдЬрдм рддрд░рдХ्рдХी рд╣ोрддी рд╣ै, рд╡े ‘рд╕ाрд╣рдм’ рдмрди рдЬाрддे рд╣ै рд▓ेрдХिрди рд╕्рдд्рд░िрдпाँ ‘рдмрд╣рдирдЬी’ рдмाрдИ рд╣ी рд░рд╣рддी рд╣ैं’। рд╕рдоाрдЬ рдХा рдпрд╣ рднाрд╖ाрдИ рд╡рд░्рдЧ рд╡िрднाрдЬрди рднी рдорд╣िрд▓ाрдУं рдХो рдкुрд░ुрд╖ों рд╕े рдХрдорддрд░ рдмрдиाрддा рд╣ै।
рдпрд╣ рд╕рдоाрдЬ рдЕрдкрдиी рд╕ंрд░рдЪрдиा рдоें рдЖрдЬ рдкिрддृрд╕рддाрдд्рдордХ рд╣ै рдЬो рдЗрд╕рдХी рдЬреЬों рдоें рдЕрд░्рдеाрдд рдкрд░िрд╡ाрд░ рдоें рджेрдЦा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ैं। рдЬेंрдбрд░ рдХे рд░ूрдк рдоें рд╕рдоाрдЬ рдХा рдкрд╣рд▓े рднाрд╖ाрдИ рд╡िрднाрдЬрди рд╕ाрдордиे рдЖрдпा рддो рдмाрдж рдоें рдпрд╣ рд╡िрднाрдЬрди рд╕्рдд्рд░ी-рдкुрд░ुрд╖ рд╕ंрдмंрдзों рд╡ рдЙрдирдХी рд╡िрд╢ेрд╖рддाрдУं рдХे рдЖрдзाрд░ рдкрд░। рдЬрд╣ाँ рдмрдЪрдкрди рд╕े рджेрдЦे рдЧрдпे рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рд╕ंрд╕्рдХाрд░ рдХे рд░ूрдк рдоें рд╣рдоाрд░े рд╕рдордХ्рд╖ рдЙрднрд░ рдХрд░ рдЖрддे рд╣ैं। рдпрд╣ी рд╕ंрд╕्рдХाрд░ рд╕рдоाрдЬ рдоें рдкिрддृрд╕рдд्рддा рдХी рд╢्рд░ेрд╖्рдарддा рдХो рдмрдиाрдпे рд░рдЦрдиे рдХा рд╕ाрдзрди рдмрдирддे рд╣ैं। рдЬрд╣ाँ рдкрд░िрд╡ाрд░ рдХे рдкुрд░ुрд╖ рд╕рджрд╕्рдп рдХो рдмुрд▓ाрдиे рдХे рд▓िрдП рдкрдд्рдиी рдХे рдиाрдо рд╕े рдЬोреЬ рдХрд░ рд╕ंрдмोрдзिрдд рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै। рд╕ुрд╢ीрд▓ा рдЯाрдХрднौрд░े рд▓िрдЦрддी рд╣ैं- “рдкिрддाрдЬी рдоाँ рдХो рдмुрд▓ाрдиे рдХे рд▓िрдП рдиाрдо рди рд▓ेрдХрд░ рдЙрди्рд╣ें рдХрдорд▓ рдХी рдоाँ рдФрд░ рдХрд▓्рд▓ू рдХी рдоाँ рдХрд╣рдХрд░ рдмुрд▓ाрддे рдеे। ....рдоैं рдЕрдХ्рд╕рд░ рд╕ोрдЪрддी рдеी рд╡े рд╢ीрд▓ा рдХी рдоाँ рдФрд░ рд╢ीрд▓ा рдХे рдкрдк्рдкा рдХ्рдпों рдирд╣ीं рдХрд╣рддे।” рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╕ंрд░рдЪрдиा рд╣ी рд╡्рдпрдХ्рддि рдХे рд╡्рдпрдХ्рддिрдд्рд╡ рдХा рдЧрдарди рдХрд░рддी рд╣ै рдЬрдм рд╕рдоाрдЬ рд╡ рдЙрд╕рдХी рдиीрддिрдпाँ рд╣ी рднेрджрднाрд╡ рдкूрд░्рдг рд╣ो рддो рд╕्рдд्рд░ी рд╕рдоाрдирддा рдХрд╣ाँ рддрдХ рд╕ंрднрд╡ рд╣ै। рд░рдЬрдиी рдЕрдиुрд░ाрдЧी рдЕрдкрдиे рдЖрдд्рдорд╡ृрдд ‘рдЬो рдХрд╣ рд╕рдХी’ рдоें рд▓िрдЦрддी рд╣ैं ‘рдШрд░ेрд▓ू рд╕्рддрд░ рдкрд░ рдкाрдкा рдХे рдж्рд╡ाрд░ा рд▓िрдпा рдЧрдпा рдиिрд░्рдгрдп рд╣ी рд╕рд░्рд╡рдкрд░ी рдеा рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдХрднी рдордо्рдоी рдХो рдпा рд╣рдо рдмрдЪ्рдЪों рд╕े рдпрд╣ рдпрд╣ рдЬाрдирдиे рдХी рдХोрд╢िрд╢ рдирд╣ीं рдХि рд╣рдо рдХ्рдпा рд╕ोрдЪрддे рд╣ै ? рдХ्рдпा рдЪाрд╣рддे рд╣ै ?’ рд░рдЬрдиी рддिрд▓рдХ рднी рдкрд░िрд╡ाрд░ рдоें рдкिрддा рдж्рд╡ाрд░ा рдЙрдкेрдХ्рд╖िрдд рд╣ोрддी рд╣ैं рдФрд░ рд▓िрдЦрддी рд╣ैं ‘рдмाрдмा рдордиोрд╣рд░ рдХो рддो рдкैрд╕ा рджेрддे рдФрд░ рдоुрдЭे рдзрдордХाрдХрд░ рднрдЧाрддे। рдбाрдЯрдХрд░ рдХрд╣рддे рдЕрд░ी ‘рдоंрдЧрд▓ рдХी’ рдирд╣ीं рдЬाрдПрдЧी рдпрд╣ाँ рд╕े’। рдкрд░िрд╡ाрд░ рдоें рдмेрдЯी рд╣ोрдиे рдХी, рд╕рд╕ुрд░ाрд▓ рдоें рдкрдд्рдиी, рд╕рдоाрдЬ рдоें рд╕्рдд्рд░ी рдФрд░ рджрд▓िрдд рд╣ोрдиे рдХी рдЕрд╕рдоाрдирддाрдУं рд╕े рдорд╣िрд▓ाрдУं рдХो рд╣ी рдЬूрдЭрдиा рдкреЬрддा рд╣ै। рджрд▓िрдд рд╕्рдд्рд░ीрд╡ाрдж рдЗрд╕ी рдЕрд╕рдоाрдирддा рдХे рд╡िрд░ोрдз рдоें рд╕рдоाрдирддा рдХी рдмाрдд рдХрд░рддा рд╣ै рдФрд░ рдЕрдкрдиे рд▓िрдП рдЖрд╡ाреЫ рдЙрдаाрддा рд╣ै।
рджрд▓िрдд рд╕्рдд्рд░ी рдЖрдд्рдордХрдеाрдУं рдФрд░ рдЖрдд्рдорд╡ृрддों рдХी рдпрджि рдЧрд╣рдирддा рд╕े рдкреЬрддाрд▓ рдХी рдЬाрдП рддो рд╕्рдд्рд░ी рдХे рдк्рд░рддि рдпрд╣ाँ рдкुрд░ुрд╖ рдХा рджृрд╖्рдЯिрдХोрдг рдбेрдоोрдХ्рд░िрдЯिрдХ рдкैрдЯ्рд░िрдпाрд░्рдХी рдХे рд░ूрдк рдоें рд╕ाрдордиे рдЖрддा рд╣ै рдЬिрд╕рдХी рдмाрдд рдХांрдЪा рдЗрд▓ैрдпा рдХрд░рддे рд╣ैं –‘рджрд▓िрдд рд╕्рдд्рд░ी рдХाрдо рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рдЦेрддों рдоें рдЬाрддी рд╣ै рдФрд░ рдШрд░ рд╕े рдмाрд╣рд░ рдЬाрдХрд░ рднी рдХाрдо рдХрд░рддी рд╣ै, рд╡рд╣ рдЕрдкрдиे рдкрддि рд╕े рд▓реЬाрдИ рднी рдХрд░ рд╕рдХрддी рд╣ै। рд╢ाрджी рдХे рдмाрдж рддрд▓ाрдХ рд▓ेрдиा рдФрд░ рддрд▓ाрдХ рдХे рдмाрдж рджुрдмाрд░ा рд╢ाрджी рдХрд░рдиे рдХा рдЕрдзिрдХाрд░ рднी рдЙрд╕рдХो рд╣ै рдЗрд╕рд▓िрдП рдЗрд╕рдХो рджрд▓िрдд рдбेрдоोрдХ्рд░ेрдЯिрдХ рдкैрдЯ्рд░िрдпाрд░्рдХी рдХрд╣рддे рд╣ैं’। рдмाрд╡рдЬूрдж рдЗрди рд╕рдмрдХे рджрд▓िрдд рдорд╣िрд▓ा рднी рдкिрддृрд╕рдд्рддा рд╕े рд╢ोрд╖िрдд рд╣ोрддी рд╣ैं рднрд▓े рд╕्рд╡рд░ूрдк рдмрджрд▓ा рд╣ो। рд╕्рд╡рд░ूрдк рдмрджрд▓рдиे рдкрд░ рднी рд╢ोрд╖िрдд рдХा рдЪрд░िрдд्рд░ рдирд╣ीं рдмрджрд▓рддा рдФрд░ рдЙрдЪ्рдЪ рд╡рд░्рдЧ рдоें рднी рд╕्рдд्рд░ी рд╣ै рдФрд░ рдиिрдо्рди рд╡рд░्рдЧ рдоें рднी рд╡рд╣ рд╕्рдд्рд░ी рд╣ी рд╣ै।
рдорд╣िрд▓ा рдХा рд╢ोрд╖рдг рдЬрд╣ाँ рдЬाрддि, рдЬाрддि рдХे рднीрддрд░ рдЫिрдкे рд╡рд░्рдЧ рдХे рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рд╣ोрддा рд╣ै рд╡рд╣ीं рд╢ोрд╖рдг рдХी рдПрдХ рдФрд░ рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा рдкुрдирд░्рдд्рдкाрджрди рдХे рд╢्рд░рдо рдХे рд░ूрдк рдоें рд╕ाрдордиे рдЖрддी рд╣ै। рд╕्рдд्рд░ी рдХी рдЬैрд╡िрдХ рд╕ंрд░рдЪрдиा рдиे рдЙрд╕े рдк्рд░рдЬрдирди рдХा рдЕрдзिрдХाрд░ рджिрдпा। рдк्рд░рд╢्рди рдЙрдарддा рд╣ै рдХ्рдпा рд╡рд╣ рдХрднी рд╕्рд╡рдпं рдЗрд╕ рдЕрдзिрдХाрд░ рдХा рдк्рд░рдпोрдЧ рдХрд░ рд╕рдХी ? рдЙрд╕рдХे рдЗрд╕ी рдЕрдзिрдХाрд░ рдХो рдЙрд╕рдХे рд╢ोрд╖рдг рдХा рд╣рдеिрдпाрд░ рдмрдиाрдпा рдЧрдпा। рд╕्рдд्рд░ी рдХी рдкुрдирд░्рдд्рдкाрджрди рдХी рдХ्рд╖рдорддा рдк्рд░рдХृрддि рдк्рд░рджрдд्рдд рд╣ै рдЙрд╕े рдк्рд░рдЬрдирди рдХी рдорд╢ीрди рд╕рдордЭ рд▓ेрдиा рдХ्рдпा рд╕рд╣ी рд╣ै ? рджрд▓िрдд рд╕्рдд्рд░ीрд╡ाрдж рд╕рдоाрдЬ рдоें рд╕्рдд्рд░ी рдкुрдирд░्рдд्рдкाрджрди рдХे рдк्рд░рд╢्рди рдХो рднी рдЙрдаाрддा рд╣ै рдХ्рдпोंрдХि рдпрд╣ рдХेрд╡рд▓ рдорд╣िрд▓ा рдХे рд╕्рд╡ाрд╕्рде्рдп рддрдХ рд╕ीрдоिрдд рдирд╣ीं рдмрд▓्рдХि рдкрд░िрд╡ाрд░, рд╕рдоाрдЬ рдФрд░ рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ рдХे рд╕्рд╡ाрд╕्рде्рдп рдХे рд▓िрдП рднी рдЖрдЬ рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рд╣ै। рдЕрдо्рдмेрдбрдХрд░ рд╕्рдд्рд░ी рдкुрдирд░्рдд्рдкाрджрди рдХे рд╢्рд░рдо рд╕े рдкрд░िрдЪिрдд рдеे рдЗрд╕ी рдХाрд░рдг 28 рдЬुрд▓ाрдИ 1928 рдХो рдмंрдмрдИ рд╡िрдзाрди рдкрд░िрд╖рдж рдоें рдХाрдордХाрдЬी рдорд╣िрд▓ाрдУं рдХे рд▓िрдП рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдк्рд░рд╕ूрддि рдЕрд╡рдХाрд╢ рдмिрд▓ рдкрд░ рдЕрдкрдиे рд╡िрдЪाрд░ рд╣ुрдП рдЕंрдмेрдбрдХрд░ рдиे рдХрд╣ा рдеा-‘рдорд╣िрд▓ाрдУं рдХो рдк्рд░рд╕ूрддि рдЕрд╡рдХाрд╢ рдк्рд░рджाрди рдХрд░рдиा рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рд╣िрдд рдоें рдПрдХ рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рдХрджрдо рд╣ैं рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ рдХी рдиिрд░्рдоाрдд्рд░ी рдХो рдк्рд░рд╕ूрддाрд╡рд╕्рдеा рдоें рд╡िрд╢्рд░ाрдо рджेрддे рдФрд░ рдЙрд╕े рд╕ुрдиिрд╢्рдЪिрдд рдХрд░рдиे рдХा рджाрдпिрдд्рд╡ рд╕рд░рдХाрд░ рдХा рд╣ै’। рдкрд░ंрддु рдпрд╣ рд╡िрдЪाрд░ рдиौрдХрд░ी рдкेрд╢ा рдорд╣िрд▓ाрдУं рдХे рд╕ंрджрд░्рдн рдоें рд░рд╣ा рдкрд░िрд╡ाрд░ рдХे рднीрддрд░ рдорд╣िрд▓ाрдУं рдХी рдХ्рдпा рд╕्рдеिрддि рд╣ै рдЗрд╕ рдкрд░ рднी рд╡िрдЪाрд░ рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рд╣ै।
рдоाрддृрдд्рд╡ рдЬिрд╕ рдкрд░ рдорд╣िрд▓ा рдХे рдЕрдзिрдХाрд░ рдХो рд╕рдоाрдЬ рдж्рд╡ाрд░ा рд╕ुрдиिрд╢्рдЪिрдд рдХिрдпा рдЧрдпा рдЙрд╕рдХे рдмाрд╡рдЬूрдж рднी рд╕рдоाрдЬ рдоें рдорд╣िрд▓ा рдХा рдЕрдкрдиे рдоाрддृрдд्рд╡ рдкрд░ рдЕрдзिрдХाрд░ рдирд╣ीं рд╣ै рдорд╣िрд▓ा рдПрдХ рд╢्рд░рдоिрдХ рдХे рд░ूрдк рдоें рдмрдЪ्рдЪा рдкैрджा рдХрд░рдиे рдХी рдорд╢ीрдирд░ी рдХे рд░ूрдк рдоें рдЗрд╕्рддेрдоाрд▓ рдоें рд▓ाрдИ рдЬाрддी рд╣ैं। рдЙрд░्рдоिрд▓ा рдкрд╡ाрд░ рд▓िрдЦрддी рд╣ैं- рдоैं рдЪाрд╣рддी рдеी рдХि рджूрд╕рд░ा рднी рдмेрдЯा рд╣ी рд╣ो рддाрдХि рдоैं рдмрдЪ्рдЪे рдмंрдж рдХрд░рд╡ाрдиे рдХा рдСрдкрд░ेрд╢рди рдХрд░рд╡ा рд╕рдХूँ। рдЙрди рджिрдиों рджो рдмेрдЯों рдХे рдмाрдж рд╕्рдд्рд░िрдпाँ рдРрд╕ा рд╣ी рдХрд░рддी рдеी рдФрд░ рдКрдкрд░ рд╕े ‘рдСрдкрд░ेрд╢рди рдХा рддुрд░्рд░ा..рд▓ेрдХिрди рдоुрдЭे рд╣ुрдИ рдмेрдЯी। рд╣рд░िрд╢्рдЪрди्рдж्рд░ рдиे рдХрд╣ा рдХि–“рдоुрдЭे рддो рдПрдХ рдФрд░ рдмेрдЯा рдЪाрд╣िрдП рднрдИ ” рдЗрд╕рд▓िрдП рдПрдХ рдФрд░ рдЪाрди्рд╕ рд▓िрдпा, рдЗрд╕ рдмाрд░ рднी рдмेрдЯी рд╣ी рд╣ुрдИ। рдЙрди рджिрдиों рдпрд╣ рдЗрддрдиा рдЖрд╕ाрди рд▓рдЧрддा рдЬैрд╕े –рдоुрдЭे рддो рдПрдХ рдФрд░ рдХрдк рд╡ाрд▓ी рдлрд░рдоाрдЗрд╢ рд╣ो’। рдХौрд╕рд▓्рдпा рдмैрд╕ंрдд्рд░ी рднी рд▓िрдЦрддी рд╣ैं ‘рдоाँ рд╣рдоेрд╢ा рдмाрд▓ рдзोрддे рд╡рдХ्рдд рдмреЬрдмреЬाрддी рд░рд╣рддी рдеी-рджेрд╡ा, рдоैंрдиे рдРрд╕ा рдХौрди рд╕ा рдкाрдк рдХिрдпा рдеा рдХि рдоेрд░े рдирд╕ीрдм рдоें рд▓рдбрдХिрдпाँ рд╣ी рд▓िрдЦी рдеी ? рдоाँ рдиे рд▓рдЧाрддाрд░ рдкाँрдЪ рдмेрдЯिрдпों рдХो рдЬрди्рдо рджिрдпा’..рдЙрд╕рдХे рдмाрдж рджो рдмेрдЯिрдпाँ рд╣ुрдИ, рд╡े рднी рджрд╕-рдЧ्рдпाрд░рд╣ рдорд╣ीрдиे рдХी рд╣ोрддे рд╣ी рдорд░ рдЧрдИ। рдЙрд╕рдХे рдмाрдж рдоाँ рдХो рд▓рдЧाрддाрд░ рдЪाрд░ рдмेрдЯिрдпाँ рд╣ुрдИ। рдЕрдм рд╣рдо рдкाँрдЪ рдмрд╣рдиें рд░рд╣ рдЧрдИ। рдмाрдж рдоें рджो рдмेрдЯे рдФрд░ рдПрдХ рд▓реЬрдХी рдХो рдЬрди्рдо рджिрдпा। рдЙрдирдоें рд╕े рдПрдХ рд▓реЬрдХा рдФрд░ рдПрдХ рд▓реЬрдХी рдХी рдоृрдд्рдпु рд╣ो рдЧрдИ...’। рдПрдХ рдорд╣िрд▓ा рдХे рдкुрдирд░्рдд्рдкाрджрди рдХे рд╢्рд░рдо рдХा рдпрд╣ рд╢ोрд╖рдг рдХрд╣ा рдЬाрдПрдЧा рдЬрд╣ाँ рдЙрд╕े рд▓рдЧाрддाрд░ рдЕрдкрдиी рдЗрдЪ्рдЫा рдХे рд╡िрд░ुрдж्рдз рдкुрдирд░्рдд्рдкाрджрди рдХी рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा рд╕े рдЧुрдЬрд░рдиा рдкреЬрддा рд╣ै। рдЬिрд╕рдХा рд╡рд╣ рд╡िрд░ोрдз рдирд╣ीं рдХрд░ рд╕рдХрддी рд╣ैं рдХ्рдпोंрдХि рд╕рдоाрдЬ рдиे рдЗрд╕े рд╕्рдд्рд░ी рдХी рд╕्рд╡рднाрд╡िрдХ рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा рдоाрдиा। ‘рдиाрдЬा’ рдЖрдд्рдордХрдеा рдоें рд╢ांрддा рдХृрд╖्рдг рдХाрдо्рдмрд▓े рд╢्рд░рдо рдХे рдЗрд╕ рддिрд╣рд░े рд╢ोрд╖рдг рдкрд░ рд▓िрдЦрддी рд╣ैं рдЬрдм рдкрд░िрд╡ाрд░ рдоें рдкрддा рдЪрд▓рддा рд╣ै рдХि рдмेрдЯी рд╣ुрдИ рд╣ै рд╡рд╣ाँ рдк्рд░рдЬрдирди рдПрдХ рд╢्рд░рдо рдоें рддрдм्рджीрд▓ рд╣ो рдЬाрддा рд╣ै рдЬिрд╕рдХी рдкीреЬा рд╢ांрддा рдХृрд╖्рдг рдХाрдо्рдмрд▓े рдХे рдкिрддा рдХे рд╢рдм्рджों рдоें рдоिрд▓рддी рд╣ै ‘рдЪौрдеी рдмाрд░ рдЬрдм рдоाँ рдХी рдЬрдЪрдХी рд╣ुрдИ... рдЕрдк्рдкा рдиे рджाрджी рд╕े рдкूрдЫा... рдХ्рдпा рд╣ुрдЖ? рд▓реЬрдХी рд╣ो рдЧрдИ рддेрд░ी рджाрджी рдиे рдХрд╣ा... рддрдм рдоेрд░े рдмाрдкू рдмोрд▓े, "рд╕рдм рд▓рдбрдХिрдпाँ рд╣ी рд▓рдбрдХिрдпाँ рд╣ो рдЧрдИ рдоाँ।" рд╕ुрд╢ीрд▓ा рдЬी рдХे рддीрди рдмрдЪ्рдЪे рдХे рд╣ोрдиे рдХे рдмाрдж рднी рдФрд░ рдмेрдЯों рдХी рд▓ाрд▓рд╕ा “рдЯाрдХрднौрд░े рдЬी рдХा рдмреЬा рдЕрд░рдоाрди рдеा рдЙрдирдХे рдФрд░ рдмेрдЯे рд╣ो ...рдоैं рдПрдХ рд╣ूँ рдоेрд░ा рдмेрдЯा рднी рдПрдХ рд╣ी рд░рд╣ рдЧрдпा।” рдЗрд╕рдХे рдХाрд░рдг рд╕ुрд╢ीрд▓ा рдЯाрдХрднौрд░े рдлैрдоिрд▓ी рдк्рд▓ाрдиिंрдЧ рдХी рдмाрдд рдирд╣ीं рд╕ोрдЪрддी। рд╕рдоाрдЬ рдоें рд╕्рдд्рд░ी рд╣ोрдиा рдФрд░ рдлिрд░ рдмेрдЯी рдХे рд░ूрдк рдоें рд╕्рдд्рд░ी рд╣ोрдХрд░ рдкैрджा рд╣ोрдиा рдХिрддрдиा рдмреЬा рдЕрдкрд░ाрдз рд╣ै рдЗрд╕े рдоाрддृрдд्рд╡ рдХे рд▓рдЧाрддाрд░ рдмреЭрддे рд╢्рд░рдо рдХे рдХाрд░рдгों рд╕े рдЬाрдиा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै рдЬिрд╕े рдЖрдд्рдордХрдеाрдПँ рд╕्рдкрд╖्рдЯ рдХрд░рддी рд╣ैं। рдпрд╣ рд╕рдорд╕्рдпा рдоाрдд्рд░ рджрд▓िрдд рдорд╣िрд▓ा рдХी рдирд╣ीं рд╣ै рдмрд▓्рдХि рд╕рдоाрдЬ рдХी рд╣рд░ рдорд╣िрд▓ा рдХी рд╣ै।
рдкुрдирд░ुрдд्рдкाрджрди рдШрд░ेрд▓ू рд╢्рд░рдо рд╡ рдмрдЪ्рдЪों рдХा рд▓ाрд▓рди-рдкाрд▓рди рд╡ рд╕ाрд░्рд╡рдЬрдиिрдХ рд╢्рд░рдо рдХी рддीрдиों рд╕्рдеिрддिрдпों рдХे рдмीрдЪ рдиौрдХрд░ी рдХрд░рддे рд╣ुрдП рдЬीрд╡рди рдЬीрдиा рд╣ै। рдоाрддृрдд्рд╡ рд╕्рдд्рд░ी рдХे рдЬीрд╡рди рдХा рдкрд░рдо рджाрдпिрдд्рд╡ рд╡ рдХрд░्рдо рдирд╣ीं рд╣ोрддा рд╣ै। рд╡рд╣ рдЬैрд╡िрдХ рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा рд╣ै рдкрд░ंрддु рдЗрд╕рдХा рдпрд╣ рдЕрд░्рде рдирд╣ीं рдХि “рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдоाрддृрдд्рд╡ рдХा рджाрдпिрдд्рд╡ рднी рдФрд░рдд рдХे рдХंрдзों рдкрд░ рд╣ी рдбाрд▓ рджिрдпा рдЬाрдП (рдЕрд░्рдеाрдд рдмрдЪ्рдЪों рдХे рдкाрд▓рди-рдкोрд╖рдг рдФрд░ рджेрдЦ рднाрд▓ рдХा рджाрдпिрдд्рд╡)। рдоाрддृрдд्рд╡ рдЕрдкрдиे рдЖрдк рдоें рд╣ी рдХोрдИ рд░рдЪрдиाрдд्рдордХ рдХрд░्рдо рдирд╣ीं рд╣ै, рд╡рд░्рддрдоाрди рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдкрд░िрд╕्рдеिрддि рдоें рдоाрддृрдд्рд╡ рдХी рдкрд░िрдгрддि рдк्рд░ाрдп: рд╕्рдд्рд░िрдпों рдХे рджाрд╕рдд्рд╡ рдоें рд╣ोрддी рд╣ै”। рд╕्рдд्рд░ी рдФрд░ рдкुрд░ुрд╖ рдХे рдордз्рдп рдЗрд╕ рдЕрди्рдпाрдп рдкूрд░्рдг рд╢्рд░рдо рд╡िрднाрдЬрди рдХा рдЖрдзाрд░ рд╕्рдд्рд░िрдпोрдЪिрдд рдоाрддृрдд्рд╡рдкूрд░्рдг рдк्рд░рдХृрддि рдХा рд╡िрдЪाрд░ рдеा, рдЬो рдкुрд░ुрд╖ों рдж्рд╡ाрд░ा рдЦोрдЬा рдФрд░ рд╕्рдд्рд░िрдпों рдкрд░ рдЖрд░ोрдкिрдд рдХिрдпा рдЧрдпा। рдЗрди рд╡िрдЪाрд░ों рдХो рдкुрд░ुрд╖ рдж्рд╡ाрд░ा рд╡िрд╢ेрд╖ рдк्рд░рдХाрд░ рдХी рд╢िрдХ्рд╖ा-рджीрдХ्рд╖ा, рдоाрдирд╕िрдХ рдЕрдиुрдХूрд▓рди рдФрд░ рд╕рдоाрдЬीрдХрд░рдг рдХे рдж्рд╡ाрд░ा рдЖрд░ोрдкिрдд рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै। рдЖрдЬ рджрд▓िрдд рд╕рдоाрдЬ рднी рдЗрд╕ी рдм्рд░ाрд╣्рдордгीрдп рдкिрддृрд╕рдд्рддाрдд्рдордХ рдоाрдирд╕िрдХрддा рд╕े рдЧ्рд░рд╕िрдд рд╣ै। рдЬिрд╕рдоें рд╣ाрд╢िрдпे рд╕े рднी рд╣ाрд╢िрдпे рдоें рдЗрди्рд╣ें рдЙрдЪ्рдЪ рд╡рд░्рдЧ рдФрд░ рдЗрдирдХे рдЦुрдж рдХे рд╕рдоाрдЬ рдж्рд╡ाрд░ा рддрдм्рджीрд▓ рдХिрдпा рдЬा рд░рд╣ा рд╣ै। рджрд▓िрдд рд╕्рдд्рд░ीрд╡ाрдж рджрд▓िрдд рдорд╣िрд▓ाрдУं рдФрд░ рд╣ाрд╢िрдпे рдХी рдорд╣िрд▓ाрдУं рдж्рд╡ाрд░ा рдЙрдаाрдпा рдЧрдпा рд╡рд╣ рдХрджрдо рд╣ै рдЬो ‘рд╕्рд╡рддंрдд्рд░рддा, рд╕рдоाрдирддा рдФрд░ рдмंрдзुрдд्рд╡’ рдХे рдЙрд╕ी рдЕрдзिрдХाрд░ рдХी рдоांрдЧ рдХрд░рддा рд╣ैं рдЬिрд╕े рдл्рд░ांрд╕ рдХी рдХ्рд░ांрддि рдХे рджौрд░ाрди рдЙрдаाрдпा рдЧрдпा рдеा। рдЕंрдмेрдбрдХрд░ рдиे рдЬिрд╕े рд╢िрдХ्рд╖िрдд рдмрдиो, рд╕ंрдШрд░्рд╖ рдХрд░ो рдФрд░ рд╕ंрдЧрдаिрдд рд╣ो рдХрд░ рдЙрдаाрдпा рдеा। рдЖрдЬ рджрд▓िрдд рд╕्рдд्рд░ीрд╡ाрджिрдпों рдж्рд╡ाрд░ा рдЕрдкрдиे рд╕рдоाрдЬ рдХे рджृрд╖्рдЯिрдХोрдг рдХे рд╡िрд░ुрдж्рдз рдкुрдиः рдЙрд╕े рдЙрдаाрдпा рдЬा рд░рд╣ा рд╣ै।
*
рдоो.-9623650112 bhawnamasiiwal@gmail.com
рдорд╣ाрдд्рдоा рдЧाँрдзी рдЕंрддрд░рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рд╣िंрджी рд╡िрд╢्рд╡рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп, рд╡рд░्рдзा
рд╕рди्рджрд░्рдн
- рджрд▓िрдд рд╕्рдд्рд░ी-рдкुрд░ुрд╖ рдХो рд╕рдмрд╕े рдкрд╣рд▓े рдм्рд░ाрд╣्рдордг рдХे реЩिрд▓ाрдл рд▓реЬрдиा рд╣ोрдЧा (рд╕ाрдХ्рд╖ाрдд्рдХाрд░: рдк्рд░ो. рдХांрдЪा рдЗрд▓ैрдпा рд╕े рдзрдиंрдЬрдп рдХुрдоाрд░ рдЪौрдмे рдХी рдмाрддрдЪीрдд), рдкृ.59
- рджрд▓िрдд рд╕्рдд्рд░ीрд╡ाрджी рджृрд╖्рдЯिрдХोрдг рдХी рдУрд░ (рд▓ेрдЦ), рд╢рд░्рдоिрд▓ा рд░ेрдЧे (рдЕрдиु.) рдбॉ рдЕрдиुрдкрдоा рдЧुрдк्рддा, рдкृ.50
- рджрд▓िрдд рд╕्рдд्рд░ीрд╡ाрджी рджृрд╖्рдЯिрдХोрдг рдХी рдУрд░ (рд▓ेрдЦ), рд╢рд░्рдоिрд▓ा рд░ेрдЧे (рдЕрдиु.) рдбॉ рдЕрдиुрдкрдоा рдЧुрдк्рддा, рдкृ.57
- рд╢िрдХंрдЬे рдХा рджрд░्рдж (рдЖрдд्рдордХрдеा),рд╕ुрд╢ीрд▓ा рдЯाрдХрднौрд░े рдкृ.167
- рдиाрдЬा (рдЖрдд्рдордХрдеा), рд╢ाрди्рддा рдХृрд╖्рдг рдХाрдо्рдмрд▓े, (рд╕ं.) рд░рдЬрдиी рддिрд▓рдХ рдФрд░ рдКрд╖ा рдЕंрднोрд░े, рдкृ.126
- рджोрд╣рд░ा рдЕрднिрд╢ाрдк (рдЖрдд्рдордХрдеा), рдХौрд╢рд▓्рдпा рдмैрд╕ंрдд्рд░ी, рдкृ.31
- рдоेрд░ा рд╕ृрдЬрдиाрдд्рдордХ рд╕ंрдШрд░्рд╖ реЫाрд░ी рд╣ै (рдЖрдд्рдорд╡ृрдд), рдкी. рд╢िрд╡рдХाрдоी, (рд╕ं.) рддेрдЬ рд╕िंрд╣,рдЕंрдмेрдбрдХрд░рд╡ाрджी рд╕्рдд्рд░ी рдЪिंрддрди: рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╢ोрд╖рдг рдХे реЩिрд▓ाрдл рдЖрдд्рдорд╡ृрддाрдд्рдордХ рд╕ंрдШрд░्рд╖, рдкृ.126
- рдЬाрддीрдп рджुрд░्рднाрд╡рдиा рдХी рд╢िрдХाрд░ (рдЖрдд्рдорд╡ृрдд), рд░рдоा рд░рд╕ाрд▓, (рд╕ं.) рддेрдЬ рд╕िंрд╣, рдЕंрдмेрдбрдХрд░рд╡ाрджी рд╕्рдд्рд░ी рдЪिंрддрди: рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╢ोрд╖рдг рдХे реЩिрд▓ाрдл рдЖрдд्рдорд╡ृрддाрдд्рдордХ рд╕ंрдШрд░्рд╖, рдкृ.87
- рд╢िрдХंрдЬे рдХा рджрд░्рдж (рдЖрдд्рдордХрдеा), рд╕ुрд╢ीрд▓ा рдЯाрдХрднौрд░े, рдкृ. 16
- рд╢िрдХंрдЬे рдХा рджрд░्рдж (рдЖрдд्рдордХрдеा), рд╕ुрд╢ीрд▓ा рдЯाрдХрднौрд░े, рдкृ. 15
- рджोрд╣рд░ा рдЕрднिрд╢ाрдк (рдЖрдд्рдордХрдеा), рдХौрд╢рд▓्рдпा рдмैрд╕ंрдд्рд░ी, рдкृ.102
- рдЬाрддि рдк्рд░рдеा рдХा рд╡िрдиाрд╢ (рд▓ेрдЦ), рднीрдорд░ाрд╡ рдЕंрдмेрдбрдХрд░, рд╕ंрдкा. рдкुрд╕्рддрдХ рдЬाрддिрд╡ाрдж рдФрд░ рд░ंрдЧрднेрдж, рдкृ. 49
- рд╢िрдХंрдЬे рдХा рджрд░्рдж (рдЖрдд्рдордХрдеा), рд╕ुрд╢ीрд▓ा рдЯाрдХрднौрд░े, рдкृ. 10
- рд╢िрдХंрдЬे рдХा рджрд░्рдж (рдЖрдд्рдордХрдеा), рд╕ुрд╢ीрд▓ा рдЯाрдХрднौрд░े, рдкृ. 118
- рджोрд╣рд░ा рдЕрднिрд╢ाрдк (рдЖрдд्рдордХрдеा), рдХौрд╢рд▓्рдпा рдмैрд╕ंрдд्рд░ी, рдкृ. 66
- рдоेрд░ा рдмрдЪрдкрди: рдЬीрд╡рди рдХे рдХुрдЫ рдк्рд░рд╕ंрдЧ (рдЖрдд्рдорд╡ृрдд), рдЕрдиिрддा рднाрд░рддी, (рд╕ं.) рддेрдЬ рд╕िंрд╣, рдЕंрдмेрдбрдХрд░рд╡ाрджी рд╕्рдд्рд░ी рдЪिंрддрди: рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╢ोрд╖рдг рдХे реЩिрд▓ाрдл рдЖрдд्рдорд╡ृрддाрдд्рдордХ рд╕ंрдШрд░्рд╖, рдкृ. 140
- рд╢िрдХंрдЬे рдХा рджрд░्рдж (рдЖрдд्рдордХрдеा), рд╕ुрд╢ीрд▓ा рдЯाрдХрднौрд░े, рдкृ. 223
- рд╢िрдХंрдЬे рдХा рджрд░्рдж (рдЖрдд्рдордХрдеा), рд╕ुрд╢ीрд▓ा рдЯाрдХрднौрд░े, рдкृ. 90
- рджोрд╣рд░ा рдЕрднिрд╢ाрдк(рдЖрдд्рдордХрдеा), рдХौрд╢рд▓्рдпा рдмैрд╕ंрдд्рд░ी, рдкृ. 104
- рдЬाрд░ी рд╣ै рд╣рд░ рдХрджрдо рдкрд░ рдЬंрдЧ(рдЖрдд्рдорд╡ृрдд), рдкुрд╖्рдкा рд╡िрд╡ेрдХ, (рд╕ं.) рддेрдЬ рд╕िंрд╣, рдЕंрдмेрдбрдХрд░рд╡ाрджी рд╕्рдд्рд░ी рдЪिंрддрди: рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╢ोрд╖рдг рдХे реЩिрд▓ाрдл рдЖрдд्рдорд╡ृрддाрдд्рдордХ рд╕ंрдШрд░्рд╖, рдкृ. 168
- рдЬाрд░ी рд╣ै рд╣рд░ рдХрджрдо рдкрд░ рдЬंрдЧ (рдЖрдд्рдорд╡ृрдд), рдкुрд╖्рдкा рд╡िрд╡ेрдХ, (рд╕ं.) рддेрдЬ рд╕िंрд╣, рдЕंрдмेрдбрдХрд░рд╡ाрджी рд╕्рдд्рд░ी рдЪिंрддрди: рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╢ोрд╖рдг рдХे реЩिрд▓ाрдл рдЖрдд्рдорд╡ृрддाрдд्рдордХ рд╕ंрдШрд░्рд╖
- рдЖрдпрджाрди (рдЖрдд्рдордХрдеा), рдЙрд░्рдоिрд▓ा рдкрд╡ाрд░, (рдЕрдиु.) рд╕ौ.рдоाрдзрд╡ी рдк्рд░. рджेрд╢рдкांрдбे, рдкृ. 180
- рд╢िрдХंрдЬे рдХा рджрд░्рдж (рдЖрдд्рдордХрдеा), рд╕ुрд╢ीрд▓ा рдЯाрдХрднौрд░े, рдкृ. 15
- рдЬो рдХрд╣ рд╕рдХी (рдЖрдд्рдорд╡ृрдд), рд░рдЬрдиी рдЕрдиुрд░ाрдЧी, (рд╕ं.) рддेрдЬ рд╕िंрд╣, рдЕंрдмेрдбрдХрд░рд╡ाрджी рд╕्рдд्рд░ी рдЪिंрддрди: рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╢ोрд╖рдг рдХे реЩिрд▓ाрдл рдЖрдд्рдорд╡ृрддाрдд्рдордХ рд╕ंрдШрд░्рд╖, рдкृ. 232
- рд╡рд░्рдЧ, рдЬाрддि рдФрд░ рдЬेंрдбрд░ (рдЖрдд्рдорд╡ृрдд), рд░рдЬрдиी рддिрд▓рдХ, (рд╕ं.) рддेрдЬ рд╕िंрд╣, рдЕंрдмेрдбрдХрд░рд╡ाрджी рд╕्рдд्рд░ी рдЪिंрддрди: рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╢ोрд╖рдг рдХे реЩिрд▓ाрдл рдЖрдд्рдорд╡ृрддाрдд्рдордХ рд╕ंрдШрд░्рд╖
- рджрд▓िрдд рд╕्рдд्рд░ी-рдкुрд░ुрд╖ рдХो рд╕рдмрд╕े рдкрд╣рд▓े рдм्рд░ाрд╣्рдордг рдХे реЩिрд▓ाрдл рд▓реЬрдиा рд╣ोрдЧा (рд╕ाрдХ्рд╖ाрдд्рдХाрд░: рдк्рд░ो. рдХांрдЪा рдЗрд▓ैрдпा рд╕े рдзрдиंрдЬрдп рдХुрдоाрд░ рдЪौрдмे рдХी рдмाрддрдЪीрдд), рдкृ. 5
- рдЖрдпрджाрди (рдЖрдд्рдордХрдеा), рдЙрд░्рдоिрд▓ा рдкрд╡ाрд░, (рдЕрдиु.) рд╕ौ.рдоाрдзрд╡ी рдк्рд░. рджेрд╢рдкांрдбे, рдкृ. 168
- рджोрд╣рд░ा рдЕрднिрд╢ाрдк (рдЖрдд्рдордХрдеा), рдХौрд╢рд▓्рдпा рдмैрд╕ंрдд्рд░ी, рдкृ. 11
- рдиाрдЬा (рдЖрдд्рдордХрдеा), рд╢ाрди्рддा рдХृрд╖्рдг рдХाрдо्рдмрд▓े, (рд╕ं.) рд░рдЬрдиी рддिрд▓рдХ рдФрд░ рдКрд╖ा рдЕंрднोрд░े, рдкृ. 39
- рд╢िрдХंрдЬे рдХा рджрд░्рдж (рдЖрдд्рдордХрдеा), рд╕ुрд╢ीрд▓ा рдЯाрдХрднौрд░े рдкृ.181
- рд╕्рдд्рд░ी рдХे рдкाрд╕ рдЦोрдиे рдХे рд▓िрдП рдХुрдЫ рдирд╣ीं рд╣ै, рд╕ीрдоोрди рдж рд╡ोрдЙрд╡ाрд░, рдкृ.17
- рдмैрд╕ंрдд्рд░ी, рдХौрд╢рд▓्рдпा, рджोрд╣рд░ा рдЕрднिрд╢ाрдк, рдХिрддाрдмрдШрд░ рдк्рд░рдХाрд╢рди, рд╕ंрд╕्рдХрд░рдг-2012, рдирдИ рджिрд▓्рд▓ी
- рдЯाрдХрднौрд░े рд╕ुрд╢ीрд▓ा, рд╢िрдХंрдЬे рдХा рджрд░्рдж, рд░ाрдЬрдХрдорд▓ рдк्рд░рдХाрд╢рди, рд╕ंрд╕्рдХрд░рдг-2011, рдирдИ рджिрд▓्рд▓ी
- рдЙрд░्рдоिрд▓ा рдкрд╡ाрд░, (рдЕрдиु.) рдоाрдзрд╡ी рдк्рд░.рджेрд╢рдкांрдбे, рдЖрдпрджाрди, рд╡ाрдгी рдк्рд░рдХाрд╢рди, рд╕ंрд╕्рдХрд░рдг-2010, рдирдИ рджिрд▓्рд▓ी
- (рд╕ं.) рддेрдЬ рд╕िंрд╣, рдЕंрдмेрдбрдХрд░рд╡ाрджी рд╕्рдд्рд░ी рдЪिंрддрди: рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╢ोрд╖рдг рдХे реЩिрд▓ाрдл рдЖрдд्рдорд╡ृрддाрдд्рдордХ рд╕ंрдШрд░्рд╖, рд╕्рд╡рд░ाрдЬ рдк्рд░рдХाрд╢рди, рдк्рд░рдердо рд╕ंрд╕्рдХрд░рдг-2011, рдирдИ рджिрд▓्рд▓ी
- рд╢ाрди्рддा рдХृрд╖्рдг рдХाрдо्рдмрд▓े, (рд╕ं.) рд░рдЬрдиी рддिрд▓рдХ рдФрд░ рдКрд╖ा рдЕंрднोрд░े, рдиाрдЬा (рдЖрдд्рдордХрдеा),
- рд╢ांрддाрдмाрдИ рджाрдгी, (рд╕ं.) рд░рдЬрдиी рддिрд▓рдХ рдФрд░ рдКрд╖ा рдЕंрднोрд░े, рдзूрдк рдФрд░ рдЫांрд╡, рдирд╡рдпाрди рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдк्рд░рдХाрд╢рди, рд╕ंрд╕्рдХрд░рдг-2007, рджिрд▓्рд▓ी
- рджрд▓िрдд рд╕्рдд्рд░ीрд╡ाрдж рд╡िрд╢ेрд╖ांрдХ, рд╕्рдд्рд░ीрдХाрд▓ (рдкрдд्рд░िрдХा), (рд╕ं.) рд╕ंрдЬीрд╡ рдЪंрджрди, рд╕िрддंрдмрд░ 2014,
- рдЕрднिрдоूрдХрдиाрдпрдХ (рд╕рдо्рдоाрди рдХी рдЖрд╡ाреЫ), (рд╕ं.) рдк्рд░рд╢ांрдд рд▓ीрд▓ा рд░ाрдорджाрд╕, рд░рдЬрдиी рддिрд▓рдХ, рдЕрдиिрддा рднाрд░рддी, рд╡рд░्рд╖-6, рджिрд╕рдо्рдмрд░ 2004, рдирдИ рджिрд▓्рд▓ी
- рдЕрдкेрдХ्рд╖ा, рдЕрдо्рдмेрдбрдХрд░рд╡ाрджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХा рдоुрдЦрдкрдд्рд░, рддेрдЬ рд╕िंрд╣, рд╡рд░्рд╖-6, рдЕंрдХ-22, рдЬрдирд╡рд░ी-рдоाрд░्рдЪ 2008
рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рд▓ेрдЦ
ReplyDeleteрдмрд╣ुрдд рд╣ी рд╕рд░рд▓ рдФрд░ рд╕рд╣рдЬ рднाрд╖ा рдХे рд╕ाрде рдк्рд░рднाрд╡рд╢ाрд▓ी рд▓ेрдЦ рд╣ै рдЬिрд╕рд╕े рджрд▓िрдд рдиाрд░ीрд╡ाрдж рдХी рдПрдХ рд╡िрдХрд╕िрдд рд╕рдордЭ рдЙрднрд░ рдХрд░ рд╕ाрдордиे рдЖрддी рд╣ै।
ReplyDelete