рджрд▓िрдд рд╕्рдд्рд░ीрд╡ाрдж рдХी рдЖрдд्рдорднिрд╡्рдпрдХ्рддिрдпाँ

рднाрд╡рдиा рдоाрд╕ीрд╡ाрд▓

- рднाрд╡рдиा рдоाрд╕ीрд╡ाрд▓


‘рджрд▓िрдд рдиाрд░ीрд╡ाрдж’ рднाрд░рддीрдп рдиाрд░ीрд╡ाрдж (рдЬिрд╕े рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдоें рд╕्рдд्рд░ी рд╡िрдорд░्рд╢ рдХे рд░ूрдк рдоें рдЬाрдиा рдЬाрддा рд╣ै) рдХे рднीрддрд░ рд╕े рд╕्рд╡рдпं рдХे рд▓िрдП рдЦреЬा рд╣ोрдиे рд╡ाрд▓ा рд╡рд╣ рд╡рд░्рдЧ рд╣ै рдЬो рдЕрдкрдиे, рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд░ाрдЬрдиैрддिрдХ, рдЖрд░्рдеिрдХ рдкрд░िрд╡ेрд╢ рдХे рдХाрд░рдг рдХрд╣ीं рдкीрдЫे рдЫुрдЯ рдЬाрддा рд╣ै। рдпрд╣ рд╡рд░्рдЧ рдПрдХ рдУрд░ рдиाрд░ीрд╡ाрдж рд╕े рдЦुрдж рдХो рдЕрд▓рдЧ рдХрд░рддा рд╣ै рд╡рд╣ीं рджрд▓िрдд рдЪिंрддрди рд╕े рднी ‘рджрд▓िрдд рд╕्рдд्рд░ी рдЪिंрддрди’ рдХो рдЕрд▓рдЧाрддा рд╣ै рдХ्рдпोंрдХि рдЗрдирдХा рдоाрдирдиा рдеा рдХि рдиाрд░ीрд╡ाрдж рдХे рднीрддрд░ рд╡рд╣ рдЕрдкрдиी рддрдеाрдХрдеिрдд рдЬाрддि рдХे рдХाрд░рдг рджोрдпрдо рджрд░्рдЬे рдХे рд░ूрдк рдоें рд╡्рдпाрдЦ्рдпिрдд рд╣ोрддी рд░рд╣ी рд╣ै рдФрд░ рдЙрдирдХी рд╕рдорд╕्рдпाрдПं рдпрд╣ाँ рдЧौрдг рднूрдоिрдХा рдоें рд╕ाрдордиे рдЖрддी рд╣ै। рджрд▓िрдд рдиाрд░ीрд╡ाрдж рдХे рдоुрдЦрд░ рд╣ोрдиे рдХा рджूрд╕рд░ा рдХाрд░рдг рджрд▓िрдд рдкिрддृрд╕рдд्рддा рд╕े рдоुрдХ्рддि рд░рд╣ा। рджрд▓िрдд рдЪिंрддрди рдпा рдХрд╣ा рдЬाрдП рдХी рджрд▓िрдд рд╡िрдорд░्рд╢ рдХे рдЕрдЧुрдЖ рдкुрд░ुрд╖ рд░рд╣े рдЬिрди्рд╣ोंрдиे рдЗрд╕ рд╡िрдЪाрд░рдзाрд░ा рдХो рдХेंрдж्рд░ीрдп рд░ूрдк рджिрдпा। рд╣ाрд╢िрдП рдХे рд╕рдоाрдЬ рдоें рднрд▓े рд╣ी рдорд╣िрд▓ाрдУं рдХो рдХुрдЫ рд╕्рддрд░ рддрдХ рдиिрд░्рдгрдп рдХा рдЕрдзिрдХाрд░ рдеा, рд╡рд╣ рд╡िрд░ोрдз рдк्рд░рдХрдЯ рдХрд░ рд╕рдХрддी рдеी рдмाрд╡рдЬूрдж рдЗрди рд╕рдмрдХे рд╡рд╣ рдЕрдкрдиे рд╣ी рдШрд░ рдоें рдк्рд░рддाреЬिрдд рднी рд╣ो рд░рд╣ी рдеी рдХ्рдпोंрдХि рдкिрддृрд╕рдд्рддाрдд्рдордХ рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдм्рд░ाрд╣्рдордг рд╕рдоाрдЬ рдоें рд╣ी рдоौрдЬूрдж рдирд╣ीं рдеी рдмрд▓्рдХि рджрд▓िрддों рдоें рднी рдеी। рдХांрдЪा рдЗрд▓ैрдпा рдЕрдкрдиे рдПрдХ рд╕ाрдХ्рд╖ाрдд्рдХाрд░ рдоें рдХрд╣рддे рд╣ैं ‘рд╣िрд╕्рдЯोрд░िрдХрд▓ рд░ेрд╡ोрд▓्рдпूрд╢рди рдХे рдмाрдж рдиिрдЪрд▓े рддрдмрдХे рдХी рдЬाрддि рд╡िрд╢ेрд╖ рд░ूрдк рд╕े рджрд▓िрдд рдЬाрддि рдиे рдм्рд░ाрд╣्рдордгрд╡ाрдж рдХो рдЕрдкрдиा рд▓िрдпा...рдЬिрд╕े рд╡рд╣ ‘рджрд▓िрдд рдбेрдоोрдХ्рд░ेрдЯिрдХ рдкैрдЯ्рд░िрдпाрд░्рдХी’  рдХрд╣рддे рд╣ैं। рджрд▓िрдд рд╕рдоाрдЬ рдоें рдЬिрд╕ рдкिрддृрд╕рдд्рддा рдХी рдмाрдд рдХांрдЪा рдЗрд▓ैрдпा рдХрд░рддे рд╣ैं рдЙрд╕рдоें рджрд▓िрдд рдорд╣िрд▓ाрдУं рдХो рдШрд░ेрд▓ू рд╣िंрд╕ा, рд╢्рд░рдо рдХे рддिрд╣рд░े рд╢ोрд╖рдг рд╕े рд╢ोрд╖िрдд рд╣ोрдиे рдХे рд╕ाрде рд╣ी рд╕рдоाрдЬ рдоें рджрд▓िрдд рд╣ोрдиे рдХी рдЕрдкрдиी рдпрдеाрд╡рдд рд╕्рдеिрддि рд╕े рднी рдЬूрдЭрддे рджेрдЦा рдЬाрддा рд╣ै।

рджрд▓िрдд рд╕्рдд्рд░ीрд╡ाрджी рд▓ेрдЦрди рдХो рд╢рд░्рдоिрд▓ा рд░ेрдЧे ‘рднिрди्рдирддा’ рдФрд░ ‘рдЕрд▓рдЧ рдЖрд╡ाрдЬ’ (Different Voice) рдХे рд░ूрдк рдоें рд╡्рдпाрдЦ्рдпिрдд рдХрд░рддी рд╣ै рдФрд░ рд▓िрдЦрддी рд╣ैं “рд╕्рдд्рд░िрдпों рдХी рдЕрд▓рдЧ рдЖрд╡ाреЫ рдЙрдирдХी рднिрди्рдирддा рдХो рдиाрдо рджेрдиे рдоाрдд्рд░ рдХा рдоुрдж्рджा рдирд╣ीं рд╣ै। рднिрди्рдирддा рдХा рдиाрдордХрд░рдг рддो рдЕрд╕्рдоिрддा рдХी рд╕ंрдХीрд░्рдг рд░ाрдЬрдиीрддि рдХो рдЬрди्рдо рджेрддा –‘рдЗрд╕рдХी рдмрдЬाрдп ‘рднिрди्рдирддा’ рдкрд░ рдпрд╣ рдЬोрд░ рдЬाрддि рд╡ рдЬेंрдбрд░ рдХो рдЪрд░्рдЪा рдХे рдХेंрдж्рд░ рдоें рд▓ाрдиे рдХी рддрд░рд╣ рдкреЭा рдЬाрдП рдФрд░ рджрд▓िрдд рд╕्рдд्рд░ीрд╡ाрдж рдХे рджृрд╖्рдЯिрдХोрдг рдХो рд╕рдордЭрдиे рдХी рдХोрд╢िрд╢ рдХी рддрд░рд╣ рджेрдЦा рдЬाрдП”। рджрд▓िрдд рдорд╣िрд▓ा рдЬрд╣ाँ рдЬाрддीрдп рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рдЙрдЪ्рдЪ рдЬाрддीрдп рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдоें рдкुрд░ुрд╖ рдФрд░ рд╕्рдд्рд░ी рджोрдиों рд╕े рд╢ोрд╖िрдд рд╣ोрддी рд╣ैं рд╡рд╣ीं рдЕрдкрдиे рд╣ी рд╕рдоाрдЬ рдоें рдкुрд░ुрд╖ рд╡рд░्рдЧ рд╕े рднी рд╢ोрд╖िрдд рджेрдЦी рдЬाрддी рд╣ै। рд╢ोрд╖рдг рдХा рдпрд╣ рдХ्рд░рдо рдЬाрддि рддрдХ рд╣ी рд╕ीрдоिрдд рдирд╣ीं рд░рд╣рддा рдмрд▓्рдХि рд╡рд░्рдЧ рдХे рднीрддрд░ рднी рд╡рд╣ рд╢्рд░рдо рдХे рддिрд╣рд░े рд╢ोрд╖рдг рд╕े рд╢ोрд╖िрдд рд╣ोрддी рд╣ै। рд╢्рд░рдо рдХा рдпрд╣ рддिрд╣рд░ा рд╢ोрд╖рдг рдШрд░ेрд▓ू рд╢्рд░рдо, рдШрд░ рд╕े рдмाрд╣рд░ рдХाрдо рдХрд░рдиे рдХा рд╢्рд░рдо рдФрд░ рдкुрдирд░्рдд्рдкाрджрди рдХे рд╢्рд░рдо рд╕े рдЬुреЬрддा рд╣ै। рдорд╣िрд▓ा рдпрджि рд╢िрдХ्рд╖िрдд рд╣ै рд╕्рдеिрддि рддрдм рднी рдпрдеाрд╡рдд рдмрдиी рд░рд╣рддी рд╣ै। рдЬाрддि рдФрд░ рд╡рд░्рдЧ рдЖрдзाрд░िрдд рд╢ोрд╖рдг рдХी рдк्рд░рдХ्рд░िрдпां рд╕рдоाрдЬ рдоें рдорд╣िрд▓ाрдУं рдХी рд╕्рдеिрддि рдХो рдЕрдзिрдХ рдЧंрднीрд░ рдмрдиाрддी рд╣ैं। рджрд▓िрдд рдорд╣िрд▓ाрдУं рдХी рдпрдеा рд╕्рдеिрддि рдХो рдкрд╣рдЪाрдирддे рд╣ुрдП рд╢рд░्рдоिрд▓ा рд░ेрдЧे рджрд▓िрдд рд╕्рдд्рд░ी рджृрд╖्рдЯिрдХोрдг рдХी рдмाрдд рдХрд░рддी рд╣ैं ‘рджрд▓िрдд рд╕्рдд्рд░ी рджृрд╖्рдЯिрдХोрдг рд╕рдоाрдЬ рдж्рд╡ाрд░ा рдиिрд░्рдоिрдд рд╕рдоुрджाрдпों рдХे рднीрддрд░ рдиिрдЬी рдЕрдиुрднрд╡ों рдкрд░ рдЬोрд░ рджेрддा рд╣ै рддрдеा рдЬाрддि, рд╡рд░्рдЧ рдХ्рд╖ेрдд्рд░ीрдп рд░ाрдЬрдиीрддि рдХे рдЙрди рдЕрдиेрдХ рд╢्рд░ेрдгी рдмрдж्рдз рд╡ рд╕рддрдд рдкрд░िрд╡рд░्рддрдирд╢ीрд▓ рд╕рдд्рддा рд╕рдоीрдХрд░рдгों рдкрд░ рдз्рдпाрди рдХेрди्рдж्рд░िрдд рдХрд░рддा рд╣ै। рдЬिрди्рд╣ोंрдиे рдЗрди рд╕рдоुрджाрдпों рдХा рдиिрд░्рдоाрдг рдХिрдпा рд╣ै... рдоाрдирдиा рд╣ोрдЧा рдХि рджрд▓िрдд рд╕्рдд्рд░ीрд╡ाрджी рджृрд╖्рдЯिрдХोрдг рд╕्рд╡рдпं рдХो рдоुрдХ्рдд рдХрд░рдиेрд╡ाрд▓ी рдЬाँрдЪ-рдкрд░рдЦ рдФрд░ рд╕ंрд╢ोрдзрдиों рдХे рд▓िрдП рдЦुрд▓ा рд╣ै ’। рджрд▓िрдд рд╕्рдд्рд░ीрд╡ाрджी рдЗрд╕ी рджृрд╖्рдЯिрдХोрдг рдХो рджрд▓िрдд рд╕्рдд्рд░ी рдЖрдд्рдордХрдеाрдУं рдХे рднीрддрд░ рднी рджेрдЦा рдЧрдпा рд╣ै।

рд╕्рдд्рд░ी рдЬрдм рдЖрдд्рдордХрдеा рд▓िрдЦрддी рд╣ै рддो рдЙрд╕े рдзрдоाрдХे рдХे рд░ूрдк рдоें рджेрдЦा рдЬाрддा рд╣ै। рдпрджि рд╡рд╣ рд╕्рдд्рд░ी рджрд▓िрдд рд╣ो рддो рдЙрд╕рдХी рдпाрддрдиा рдХी рджाрд╕्рддाрди рдФрд░ рдмреЭ рдЬाрддी рд╣ै, рдЬो рд╣рд░ рджрд▓िрдд рдХे рд╕ाрде рдШрдЯिрдд рд╣ोрддी рд╣ै। рджрд▓िрдд рд╕्рдд्рд░ी рдЖрдд्рдордХрдеा рд▓ेрдЦрди рдХी рд╢ुрд░ुрдЖрдд рдмाрдмा рд╕ाрд╣рдм рдЕंрдмेрдбрдХрд░ рдХी рднूрдоि рдорд╣ाрд░ाрд╖्рдЯ्рд░ рд╕े рд╣ोрддी рд╣ै рдЬिрдирдоें рдмेрдмी рдХांрдмрд▓े рдХी ‘рдЬीрд╡рди рд╣рдоाрд░ा (рдЬीрдгं рдЖрдоुрдЪ) рдорд░ाрдаी , рд╢ांрддा рдХृрд╖्рдг рдХांрдмрд▓े рдХी ‘рдоाрдЬ्рдпा рдЬрд▓्рдоाрдЪी рдЪिрдд्рддрд░рдХрдеा’(рдорд░ाрдаी) , 1981 рдоें рдХुрдоुрдж рдкाрд╡реЬे рдХी ‘рдЕंрддः рд╕्рдлोрдЯ’(рдорд░ाрдаी), рдЬрдиाрдмाрдИ рдЧिрд░рд╣े рдХी ‘рдорд░рдгрдХрд▓ा (рдорд░рдгрдкीреЬा) рдорд░ाрдаी, 2003 рдоें рдЙрд░्рдоिрд▓ा рдкрд╡ाрд░ рдХी ‘рдЖрдпрджाрди’ (рдорд░ाрдаी), 1999 рдоें рдХौрд╢рд▓्рдпा рдмैрд╕ंрдд्рд░ी рдХी ‘рджोрд╣рд░ा рдЕрднिрд╢ाрдк’, 2011 рдоें рд╕ुрд╢ीрд▓ा рдЯाрдХрднौрд░े рдХी ‘рд╢िрдХंрдЬे рдХा рджрд░्рдж’ рдЖрджि рдк्рд░рдоुрдЦ рдЖрдд्рдордХрдеाрдПँ рд╣ैं। рдЖрдд्рдордХрдеाрдУं рдХे рдЕрддिрд░िрдХ्рдд рдорд╣िрд▓ाрдУं рдж्рд╡ाрд░ा рдЖрдд्рдорд╡ृрдд рднी рд▓िрдЦे рдЧрдП рдЬिрдирдоें ‘рдЬाрддीрдп рджुрд░्рднाрд╡рдиा рдХी рд╢िрдХाрд░’ рд░рдоा рдкांрдЪाрд▓, ‘рдоेрд░ा рд╕ृрдЬрдиाрдд्рдордХ рд╕ंрдШрд░्рд╖ рдЬाрд░ी рд╣ै’ рдкी. рд╢िрд╡рдХाрдоी, ‘рдоेрд░ा рдмрдЪрдкрди: рдЬीрд╡рди рдХे рдХुрдЫ рдк्рд░рд╕ंрдЧ’ рдЕрдиिрддा рднाрд░рддी, ‘рдЕрдз्рдпाрдкрдХрдЧिрд░ी’ рд╣ेрдорд▓рддा рдорд╣िрд╢्рд╡рд░, ‘рддुрдо्рд╣ाрд░ी рдЬाрдд рдХ्рдпा рд╣ै!’ рд░ाрдЬ рд░ाрдиी, ‘рдЬाрддिрд╡ाрджी рдоाрдирд╕िрдХрддा рдХी рдкреЬрддाрд▓’ рд╕्рдоिрддा рдкाрдЯिрд▓, ‘рдЬो рдХрд╣ी рдирд╣ीं’ рдбॉ рд░рдЬрдиी рдЕрдиुрд░ाрдЧी, ‘рдЕрд╕рдоाрдирддा рдХे рд╡िрд░ुрдж्рдз рд╕ंрдШрд░्рд╖’ рдЙрдкाрд╕рдиा рдЧौрддрдо, ‘рд╡рд░्рдЧ, рдЬाрддि рдФрд░ рдЬेंрдбрд░’ рд░рдЬрдиी рддिрд▓рдХ, ‘реЫाрд░ी рд╣ै рд╣рд░ рдХрджрдо рдкрд░ рдЬंрдЧ’ рдкुрд╖्рдкा рд╡िрд╡ेрдХ рдЖрджि рдк्рд░рдоुрдЦ рд╣ैं। рджрд▓िрдд рд╕्рдд्рд░ी рдЖрдд्рдордХрдеाрдУं рдХो рдпрджि рд╡िрд╕्рддाрд░ рд╕े рджेрдЦें рддो рдпрд╣ рд╕рдоाрдЬ рди рдХेрд╡рд▓ рдЬाрддि рд╕े рдмрд▓्рдХि рд╡рд░्рдЧ рдФрд░ рдЬेंрдбрд░ рд╕े рднी рдк्рд░рднाрд╡िрдд рд░рд╣ा। рд╕рдоाрдЬ рдХा рд╡िрднाрдЬрди рдЬाрддि рдЖрдзाрд░िрдд рд░рд╣ा рд╣ै рдФрд░ рдЬाрддि рд╣ी рд╡рд░्рдЧ рдХा рдиिрд░्рдзाрд░рдг рднी рдХрд░рддी рд╣ै рдФрд░ рдпрд╣ी рдЬाрддि рд╕рдоाрдЬ рдоें рд╕्рдд्рд░ी рд╣ोрдиे рдХी рдкीреЬा рдХो рджोрдпрдо рджрд░्рдЬे рддрдХ рдкрд╣ुँрдЪाрддी рд╣ै।

рд╕्рдд्рд░ी рдЖрдд्рдордХрдеा рд▓ेрдЦрди рдЕंрдмेрдбрдХрд░ рдХे рд╡िрдЪाрд░ों рд╕े рди рдХेрд╡рд▓ рдк्рд░рднाрд╡िрдд рджेрдЦा рдЧрдпा рдмрд▓्рдХि рд╕рдоाрдЬ рдоें рдЙрдирдХे рд╡िрдЪाрд░ों рдХो рд╕्рдеाрдкिрдд рднी рдХрд░рддा рд╣ै рдХ्рдпोंрдХि рдпрд╣ рд╕рдоाрдЬ рдПрдХ рдУрд░ рджрд▓िрдд рд╣ोрдиे рдХी рдкीреЬा рд╕े рдкीреЬिрдд рдеा рддो рджूрд╕рд░ी рдУрд░ рд╕्рдд्рд░ी рд╣ोрдиे рдХी рдЕрдкрдиी рдЬैрд╡िрдХ рдХ्рд░िрдпा рд╕े। 'рдЬाрддि' рдХा рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╡िрднाрдЬрди рд╡्рдпрдХ्рддि рдХे рдЬीрд╡рди рдХो рдХिрддрдиा рдЕрдзिрдХ рдк्рд░рднाрд╡िрдд рдХрд░рддा рд╣ै। рдЗрд╕рдХा рдк्рд░рдоाрдг ‘рд╢िрдХंрдЬे рдХा рджрд░्рдж’ рд╣ै рдЬрд╣ाँ рд╕рдоाрдЬ рдЙрдЪ्рдЪрд╡рд░्рдг рдХे рднिрдЦाрд░ी рдХो рднी рд╕рдо्рдоाрди рджेрддा рд╣ै рдкрд░ंрддु рд╢िрдХ्рд╖िрдд рджрд▓िрдд рдХो рдЕрдЫूрдд рдоाрдирддे рд╣ुрдП рдЙрд╕рдХी рдЫाрдпा рд╕े рднी рдкрд░рд╣ेрдЬ рдХрд░рддा рд╣ै। рд╕ुрд╢ीрд▓ा рдЯाрдХрднौрд░े рдЗрд╕ рд╕рдд्рдп рдХो рдЙрдж्рдШрдШाрдЯिрдд рдХрд░рддी рд╣ैं। рдкреЬोрд╕рди рднिрдЦाрд░ी рдХो рдЙрдирдХी рдЬाрддि рд╕े рдкрд░िрдЪिрдд рдХрд░ाрддी рд╣ै, рдФрд░ рдХрд╣рддी рд╣ै- “рдорд╣ाрд░ाрдЬ рдЬी рдЗрд╕ рдШрд░ рдХी рднिрдХ्рд╖ा рдирд╣ीं рд▓ेрдиा। рдпрд╣ाँ рдЬрдоाрджाрд░рди рд░рд╣рддी  рд╣ै।.. рдЕрдЪ्рдЫा рд╣ुрдЖ рдоाрддा рдЬी рдЖрдкрдиे рдмрддा рджिрдпा। рднрд▓ा рдЙрдирдХे рдШрд░ рдХा рдЖрдЯा рдХैрд╕े рд▓े рд╕рдХрддा рд╣ूँ।”  рд╢िрдХ्рд╖िрдд рджрд▓िрдд рд╡्рдпрдХ्рддि рдХा рд╕्рддрд░ рд╕рдоाрдЬ рдоें рднिрдЦाрд░ी рд╕े рднी рдЕрдзिрдХ рдиिрдо्рди рд╣ै। рд╕ुрд╢ीрд▓ा рдЯाрдХрднौрд░े рдХे рд╕рдоाрди рд╣ी рд╢ांрддा рдХृрд╖्рдг рдХाрдо्рдмрд▓े рдЕрдкрдиी рдЖрдд्рдордХрдеा ‘рдиाрдЬा’ рдоें рд╢िрдХ्рд╖िрдд рд╡рд░्рдЧ рдкрд░ рд▓िрдЦрддी рд╣ैं рдЬो рд╢िрдХ्рд╖िрдд рд╣ोрдиे рдХे рдмाрд╡рдЬूрдж рднी рдЕрдкрдиे рдмрдЪ्рдЪों рдХो рдЬाрддि рдХा рдкाрда рд╕िрдЦाрддे рд╣ैं рдФрд░ рдмрдЪрдкрди рд╕े рд╣ी рдЙрдирдХे рдорди рдкрд░ рдЬाрддि рдХा рд▓ेрдмрд▓ рд▓рдЧा рджेрддे рд╣ैं। рд╢ांрддा рдХृрд╖्рдг рдХाрдо्рдмрд▓े рд▓िрдЦрддी рд╣ैं- рдоेрд░ी рд▓реЬрдХी рдиे рдЕрдкрдиी рд╕рд╣ेрд▓ी рдХे рдШрд░ рдк्рдпाрд╕ рд▓рдЧрдиे рдкрд░ рдордЯрдХे рдХा рдкाрдиी рдкी рд▓िрдпा рддो рдЙрд╕рдХी рд╕рд╣ेрд▓ी рд░ोрдиे рд▓рдЧी, рдкूрдЫрдиे рдкрд░ рдмोрд▓ी ‘рдоंрдЧрд▓ा рддू рдорд╣ाрд░ рдХी рд▓реЬрдХी рд╣ै। рд╣рдоाрд░े рдпрд╣ाँ рднрдЧрд╡ाрди рдХी рдкूрдЬा рд╣ोрддी рд╣ै। рдоाँ рдХрд╣рддी рд╣ै рдХि рдоंрдЧрд▓ा рдиे рдХिрд╕ी рдЪीрдЬ рдХो рд╣ाрде рд▓рдЧाрдпा рддो рднрдЧрд╡ाрди рдЕрдкрд╡िрдд्рд░ рд╣ो рдЬाрдПрдЧा’।  рд╢ांрддा рдХृрд╖्рдг рдХाрдо्рдмрд▓े рдХी рддрд░рд╣ рд╣ी рдХौрд╢рд▓्рдпा рдмैрд╕ंрдд्рд░ी рднी рдорд╣ाрд░ рдЬाрддि рд╕े рдеी। рд╕рдоाрдЬ рдоें рдЕрд╕्рдкृрд╢्рдпрддा рдХो рджेрдЦрддी рд╣ैं рдФрд░ рдорд╣рд╕ूрд╕ рднी рдХрд░рддी рд╣ैं рдЬрд╣ाँ ‘рд╕рдлाрдИ рдХрд░्рдордЪाрд░िрдпों рд╕े рднी рдЫुрдд-рдЫाрдд рдмрд░рддी рдЬाрддी рдеी’  рдЕंрдмेрдбрдХрд░ рдиे рдаीрдХ рд╣ी рдХрд╣ा рд╣ै рдХि рднाрд░рдд рдоें рдЬाрддि рдХा рд╕ंрдмंрдз рдзрд░्рдо рд╕े рдЬुреЬा рд╣ै। рдзрд░्рдо рдХो рдЬрдм рддрдХ рдкुрдиः рдкрд░िрднाрд╖िрдд рдирд╣ीं рдХिрдпा рдЬाрдПрдЧा рддрдм рддрдХ ‘рдЬाрддि’ рдХी рд╕ंрд░рдЪрдиा рдХो рдЦрдд्рдо рдирд╣ीं рдХिрдпा рдЬा рд╕рдХрддा। рд╢िрдХ्рд╖ा рднी рд╕рдоाрдЬ рдоें рд╕рдоाрдирддा рд▓ाрдиे рдоें рдЪुрдХрддी рд╣ै рдЬिрд╕рдХा рдПрдХ рдЕрди्рдп рдЙрджाрд╣рд░рдг рдкी. рд╢िрд╡рдХाрдоी рдХा рдЖрдд्рдорд╡ृрдд ‘рдоेрд░ा рд╕ृрдЬрдиाрдд्рдордХ рд╕ंрдШрд░्рд╖ реЫाрд░ी рд╣ै’ рдоें рджेрдЦा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै рдЬрд╣ाँ рдПрдХ рдк्рд░рддिрдпोрдЧिрддा рдХे рджौрд░ाрди рд░िрдЬрд▓्рдЯ рдХी рдШोрд╖рдгा рд╕े рдкूрд░्рд╡ рд░िрдЬрд▓्рдЯ рди рдмрддाрдиे рдкрд░ ‘рдк्рд░рддिрднाрдЧी рдмाрд╣рд░ рдЖрдХрд░ рдмोрд▓ी-рд╢्рдбрдпूрд▓ рдХाрд╕्рдЯ рдмिрдЪ’।  рдпрд╣ाँ рдЬाрддिрдЧрдд рдЯिрдк्рдкрдгी рдХी рдЬाрддी рд╣ै। рджрд▓िрдд рдорд╣िрд▓ा рдпрд╣ाँ рджрд▓िрдд рдкुрд░ुрд╖ рдХी рднांрддि рд╕рдоाрдЬ рдоें рдЬाрддिрдЧрдд рднेрджрднाрд╡ рдХो рд╕рд╣рддी рд╣ै рд╡рд╣ीं рджूрд╕рд░ी рдУрд░ рд╕рд╡рд░्рдг рдорд╣िрд▓ा рдХे рдж्рд╡ाрд░ा рднी рдЙрдкेрдХ्рд╖िрдд рд╣ोрддी рд╣ै। рд░рдоा рд░рд╕ाрд▓ рдЕрдкрдиे рдЖрдд्рдорд╡ृрдд ‘рдЬाрддीрдп рджुрд░्рднाрд╡рдиा рдХी рд╢िрдХाрд░’ рдоें рд╢िрдХ्рд╖ा рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдкрд░ рдЖрдЪ्рдЫाрджिрдд рдЬाрддीрдп рдоाрдирд╕िрдХрддा рдкрд░ рдк्рд░рд╣ाрд░ рдХрд░рддी рд╣ैं ‘рдЬрд╣ाँ рдЙрди्рд╣ें 12 рд╡рд░्рд╖ों рдХे рдЕрдз्рдпाрдкрди рд╡ рд╡рд░िрд╖्рда рд╢िрдХ्рд╖िрдХा рд╣ोрдиे рдкрд░ рднी рдкрджोрди्рдирддि рдирд╣ीं рдоिрд▓рддी’ рд╕ाрде рд╣ी рд╕ंрд╕्рдХृрдд рдХ्рд▓ाрд╕िрдХрд▓ рдоें рдПрдо.рдП рдХрд░рдиे рдХे рдЙрдирдХे рдиिрд░्рдгрдп рдкрд░ рд╢िрдХ्рд╖рдХों рдж्рд╡ाрд░ा рдмुрд▓ाрдХрд░ рдмрддाрдпा рдЬाрддा рд╣ै рдХि ‘рдЖрдк рдЕрдиुрд╕ूрдЪिрдд рдЬाрддि рдХी рд╣ो рджूрд╕рд░ा рдорд╣िрд▓ा рд╣ो। рдЗрди рджोрдиों рд╡िрдкрд░ीрдд рд╕्рдеिрддिрдпों рдХे рд╣ोрддे рд╣ुрдП рддे рд╕ंрд╕्рдХृрдд рдХा рдкीрдЫा рдХ्рдпों рдкрдХреЬे рд╣ुрдП рд╣ो’। рдЬाрддि рдХा рд╕ंрдмंрдз рдХेрд╡рд▓ рд╕рдоाрдЬ рдХी рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╕ंрд░рдЪрдиा рддрдХ рд╕ीрдоिрдд рдирд╣ीं рд╣ैं рдмрд▓्рдХि рдпрд╣ рдЖрдЬ рдоाрдирд╕िрдХрддा рдмрди рдЧрдИ рд╣ै рдЬाрддि рдХी рдпрд╣ी рдоाрдирд╕िрдХрддा рдЖрдд्рдордХрдеा рдФрд░ рдЖрдд्рдорд╡ृрддों рдоें рджेрдЦी рдЬा рд╕рдХрддी рд╣ै।

рдоाрд░्рдХ्рд╕ рдиे рдЬрдм рд╕рд░्рд╡рд╣ाрд░ा рд╣ी рдмाрдд рдХी рдЙрд╕ рд╕рдордп рд╡рд╣ рднाрд░рдд рдХी рдЬाрддीрдп рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдХो рдЕрдЪ्рдЫे рд╕े рдкрд░рдЦ рди рд╕рдХे। рдЕрдЧрд░ рдЬाрдирддे рддो рд╡рд░्рдЧ рд╕рдоाрдирддा рдХे рдЬिрд╕ рд╕िрдж्рдзांрдд рдХो рд╡рд╣ рдХ्рд░ांрддि рдХा рд╣рдеिрдпाрд░ рдоाрдирддे рдеे рднाрд░рдд рдоें ‘рдлेрд▓’ рди рд╣ोрддा। рднाрд░рдд рдоें рд╡рд░्рдЧ рд╕े рдЕрдзिрдХ рдЬाрддि рдХा рдорд╣рдд्рд╡ рд░рд╣ा рд╡्рдпрдХ्рддि рд╡рд░्рдЧ рд╕े рдКрдкрд░ рдЙрда рд╕рдХрддा рд╣ै рдкрд░ рдЬाрддि рдЙрд╕рдХा рдкीрдЫा рдирд╣ीं рдЫोреЬрддी। рд╕ुрд╢ीрд▓ा рдЯाрдХрднौрд░े рд▓िрдЦрддी рд╣ैं- “рдоेрд░ा рджрд░्рдж рдЙрд╕ рд╢िрдХ्рд╖िрдд, рд╕рдо्рдоाрдиिрдд рджрд▓िрдд рдорд╣िрд▓ा рдХा рджрд░्рдж рд╣ै рдЬो рдкी.рдПрдЪ.рдбी. рдк्рд░ाрдк्рдд рдХॉрд▓ेрдЬ рдХी рдк्рд░ाрдз्рдпाрдкिрдХा рд╣ोрдиे рдХे рдмाрдж рднी рдЬाрддि рдХे рд░ोрдЬрдЧाрд░ рдХे рдиाрдо рд╕े рдЬाрдиी рдЬाрддी рд╣ै। рдоेрд░ी рдЖрдд्рдордХрдеा рдоेрд░ी рд╡ेрджрдиा рдХा рджрд╕्рддाрд╡ेрдЬ рд╣ै”।   рдЗрд╕ी рдЕрдкрдоाрди рд╕े рдкीреЬिрдд рд╣ोрдХрд░ рд▓िрдЦрддी рд╣ै- рдкीрдПрдЪ. рдбी рдк्рд░ाрдк्рдд / рдХाрд▓ेрдЬ рдХी рдк्рд░ाрдз्рдпрдкिрдХा / рдЬाрддि рдХे рдиाрдо рдкрд░ рдХрд╣рд▓ाрддी рд╣ै / рд╕िрд░्рдл рдЭाрдбूрд╡ाрд▓ी   ‘рджोрд╣рд░ा рдЕрднिрд╢ाрдк’ рдХी рд▓ेрдЦिрдХा рдХौрд╢рд▓्рдпा рдмैрд╕ंрдд्рд░ी рд▓िрдЦрддी рд╣ैं рдХि рдЙрдирдХे рдкрддि рджेрд╡ेрди्рдж्рд░ рдХुрдоाрд░ рдЬрд╣ाँ рднी рддрдмाрджрд▓ा рд╣ुрдЖ рдЙрдирд╕े рдкрд╣рд▓े рдЙрдирдХी рдЬाрддि рд╡рд╣ाँ рдкрд╣ुँрдЪ рдЬाрддी рдеी। рджрдл्рддрд░ рдХे рдЪрдкрд░ाрд╕ी рдкрд░ рдк्рд░рднाрд╡ рдпрд╣ рдеा рдХि ‘рдЫोрдЯी рдЬाрддि рд╡ाрд▓ा рд╕ाрд╣рдм рд╣ै рдЗрд╕рд▓िрдП рди рд╡рд╣ рд╣рдоाрд░े рдШрд░ рдХा рдХाрдо рдХрд░ेрдЧा рди рд╣рдоाрд░ा рдЫुрдЖ рдЦाрдиा рдЦाрдПрдЧा, рдкрд░ рдбрдЯा рд░рд╣ेрдЧा рд╣рдоाрд░े рдШрд░’। рд╣рдоाрд░े рд╕рдоाрдЬ рдоें рд╢्рд░рдо рдХा рд╡िрднाрдЬрди рдХрд░्рдо рдирд╣ीं рдмрд▓्рдХि рдЬрди्рдо рд╣ै। рдЖрджिрдо рдпुрдЧ рдоें рдЬрдм рдХрдмीрд▓ाрдИ рд╕рдоाрдЬ рдХा рдЧрдарди рд╣ोрддा рд╣ै рд╡рд╣ीं рд╕े рдкрд░िрд╡ाрд░ рдиाрдордХ рд╕ंрд╕्рдеा рдХी рдЙрдд्рдкрдд्рддि рднी рд╣ोрддी рд╣ै। рдЬिрд╕рдоें рд╢्рд░рдо рдХे рд╡िрднाрдЬрди рдХे рд▓िрдП рд╕рдоुрджाрдп рдХा рдиिрд░्рдоाрдг рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै рдЬिрд╕рдХा рдЖрдзाрд░ рдеा рдХрд░्рдо। рд╕рдордп рдХे рд╕ाрде рдХрд░्рдо, рдЬрди्рдо рдоें рдкрд░िрд╡рд░्рддिрдд рд╣ो рдЧрдпा। рдЬिрд╕рдоें рдПрдХ рдмाрд░ рдЬрди्рдо рд▓ेрдиे рдкрд░ рдЬीрд╡рдирдкрд░्рдпंрдд рд╡ рдоृрдд्рдпु рдХे рдкрд╢्рдЪाрдд рднी рдЬाрддि рд╡्рдпрдХ्рддि рдХे рд╕ाрде рдЬुреЬी рд░рд╣рддी рд╣ै। рд╕्рд╡рдпं рднीрдорд░ाрд╡ рдЕंрдмेрдбрдХрд░ рднी ‘рдЬाрддि рдк्рд░рдеा рдХा рд╡िрдиाрд╢’ рдЕрдкрдиे рд▓ेрдЦ рдоें рдЬाрддि рдХे рдпрдеाрд░्рде рдХो рдмрддाрддे рд╣ुрдП рдХрд╣рддे рд╣ैं рдХि, “рд╡рд░्рдг рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдФрд░ рдЬाрддिрднेрдж рд╡рд╕्рддुрдд: рд╢्рд░рдо рдХा рдирд╣ीं, рд╢्рд░рдоिрдХों рдХा рд╡िрднाрдЬрди рд╣ै। рдпрд╣ी рдХाрд░рдг рд╣ै рдХि рдпрд╣ाँ рдиीрдЪे рдЧिрд░ाрдИ рдЧрдИ рдЬाрддि рдХा рдоुрдЦ्рдп рдордиुрд╖्рдп рдКрдкрд░ рд╡ाрд▓ी рдЬाрддि рдХा рдкेрд╢ा рдирд╣ीं рдХрд░ рд╕рдХрддा”।

рджрд▓िрдд рд╕рдоाрдЬ рдкрд░ рд╕рд╡рд░्рдгों рдХा рд╢ोрд╖рдг рддो рд░рд╣ा рд╣ी рд╕ाрде рд╣ी рдЙрдирдХी рд╕्рдд्рд░िрдпों рдкрд░ рднी рдЙрдирдХी рд╢ोрд╖рдгрдХाрд░ी рджृрд╖्рдЯि рд░рд╣ी। рдЬрд╣ाँ рд╕рдоाрдЬ рдоें рджрд▓िрдд рд╕्рдд्рд░ी рд╣ोрдиे рдХे рдХाрд░рдг рд╡рд╣ рд╡рд░्рдЧрднेрдж, рдЬाрддिрднेрдж, рд╢ोрд╖рдг, рд╣िंрд╕ा рдХा рд╢िрдХाрд░ рд╣ोрддी рд╣ै। рд╡рд╣ рд▓िрдЦрддी рд╣ैं "рджрд▓िрдд рдорд╣िрд▓ा рдЙрдд्рдкीреЬрди рдЪाрд╣े рдШрд░ рдоें рдЕрдкрдиों рдХे рдж्рд╡ाрд░ा рд╣ो рдпा рдмाрд╣рд░ рд╕рд╡рд░्рдг рдЧैрд░ рдкुрд░ुрд╖ों рдж्рд╡ाрд░ा, рдорд╣िрд▓ा рдЙрдд्рдкीреЬрди рдХी рдмाрддों рдХो рдкुрд░ुрд╖ рднी рдЫिрдкाрддे рд╣ैं, рдорд╣िрд▓ाрдПँ рднी рдЫिрдкाрддी рд╣ैं, рдкрд░िрд╡ाрд░ рд╕рдоाрдЬ рдоें рд╕рднी рдЫिрдкाрддे рд╣ैं"।  рд╕ुрд╢ीрд▓ा рдЯाрдХрднौрд░े рднी рд╢ोрд╖рдг рдХी рдЗрд╕ рдкुрд░ुрд╖ рдоाрдирд╕िрдХрддा рд╕े рдкीреЬिрдд рд╣ोрддी рд╣ैं। рдорд╣ाрд╡िрдж्рдпाрд▓рдп рдкрд░िрд╕рд░ рдоें рдПрдХ рдЕрдз्рдпाрдкрдХ рдХा рдЕрдХ्рд╕рд░ рдЙрдирд╕े рдХрд╣рдиा "рд╕ुрд╢ीрд▓ा рддुрдо рдкреЭाрдИ рдоें рд╣ोрд╢िрдпाрд░ рд╣ो, рдоाрд░्рдЧрджрд░्рд╢рди рдХे рд▓िрдП рдоेрд░े рдШрд░ рдЖрдпा рдХрд░ो। рдоैं рддुрдо्рд╣ें рдХрд▓ेрдХ्рдЯрд░ рдмрдирд╡ा рджूंрдЧा"। рдХौрд╕рд▓्рдпा рдмैрд╕ंрдд्рд░ी рднी рд╕рдоाрдЬ рдоें рдЫेреЬ-рдЫाреЬ рдФрд░ рдпौрди рд╣िंрд╕ा рдХी рдШрдЯрдиाрдУं рдХो рд╕ाрдордиे рд▓ाрддी рд╣ैं। рдирд░्рд╕िрдЧ рдХोрд░्рд╕ рдХे рдмрд╣ाрдиे рдЕрд╕्рдкрддाрд▓ рдХा рджрд░рдмाрди рдЙрди्рд╣ें рдЕрдХेрд▓े рд╕ुрдирд╕ाрди рдЬрдЧрд╣ рдкрд░ рдмुрд▓ाрддा рд╣ै рдФрд░ рд╡рд╣ाँ рдПрдХ рдЕрдзेреЬ рдЙрдо्рд░ рдХा рд╡्рдпрдХ्рддि рдк्рдпाрд░ рдХрд░рдиे рдХी рдмाрдд рдЬाрд╣िрд░ рдХрд░рддा рд╣ै рдЬो рдмाрдж рдоें рдЙрдирдХी рдХрдЪ्рдЪी рдЙрдо्рд░ рдХो рджेрдЦрдХрд░ рдЙрди्рд╣ें рдЫोреЬ рджेрддा рд╣ैं। ‘рдЙрд╕рдиे рдЫेреЬ-рдЫाреЬ рдирд╣ीं рдХी। рд╡рд╣ рд╕िрд░्рдл рд╡िрдЪिрдд्рд░ рдвंрдЧ рд╕े рдоेрд░ी рдФрд░ рджेрдЦ рд░рд╣ा рдеा’। рд╕рдоाрдЬ рдорд╣िрд▓ाрдУं рдХा рдиिрдо्рди рдЬाрддि рдХा рд╣ोрдиा, рд╕рд╡рд░्рдгों рдФрд░ рджрд▓िрдд рдкुрд░ुрд╖ों рдХो рдЙрдирдХे рд╢ोрд╖рдг рдХा рдЕрдзिрдХाрд░ рд╕्рд╡рддः рджे рджेрддा рд╣ै। рдЕрдиिрддा рднाрд░рддी ‘рдоेрд░ा рдмрдЪрдкрди: рдЬीрд╡рди рдХे рдХुрдЫ рдк्рд░рд╕ंрдЧ’ рдЖрдд्рдорд╡ृрдд рдоें рд▓िрдЦрддी рд╣ैं рдЙрдирдХे рдкिрддा рдЬी рдХे рджोрд╕्рдд рджीрд╡ाрди рдЕंрдХрд▓ рдЕंрдмेрдбрдХрд░рд╡ाрджी рдФрд░ рдмौрдж्рдз рд╡िрдЪाрд░ों рд╕े рд╕ंрдкрди्рди рд╡्рдпрдХ्рддि рдеे।  рдЕрдиिрддा рднाрд░рддी рдХी рдоाрддा рдЬी рдЙрдирдХे рд╡िрдЪाрд░ों рд╕े рдк्рд░рднाрд╡िрдд рдеी। рд╡рд╣ рдЕрдиिрддा рднाрд░рддी рдХो рдЕрдз्рдпрдпрди рдХे рд▓िрдП рдЙрдирдХे рдкाрд╕ рднेрдЬрддी рд╣ैं। рдпрд╣ीं рд╕े рдкुрд░ुрд╖рд╡ाрджी рдпौрди рд╢ोрд╖рдг рдХी рд╕ंрдХीрд░्рдг рдоाрдирд╕िрдХрддा рд╕ाрдордиे рдЖрддी рд╣ै। рдЕрдиिрддा рднाрд░рддी рд▓िрдЦрддी рд╣ैं - рдЬрдм рджीрд╡ाрди рдЕंрдХрд▓ рдиे рд╕рдкрд░िрд╡ाрд░ рдЦाрдиे рдХी рдоेрдЬ рдкрд░ ‘рдоुрдЭे рдЕрдкрдиी рдЧोрдж рдоें рдмैрдаाрдпा рд╣ुрдЖ। рд╕рдмрдХे рд╕ाрдордиे рд╡े рдЪुрдкрдЪाрдк рдЕрдкрдиे рдПрдХ рд╣ाрде рд╕े рдоेрд░ा рд╣ाрде рдЕрдкрдиी рдкेंрдЯ рдХे рдмीрдЪ рдоें рд▓े рдЧрдП। рдЙрдирдХा рджूрд╕рд░ा рд╣ाрде рдоेрд░े рдХंрдзे рдкрд░ рдеा। рдЗрд╕ी рд╣ाрде рд╕े рд╡े рдмाрд░-рдмाрд░ рдоुрдЭрд╕े рдЖрдЧ्рд░рд╣ рдХрд░рддे рдЦाрдУ рдмेрдЯा рд░ूрдХ рдХ्рдпों рдЧрдИ, рдкрд░ рдоुрдЭрд╕े рдЦाрдиा рдЦाрддे рдирд╣ीं рдмрди рд░рд╣ा рдеा’। рдмाрд▓ рдпौрди рд╢ोрд╖рдг рд╕े рдЬुреЬी рдмрд╣ुрдд рд╕ी рдШрдЯрдиाрдПँ рд╣ैं рдЬो рд╕ाрдордиे рдирд╣ीं рдЖрддी рд╣ैं।  рдпрд╣ рдХुрдЫ рдЖрдд्рдордХрдеाрдПँ рдФрд░ рдЖрдд्рдорд╡ृрдд рд╣ै рдЬो рд╕ाрдордиे рдЖрдП рд╣ैं рдкрд░ंрддु рдЕрднी рднी рдмрд╣ुрдд рдХुрдЫ рдЫिрдкा рд╣ुрдЖ рд╣ैं। рдорд╣िрд▓ाрдУं рдХे рд╕ंрджрд░्рдн рдоें рддो рдк्рд░ाрдпः рд╣ी рд╕рдордЭा рдЬाрддा рд╣ै рдХि рдЙрд╕рдХी рдХोрдИ рдЬाрддि рдирд╣ीं рд╣ोрддी। рдлिрд░ рд╢ोрд╖рдг рдХी рдХैрд╕े рдЕрдкрдиी рдЬाрддि рд╣ो рд╕рдХрддी рд╣ै।

рджрд▓िрдд рд╕рдоाрдЬ рдХी рдорд╣िрд▓ा рдЬрд╣ाँ рдПрдХ рдУрд░ рдЕрдкрдиे рдЙрдЪ्рдЪ рд╕рдоाрдЬ рдХे рдкुрд░ुрд╖ों рд╕े рд╢ोрд╖िрдд рд╣ोрддी рд╣ै рд╡рд╣ीं рдЕрдкрдиे рд╕рдоाрдЬ рдоें рднी рдЕрдкрдиे рдкрд░िрд╡ाрд░ рдХे рднीрддрд░ рдФрд░ рдмाрд╣рд░ рд╢ोрд╖िрдд рд╣ोрддी рд╣ै। рд╕ुрд╢ीрд▓ा рдЯाрдХрднौрд░े рдХा рдЬीрд╡рди рдЗрд╕ी рдЧुрд▓ाрдоी рд╡ рд╢ोрд╖рдг рдХा рдпрдеाрд░्рде рд░ूрдк рдеा। рдЬрд╣ाँ рдкрддि рдЕрдкрдиी рдкрдд्рдиी рдХा рд╢рд░ीрд░िрдХ рд╡ рдоाрдирд╕िрдХ рджोрдиों рд░ूрдкों рдоें рд╢ोрд╖рдг рдХрд░рддा рд╣ै। рд╡рд╣ рд▓िрдЦрддी рд╣ैं’ рдЦाрдиा рдкрд░ोрд╕рдиे рдоें рджेрд░ी рд╣ोрдиे рдкрд░ рдпा рдХिрд╕ी рдмाрдд рд╕े рдиाрд░ाрдЬ рд╣ोрдиे рдкрд░ рд╡े рд╕्рдкрд╖्рдЯ рд╢рдм्рджों рдоें рдХрд╣рддे рдеे ‘рдоेрд░े рдкैрд░ों рдкрд░ рд╕рд░ рд░рдЦрдХрд░ рдоाрдлी рдоाँрдЧ рддрдм рдоैं рддेрд░ी рдмाрдд рдоांрдиूрдЧा’। рдЗрд╕ी рддрд░рд╣ рдШрд░ рдоें рдоाрд░рдкीрдЯ рдЧाрд▓ी рдЧрд▓ौрдЬ рдЙрдирдХे рд╕ाрде рд╕ाрдоाрди्рдп рдеा। рдпрд╣ाँ рддрдХ рдХी рдмрд╣рд╕ рдХे рджौрд░ाрди рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдЕрдкрдиी рдЪрдк्рдкрд▓ рдЙрди рдкрд░ рдЙрдаा рджी “рдЕрдкрдиी рдмрдХ рдмрдХ рдХрд░рддे рд╣ुрдП рдоैं рдЗрдирдХे рд▓िрдП рдЪाрдп рд▓ेрдХрд░, рд╕ाрдордиे рд░рдЦे рдЯी рдЯेрдмрд▓ рдХे рдкाрд╕ рдЖрдИ। рддрднी рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдкैрд░ों рдХे рдкाрд╕ рд░рдЦी рдмाрдЯा рдХी рдПрдХ рдЪрдк्рдкрд▓ рдЙрдаाрдХрд░ рдЯी рдЯेрдмрд▓ рдкрд░ рд░рдЦी рдФрд░ рдЧुрд╕्рд╕े рдХे рд╕ाрде рдХрд╣ा, “рдЕрдм рдмोрд▓ рдХ्рдпा рдХрд╣рдиा рд╣ै ?”  рд╕्рдд्рд░िрдпों рдХे рдк्рд░рддि рдЕрд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рд╡ рдЙрдд्рдкीреЬрди рдХी рд╢िрдХाрд░ рдХेрд╡рд▓ рд╕ुрд╢ीрд▓ा рдЬी рд╣ी рдирд╣ीं рдмрд▓्рдХि рдЙрдирдХे рднाрдЗрдпों рдХी рдкрдд्рдиी рднी рдеीं। рд╡рд╣ рд▓िрдЦрддी рд╣ै рднाрдИ рднाрднी рдХो реЬाँрдЯрддे рд╣ुрдП рдХрд╣рддे рдеे” рдПрдХ рдФрд░рдд рджेрд╢ рдХी рдк्рд░рдзाрдирдоंрдд्рд░ी рдмрди рдЧрдИ, рдЗрд╕рдХा рдорддрд▓рдм рдпрд╣ рдирд╣ीं рд╣ै рдХि рдШрд░ рдХी рдФрд░рдд-рдФрд░рдд рдЬैрд╕ी рдирд╣ीं рд░рд╣ेрдЧी?”  рдХौрд╕рд▓्рдпा рдмैрд╕ंрдд्рд░ी рдХे рдкрддि рдХा рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рднी рдЙрдирдХे рдк्рд░рддि рдХ्рд░ूрд░ рдеा рдЙрдирдХे рдкрддि рд░рд╕ोрдИ рдХा рд╕ाрд░ा рд╕ाрдоाрди рддाрд▓े рдоें рдмंрдж рд░рдЦрддे। рд░ोрдЬ рджूрдз рдФрд░ рд╕рдм्рдЬी рдХा рдкैрд╕ा рдЧिрдирдХрд░ рджेрддे... рднूрд▓ рдЬाрдиे рдкрд░ рдФрд░ рдпाрдж рджिрд▓ाрдиे рдкрд░ рдоाрд░рдиे рджौреЬрддे। рд╡рд╣ рд▓िрдЦрддी рд╣ैं ‘рджेрд╡ेрди्рдж्рд░ рдХुрдоाрд░ рдХो рдкрдд्рдиी рд╕िрд░्рдл рдЦाрдиा рдмрдиाрдиे рдФрд░ рдЙрд╕рдХी рд╢рд░ीрд░िрдХ рднूрдЦ рдоिрдЯाрдиे рдХे рд▓िрдП рдЪाрд╣िрдП рдеी’। рдкुрд╖्рдкा рд╡िрд╡ेрдХ рдЕрдкрдиे рдЖрдд्рдорд╡ृрдд ‘рдЬाрд░ी рд╣ै рд╣рд░ рдХрджрдо рдкрд░ рдЬंрдЧ’ рдоें рдЗрд╕ी рдкुрд░ुрд╖ рдоाрдирд╕िрдХрддा рдХो рдЙрдж्рдШाрдЯिрдд рдХрд░рддी рд╣ै рдЬрд╣ाँ рдкुрд░ुрд╖ рд╕्рдд्рд░ी рдХो рдЕрдкрдиा рд╕ंрд░рдХ्рд╖рдХ рдШोрд╖िрдд рдХрд░рддा рд╣ैं рдФрд░ рдЦुрдж рд╣ी рдЙрд╕рдХा рднрдХ्рд╖рдХ рднी рдмрдирддा рд╣ै ‘рдХрдорд░े рдоें рд╣ी рд░рд╣рдиा рдЦिреЬрдХी рд╕े рдкрд░्рджा рдирд╣ीं рд╣рдЯाрдиा, рдХिрд╕ी рд╕े рдмाрдд рдирд╣ीं рдХрд░рдиा рдЬैрд╕ी рдЫोрдЯी-рдЫोрдЯी рдмाрддों рдХी рд╣िрджाрдпрддों рдХे рд╕ाрде рдкिрдЯाрдИ рд╣ोрддी рд░рд╣рддी... рдХрд╣ीं рдмाрд╣рд░ рдШुрдордиे рд▓ेрдХрд░ рдЬाрддे рддो рдлрд▓ाँ рдЖрджрдоी рддेрд░ी рддрд░рдл рдХ्рдпों рджेрдЦ рд░рд╣ा рдеा? рддू рдХ्рдпा рд╕рдмрд╕े рдЬ्рдпाрджा рд╕ुंрджрд░ рд╣ै? рддुрдЭрд╕े рднी рдЬ्рдпाрджा рд╕ुंрджрд░-рд╕ुंрджрд░ рдкреЬी рд╣ैं। рддू рд╡ेрд╢्рдпा рдХी рддрд░рд╣ рджिрдЦрддी рд╣ै рдФрд░ рдпрд╣ рд╕рдм рдоैं рдмिрдиा рд╕рдлाрдИ рдоें рдХुрдЫ рдХрд╣े рд╕ुрдирддी рд░рд╣рддी। рдкिрдЯрддी рд░рд╣рддी....’  рджрд▓िрдд рд╕рдоाрдЬ рдоें рдорд╣िрд▓ाрдУं рдХे рд╕ाрде рдпौрди рд╣िंрд╕ा рдХा рд╕्рд╡рд░ूрдк рдм्рд░ाрд╣्рдордг рдкिрддृрд╕рдд्рддा рдХा рд╣ी рд░ूрдк рд╣ै рдЬो рдЖрдЬ рдЗрд╕ рд╕рдоाрдЬ рдоें рдмрд╣ुрдд рдЧрд╣рд░े рд╕े рдмैрда рдЪुрдХा рд╣ै। рдЬрд╣ाँ рдкुрд░ुрд╖ों рдХा рд╕ोрдЪрдиा рд╣ै рдХि ‘рдЧुрд▓ाрдм рдХे рд╕ंрдЧ рдХांрдЯे рд╣ोрддे рд╣ै рдЬो рдЙрд╕рдХी рд░рдХ्рд╖ा рдХрд░рддे рд╣ै। рдЕрдЧрд░ рдлूрд▓ рдХे рд╕ंрдЧ рдХाрдЯे рдирд╣ीं рд╣ोрдЧे рддो рдлुрд▓ (рд╕्рдд्рд░ी) рдХैрд╕े рд╕ुрд░рдХ्рд╖िрдд рд░рд╣ рд╕рдХрддा рд╣ै। рдЙрд╕े рддो рдХोрдИ рднी рддोреЬрдХрд░ рдорд╕рд▓ рд╕рдХрддा рджेрдЧा’। рджрд▓िрдд рд╕्рдд्рд░ीрд╡ाрдж рдЗрд╕ी рдкिрддृрд╕рдд्рддा рдХे реЩिрд▓ाрдл рдЖрд╡ाреЫ рдмुрд▓ंрдж рдХрд░рддा рд╣ै। рдЖрдпрджाрди рдЖрдд्рдордХрдеा рдоें рдЙрд░्рдоिрд▓ा рдкрд╡ाрд░ рд▓िрдЦрддी рд╣ैं ‘рдорд░्рджों рдХी рдЬрдм рддрд░рдХ्рдХी рд╣ोрддी рд╣ै, рд╡े ‘рд╕ाрд╣рдм’ рдмрди рдЬाрддे рд╣ै рд▓ेрдХिрди рд╕्рдд्рд░िрдпाँ ‘рдмрд╣рдирдЬी’ рдмाрдИ рд╣ी рд░рд╣рддी рд╣ैं’। рд╕рдоाрдЬ рдХा рдпрд╣ рднाрд╖ाрдИ рд╡рд░्рдЧ рд╡िрднाрдЬрди рднी рдорд╣िрд▓ाрдУं рдХो рдкुрд░ुрд╖ों рд╕े рдХрдорддрд░ рдмрдиाрддा рд╣ै।

рдпрд╣ рд╕рдоाрдЬ рдЕрдкрдиी рд╕ंрд░рдЪрдиा рдоें рдЖрдЬ рдкिрддृрд╕рддाрдд्рдордХ рд╣ै рдЬो рдЗрд╕рдХी рдЬреЬों рдоें рдЕрд░्рдеाрдд рдкрд░िрд╡ाрд░ рдоें рджेрдЦा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ैं। рдЬेंрдбрд░ рдХे рд░ूрдк рдоें рд╕рдоाрдЬ рдХा рдкрд╣рд▓े рднाрд╖ाрдИ рд╡िрднाрдЬрди рд╕ाрдордиे рдЖрдпा рддो рдмाрдж рдоें рдпрд╣ рд╡िрднाрдЬрди рд╕्рдд्рд░ी-рдкुрд░ुрд╖ рд╕ंрдмंрдзों рд╡ рдЙрдирдХी рд╡िрд╢ेрд╖рддाрдУं рдХे рдЖрдзाрд░ рдкрд░। рдЬрд╣ाँ рдмрдЪрдкрди рд╕े рджेрдЦे рдЧрдпे рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рд╕ंрд╕्рдХाрд░ рдХे рд░ूрдк рдоें рд╣рдоाрд░े рд╕рдордХ्рд╖ рдЙрднрд░ рдХрд░ рдЖрддे рд╣ैं। рдпрд╣ी рд╕ंрд╕्рдХाрд░ рд╕рдоाрдЬ рдоें рдкिрддृрд╕рдд्рддा рдХी рд╢्рд░ेрд╖्рдарддा рдХो рдмрдиाрдпे рд░рдЦрдиे рдХा рд╕ाрдзрди рдмрдирддे рд╣ैं। рдЬрд╣ाँ рдкрд░िрд╡ाрд░ рдХे рдкुрд░ुрд╖ рд╕рджрд╕्рдп рдХो рдмुрд▓ाрдиे рдХे рд▓िрдП рдкрдд्рдиी рдХे рдиाрдо рд╕े рдЬोреЬ рдХрд░ рд╕ंрдмोрдзिрдд рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै। рд╕ुрд╢ीрд▓ा рдЯाрдХрднौрд░े рд▓िрдЦрддी рд╣ैं- “рдкिрддाрдЬी рдоाँ рдХो рдмुрд▓ाрдиे рдХे рд▓िрдП рдиाрдо рди рд▓ेрдХрд░ рдЙрди्рд╣ें рдХрдорд▓ рдХी рдоाँ рдФрд░ рдХрд▓्рд▓ू рдХी рдоाँ рдХрд╣рдХрд░ рдмुрд▓ाрддे рдеे। ....рдоैं рдЕрдХ्рд╕рд░ рд╕ोрдЪрддी рдеी рд╡े рд╢ीрд▓ा рдХी рдоाँ рдФрд░ рд╢ीрд▓ा рдХे рдкрдк्рдкा рдХ्рдпों рдирд╣ीं  рдХрд╣рддे।”  рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╕ंрд░рдЪрдиा рд╣ी рд╡्рдпрдХ्рддि рдХे рд╡्рдпрдХ्рддिрдд्рд╡ рдХा рдЧрдарди рдХрд░рддी рд╣ै  рдЬрдм рд╕рдоाрдЬ рд╡ рдЙрд╕рдХी рдиीрддिрдпाँ рд╣ी рднेрджрднाрд╡ рдкूрд░्рдг рд╣ो рддो рд╕्рдд्рд░ी рд╕рдоाрдирддा рдХрд╣ाँ рддрдХ рд╕ंрднрд╡ рд╣ै। рд░рдЬрдиी рдЕрдиुрд░ाрдЧी рдЕрдкрдиे рдЖрдд्рдорд╡ृрдд ‘рдЬो рдХрд╣ рд╕рдХी’ рдоें рд▓िрдЦрддी рд╣ैं ‘рдШрд░ेрд▓ू рд╕्рддрд░ рдкрд░ рдкाрдкा рдХे рдж्рд╡ाрд░ा рд▓िрдпा рдЧрдпा рдиिрд░्рдгрдп рд╣ी рд╕рд░्рд╡рдкрд░ी рдеा рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдХрднी рдордо्рдоी рдХो рдпा рд╣рдо рдмрдЪ्рдЪों рд╕े рдпрд╣ рдпрд╣ рдЬाрдирдиे рдХी рдХोрд╢िрд╢ рдирд╣ीं рдХि рд╣рдо рдХ्рдпा рд╕ोрдЪрддे рд╣ै ? рдХ्рдпा рдЪाрд╣рддे рд╣ै ?’  рд░рдЬрдиी рддिрд▓рдХ рднी рдкрд░िрд╡ाрд░ рдоें рдкिрддा рдж्рд╡ाрд░ा рдЙрдкेрдХ्рд╖िрдд рд╣ोрддी рд╣ैं рдФрд░ рд▓िрдЦрддी рд╣ैं ‘рдмाрдмा рдордиोрд╣рд░ рдХो рддो рдкैрд╕ा рджेрддे рдФрд░ рдоुрдЭे рдзрдордХाрдХрд░ рднрдЧाрддे। рдбाрдЯрдХрд░ рдХрд╣рддे рдЕрд░ी ‘рдоंрдЧрд▓ рдХी’ рдирд╣ीं рдЬाрдПрдЧी рдпрд╣ाँ рд╕े’। рдкрд░िрд╡ाрд░ рдоें рдмेрдЯी рд╣ोрдиे рдХी, рд╕рд╕ुрд░ाрд▓ рдоें рдкрдд्рдиी, рд╕рдоाрдЬ рдоें рд╕्рдд्рд░ी рдФрд░ рджрд▓िрдд рд╣ोрдиे рдХी рдЕрд╕рдоाрдирддाрдУं рд╕े рдорд╣िрд▓ाрдУं рдХो рд╣ी рдЬूрдЭрдиा рдкреЬрддा рд╣ै। рджрд▓िрдд рд╕्рдд्рд░ीрд╡ाрдж рдЗрд╕ी рдЕрд╕рдоाрдирддा рдХे рд╡िрд░ोрдз рдоें рд╕рдоाрдирддा рдХी рдмाрдд рдХрд░рддा рд╣ै рдФрд░ рдЕрдкрдиे рд▓िрдП рдЖрд╡ाреЫ рдЙрдаाрддा рд╣ै।

рджрд▓िрдд рд╕्рдд्рд░ी рдЖрдд्рдордХрдеाрдУं рдФрд░ рдЖрдд्рдорд╡ृрддों рдХी рдпрджि рдЧрд╣рдирддा рд╕े рдкреЬрддाрд▓ рдХी рдЬाрдП рддो рд╕्рдд्рд░ी рдХे рдк्рд░рддि рдпрд╣ाँ рдкुрд░ुрд╖ рдХा рджृрд╖्рдЯिрдХोрдг рдбेрдоोрдХ्рд░िрдЯिрдХ рдкैрдЯ्рд░िрдпाрд░्рдХी рдХे рд░ूрдк рдоें рд╕ाрдордиे рдЖрддा рд╣ै рдЬिрд╕рдХी рдмाрдд рдХांрдЪा рдЗрд▓ैрдпा рдХрд░рддे рд╣ैं –‘рджрд▓िрдд рд╕्рдд्рд░ी рдХाрдо рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рдЦेрддों рдоें рдЬाрддी рд╣ै рдФрд░ рдШрд░ рд╕े рдмाрд╣рд░ рдЬाрдХрд░ рднी рдХाрдо рдХрд░рддी рд╣ै, рд╡рд╣ рдЕрдкрдиे рдкрддि рд╕े рд▓реЬाрдИ рднी рдХрд░ рд╕рдХрддी рд╣ै। рд╢ाрджी рдХे рдмाрдж рддрд▓ाрдХ рд▓ेрдиा рдФрд░ рддрд▓ाрдХ рдХे рдмाрдж рджुрдмाрд░ा рд╢ाрджी рдХрд░рдиे рдХा рдЕрдзिрдХाрд░ рднी рдЙрд╕рдХो рд╣ै рдЗрд╕рд▓िрдП рдЗрд╕рдХो рджрд▓िрдд рдбेрдоोрдХ्рд░ेрдЯिрдХ рдкैрдЯ्рд░िрдпाрд░्рдХी рдХрд╣рддे рд╣ैं’। рдмाрд╡рдЬूрдж рдЗрди рд╕рдмрдХे рджрд▓िрдд рдорд╣िрд▓ा рднी рдкिрддृрд╕рдд्рддा рд╕े рд╢ोрд╖िрдд рд╣ोрддी рд╣ैं рднрд▓े рд╕्рд╡рд░ूрдк рдмрджрд▓ा рд╣ो। рд╕्рд╡рд░ूрдк рдмрджрд▓рдиे рдкрд░ рднी рд╢ोрд╖िрдд рдХा рдЪрд░िрдд्рд░ рдирд╣ीं рдмрджрд▓рддा рдФрд░ рдЙрдЪ्рдЪ рд╡рд░्рдЧ рдоें рднी рд╕्рдд्рд░ी рд╣ै рдФрд░ рдиिрдо्рди рд╡рд░्рдЧ рдоें рднी рд╡рд╣ рд╕्рдд्рд░ी рд╣ी рд╣ै।

рдорд╣िрд▓ा рдХा рд╢ोрд╖рдг рдЬрд╣ाँ рдЬाрддि, рдЬाрддि рдХे рднीрддрд░ рдЫिрдкे рд╡рд░्рдЧ рдХे рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рд╣ोрддा рд╣ै рд╡рд╣ीं рд╢ोрд╖рдг рдХी рдПрдХ рдФрд░ рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा рдкुрдирд░्рдд्рдкाрджрди рдХे рд╢्рд░рдо рдХे рд░ूрдк рдоें рд╕ाрдордиे рдЖрддी рд╣ै। рд╕्рдд्рд░ी рдХी рдЬैрд╡िрдХ рд╕ंрд░рдЪрдиा рдиे рдЙрд╕े рдк्рд░рдЬрдирди рдХा рдЕрдзिрдХाрд░ рджिрдпा। рдк्рд░рд╢्рди рдЙрдарддा рд╣ै рдХ्рдпा рд╡рд╣ рдХрднी рд╕्рд╡рдпं рдЗрд╕ рдЕрдзिрдХाрд░ рдХा рдк्рд░рдпोрдЧ рдХрд░ рд╕рдХी ? рдЙрд╕рдХे рдЗрд╕ी рдЕрдзिрдХाрд░ рдХो рдЙрд╕рдХे рд╢ोрд╖рдг рдХा рд╣рдеिрдпाрд░ рдмрдиाрдпा рдЧрдпा। рд╕्рдд्рд░ी рдХी рдкुрдирд░्рдд्рдкाрджрди рдХी рдХ्рд╖рдорддा рдк्рд░рдХृрддि рдк्рд░рджрдд्рдд рд╣ै рдЙрд╕े рдк्рд░рдЬрдирди рдХी рдорд╢ीрди рд╕рдордЭ рд▓ेрдиा рдХ्рдпा рд╕рд╣ी рд╣ै ? рджрд▓िрдд рд╕्рдд्рд░ीрд╡ाрдж рд╕рдоाрдЬ рдоें рд╕्рдд्рд░ी рдкुрдирд░्рдд्рдкाрджрди рдХे рдк्рд░рд╢्рди рдХो рднी рдЙрдаाрддा рд╣ै рдХ्рдпोंрдХि рдпрд╣ рдХेрд╡рд▓ рдорд╣िрд▓ा рдХे рд╕्рд╡ाрд╕्рде्рдп рддрдХ рд╕ीрдоिрдд рдирд╣ीं рдмрд▓्рдХि рдкрд░िрд╡ाрд░, рд╕рдоाрдЬ рдФрд░ рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ рдХे рд╕्рд╡ाрд╕्рде्рдп рдХे рд▓िрдП рднी рдЖрдЬ рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рд╣ै। рдЕрдо्рдмेрдбрдХрд░ рд╕्рдд्рд░ी рдкुрдирд░्рдд्рдкाрджрди рдХे рд╢्рд░рдо рд╕े рдкрд░िрдЪिрдд рдеे рдЗрд╕ी рдХाрд░рдг 28 рдЬुрд▓ाрдИ 1928 рдХो рдмंрдмрдИ рд╡िрдзाрди рдкрд░िрд╖рдж рдоें рдХाрдордХाрдЬी рдорд╣िрд▓ाрдУं рдХे рд▓िрдП рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдк्рд░рд╕ूрддि рдЕрд╡рдХाрд╢ рдмिрд▓ рдкрд░ рдЕрдкрдиे рд╡िрдЪाрд░ рд╣ुрдП рдЕंрдмेрдбрдХрд░ рдиे рдХрд╣ा рдеा-‘рдорд╣िрд▓ाрдУं рдХो рдк्рд░рд╕ूрддि рдЕрд╡рдХाрд╢ рдк्рд░рджाрди рдХрд░рдиा рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рд╣िрдд рдоें рдПрдХ рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рдХрджрдо рд╣ैं рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ рдХी рдиिрд░्рдоाрдд्рд░ी рдХो рдк्рд░рд╕ूрддाрд╡рд╕्рдеा рдоें рд╡िрд╢्рд░ाрдо рджेрддे рдФрд░ рдЙрд╕े рд╕ुрдиिрд╢्рдЪिрдд рдХрд░рдиे рдХा рджाрдпिрдд्рд╡ рд╕рд░рдХाрд░ рдХा рд╣ै’। рдкрд░ंрддु рдпрд╣ рд╡िрдЪाрд░ рдиौрдХрд░ी рдкेрд╢ा рдорд╣िрд▓ाрдУं рдХे рд╕ंрджрд░्рдн рдоें рд░рд╣ा рдкрд░िрд╡ाрд░ рдХे рднीрддрд░ рдорд╣िрд▓ाрдУं рдХी рдХ्рдпा рд╕्рдеिрддि рд╣ै рдЗрд╕ рдкрд░ рднी рд╡िрдЪाрд░ рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рд╣ै।

рдоाрддृрдд्рд╡ рдЬिрд╕ рдкрд░ рдорд╣िрд▓ा рдХे рдЕрдзिрдХाрд░ рдХो рд╕рдоाрдЬ рдж्рд╡ाрд░ा рд╕ुрдиिрд╢्рдЪिрдд рдХिрдпा рдЧрдпा рдЙрд╕рдХे рдмाрд╡рдЬूрдж рднी рд╕рдоाрдЬ рдоें рдорд╣िрд▓ा рдХा рдЕрдкрдиे рдоाрддृрдд्рд╡ рдкрд░ рдЕрдзिрдХाрд░ рдирд╣ीं рд╣ै рдорд╣िрд▓ा рдПрдХ рд╢्рд░рдоिрдХ рдХे рд░ूрдк рдоें рдмрдЪ्рдЪा рдкैрджा рдХрд░рдиे рдХी рдорд╢ीрдирд░ी рдХे рд░ूрдк рдоें рдЗрд╕्рддेрдоाрд▓ рдоें рд▓ाрдИ рдЬाрддी рд╣ैं। рдЙрд░्рдоिрд▓ा рдкрд╡ाрд░ рд▓िрдЦрддी рд╣ैं- рдоैं рдЪाрд╣рддी рдеी рдХि рджूрд╕рд░ा рднी рдмेрдЯा рд╣ी рд╣ो рддाрдХि рдоैं рдмрдЪ्рдЪे рдмंрдж рдХрд░рд╡ाрдиे рдХा рдСрдкрд░ेрд╢рди рдХрд░рд╡ा рд╕рдХूँ। рдЙрди рджिрдиों рджो рдмेрдЯों рдХे рдмाрдж рд╕्рдд्рд░िрдпाँ рдРрд╕ा рд╣ी рдХрд░рддी рдеी рдФрд░ рдКрдкрд░ рд╕े ‘рдСрдкрд░ेрд╢рди рдХा рддुрд░्рд░ा..рд▓ेрдХिрди рдоुрдЭे рд╣ुрдИ рдмेрдЯी। рд╣рд░िрд╢्рдЪрди्рдж्рд░ рдиे рдХрд╣ा рдХि–“рдоुрдЭे рддो рдПрдХ рдФрд░ рдмेрдЯा рдЪाрд╣िрдП рднрдИ ” рдЗрд╕рд▓िрдП рдПрдХ рдФрд░ рдЪाрди्рд╕ рд▓िрдпा, рдЗрд╕ рдмाрд░ рднी рдмेрдЯी рд╣ी рд╣ुрдИ। рдЙрди рджिрдиों рдпрд╣ рдЗрддрдиा рдЖрд╕ाрди рд▓рдЧрддा рдЬैрд╕े –рдоुрдЭे рддो рдПрдХ рдФрд░ рдХрдк рд╡ाрд▓ी рдлрд░рдоाрдЗрд╢ рд╣ो’। рдХौрд╕рд▓्рдпा рдмैрд╕ंрдд्рд░ी рднी рд▓िрдЦрддी рд╣ैं ‘рдоाँ рд╣рдоेрд╢ा рдмाрд▓ рдзोрддे рд╡рдХ्рдд рдмреЬрдмреЬाрддी рд░рд╣рддी рдеी-рджेрд╡ा, рдоैंрдиे рдРрд╕ा рдХौрди рд╕ा рдкाрдк рдХिрдпा рдеा рдХि рдоेрд░े рдирд╕ीрдм рдоें рд▓рдбрдХिрдпाँ рд╣ी рд▓िрдЦी рдеी ? рдоाँ рдиे рд▓рдЧाрддाрд░ рдкाँрдЪ рдмेрдЯिрдпों рдХो рдЬрди्рдо рджिрдпा’..рдЙрд╕рдХे рдмाрдж рджो рдмेрдЯिрдпाँ рд╣ुрдИ, рд╡े рднी рджрд╕-рдЧ्рдпाрд░рд╣ рдорд╣ीрдиे рдХी рд╣ोрддे рд╣ी рдорд░ рдЧрдИ। рдЙрд╕рдХे рдмाрдж рдоाँ рдХो рд▓рдЧाрддाрд░ рдЪाрд░ рдмेрдЯिрдпाँ рд╣ुрдИ। рдЕрдм рд╣рдо рдкाँрдЪ рдмрд╣рдиें рд░рд╣ рдЧрдИ। рдмाрдж рдоें рджो рдмेрдЯे рдФрд░ рдПрдХ рд▓реЬрдХी рдХो рдЬрди्рдо рджिрдпा। рдЙрдирдоें рд╕े рдПрдХ рд▓реЬрдХा рдФрд░ рдПрдХ рд▓реЬрдХी рдХी рдоृрдд्рдпु рд╣ो рдЧрдИ...’। рдПрдХ рдорд╣िрд▓ा рдХे рдкुрдирд░्рдд्рдкाрджрди рдХे рд╢्рд░рдо рдХा рдпрд╣ рд╢ोрд╖рдг рдХрд╣ा рдЬाрдПрдЧा рдЬрд╣ाँ рдЙрд╕े рд▓рдЧाрддाрд░ рдЕрдкрдиी рдЗрдЪ्рдЫा рдХे рд╡िрд░ुрдж्рдз рдкुрдирд░्рдд्рдкाрджрди рдХी рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा рд╕े рдЧुрдЬрд░рдиा рдкреЬрддा рд╣ै। рдЬिрд╕рдХा рд╡рд╣ рд╡िрд░ोрдз рдирд╣ीं рдХрд░ рд╕рдХрддी рд╣ैं рдХ्рдпोंрдХि рд╕рдоाрдЬ рдиे рдЗрд╕े рд╕्рдд्рд░ी рдХी рд╕्рд╡рднाрд╡िрдХ рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा рдоाрдиा। ‘рдиाрдЬा’ рдЖрдд्рдордХрдеा  рдоें рд╢ांрддा рдХृрд╖्рдг рдХाрдо्рдмрд▓े рд╢्рд░рдо рдХे рдЗрд╕ рддिрд╣рд░े рд╢ोрд╖рдг рдкрд░ рд▓िрдЦрддी рд╣ैं рдЬрдм рдкрд░िрд╡ाрд░ рдоें рдкрддा рдЪрд▓рддा рд╣ै рдХि рдмेрдЯी рд╣ुрдИ рд╣ै рд╡рд╣ाँ рдк्рд░рдЬрдирди рдПрдХ рд╢्рд░рдо рдоें рддрдм्рджीрд▓ рд╣ो рдЬाрддा рд╣ै рдЬिрд╕рдХी рдкीреЬा рд╢ांрддा рдХृрд╖्рдг рдХाрдо्рдмрд▓े рдХे рдкिрддा  рдХे рд╢рдм्рджों рдоें рдоिрд▓рддी рд╣ै ‘рдЪौрдеी рдмाрд░ рдЬрдм рдоाँ рдХी рдЬрдЪрдХी рд╣ुрдИ... рдЕрдк्рдкा рдиे рджाрджी рд╕े рдкूрдЫा... рдХ्рдпा рд╣ुрдЖ? рд▓реЬрдХी рд╣ो рдЧрдИ рддेрд░ी рджाрджी рдиे рдХрд╣ा... рддрдм рдоेрд░े рдмाрдкू рдмोрд▓े, "рд╕рдм рд▓рдбрдХिрдпाँ рд╣ी рд▓рдбрдХिрдпाँ рд╣ो рдЧрдИ  рдоाँ।" рд╕ुрд╢ीрд▓ा рдЬी рдХे рддीрди рдмрдЪ्рдЪे рдХे рд╣ोрдиे рдХे рдмाрдж рднी рдФрд░ рдмेрдЯों рдХी рд▓ाрд▓рд╕ा “рдЯाрдХрднौрд░े рдЬी рдХा рдмреЬा рдЕрд░рдоाрди рдеा рдЙрдирдХे рдФрд░ рдмेрдЯे рд╣ो ...рдоैं рдПрдХ рд╣ूँ рдоेрд░ा рдмेрдЯा рднी рдПрдХ рд╣ी рд░рд╣ рдЧрдпा।” рдЗрд╕рдХे рдХाрд░рдг рд╕ुрд╢ीрд▓ा рдЯाрдХрднौрд░े рдлैрдоिрд▓ी рдк्рд▓ाрдиिंрдЧ рдХी рдмाрдд рдирд╣ीं рд╕ोрдЪрддी। рд╕рдоाрдЬ рдоें рд╕्рдд्рд░ी рд╣ोрдиा рдФрд░ рдлिрд░ рдмेрдЯी рдХे рд░ूрдк рдоें рд╕्рдд्рд░ी рд╣ोрдХрд░ рдкैрджा рд╣ोрдиा рдХिрддрдиा рдмреЬा рдЕрдкрд░ाрдз рд╣ै рдЗрд╕े рдоाрддृрдд्рд╡ рдХे рд▓рдЧाрддाрд░ рдмреЭрддे рд╢्рд░рдо рдХे рдХाрд░рдгों рд╕े рдЬाрдиा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै рдЬिрд╕े рдЖрдд्рдордХрдеाрдПँ рд╕्рдкрд╖्рдЯ рдХрд░рддी рд╣ैं। рдпрд╣ рд╕рдорд╕्рдпा рдоाрдд्рд░ рджрд▓िрдд рдорд╣िрд▓ा рдХी рдирд╣ीं рд╣ै рдмрд▓्рдХि рд╕рдоाрдЬ рдХी рд╣рд░ рдорд╣िрд▓ा рдХी рд╣ै।

рдкुрдирд░ुрдд्рдкाрджрди рдШрд░ेрд▓ू рд╢्рд░рдо рд╡ рдмрдЪ्рдЪों рдХा рд▓ाрд▓рди-рдкाрд▓рди рд╡ рд╕ाрд░्рд╡рдЬрдиिрдХ рд╢्рд░рдо рдХी рддीрдиों рд╕्рдеिрддिрдпों рдХे рдмीрдЪ рдиौрдХрд░ी рдХрд░рддे рд╣ुрдП рдЬीрд╡рди рдЬीрдиा рд╣ै। рдоाрддृрдд्рд╡ рд╕्рдд्рд░ी рдХे рдЬीрд╡рди рдХा рдкрд░рдо рджाрдпिрдд्рд╡ рд╡ рдХрд░्рдо рдирд╣ीं рд╣ोрддा рд╣ै। рд╡рд╣ рдЬैрд╡िрдХ рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा рд╣ै рдкрд░ंрддु рдЗрд╕рдХा рдпрд╣ рдЕрд░्рде рдирд╣ीं  рдХि “рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдоाрддृрдд्рд╡ рдХा рджाрдпिрдд्рд╡ рднी рдФрд░рдд рдХे рдХंрдзों рдкрд░ рд╣ी рдбाрд▓ рджिрдпा рдЬाрдП (рдЕрд░्рдеाрдд рдмрдЪ्рдЪों рдХे рдкाрд▓рди-рдкोрд╖рдг рдФрд░ рджेрдЦ рднाрд▓ рдХा рджाрдпिрдд्рд╡)। рдоाрддृрдд्рд╡ рдЕрдкрдиे рдЖрдк рдоें рд╣ी рдХोрдИ рд░рдЪрдиाрдд्рдордХ рдХрд░्рдо рдирд╣ीं  рд╣ै, рд╡рд░्рддрдоाрди рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдкрд░िрд╕्рдеिрддि рдоें рдоाрддृрдд्рд╡ рдХी рдкрд░िрдгрддि рдк्рд░ाрдп: рд╕्рдд्рд░िрдпों рдХे рджाрд╕рдд्рд╡ рдоें рд╣ोрддी рд╣ै”। рд╕्рдд्рд░ी рдФрд░ рдкुрд░ुрд╖ рдХे рдордз्рдп рдЗрд╕ рдЕрди्рдпाрдп рдкूрд░्рдг рд╢्рд░рдо рд╡िрднाрдЬрди рдХा рдЖрдзाрд░ рд╕्рдд्рд░िрдпोрдЪिрдд рдоाрддृрдд्рд╡рдкूрд░्рдг рдк्рд░рдХृрддि рдХा рд╡िрдЪाрд░ рдеा, рдЬो рдкुрд░ुрд╖ों рдж्рд╡ाрд░ा рдЦोрдЬा рдФрд░ рд╕्рдд्рд░िрдпों рдкрд░ рдЖрд░ोрдкिрдд рдХिрдпा рдЧрдпा। рдЗрди рд╡िрдЪाрд░ों рдХो рдкुрд░ुрд╖ рдж्рд╡ाрд░ा рд╡िрд╢ेрд╖ рдк्рд░рдХाрд░ рдХी рд╢िрдХ्рд╖ा-рджीрдХ्рд╖ा, рдоाрдирд╕िрдХ рдЕрдиुрдХूрд▓рди рдФрд░ рд╕рдоाрдЬीрдХрд░рдг рдХे рдж्рд╡ाрд░ा рдЖрд░ोрдкिрдд рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै। рдЖрдЬ рджрд▓िрдд рд╕рдоाрдЬ рднी рдЗрд╕ी рдм्рд░ाрд╣्рдордгीрдп рдкिрддृрд╕рдд्рддाрдд्рдордХ рдоाрдирд╕िрдХрддा рд╕े рдЧ्рд░рд╕िрдд рд╣ै। рдЬिрд╕рдоें рд╣ाрд╢िрдпे рд╕े рднी рд╣ाрд╢िрдпे рдоें рдЗрди्рд╣ें рдЙрдЪ्рдЪ рд╡рд░्рдЧ рдФрд░ рдЗрдирдХे рдЦुрдж рдХे рд╕рдоाрдЬ рдж्рд╡ाрд░ा рддрдм्рджीрд▓ рдХिрдпा рдЬा рд░рд╣ा рд╣ै। рджрд▓िрдд рд╕्рдд्рд░ीрд╡ाрдж рджрд▓िрдд рдорд╣िрд▓ाрдУं рдФрд░ рд╣ाрд╢िрдпे рдХी рдорд╣िрд▓ाрдУं рдж्рд╡ाрд░ा рдЙрдаाрдпा рдЧрдпा рд╡рд╣ рдХрджрдо рд╣ै рдЬो ‘рд╕्рд╡рддंрдд्рд░рддा, рд╕рдоाрдирддा рдФрд░ рдмंрдзुрдд्рд╡’ рдХे рдЙрд╕ी рдЕрдзिрдХाрд░ рдХी рдоांрдЧ рдХрд░рддा рд╣ैं рдЬिрд╕े рдл्рд░ांрд╕ рдХी рдХ्рд░ांрддि рдХे рджौрд░ाрди рдЙрдаाрдпा рдЧрдпा рдеा। рдЕंрдмेрдбрдХрд░ рдиे рдЬिрд╕े рд╢िрдХ्рд╖िрдд рдмрдиो, рд╕ंрдШрд░्рд╖ рдХрд░ो рдФрд░ рд╕ंрдЧрдаिрдд рд╣ो рдХрд░ рдЙрдаाрдпा рдеा। рдЖрдЬ рджрд▓िрдд рд╕्рдд्рд░ीрд╡ाрджिрдпों рдж्рд╡ाрд░ा рдЕрдкрдиे рд╕рдоाрдЬ рдХे рджृрд╖्рдЯिрдХोрдг рдХे рд╡िрд░ुрдж्рдз  рдкुрдиः рдЙрд╕े рдЙрдаाрдпा рдЬा рд░рд╣ा рд╣ै।
*
рдоो.-9623650112 bhawnamasiiwal@gmail.com 
рдорд╣ाрдд्рдоा рдЧाँрдзी рдЕंрддрд░рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рд╣िंрджी рд╡िрд╢्рд╡рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп, рд╡рд░्рдзा 

рд╕рди्рджрд░्рдн

  1.  рджрд▓िрдд рд╕्рдд्рд░ी-рдкुрд░ुрд╖ рдХो рд╕рдмрд╕े рдкрд╣рд▓े рдм्рд░ाрд╣्рдордг рдХे реЩिрд▓ाрдл рд▓реЬрдиा рд╣ोрдЧा (рд╕ाрдХ्рд╖ाрдд्рдХाрд░: рдк्рд░ो. рдХांрдЪा рдЗрд▓ैрдпा рд╕े рдзрдиंрдЬрдп рдХुрдоाрд░ рдЪौрдмे рдХी рдмाрддрдЪीрдд), рдкृ.59
  2.  рджрд▓िрдд рд╕्рдд्рд░ीрд╡ाрджी рджृрд╖्рдЯिрдХोрдг рдХी рдУрд░ (рд▓ेрдЦ), рд╢рд░्рдоिрд▓ा рд░ेрдЧे  (рдЕрдиु.) рдбॉ рдЕрдиुрдкрдоा рдЧुрдк्рддा, рдкृ.50
  3.  рджрд▓िрдд рд╕्рдд्рд░ीрд╡ाрджी рджृрд╖्рдЯिрдХोрдг рдХी рдУрд░ (рд▓ेрдЦ), рд╢рд░्рдоिрд▓ा рд░ेрдЧे  (рдЕрдиु.) рдбॉ рдЕрдиुрдкрдоा рдЧुрдк्рддा, рдкृ.57
  4.  рд╢िрдХंрдЬे рдХा рджрд░्рдж (рдЖрдд्рдордХрдеा),рд╕ुрд╢ीрд▓ा рдЯाрдХрднौрд░े рдкृ.167
  5.  рдиाрдЬा (рдЖрдд्рдордХрдеा), рд╢ाрди्рддा рдХृрд╖्рдг рдХाрдо्рдмрд▓े, (рд╕ं.) рд░рдЬрдиी рддिрд▓рдХ рдФрд░ рдКрд╖ा рдЕंрднोрд░े, рдкृ.126
  6.  рджोрд╣рд░ा рдЕрднिрд╢ाрдк (рдЖрдд्рдордХрдеा),  рдХौрд╢рд▓्рдпा рдмैрд╕ंрдд्рд░ी, рдкृ.31
  7.  рдоेрд░ा рд╕ृрдЬрдиाрдд्рдордХ рд╕ंрдШрд░्рд╖ реЫाрд░ी рд╣ै (рдЖрдд्рдорд╡ृрдд), рдкी. рд╢िрд╡рдХाрдоी, (рд╕ं.) рддेрдЬ рд╕िंрд╣,рдЕंрдмेрдбрдХрд░рд╡ाрджी рд╕्рдд्рд░ी рдЪिंрддрди: рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╢ोрд╖рдг рдХे реЩिрд▓ाрдл рдЖрдд्рдорд╡ृрддाрдд्рдордХ рд╕ंрдШрд░्рд╖, рдкृ.126
  8.  рдЬाрддीрдп рджुрд░्рднाрд╡рдиा рдХी рд╢िрдХाрд░ (рдЖрдд्рдорд╡ृрдд), рд░рдоा рд░рд╕ाрд▓, (рд╕ं.) рддेрдЬ рд╕िंрд╣, рдЕंрдмेрдбрдХрд░рд╡ाрджी рд╕्рдд्рд░ी рдЪिंрддрди: рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╢ोрд╖рдг рдХे реЩिрд▓ाрдл рдЖрдд्рдорд╡ृрддाрдд्рдордХ рд╕ंрдШрд░्рд╖, рдкृ.87
  9. рд╢िрдХंрдЬे рдХा рджрд░्рдж (рдЖрдд्рдордХрдеा), рд╕ुрд╢ीрд▓ा рдЯाрдХрднौрд░े, рдкृ. 16
  10. рд╢िрдХंрдЬे рдХा рджрд░्рдж (рдЖрдд्рдордХрдеा), рд╕ुрд╢ीрд▓ा рдЯाрдХрднौрд░े, рдкृ. 15
  11. рджोрд╣рд░ा рдЕрднिрд╢ाрдк (рдЖрдд्рдордХрдеा), рдХौрд╢рд▓्рдпा рдмैрд╕ंрдд्рд░ी, рдкृ.102
  12. рдЬाрддि рдк्рд░рдеा рдХा рд╡िрдиाрд╢ (рд▓ेрдЦ), рднीрдорд░ाрд╡ рдЕंрдмेрдбрдХрд░, рд╕ंрдкा. рдкुрд╕्рддрдХ рдЬाрддिрд╡ाрдж рдФрд░ рд░ंрдЧрднेрдж, рдкृ. 49
  13. рд╢िрдХंрдЬे рдХा рджрд░्рдж (рдЖрдд्рдордХрдеा), рд╕ुрд╢ीрд▓ा рдЯाрдХрднौрд░े, рдкृ. 10
  14. рд╢िрдХंрдЬे рдХा рджрд░्рдж (рдЖрдд्рдордХрдеा), рд╕ुрд╢ीрд▓ा рдЯाрдХрднौрд░े, рдкृ. 118
  15. рджोрд╣рд░ा рдЕрднिрд╢ाрдк (рдЖрдд्рдордХрдеा), рдХौрд╢рд▓्рдпा рдмैрд╕ंрдд्рд░ी, рдкृ. 66
  16. рдоेрд░ा рдмрдЪрдкрди: рдЬीрд╡рди рдХे рдХुрдЫ рдк्рд░рд╕ंрдЧ (рдЖрдд्рдорд╡ृрдд), рдЕрдиिрддा рднाрд░рддी, (рд╕ं.) рддेрдЬ рд╕िंрд╣, рдЕंрдмेрдбрдХрд░рд╡ाрджी рд╕्рдд्рд░ी рдЪिंрддрди: рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╢ोрд╖рдг рдХे реЩिрд▓ाрдл рдЖрдд्рдорд╡ृрддाрдд्рдордХ рд╕ंрдШрд░्рд╖, рдкृ. 140
  17. рд╢िрдХंрдЬे рдХा рджрд░्рдж (рдЖрдд्рдордХрдеा), рд╕ुрд╢ीрд▓ा рдЯाрдХрднौрд░े, рдкृ. 223
  18. рд╢िрдХंрдЬे рдХा рджрд░्рдж (рдЖрдд्рдордХрдеा), рд╕ुрд╢ीрд▓ा рдЯाрдХрднौрд░े, рдкृ. 90
  19. рджोрд╣рд░ा рдЕрднिрд╢ाрдк(рдЖрдд्рдордХрдеा), рдХौрд╢рд▓्рдпा рдмैрд╕ंрдд्рд░ी, рдкृ. 104
  20. рдЬाрд░ी рд╣ै рд╣рд░ рдХрджрдо рдкрд░ рдЬंрдЧ(рдЖрдд्рдорд╡ृрдд), рдкुрд╖्рдкा рд╡िрд╡ेрдХ, (рд╕ं.) рддेрдЬ рд╕िंрд╣, рдЕंрдмेрдбрдХрд░рд╡ाрджी рд╕्рдд्рд░ी рдЪिंрддрди: рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╢ोрд╖рдг рдХे реЩिрд▓ाрдл рдЖрдд्рдорд╡ृрддाрдд्рдордХ рд╕ंрдШрд░्рд╖, рдкृ. 168
  21. рдЬाрд░ी рд╣ै рд╣рд░ рдХрджрдо рдкрд░ рдЬंрдЧ (рдЖрдд्рдорд╡ृрдд), рдкुрд╖्рдкा рд╡िрд╡ेрдХ, (рд╕ं.) рддेрдЬ рд╕िंрд╣, рдЕंрдмेрдбрдХрд░рд╡ाрджी рд╕्рдд्рд░ी рдЪिंрддрди: рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╢ोрд╖рдг рдХे реЩिрд▓ाрдл рдЖрдд्рдорд╡ृрддाрдд्рдордХ рд╕ंрдШрд░्рд╖
  22. рдЖрдпрджाрди (рдЖрдд्рдордХрдеा), рдЙрд░्рдоिрд▓ा рдкрд╡ाрд░, (рдЕрдиु.) рд╕ौ.рдоाрдзрд╡ी рдк्рд░. рджेрд╢рдкांрдбे, рдкृ. 180
  23. рд╢िрдХंрдЬे рдХा рджрд░्рдж (рдЖрдд्рдордХрдеा), рд╕ुрд╢ीрд▓ा рдЯाрдХрднौрд░े,  рдкृ. 15
  24. рдЬो рдХрд╣ рд╕рдХी (рдЖрдд्рдорд╡ृрдд), рд░рдЬрдиी рдЕрдиुрд░ाрдЧी, (рд╕ं.) рддेрдЬ рд╕िंрд╣, рдЕंрдмेрдбрдХрд░рд╡ाрджी рд╕्рдд्рд░ी рдЪिंрддрди: рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╢ोрд╖рдг рдХे реЩिрд▓ाрдл рдЖрдд्рдорд╡ृрддाрдд्рдордХ рд╕ंрдШрд░्рд╖, рдкृ. 232
  25. рд╡рд░्рдЧ, рдЬाрддि рдФрд░ рдЬेंрдбрд░ (рдЖрдд्рдорд╡ृрдд), рд░рдЬрдиी рддिрд▓рдХ, (рд╕ं.) рддेрдЬ рд╕िंрд╣, рдЕंрдмेрдбрдХрд░рд╡ाрджी рд╕्рдд्рд░ी рдЪिंрддрди: рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╢ोрд╖рдг рдХे реЩिрд▓ाрдл рдЖрдд्рдорд╡ृрддाрдд्рдордХ рд╕ंрдШрд░्рд╖
  26. рджрд▓िрдд рд╕्рдд्рд░ी-рдкुрд░ुрд╖ рдХो рд╕рдмрд╕े рдкрд╣рд▓े рдм्рд░ाрд╣्рдордг рдХे реЩिрд▓ाрдл рд▓реЬрдиा рд╣ोрдЧा (рд╕ाрдХ्рд╖ाрдд्рдХाрд░: рдк्рд░ो. рдХांрдЪा рдЗрд▓ैрдпा рд╕े рдзрдиंрдЬрдп рдХुрдоाрд░ рдЪौрдмे рдХी рдмाрддрдЪीрдд), рдкृ. 5
  27. рдЖрдпрджाрди (рдЖрдд्рдордХрдеा), рдЙрд░्рдоिрд▓ा рдкрд╡ाрд░, (рдЕрдиु.) рд╕ौ.рдоाрдзрд╡ी рдк्рд░. рджेрд╢рдкांрдбे, рдкृ. 168
  28. рджोрд╣рд░ा рдЕрднिрд╢ाрдк (рдЖрдд्рдордХрдеा), рдХौрд╢рд▓्рдпा рдмैрд╕ंрдд्рд░ी, рдкृ. 11
  29. рдиाрдЬा (рдЖрдд्рдордХрдеा), рд╢ाрди्рддा рдХृрд╖्рдг рдХाрдо्рдмрд▓े, (рд╕ं.) рд░рдЬрдиी рддिрд▓рдХ рдФрд░ рдКрд╖ा рдЕंрднोрд░े, рдкृ. 39
  30. рд╢िрдХंрдЬे рдХा рджрд░्рдж (рдЖрдд्рдордХрдеा), рд╕ुрд╢ीрд▓ा рдЯाрдХрднौрд░े рдкृ.181
  31. рд╕्рдд्рд░ी рдХे рдкाрд╕ рдЦोрдиे рдХे рд▓िрдП рдХुрдЫ рдирд╣ीं рд╣ै, рд╕ीрдоोрди рдж рд╡ोрдЙрд╡ाрд░, рдкृ.17

    рд╕ंрджрд░्рдн рдЧ्рд░рди्рде
  • рдмैрд╕ंрдд्рд░ी, рдХौрд╢рд▓्рдпा, рджोрд╣рд░ा рдЕрднिрд╢ाрдк, рдХिрддाрдмрдШрд░ рдк्рд░рдХाрд╢рди, рд╕ंрд╕्рдХрд░рдг-2012, рдирдИ рджिрд▓्рд▓ी
  • рдЯाрдХрднौрд░े рд╕ुрд╢ीрд▓ा, рд╢िрдХंрдЬे рдХा рджрд░्рдж,  рд░ाрдЬрдХрдорд▓ рдк्рд░рдХाрд╢рди, рд╕ंрд╕्рдХрд░рдг-2011, рдирдИ рджिрд▓्рд▓ी
  • рдЙрд░्рдоिрд▓ा рдкрд╡ाрд░, (рдЕрдиु.) рдоाрдзрд╡ी рдк्рд░.рджेрд╢рдкांрдбे, рдЖрдпрджाрди, рд╡ाрдгी рдк्рд░рдХाрд╢рди, рд╕ंрд╕्рдХрд░рдг-2010, рдирдИ рджिрд▓्рд▓ी 
  • (рд╕ं.) рддेрдЬ рд╕िंрд╣, рдЕंрдмेрдбрдХрд░рд╡ाрджी рд╕्рдд्рд░ी рдЪिंрддрди: рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╢ोрд╖рдг рдХे реЩिрд▓ाрдл рдЖрдд्рдорд╡ृрддाрдд्рдордХ рд╕ंрдШрд░्рд╖, рд╕्рд╡рд░ाрдЬ рдк्рд░рдХाрд╢рди, рдк्рд░рдердо рд╕ंрд╕्рдХрд░рдг-2011, рдирдИ рджिрд▓्рд▓ी
  • рд╢ाрди्рддा рдХृрд╖्рдг рдХाрдо्рдмрд▓े, (рд╕ं.) рд░рдЬрдиी рддिрд▓рдХ рдФрд░ рдКрд╖ा рдЕंрднोрд░े, рдиाрдЬा (рдЖрдд्рдордХрдеा),
  • рд╢ांрддाрдмाрдИ рджाрдгी, (рд╕ं.) рд░рдЬрдиी рддिрд▓рдХ рдФрд░ рдКрд╖ा рдЕंрднोрд░े, рдзूрдк рдФрд░ рдЫांрд╡, рдирд╡рдпाрди рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдк्рд░рдХाрд╢рди, рд╕ंрд╕्рдХрд░рдг-2007, рджिрд▓्рд▓ी
  • рджрд▓िрдд рд╕्рдд्рд░ीрд╡ाрдж рд╡िрд╢ेрд╖ांрдХ, рд╕्рдд्рд░ीрдХाрд▓ (рдкрдд्рд░िрдХा), (рд╕ं.) рд╕ंрдЬीрд╡ рдЪंрджрди,  рд╕िрддंрдмрд░ 2014,
  • рдЕрднिрдоूрдХрдиाрдпрдХ (рд╕рдо्рдоाрди рдХी рдЖрд╡ाреЫ), (рд╕ं.) рдк्рд░рд╢ांрдд рд▓ीрд▓ा рд░ाрдорджाрд╕, рд░рдЬрдиी рддिрд▓рдХ, рдЕрдиिрддा рднाрд░рддी, рд╡рд░्рд╖-6, рджिрд╕рдо्рдмрд░ 2004, рдирдИ рджिрд▓्рд▓ी 
  • рдЕрдкेрдХ्рд╖ा, рдЕрдо्рдмेрдбрдХрд░рд╡ाрджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХा рдоुрдЦрдкрдд्рд░, рддेрдЬ рд╕िंрд╣, рд╡рд░्рд╖-6, рдЕंрдХ-22, рдЬрдирд╡рд░ी-рдоाрд░्рдЪ 2008 

2 comments :

  1. рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рд▓ेрдЦ

    ReplyDelete
  2. рдмрд╣ुрдд рд╣ी рд╕рд░рд▓ рдФрд░ рд╕рд╣рдЬ рднाрд╖ा рдХे рд╕ाрде рдк्рд░рднाрд╡рд╢ाрд▓ी рд▓ेрдЦ рд╣ै рдЬिрд╕рд╕े рджрд▓िрдд рдиाрд░ीрд╡ाрдж рдХी рдПрдХ рд╡िрдХрд╕िрдд рд╕рдордЭ рдЙрднрд░ рдХрд░ рд╕ाрдордиे рдЖрддी рд╣ै।

    ReplyDelete

We welcome your comments related to the article and the topic being discussed. We expect the comments to be courteous, and respectful of the author and other commenters. Setu reserves the right to moderate, remove or reject comments that contain foul language, insult, hatred, personal information or indicate bad intention. The views expressed in comments reflect those of the commenter, not the official views of the Setu editorial board. рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рд░рдЪрдиा рд╕े рд╕рдо्рдмंрдзिрдд рд╢ाрд▓ीрди рд╕рдо्рд╡ाрдж рдХा рд╕्рд╡ाрдЧрдд рд╣ै।