рдкाрд╢्рдЪाрдд्рдп рдЖрд▓ोрдЪрдиा рдХे рдЕрдорд░ рд╢िрд▓्рдкी: рдоैрде्рдпू рдЖрд░्рдирд▓्рдб

рдбॉ. рдпोрдЧेрд╢ рд░ाрд╡

рдпोрдЧेрд╢ рд░ाрд╡

    рдоैрде्рдпू рдЖрд░्рдирд▓्рдб рдХो рдЙрди्рдиीрд╕рд╡ीं рд╢рддाрдм्рджी рдХा рдоूрд░्рдзрди्рдп рдЖрд▓ोрдЪрдХ, рдпрдеाрд░्рдерд╡ाрджी рдХाрд╡्рдпрдЪिंрддрдХ рддрдеा рдк्рд░рдердо рдХोрдЯि рдХा рдХрд╡ि рдоाрдиा рдЧрдпा рд╣ै। рд╡рд╕्рддुрддः рдЗрдирдХा рд╕рдордп рд╕рди् 1822 рд╕े 1888 рдИреж рд╣ै।  рдЖрд░्рдирд▓्рдб рдХा рд╢िрдХ्рд╖рдг рд╡िंрдЪेрд╕्рдЯрд░, рд░рдЧ्рдмी рдФрд░ рдмेрд▓िрдЕрд▓ рдХाрд▓ेрдЬ, рдСрдХ्рд╕рдлोрд░्рдб рдоें рд╣ुрдЖ рддрдеा рдпрд╣ीं рд╕े рд╡े рд╕рди् 1884 рдоें рдЖрдирд░्рд╕ рдХे рд╕ाрде рд╕्рдиाрддрдХ рдФрд░ рджूрд╕рд░े рд╡рд░्рд╖ рд╣ी рдлेрд▓ो рдСреЮ рдЖрд░िрдЕрд▓ рдХे рд▓िрдП рдиिрд░्рд╡ाрдЪिрдд рд╣ुрдП। рдХрдИ рд╡рд░्рд╖ो рддрдХ рдСрдХ्рд╕рдлोрд░्рдб рдоें рдХाрд╡्рдп рдХे рдЖрдЪाрд░्рдп рд╣ोрдиे рдХे рд╕ाрде-рд╕ाрде рдЙрди्рд╣ें рдПрдХ рдмेрд╣рддрд░ीрди рд╢िрдХ्рд╖ाрд╢ाрд╕्рдд्рд░ी рд╣ोрдиे рдХा рдЧौрд░рд╡ рднी рдк्рд░ाрдк्рдд рд╣ै।  рд╕рд░рдХाрд░ рдХे рдк्рд░рддिрдиिрдзि рдХे рддौрд░ рдкрд░ рдХрдИ рдмाрд░ рдпूрд░ोрдк рдХे рд╡िрднिрди्рди рджेрд╢ों рдоें рд╡рд╣ाँ рдХी рд╢िрдХ्рд╖ा рдкрдж्рдзрддि рдХा рдЕрдз्рдпрдпрди рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рднेрдЬे рдЧрдпे рдФрд░ рдЙрди्рд╣ोंрдиे рд╢िрдХ्рд╖ा рд╕рдо्рдмрди्рдзी рд╡िрд╡рд░рдг рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдХрд░рддे рд╣ुрдП рдЖंрдЧ्рд▓ рд╢िрдХ्рд╖ा рдкрдж्рдзрддि рдХी рд╕ीрдоाрдУं рдХा рд╕्рдкрд╖्рдЯ рд░ूрдк рд╕े рд╕ंрдХेрдд рдХिрдпा। рд╕рдмрд╕े рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рдмाрдд рд╣ै рдХि рдЗंрдЧ्рд▓ैंрдб рдХे рд╢ाрд╕рди рдиे рдЖрд░्рдирд▓्рдб рдХे рд╡िрдЪाрд░ों рдХो рдоाрди्рдпрддा рднी рдк्рд░рджाрди рдХी। рдпрдж्рдпрдкि рдЖрд░्рдирд▓्рдб рдиे рд▓рдЧрднрдЧ рдЪाрд▓ीрд╕ рдкुрд╕्рддрдХें рд▓िрдЦी рд╣ै рдкрд░ рдЖрд▓ोрдЪрдиा рдХी рджृрд╖्рдЯि рд╕ेрдПрд╕ेрдЬ рдЗрди рдХ्рд░िрдЯिрд╕िрдЬ्рдо’, ‘рдСрди рдж рд╕्рдЯрдбी рдСреЮ рд╕ेрд▓्рдЯिрдХ рдХрд▓्рдЪрд░’, ‘рд▓िрдЯрд░ेрдЪрд░ рдПंрдб рдб्рд░ाрдоाрдФрд░рдХрд▓्рдЪрд░ рдПंрдб рдЕрдиाрд░्рдХीрд╡िрд╢ेрд╖ рдЙрд▓्рд▓ेрдЦрдиीрдп рд╣ैं। рдпे рдмреЬे рд╢िрд╖्рдЯ, рд╕ुрд╕ंрд╕्рдХृрдд рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рд╡ाрд▓े рдоृрджुрднाрд╖ी рд╡िрдж्рд╡ाрди् рдеे। рдСрдХ्рд╕реЮोрд░्рдб рдХे рд╡ाрддाрд╡рд░рдг рд╕े рдпे рдмрд╣ुрдд рдк्рд░рднाрд╡िрдд рдеे। рдЕрдкрдиे рдк्рд░ाрд░ंрднिрдХ рдЬीрд╡рди рдоें рдпे рдХाрд╡्рдп рд░рдЪрдиा рдоें рдк्рд░рд╡ृрдд्рдд рд░рд╣े  рдФрд░ рдмाрдж рдоें рдЖрд▓ोрдЪрдиा рдоें рд╕ंрд▓рдЧ्рди рд░рд╣े рдлिрд░ рднी рдХाрд╡्рдп рд░рдЪрдиा рдХुрдЫ рди рдХुрдЫ рдмाрдж рдоें рднी рдЪрд▓рддी рд░рд╣ी। рдпे рдкрдж्рдп рдФрд░ рдЧрдж्рдп рджोрдиों рд╣ी рд░рдЪрдиाрдУं рдоें рдЬीрд╡рди рдХे рдЖрд▓ोрдЪрдХ рд░рд╣े। рдЖрд░्рдирд▓्рдб рдХे рд▓ेрдЦрди рдоें рд╕ुрд░ुрдЪि рдФрд░ рдЧाрдо्рднीрд░्рдп рдмрд░ाрдмрд░ рдоिрд▓рддा рд╣ै।

     рдоैрде्рдпू рдЖрд░्рдирд▓्рдб рдХो рдорд╣ाрди् рдЖрдзुрдиिрдХ рдЖрд▓ोрдЪрдХ рдХрд╣ा рдЧрдпा рд╣ै। рдЖрдзुрдиिрдХ рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬी рдЖрд▓ोрдЪрдиा рдХा рдк्рд░ाрд░рдо्рдн рдоैрде्рдпू рдЖрд░्рдирд▓्рдб рд╕े рд╣ी рд╣ोрддा рд╣ै। рд╕ाрдоाрди्рдпрддрдпा рдЙрдирдХे рд╕ाрд╣िрдд्рдпिрдХ рдЬीрд╡рди рдХा рдЖрд░ंрдн рдХाрд╡्рдп-рд░рдЪрдиा рд╕े рд╣ुрдЖ рдкрд░рди्рддु рд╕्рд╡рднाрд╡ рдПрд╡ं рдХрд░्рдо рджोрдиों рд╣ी рджृрд╖्рдЯिрдпों рд╕े рд╡рд╣ рдкрд╣рд▓े рдЖрд▓ोрдЪрдХ рдеे, рдмाрдж рдоें рдХрд╡ि। рдСрдХ्рд╕реЮोрд░्рдб рдоें рдк्рд░ोрдлेрд╕рд░ рдСреЮ рдкोрдЗрдЯ्рд░ी рдХा рдкрдж рдоिрд▓рдиा рдмреЬे рд╕рдо्рдоाрди рдФрд░ рдЧौрд░рд╡ рдХी рдмाрдд рдеी। рдЖрд░्рдирд▓्рдб рдиे рдЖрд▓ोрдЪрдиा рдХा рдХाрдо рдкेрд╢े рдХे рд░ूрдк рдоें рдХिрдпा। рдЖрд░्рдирд▓्рдб рд╕्рд╡рдпं рдХрд╡ि рд╣ोрдиे рдХे рдХाрд░рдг рдЙрди्рд╣ें рдХाрд╡्рдп рдХी рдЕрди्рддрд░्рдиिрд╣िрдд рд╡िрд╢ेрд╖рддाрдУं рдХी рдкрд╣рдЪाрди рдеी рдЬिрдирдХी рд╕рд╣ाрдпрддा рд╕े рд╡े рдЕрдкрдиी  рдХाрд╡्рдп-рд╡िрд╖рдпрдХ рдЕрд╡рдзाрд░рдгाрдПँ рдк्рд░рд╕्рддुрдд рд╣ी рдирд╣ीं, рд╕ंрд╢ोрдзिрдд рдПрд╡ं рдкрд░िрдоाрд░्рдЬिрдд рдХрд░ рд╕рдХрддे рдеे। рдЖрд░्рдирд▓्рдб рдиे рдХाрд╡्рдп рдХो рдордиुрд╖्рдп рд╕े рдЕрд╡िрдЪ्рдЫिрди्рди рд░ूрдк рд╕े рдЕрдирд╕्рдпूрдд рдоाрдиा।  рдЗрд╕ рд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ рдпुрдЧ рдоें рдЬрдм рд╕рдд्рдп рдХो рднौрддिрдХ рд░ूрдк рд╕े рд╕рдордЭрдиे рдХे рдк्рд░рдпрдд्рди рдХिрдпे рдЬा рд░рд╣े рд╣ैं рддрдм рдЖрд░्рдирд▓्рдб рдиे рд╕рдмрдХा рдз्рдпाрди рдЗрд╕ рдУрд░ рдЖрдХृрд╖्рдЯ рдХिрдпा рдЙрдирдХा рдоाрдирдиा рдеा рдХि -More and more mankind will discover that we have to turn to poetry to interpret life for us, to console  us, to sustain us, without poetry our science will appear incomplete and most of what now passes with us for religion and philosophy will be replaced by poetry.” 1 рдЕрд░्рдеाрдд - рдЬैрд╕े-рдЬैрд╕े рд╣рдо рдирд╡ीрди рд╢ोрдзों рдХी рддрд░рдл рдЕрдЧ्рд░рд╕рд░ рд╣ोंрдЧे, рд╡ैрд╕े-рд╡ैрд╕े рд╣рдоें рдХाрд╡्рдп рдХे рд╕рдоीрдк рдЬीрд╡рди рдХी рдпрдеाрд░्рдерддा рдХो рд╕рдордЭрдиे рдХे рд▓िрдП рдЬाрдиा рд╣ोрдЧा। рд╣рдоें рдХाрд╡्рдп рд╕े рд╣ी рд╢ांрддि рдФрд░ рд╢рдХ्рддि рдк्рд░ाрдк्рдд рд╣ोрдЧी। рдЗрддрдиा рд╣ी рдирд╣ीं рдХाрд╡्рдп рдХे рдмिрдиा рд╡िрдЬ्рдЮाрди рдЕрдкूрд░्рдг рд╣ै рдФрд░ рднрд╡िрд╖्рдп рдоें рдХाрд╡्рдп рджрд░्рд╢рди рдПрд╡ं рдзрд░्рдо рдХा рднी рдЬो рдХुрдЫ рдЧ्рд░ाрд╣्рдп рд╣ै, рдЙрд╕े рдЧ्рд░рд╣рдг рдХрд░ рд▓ेрдЧा।

     рдпрдж्рдпрдкि рд╡िрдЬ्рдЮाрди рд╕े рдЬीрд╡рди рдкрдж्рдзрддि рдоें рдРрд╕ा рдкрд░िрд╡рд░्рддрди рдЖрдиे рд▓рдЧा рдЬिрд╕рд╕े рднाрд╡ुрдХрддा рдХुंрдаिрдд рд╣ोрдиे рд▓рдЧी। рдкрд░िрдгाрдорд╕्рд╡рд░ूрдк рдХाрд╡्рдп рдХे рдк्рд░рддि рдЖрдХрд░्рд╖рдг рдХрдо рд╣ोрдиे рд▓рдЧा। рдЪाрд░ों рдУрд░  рдХोрд▓ाрд╣рд▓ рдЬैрд╕ा рд╕ुрдиाрдИ рдкреЬрдиे рд▓рдЧा рдХि рдХाрд╡्рдп рдХा рдпुрдЧ рд╕рдоाрдк्рдд рд╣ो рдЧрдпा рд╣ै, рдЕрдм рддो рд╡िрдЬ्рдЮाрди рдХा рдпुрдЧ рд╣ै। рдЯॉрдорд╕ рд▓рд╡ рдкीрдХॉрдХ, рдиे рдХाрд╡्рдп рдХी рдиिрд╖्рдк्рд░рдпोрдЬрдирддा рдк्рд░рдоाрдгिрдд рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рдПрдХ рдкुрд╕्рддिрдХा рд╣ी рд▓िрдЦ рдбाрд▓ी рдЬिрд╕рдоें рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдХрд╣ा рдХि рдЬ्рдЮाрди рдФрд░ рддрд░्рдХ рдХे рдпुрдЧ рдоें рдХाрд╡्рдп рдХेрд╡рд▓ рдмрд░्рдмрд░рддा рдХा рдЕрд╡рд╢ेрд╖ рд╣ै। рдЗрд╕рдХे рдЙрдд्рддрд░ рдоें рдк्рд░рд╕िрдж्рдз рд░ोрдоेрди्рдЯिрдХ рдХрд╡ि рд╢ैрд▓ी рдХोрджि рдбिрдлेрди्рд╕ рдСреЮ рдкोрдПрдЯ्рд░ीрдиाрдордХ рдк्рд░рд╕िрдж्рдз рдиिрдмंрдз рд▓िрдЦрдиा рдкреЬा। рддाрдд्рдкрд░्рдп рдпрд╣ рд╣ै рдХि рд╡िрдЬ्рдЮाрди рдиे рдПрдХ рд╕ाрде рдХाрд╡्рдп, рдзрд░्рдо рддрдеा рд╕ंрд╕्рдХृрддि рдХे рдоूрд▓ोрдЪ्рдЫेрдж рдХा рдЙрдкрдХ्рд░рдо рдХिрдпा। рдЗрд╕ рд╕рди्рджрд░्рдн рдоें рдЖрдЪाрд░्рдп рджेрд╡ेрди्рдж्рд░рдиाрде рд╢рд░्рдоा рдХा рдХрдерди рд╣ै-  “рдЬो рд▓ोрдЧ рдХाрд╡्рдп, рдзрд░्рдо рддрдеा рд╕ंрд╕्рдХृрддि рдХे рд╕्рдеाрдкिрдд рдоूрд▓्рдпों рдХे рдкрдХ्рд╖рдзрд░ рдеे рдЙрди्рд╣ोंрдиे рд╡िрдЬ्рдЮाрди рдХे рдк्рд░рдд्рдпाрдЦ्рдпाрди рдХा рд╡ीрдгा рдЙрдаाрдпा। рдоैрде्рдпू рдЖрд░्рдирд▓्рдб рдЗрд╕ рд╢्рд░ेрдгी рдХे рд╡िрдЪाрд░рдХों рдоें рдЕрд▓्рдкрддрдо рд╣ैं।2

     рдЖрд░्рдирд▓्рдб рдиे рдк्рд░рдд्рдпेрдХ рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдоें рдкूрд░्рдгрддा рдХो рдк्рд░рддिрд╖्рдаिрдд рдХрд░рдиे рдХा рдк्рд░рдпाрд╕ рдХिрдпा। рдЙрдирдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рд╕ंрд╕्рдХृрддि рдкूрд░्рдгрддा рдХा рджूрд╕рд░ा рдиाрдо рд╣ै рдФрд░ рдХाрд╡्рдп рд╕ंрд╕्рдХृрддि рдХा рдЕрди्рдпрддрдо рд╕ाрдзрди рд╣ै। рдЗрд╕ рд╡िрд╖рдп рдХो рдЙрди्рд╣ोंрдиेрдХрд▓्рдЪрд░ рдПंрдб рдПрдиाрд░्рдХीрдиाрдордХ рд╡िрд╕्рддृрдд рд▓ेрдЦ рдоें рднрд▓ीрднांрддि  рд╕्рдкрд╖्рдЯ рдХिрдпा। рдк्рд░рд╕िрдж्рдз рд╕рдоीрдХ्рд╖рдХ рд╡िрдЬрдпрдкाрд▓ рд╕िंрд╣ рдЖрд░्рдирд▓्рдб рдХा рдоूрд▓्рдпांрдХрди рдХрд░рддे рд╣ुрдП рд▓िрдЦрддे рд╣ैं- “ рдЖрд░्рдирд▓्рдб рдиे рдХाрд╡्рдп рдоें рд░ोрдоेрди्рдЯिрдХ (рд╕्рд╡рдЪ्рдЫंрджрддाрд╡ाрджी) рдоाрди्рдпрддाрдУं рдХा рдЦрдг्рдбрди рдХिрдпा рдФрд░ рдк्рд░ाрдЪीрди рдХ्рд▓ाрд╕िрдХрд▓ (рдЕрднिрдЬाрдд्рдпрд╡ाрджी) рд╕िрдж्рдзांрддों рдХी рдкुрдиः рд╕्рдеाрдкрдиा рдкрд░ рдмрд▓ рджिрдпा। рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдкुрд░ाрддрди рдпूрдиाрдиी рдЙрдкрд▓рдм्рдзिрдпों рдХो рдЕрдиुрдХрд░рдгीрдп рдмрддाрдпा। рдФрд░ рдЙрди्рд╣ें рдЕрдкрдиाрдиे рдХा рдЖрдЧ्рд░рд╣ рдХिрдпा। рдпूрдиाрди рдХे рдХाрд╡्рдпрд╢ाрд╕्рдд्рд░िрдпों рдоें рдЕрд░рд╕्рддू рдЙрдирдХे рдЖрджрд░्рд╢ рдеे рдФрд░ рд╣ोрдорд░ рдХे рдорд╣ाрдХाрд╡्рдп рддрдеा рдиाрдЯрдХрдХाрд░ों рдХे рджु:рдЦाрди्рддрдХ (рдЯ्рд░ेрдЬैрдбी) рдЙрдирдХे рд╕ाрд╣िрдд्рдпिрдХ рдк्рд░рддिрдоाрди рдХे рдиिрд░्рдзाрд░рдХ рдЖрд░्рдирд▓्рдб рдХो рдпूрдиाрдиी рд╕ाрд╣िрдд्рдпिрдХ рдЖрджрд░्рд╢ों рдХा рдЙрдж्рдзाрд░рдХ рдХрд╣ा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै। рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдЖрд░्рдирд▓्рдб рдПрдХ рдРрд╕ी рд╕ीрдоा рд░ेрдЦा рдкрд░ рдЦреЬे рджिрдЦाрдИ рдкреЬрддे рд╣ैं рдЬो рдк्рд░ाрдЪीрди рдФрд░ рдирд╡ीрди рдХा, рдкрд░рдо्рдкрд░ा рдФрд░ рдЖрдзुрдиिрдХрддा рдХा рдоिрд▓рди рдмिंрджु рд╣ै। рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдЖрд▓ोрдЪрдиा рдХी рдЬिрд╕ рдкрдж्рдзрддि рдХा рд╡िрдХाрд╕ рдХिрдпा рд╡рд╣ рдмाрдж рдХे рдЖрд▓ोрдЪрдХों рдж्рд╡ाрд░ा рдЧ्рд░рд╣рдг рдХिрдпा рдЧрдпा।3

     рдЖрд░्рдирд▓्рдб рдХाрд╡्рдп рдоें рд╕рд░рд▓рддा, рд╕्рд╡ाрднाрд╡िрдХрддा рдЖрджि рдЕрднिрдЬाрдд рдЧुрдгों рдХे рд╕рдорд░्рдердХ рдеे рдЬिрдирдХा рдк्рд░рдпोрдЧ рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдХाрд╡्рдп рдоें рд╣ी рдирд╣ीं рдЕрдкिрддु рдЖрд▓ोрдЪрдиा рдоें рднी рдХिрдпा। рдЖрд░्рдирд▓्рдб рдиे рдХोрдИ рдЧ्рд░рди्рде рдЖрд▓ोрдЪрдиा рдХे рд╕рди्рджрд░्рдн рдоें рдирд╣ीं рд▓िрдЦा। рдЕрд░рд╕्рддू рдпा рдХोрд▓рд░िрдЬ рдХे рд╕ाрдоाрди рдХोрдИ рдоौрд▓िрдХ рдЙрдж्рднाрд╡рдиा рднी рдирд╣ीं рдХी। рдЙрдирдХे рд╡िрдЪाрд░ рднाрд╖рдгों рдХे рд▓िрдП рдпा рдкрдд्рд░-рдкрдд्рд░िрдХाрдУं рдХे рд▓िрдП рд▓िрдЦिрдд рдЫोрдЯे-рдмреЬे рдк्рд░рдХीрд░्рдг рдиिрдмंрдзों рдоें рд╡्рдпрдХ्рдд рд╣ुрдП рд╣ैं। рдЙрдирдХे рдорд╣рдд्рд╡ рдХो рд░ेрдЦांрдХिрдд рдХрд░рддे рд╣ुрдП рдЖрдЪाрд░्рдп рджेрд╡ेрди्рдж्рд░рдиाрде рд╢рд░्рдоा рдкुрдиः рд▓िрдЦрддे рд╣ैं- “ рдоौрд▓िрдХ рдЙрдж्рднाрд╡рдиा рдХी рджृрд╖्рдЯि рд╕े рдЙрдирдХा рдорд╣рдд्рд╡ рднрд▓े рд╣ी рди рд╣ो рдкрд░рди्рддु рдЖрд▓ोрдЪрдиा рдХी рд╕्рд╡ाрдпрдд्рддрддा рд╕्рдеाрдкिрдд рдХрд░рдиे рдХा рд╢्рд░ेрдп рдЖрд░्рдирд▓्рдб рдХो рдЕрд╡рд╢्рдп рджिрдпा рдЬाрдпेрдЧा।4

     рдЖрд░्рдирд▓्рдб рдиे рдЙрдд्рддрдо  рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХी рд░рдЪрдиा рдХे рд▓िрдП рдпрд╣ рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рдоाрдиा рдХि рд▓ेрдЦрдХ рдХिрд╕ी рдорд╣ाрди् рдХृрдд्рдп рдХा рдЪрдпрди рдХрд░, рдЙрд╕े рдЙрдкрдпुрдХ्рдд рд╢ैрд▓ी рдоें рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдХрд░े рдЬिрд╕рд╕े рдХी рд╡рд╣ рдЖрдирди्рдж рдХрд░ рд╕рдХे рдФрд░ рдЙрд╕рдХा рдЖрдирди्рдж рд╕рдо्рдкूрд░्рдг рдХृрддि рдХे рд╡िрд╡िрдз рдЕंрдЧों рдХी рдЕंрдЧीрдп
(Organic Unity) рд╕े рдЙрдд्рдкрди्рди рд╣ोрдиा рдЪाрд╣िрдП। рдЕрддः рд╡рд╣ рдЕрд░рд╕्рддू рдХे рд╕рдоाрди рдХाрд░्рдп (Action) рдПрд╡ं рдХрдеाрдирдХ (Plot) рдХो рд╕рд░्рд╡ोрдкрд░ि рдорд╣рдд्рд╡ рджेрддे рд╣ैं। рдЕрд░рд╕्рддू рдоूрд▓рддः рдпрдеाрд░्рдерд╡ाрджी рдЪिंрддрдХ рдеे। рдЕрддः рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдХрд▓ाрдЬрди्рдп рдЬ्рдЮाрди рдпा рдЕрднिрдЬ्рдЮाрди рдХो рд╣ी рдЖрдирди्рдж рдХा рдоूрд▓ рдЖрдзाрд░ рдоाрдиा рд╣ै। рдЖрд░्рдирд▓्рдб рдЗрд╕ी рдзाрд░рдгा рдХो рдФрд░ рдЕрдзिрдХ рд╡िрдХрд╕िрдд рдХрд░рддे рд╣ुрдП рд▓िрдЦрддे рд╣ैं- “рдЕрддः рд╣рдо рдХिрд╕ी рднी рдпрдеाрд░्рде рдЪिрдд्рд░рдг рдХे рд░ोрдЪрдХ рд╣ोрдиे рдХी рдЖрд╢ा рдХрд░ рд╕рдХрддे рд╣ै рдкрд░рди्рддु рдпрджि рд╡рд╣ рдХाрд╡्рдпाрдд्рдордХ рд╣ो рддो рдЗрд╕рд╕े рднी рдЕрдзिрдХ рдХी рдоाँрдЧ рдХी рдЬा рд╕рдХрддी рд╣ै। рд╡рд╣ рдордиोрд░ंрдЬрди рдХрд░े рдЗрддрдиा рд╣ी рдкрд░्рдпाрдк्рдд рдирд╣ीं, рдЙрд╕рд╕े рдпрд╣ рднी рдЕрдкेрдХ्рд╖ा рдХी рдЬाрдпेрдЧी рдХि рдХी рд╡рд╣ рдкाрдардХ рдХो рд╕्рдлूрд░्рддि рдФрд░ рдЖрдирди्рдж рджे,... рдЙрд╕рдоें рдоोрд╣рдХрддा рд╣ो рдФрд░ рдорди рдХो рдЖрд╣्рд▓ाрдж рд╕े рднрд░ рджे।5  рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдЖрд░्рдирд▓्рдб рдпрд╣ाँ рдХрд╡िрддा рд╕े рдоाрдирд╡-рдЬ्рдЮाрди рдХी рдЕрднिрд╡ृрдж्рдзि рдХे рд╕ाрде-рд╕ाрде рдоाрдирд╡ рдХे рдЖрдирди्рдж рдХी рднी рд╡ृрдж्рдзि рдХो рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рдоाрдирддे рд╣ैं। рдЖрдЧे рдЪрд▓рдХрд░ рд╡े рд╢िрд▓рд░ рдХे рдЗрд╕ рдХрдерди рдХे рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рдХि- “рд╕рдо्рдкूрд░्рдг рдХрд▓ा рдЖрдирди्рдж рдХे рдЪрд░рдгों рдоें рд╕рдорд░्рдкिрдд рд╣ै। рдоाрдирд╡ рдХो рдХैрд╕े рд╕ुрдЦी рдмрдиाрдпा рдЬाрдпे- рдЗрд╕рд╕े рдорд╣рдд्рддрд░ рдПрд╡ं рдЧрдо्рднीрд░ рд╕рдорд╕्рдпा рдФрд░ рдХोрдИ рдирд╣ीं рд╣ैं। рдЙрдкрдпुрдХ्рдд рдХрд▓ा рд╡рд╣ी рд╣ै рдЬो рдкрд░рдоाрдирди्рдж рдХी рд╕ृрд╖्рдЯि рдХрд░े।6   рдпрд╣ाँ рд╢िрд▓рд░ рдХा  рдЕрдиुрдоोрджрди рдХрд░рддे рд╣ुрдП рдЖрд░्рдирд▓्рдб рдиे рднी рдХрд▓ा рдФрд░ рдХाрд╡्рдп рдХा рд▓рдХ्рд╖्рдп рдЕंрддрддः рдоाрдирд╡-рдЬाрддि рдХो рд╕ुрдЦी рдХрд░рдХे рдЙрд╕рдХे рдкрд░рдо рдЖрдирди्рдж рдоें рдЕрднिрд╡ृрдж्рдзि рдХрд░рдиा рдоाрдиा рд╣ै। рджूрд╕рд░े рд╢рдм्рджों рдоें рдпрд╣ рднी рдХрд╣ा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै рдХि рдЖрд░्рдирд▓्рдб рдХे рджृрд╖्рдЯिрдХोрдг рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рдХाрд╡्рдп рдХा рд▓рдХ्рд╖्рдп рдХेрд╡рд▓ рд╡्рдпрдХ्рддि рд╡िрд╢ेрд╖ рдХा рдордиोрд░ंрдЬрди рдХрд░рдиा рдирд╣ीं рдЕрдкिрддु рд╕рдорд╕्рдд рдоाрдирд╡рддा рдХा рд╣िрдд рд╕ाрдзрди рдХрд░рддे рд╣ुрдП рдЙрд╕े рдЖрдирди्рдж рдк्рд░рджाрди рдХрд░рдиा рд╣ै।

     рдХрд▓ा рдФрд░ рдХाрд╡्рдп рдХा рд▓рдХ्рд╖्рдп рд╕्рдкрд╖्рдЯ рдХрд░рдиे рдХे рд╕ाрде-рд╕ाрде рдЖрд░्рдирд▓्рдб рдХाрд░्рдп-рд╡्рдпाрдкाрд░ рдЕрд░्рдеाрдд рдоाрдирд╡ рдХे рдХाрд░्рдп рд╡्рдпाрдкाрд░ рдХो рд╣ी рдХाрд╡्рдп рдХा рд╕рд░्рд╡ाрдзिрдХ рдЙрдд्рдХृрд╖्рдЯ рд╡िрд╖рдп рдоाрдирддे рд╣ैं। рдФрд░ рдпрд╣ рдХाрд░्рдп-рд╡्рдпाрдкाрд░ рдЙрдд्рдХृрд╖्рдЯ рдХोрдЯि рдХे рд╣ोрдиे рдЪाрд╣िрдП। рдиिрдХृрд╖्рдЯ рдХोрдЯि рдХे рдХाрд░्рдп-рд╡्рдпाрдкाрд░ рдХो рд╡рд╣ рдХाрд╡्рдп рдХा рд╡िрд╖рдп рдирд╣ीं рдоाрдирддे। рд╡े рдХрд╣рддे рд╣ैं – “рд╕рднी рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ों рдоें рдФрд░ рд╕рднी рдпुрдЧों рдоें рдХाрд╡्рдп рдХे рд╢ाрд╢्рд╡рдд рд╡िрд╖рдп рдХ्рдпा рд░рд╣े рд╣ैं? рдХाрд░्рдп-рд╡्рдпाрдкाрд░; рдпा рдоाрдирд╡ рдХे рдХाрд░्рдп рд╡्рдпाрдкाрд░ ; рдЙрдирдоें рд╕्рд╡рддः рд╣ी рд░ोрдЪрдХрддा рдХा рдЧुрдг рд╣ोрддा рд╣ै рдХिрди्рддु рдлिрд░ рднी рдХрд╡ि рдЙрди्рд╣ें рдПрдХ рдРрд╕ी рд░ोрдЪрдХ рд╢ैрд▓ी рдоें рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдХрд░рддा рд╣ै рдЬिрд╕рд╕े рдХी рдЙрдирдХा рд╕рдо्рдк्рд░ेрд╖рдг рд╕рднी рдкाрдардХों рддрдХ рд╣ो рд╕рдХे। рдпрджि рдХोрдИ рдХрд╡ि рд╕рдордЭрддा рд╣ै рдХि рдХाрд░्рдп рдпा рдорд╣ाрди् рдХाрд░्рдп рдоें рдХ्рдпा рд░рдЦा рд╣ै- рдпрд╣ рддो рдХेрд╡рд▓ рдЙрд╕рдХी рдЕрдкрдиी рдХाрд╡्рдп рд╢рдХ्рддि рдХा рд╡ैрд╢िрд╖्рдЯ्рдп рд╣ै рдХि рд╡рд╣ рддुрдЪ्рдЫ рд╕े рддुрдЪ्рдЫ рдХाрд░्рдп рдХो рднी  рдорд╣ाрди् рдХृрддि рдХा рд░ूрдк рджे рд╕рдХрддा рд╣ै। рддो рдРрд╕ा рд╕ोрдЪрдиा рд╣ी рдЖрд░्рдирд▓्рдб рдХी рджृрд╖्рдЯि рдоें рд╡िрд╡ेрдХ-рд╢ूрди्рдпрддा рдХा рдк्рд░рдоाрдг рд╣ै। рдЬрдм рд░рдЪрдиा рдХा рдЖрдзाрд░рднूрдд рдХाрд░्рдп рд╣ी рд╢рдХ्рддिрд╣ीрди рдФрд░ рдк्рд░рднाрд╡-рд╢ूрди्рдп рд╣ोрдЧा рддो рдлिрд░ рдХрд╡ि рдХिрддрдиी рд╣ी рдХрд▓ा рдХी рдХрд░ाрдоाрдд рджिрдЦाрдпे рд╡рд╣ рдЕрдкрдиी рд░рдЪрдиा рдоें рдЖрдирди्рдж рдХा рд╕ंрдЪाрд░ рдирд╣ीं рдХрд░ рд╕рдХрддा। рдЕрддः рд╕рд░्рд╡рдк्рд░рдердо рддो рдХрд╡ि рдХो рдЙрдд्рдХृрд╖्рдЯ рдХाрд░्рдп-рд╡्рдпाрдкाрд░ рдХा рдЪрдпрди рдХрд░ рд▓ेрдиा рдЪाрд╣िрдП рдФрд░ рд╕рдмрд╕े рдЙрдд्рдХृрд╖्рдЯ рдХाрд░्рдп рд╡्рдпाрдкाрд░ рдХौрди рд╕े рд╣ोрддे рд╣ै? рдиिрд╢्рдЪрдп рд╣ी рд╡े рдЬो рдоाрдирд╡ рдХे рд╕рд╣рдЬ рд╕ंрд╕्рдХाрд░ों рдХो рд╕рдмрд╕े рдЕрдзिрдХ рдЖрди्рджोрд▓िрдд рдХрд░े- рдЙрди рдоूрд▓рд╡рд░्рддी рднाрд╡рдиाрдУं рдХो рдЖрди्рджोрд▓िрдд рдХрд░ें рдЬिрдирдХा рдЕрд╕्рддिрдд्рд╡ рдЬाрддि-рдоाрдирд╡ рдоें рд╕्рдеाрдпी рд░ूрдк рдоें рд╣ोрддा рд╣ै рдФрд░ рдЬो рдХाрд▓ рдиिрд░рдкेрдХ्рд╖ рд╣ोрддी рд╣ै। рдпे рднाрд╡рдиाрдПं рд╕्рдеाрдпी рдФрд░ рдкрд░िрд╡рд░्рддрдирд╢ीрд▓ рд╣ोрддी рд╣ै рдФрд░ рдЗрдирдХे рдЕрдиुрд░ंрдЬрди рдХे рд╕ाрдзрди рднी рд╕्рдеाрдпी рдФрд░ рдЕрдкрд░िрд╡рд░्рддрдирд╢ीрд▓ рд░рд╣рддे рд╣ै।7

     рдЕрд╕्рддु, рдЖрд░्рдирд▓्рдб рдХे рд╡िрдЪाрд░ рд╕े рд╡िрд╖рдп рдХी рдк्рд░ाрдЪीрдирддा рдпा рдЕрд░्рд╡ाрдЪीрдирддा рдХा рдХाрд╡्рдп рдХी рджृрд╖्рдЯि рд╕े рд╡िрд╢ेрд╖ рдорд╣рдд्рд╡ рдирд╣ीं рд╣ै- рдорд╣рдд्рд╡ рдЙрд╕рдХी рд░ाрдЧाрдд्рдордХрддा рдХा рдЬो рдХी рдоाрдирд╡-рдЬाрддि рдХी рд╢ाрд╢्рд╡рдд рд╡ाрд╕рдиाрдУं рдкрд░ рдЖрдзाрд░िрдд рд╣ोрддी рд╣ै рдФрд░ рдЕंрдд рдоें рдЖрд░्рдирд▓्рдб рдХा рд╕्рдкрд╖्рдЯ рдиिрд░्рдгрдп рд╣ै- “рдПрдХ рд╕рд╣рд╕्рд░ рд╡рд░्рд╖ рдк्рд░ाрдЪीрди рдорд╣ाрди् рдХाрд░्рдп рднी рдЖрдЬ рдХे рдХिрд╕ी рд▓рдШुрддрд░ рдХाрд░्рдп рдХी рдЕрдкेрдХ्рд╖ा рдЕрдзिрдХ рд░ोрдЪрдХ рд╣ोрдЧा, рднрд▓े рд╣ी рдЗрд╕ рд▓рдШुрддрд░ рдХाрд░्рдп рдХे рдЪिрдд्рд░рдг рдоें рдЕрдд्рдпंрдд рд╕ूрдХ्рд╖्рдо рдХाрд╡्рдп рдХौрд╢рд▓ рдХा рдк्рд░рдпोрдЧ рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ो рдФрд░ рднрд▓े рд╣ी рд╡рд╣ рдЕрдкрдиी рдЖрдзुрдиिрдХ рдЕрднिрд╡्рдпंрдЬрдиा рдкрд░िрдЪिрдд рдЖрдЪाрд░-рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рдПрд╡ं рд╕рдорд╕ाрдордпिрдХ рд╕ंрджрд░्рднों рдХे рдХाрд░рдг рд╣рдоाрд░े рдХ्рд╖рдгिрдХ рднाрд╡ों рдФрд░ рд░ुрдЪिрдпों рдХो рдЕрдкрдиी рдУрд░ рдЖрдХрд░्рд╖िрдд рдХрд░рдиे рдХी рдЕрдзिрдХ рдХ्рд╖рдорддा рд╕े рдпुрдХ्рдд рд╣ो। рдлिрд░ рднी рд╡े рдЙрдирдХे рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рдЖрд╢ा рдирд╣ीं рдХрд░ рд╕рдХрддे рдХि рдЙрдирдХी рдХाрд╡्рдп-рдХृрддि рд╕े рдкूрд░्рдг рдкрд░िрддोрд╖ рдк्рд░ाрдк्рдд рд╣ोрдЧा, рдЕрдкिрддु рдЗрд╕рдХा рдкрд░िрдгाрдо рдЙрдирдХी рдЖрд╢ाрдУं рдХे рд╡िрдкрд░ीрдд рднी рд╣ो рд╕рдХрддा рд╣ै। рдХाрд╡्рдп рдХृрддिрдпों рдХा рд╕рдо्рдмрди्рдз рд╣рдоाрд░ी рд╢ाрд╢्рд╡рдд рднाрд╡рдиाрдУं рдХे рд╕ाрдо्рд░ाрдЬ्рдп рд╕े рд╣ै- рдпрджि рд╡े рдЗрди्рд╣ें рдЖрдХрд░्рд╖िрдд рдХрд░рддी рд╣ैं рддो рдФрд░ рд╕рдм рдЕрдкेрдХ्рд╖ाрдПँ рд╕्рд╡рддः рд╣ी рд╢ाрди्рдд рдФрд░ рдоौрди рд╣ो рдЬाрддी рд╣ैं। 8  рдЙрдкрд░्рдпुрдХ्рдд рд╡िрд╡ेрдЪрди рд╕े рд╕्рдкрд╖्рдЯ рд╣ै рдХि рдоैрде्рдпू рдЖрд░्рдирд▓्рдб рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рдХाрд╡्рдп рдХा рд▓рдХ्рд╖्рдп рд╣ै- рд╕рд░्рд╡рд╕ाрдоाрди्рдп рдХो рдЖрдирди्рдж рдк्рд░рджाрди рдХрд░рдиा। рдХрд╣рдиा рди рд╣ोрдЧा рдХि рдЖрд░्рдирд▓्рдб рдХि рдпрд╣ рд╕्рдеाрдкрдиा рднाрд░рддीрдп рд░рд╕-рд╕िрдж्рдзांрдд рдХे рд╕рд░्рд╡рдеा рдЕрдиुрд░ूрдк рд╣ै, рдЬिрд╕рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рдХाрд╡्рдп рдХा рд▓рдХ्рд╖्рдп рд░рд╕ рдпा рдЖрдирди्рдж рдк्рд░рджाрди рдХрд░рдиा рд╣ै рдФрд░ рдЗрд╕ рдЖрдирди्рдж рдХि рдЙрдкрд▓рдм्рдзि рдХे рд▓िрдП рдРрд╕े рд╕्рдеाрдпी рднाрд╡ों рдХा рдЪिрдд्рд░рдг рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै рдЬो рдордиुрд╖्рдп рдХि рдЬрди्рдордЬाрдд рд╡ाрд╕рдиाрдУं рдкрд░ рдЖрдзाрд░िрдд рд╣ोрддे рд╣ैं рдФрд░ рд╕ाрде рд╣ी рдЙрд╕рдХी рд╡्рдпंрдЬрдиा рдХे рд▓िрдП рдХрд╡ि рдХो рд╡िрд╢ेрд╖ рдк्рд░рдХाрд░ рдХी рдкрд░िрд╕्рдеिрддिрдпों рдПрд╡ं рдХाрд░्рдп рд╡्рдпाрдкाрд░ों рдХा рдЪिрдд्рд░рдг рдХрд░рдиा рдкреЬрддा рд╣ै।


     рдЖрд░्рдирд▓्рдб рдЙрд╕ рдХाрд╡्рдп рдХा рд╡िрд░ोрдз рдХрд░рддे рд╣ैं - рдЬिрд╕рдоें рдХेрд╡рд▓ рдкीреЬा рдХा рд╣ी рдЪिрдд्рд░рдг рд╣ो рдФрд░ рдЙрд╕ рдкीреЬा рдХो рджूрд░ рдХрд░рдиे рдХि рдХोрдИ рдХ्рд░िрдпा рди рджिрдЦाрдИ рдЧрдИ рд╣ो। рд╡े рдХрд╣рддे рд╣ैं - “рдЬिрди рд╕्рдеिрддिрдпों рдоें рдиिрд░рди्рддрд░ рдоाрдирд╕िрдХ рдкीреЬा рд╣ी рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдХी рдЬाрддी рд╣ै, рдХिрд╕ी рдШрдЯрдиा рдЖрд╢ा рдпा рдк्рд░рддिрд╢ोрдз рдж्рд╡ाрд░ा рдЙрд╕ рдкीреЬा рд╕े рдЫुрдЯрдХाрд░ा рдкाрдиे рдХा рдк्рд░рдпрдд्рди рдирд╣ीं рджिрдЦाрдпा рдЬाрддा, рдЬिрдирдоें рд╕рдм рдХुрдЫ рд╕рд╣ा рднрд░ рдЬाрддा рд╣ै, рдХुрдЫ рдХिрдпा рдирд╣ीं рдЬाрддा, рдЕрд░्рдеाрдд рдЬिрдирдоें рдкीреЬा рдХो рджूрд░ рдХрд░рдиे рдХी рдХ्рд░िрдпा рдирд╣ीं рд╣ोрддी рдЙрдирдХे рд╡ाрд╕्рддрд╡िрдХ рдк्рд░рд╕्рддुрддीрдХрд░рдг рд╕े рдХाрд╡्рдпाрдирди्рдж рдХि рдЙрдкрд▓рдм्рдзि рдирд╣ीं рд╣ोрддी рд╣ैं। рдЬрдм рдРрд╕ी рд╕्рдеिрддिрдпाँ рд╡ाрд╕्рддрд╡िрдХ рдЬीрд╡рди рдоें рдЖрддी рд╣ैं рддो рд╡े рд╡िрдХ्рд╖ोрдн рдЙрдд्рдкрди्рди рдХрд░рддी рд╣ैं। рдХाрд╡्рдп рдоें рдЙрдирдХे рдХाрд░рдг рд╡िрдХ्рд╖ोрдн рд╣ी рд╣ोрддा рд╣ै, рдХाрд╡्рдп рдХि рд╡ाрд╕्рддрд╡िрдХ рдЕрдиुрднूрддि рдирд╣ीं рд╣ोрддी।9 рдЕрд░рд╕्рддू рдиे рднी рдпрд╣ी рдмाрдд рдХрд╣ी рдеी рдХि- “рд╕рдм рдХुрдЫ рдХाрд░्рдп рдкрд░ рдиिрд░्рднрд░ рдХрд░рддा рд╣ै, рдпोрдЧ्рдп рд╡िрд╖рдп рдЪुрди рд▓ो рдЙрд╕рдХी рд╕्рдеिрддिрдЬрди्рдп рдЕрдиुрднूрддिрдпों рдХो рдЖрдпрдд्рдд рдХрд░ो। рдпрджि рдРрд╕ा рдХिрдпा рдЧрдпा рддो рд╢ेрд╖ рд╕рдм рдЕрдкрдиे рдЖрдк рдкूрд░ा рд╣ो рдЬाрдпेрдЧा।10

     рдоैрде्рдпू рдЖрд░्рдирд▓्рдб рдХेрд╡рд▓ рдХрд╡ि рдПрд╡ं рдХाрд╡्рдп-рдЪिрди्рддрдХ рд╣ी рди рдеे рдЕрдкिрддु рд╡े рдЕрдкрдиे рдпुрдЧ рдХी рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рдкрд░рдо्рдкрд░ा рдПрд╡ं рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдЪेрддрдиा рдХे рднी рд╕рдЬрдЧ рдк्рд░рд╣рд░ी рдеे। рдЕрддः рдпрд╣ рд╕्рд╡ाрднाрд╡िрдХ рдеा рдХि рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдХрд▓ा рдФрд░ рдХाрд╡्рдп рдХा рдЪिрди्рддрди рдЕрдкрдиे рдпुрдЧ рдХि рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдПрд╡ं рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рд╕्рдеिрддिрдпों рдХे рд╕рди्рджрд░्рдн рдоें рдХिрдпा। рдЗрд╕ рд╕рдо्рдмрди्рдз рдоें рдЧрд╣рд░ाрдИ рд╕े рд╡िрд╢्рд▓ेрд╖िрдд рдХрд░рдиे рдХे рдЕрдирди्рддрд░ рд╡े рдЗрд╕ рдиिрд╖्рдХрд░्рд╖ рдкрд░ рдкрд╣ुँрдЪрддे рд╣ैं  рдХि рд╕рдордХाрд▓ीрди рд╕рдоाрдЬ рдоें рдЬिрд╕ рд╕ीрдоा рддрдХ рд╡िрдЬ्рдЮाрди рдПрд╡ं рдпांрдд्рд░िрдХी рдХी рдк्рд░рдЧрддि рд╣ुрдИ рд╣ै, рдЙрд╕ी рд╕ीрдоा рддрдХ рдЬीрд╡рди рдоें рд╕ंрддुрд▓рди рдЖ рдЧрдпा рд╣ै। рдЗрд╕рдХा рдХाрд░рдг рдпрд╣ рд╣ै рдХि рд╡िрдЬ्рдЮाрди рдХे рд╡िрдХाрд╕ рдХे рдлрд▓рд╕्рд╡рд░ूрдк рдПрдХ рдУрд░ рддो рд▓ोрдЧों рдХे рджृрд╖्рдЯिрдХोрдг рдоें рднाрд░ी рдкрд░िрд╡рд░्рддрди рдЖрдпा рдФрд░ рджूрд╕рд░ी рдУрд░ рднौрддिрдХ рд╕ाрдзрдиों рдПрд╡ं рд╕ुрдЦ-рд╕ुрд╡िрдзाрдУं рдоें рдЕрднिрд╡ृрдж्рдзि рд╣ुрдИ рдХिрди्рддु рднौрддिрдХ рд╕рдоृрдж्рдзि рдХा рд▓ाрдн рд╕рдоाрдЬ рдХे рд╕рднी рд▓ोрдЧों рдХो рд╕рдоाрди рд░ूрдк рд╕े рдк्рд░ाрдк्рдд рдирд╣ीं рд╣ुрдЖ। рд╕рдоाрдЬ рддीрди рд╡рд░्рдЧों рдоें рдмँрдЯ рдЧрдпा- рдЙрдЪ्рдЪ рд╡рд░्рдЧ, рдордз्рдпрдо рд╡рд░्рдЧ рдПрд╡ं рдиिрдо्рди рд╡рд░्рдЧ। рдЬрд╣ाँ рдЙрдЪ्рдЪ рд╡рд░्рдЧ рдЖрдз्рдпाрдд्рдоिрдХрддा рд╕े рд╡िрдоुрдЦ рд╣ोрдХрд░ рдШोрд░ рднौрддिрдХрд╡ाрджी рд╣ो рдЧрдпा рддो рдордз्рдпрдо рд╡рд░्рдЧ рдЕрдкрдиी рдЕрддृрдк्рдд рдЗрдЪ्рдЫाрдУं рдПрд╡ं рдХुंрдаाрдУं рдХो рд▓ेрдХрд░ рдХ्рд╖ुрдж्рд░ рд╣ो рдЧрдпा рдПрд╡ं рдиिрдо्рди рд╡рд░्рдЧ рдоें рдкाрд╢рд╡िрдХрддा рдЖ рдЧрдИ। рд╡िрднिрди्рди рд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХों рдиे рднौрддिрдХрд╡ाрджी рджृрд╖्рдЯिрдХोрдг рд╕े рдЬो рдирдпी рд╕्рдеाрдкрдиाрдПँ рдХि рдЙрдирдХे рдк्рд░рднाрд╡ рд╕े рдкрд░рдо्рдкрд░ाрдЧрдд рдзाрд░्рдоिрдХ, рджाрд░्рд╢рдиिрдХ рдПрд╡ं рдиैрддिрдХ рдоाрди्рдпрддाрдПँ рдз्рд╡рд╕्рдд рд╣ो рдЧрдпीं। рдлрд▓рд╕्рд╡рд░ूрдк рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рдоूрд▓्рдпों рдХा рд╣्рд░ाрд╕ рд╣ो рдЧрдпा। рдЗрд╕ी рдХो рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рд╡िрдШрдЯрди рдпा рд╕рдордХाрд▓ीрди рдЕрд░ाрдЬрдХрддा рдХा рдиाрдо рджिрдпा рдЧрдпा рд╣ै। рдЙрдЪ्рдЪ рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рдоूрд▓्рдпों рдХे рдЕрднाрд╡ рдоें рдордиुрд╖्рдп рдХा рдкрд╢ुрддा рдХी рдУрд░ рдЕрдЧ्рд░рд╕рд░ рд╣ोрдиा рдЕрдд्рдпंрдд рдШाрддрдХ рд╕्рдеिрддि рдХे рдЙрдд्рдкрди्рди рд╣ोрдиे рдХा рд╕ंрдХेрдд рджे рд░рд╣ी рд╣ै। рдЕрддः рдпрд╣ рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рд╣ै рдХि рдЖрдЬ рдХे рд╕рдоाрдЬ рдоें рдкुрди: рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рдПрд╡ं рдиैрддिрдХ рдоूрд▓्рдпों рдХि рд╕्рдеाрдкрдиा рдХी рдЬाрдпे। рдкрд╣рд▓े рдпрд╣ рдХाрд░्рдп рдзрд░्рдо рдФрд░ рджрд░्рд╢рди рдХे рдж्рд╡ाрд░ा рд╕ंрдкрди्рди рд╣ोрддा рдеा рдХिрди्рддु рдЖрдзुрдиिрдХ рдпुрдЧ рдоें рдЗрди рджोрдиों рдкрд░ рд╕े рд╣ी рдордиुрд╖्рдп рдХि рдЖрд╕्рдеा рдЦрдг्рдбिрдд рд╣ो рдЧрдпी рд╣ै। рдРрд╕ी рд╕्рдеिрддि рдоें рдХрд╡िрддा рд╣ी рдПрдХ рдРрд╕ा рдоाрдз्рдпрдо рд╣ै, рдЬिрд╕рдХे рдж्рд╡ाрд░ा рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рдоूрд▓्рдпों рдХी рдкुрди: рдк्рд░рддिрд╖्рдаा рдХी рдЬा рд╕рдХрддी рд╣ै। рдХिрди्рддु рдЗрд╕ рд▓рдХ्рд╖्рдп рдХि рдкूрд░्рддि рднी рдк्рд░рдд्рдпेрдХ рдк्рд░рдХाрд░ рдХि рдХрд▓ा рдпा рдХрд╡िрддा рдирд╣ीं рдХрд░ рд╕рдХрддी, рдЕрдкिрддु рд╡े рд░рдЪрдиाрдПँ рдХрд░ рд╕рдХрддी рд╣ैं, рдЬिрдирдоें рдРрд╕े рдорд╣ाрди् рдХाрд░्рдпों рдХा рдЪिрдд्рд░рдг рд╣ुрдЖ рд╣ो рдЬो рдХि рдоाрдирд╡рддा рдХे рд╢ाрд╢्рд╡рдд рдоूрд▓्рдпों рд╕े рдЕрднिрднूрдд рдХрд░рдиे рд╡ाрд▓े рд╣ों рдФрд░ рд╕ाрде рд╣ी рд╡े рд╕рд╢рдХ्рдд, рдк्рд░рднाрд╡рд╢ाрд▓ी рдПрд╡ं рдЖрд╣्рд▓ाрджрдХाрд░ी рднी рд╣ों। рдЗрди рдЧुрдгों рд╕े рдпुрдХ्рдд рд░рдЪрдиा рд╣ी рдЕрдкрдиे рдпुрдЧ рдХी рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рд╡िрдШрдЯрди рдХा рдиिрд░ाрдХрд░рдг рдХрд░ рд╕рдХрддी рд╣ै।


     рдХाрд╡्рдп рдХी рдЗрд╕ рдорд╣рддी рднूрдоिрдХा рдХे рдХाрд░рдг рд╣ी рдЖрд░्рдирд▓्рдб рдХाрд╡्рдп рдХो рдЬीрд╡рди рдХि рд╡्рдпाрдЦ्рдпा рдШोрд╖िрдд рдХрд░рддे рд╣ै- Poetry is at bottom a criticism of life. рдЙрдирдХी рдЗрд╕ рдШोрд╖рдгा рдХी рдЕрдиुрдЧूँрдЬ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХे рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдоें рд╕рд░्рд╡рдд्рд░ рд╕ुрдиाрдпी рдкреЬрддी рд╣ै। рдЖрд░्рдирд▓्рдб рдХा рдЖрд▓ोрдЪрдиा рд╕े рддाрдд्рдкрд░्рдп рд╕ाрдоाрди्рдп рдЖрд▓ोрдЪрдиा рдпा рдиिрди्рджा рд╕े рдирд╣ीं рд╣ै, рдЕрдкिрддु рд╡े рдЗрд╕ рд╢рдм्рдж рдХा рдк्рд░рдпोрдЧ рдПрдХ рд╡िрд╢ेрд╖ рдЕрд░्рде рдоें рдХрд░рддे рд╣ैं। рдЗрд╕ рд╕рди्рджрд░्рдн рдоें рд╡े рдХрд╣рддे рд╣ैं- “рдХрд╡िрддा рдЬीрд╡рди рдХी рдЖрд▓ोрдЪрдиा рддो рдЕрд╡рд╢्рдп рд╣ै рдХिрди्рддु рд╡рд╣ рдЖрд▓ोрдЪрдиा рдЕрдкрдиे рд╡िрд╢ेрд╖ рдХाрд╡्рдп-рд╕рдд्рдп рдПрд╡ं рдХाрд╡्рдп рд╕ौрди्рджрд░्рдп рдХे рд╡िрд╢ेрд╖ рдиिрдпрдоों рдкрд░ рдЖрдзाрд░िрдд рд╣ोрддी рд╣ै। рджूрд╕рд░े рд╢рдм्рджों рдоें, рдХाрд╡्рдпрдЧрдд рдЖрд▓ोрдЪрдиा рдХाрд╡्рдпрдЧрдд рддрдд्рдд्рд╡ों рдФрд░ рдоूрд▓्рдпों рдкрд░ рдЖрдзाрд░िрдд рд╣ोрддी рд╣ै рдФрд░ рдЙрд╕рдХी рд╢ैрд▓ी рднी рд╡िрд╢िрд╖्рдЯ рд╣ोрддी рд╣ै।11  рдЙрдд्рдХृрд╖्рдЯ рд╢ैрд▓ी рдХी рдкрд░िрднाрд╖ा рджेрддे рд╣ुрдП рд╡े рдХрд╣рддे рд╣ैंрдпрд╣ рд╢ैрд▓ी рдХाрд╡्рдп рдоें рддрдм рдЖрддी рд╣ै, рдЬрдм рдХाрд╡्рдпाрдд्рдордХ рдордиोрд╡ृрдд्рддि рд╡ाрд▓ा рдЙрдЪ्рдЪाрджрд░्рд╢ рд╡्рдпрдХ्рддि рдХिрд╕ी рдЧрдо्рднीрд░ рд╡िрд╖рдп рдХा рд╕рд░рд▓рддा рдФрд░ рд╕्рд╡рдЪ्рдЫрддा рдХे рд╕ाрде рдиिрд░ूрдкрдг рдХрд░рддा рд╣ै।рд╡рд╣ рдХाрд╡्рдп рд╢ैрд▓ी рдоें рдЕрд░्рдердЧाрдо्рднीрд░्рдп, рдХрд╕ाрд╡рдЯ, рд╢ुрдж्рдзрддा, рд╕्рдкрд╖्рдЯрддा рдПрд╡ं рд╕ंрдЧीрдд्рдордХрддा рдХो рдЕрдиिрд╡ाрд░्рдп рдЧुрдг рдоाрдирддे рд╣ैं рдФрд░ рджूрд╕рд░ी рдУрд░ рдЧрдж्рдпрд╢ैрд▓ी рдХे рд╕рдо्рдмрди्рдз рдоें рдЙрд╕рдХा рдордд рд╣ै рдХि рдЙрд╕рдоें рдиिрдпрдоिрддрддा
(Regularity), рдПрдХрд░ूрдкрддा (Uniformity), рд╕рдЯीрдХрддा (Precision), рдПрд╡ं рд╕ंрддुрд▓рди (Balance) рд╣ोрдиे рдЪाрд╣िрдП। рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдЖрд░्рдирд▓्рдб рдХी рджृрд╖्рдЯि рдоें рд░рдЪрдиाрдд्рдордХ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдЬीрд╡рди рдХी рдЖрд▓ोрдЪрдиा рд╣ै рдФрд░ рдЖрд▓ोрдЪрдХ рдХा рдХрд░्рддрд╡्рдп рд╣ै рдХि рд╡рд╣ рд╡िрд╢्рд╡ рдХे рд╕рд░्рд╡ोрдЪ्рдЪ рдЬ्рдЮाрди рдПрд╡ं рд╕рд░्рд╡ोрдд्рддрдо рд╡िрдЪाрд░ों рд╕े рдкрд░िрдЪिрдд рд╣ो, рдЙрди्рд╣ें рд╕ोрдЪे рд╕рдордЭे рддрдеा рд╕рд░्рд╡рдд्рд░ рдЙрдирдХा рдк्рд░рд╕ाрд░ рдХрд░े рдЬिрд╕рд╕े рдХि рд╕рдЪ्рдЪी рдФрд░ рдирд╡ीрди рднाрд╡рдиाрдУं рдХी рдзाрд░ा рдк्рд░рд╡ाрд╣िрдд рд╣ो рд╕рдХे- A disinterested endeavor to learn and propagate the best that is known and thought in the world and thus to establish a current of fresh and true ideas.

     рдЖрд░्рдирд▓्рдб рдХे рдорддाрдиुрд╕ाрд░, рдЖрд▓ोрдЪрдХ рдоें рдоुрдЦ्рдпрддः рддीрди рдЧुрдг рд╣ोрдиे рдЪाрд╣िрдП - (1) рдЖрд▓ोрдЪрдХ рд╡рд╕्рддुрдУं рдХो рдЕрдкрдиे рдиिрд░рдкेрдХ्рд╖ рд░ूрдк рдоें рджेрдЦे рдФрд░ рдЙрди्рд╣ें рд╕рдордЭрдХрд░ рдЙрдирдХा рд╡ाрд╕्рддрд╡िрдХ рдЕрдз्рдпрдпрди рдХрд░े। (2) рдЖрд▓ोрдЪрдХ рдоें рдПрдХ рдоिрд╢рдирд░ी рд╕्рдкिрд░िрдЯ рд╣ोрдиा рдЪाрд╣िрдП рдФрд░ рдЬो рдХुрдЫ рдЙрд╕рдиे рдЕрдкрдиे рдк्рд░рдЧाреЭ рдЕрдз्рдпрдпрди рдФрд░ рдордирди рд╕े рдк्рд░ाрдк्рдд рдХिрдпा рд╣ै, рдЙрд╕े рд╡рд╣ рд╣рд╕्рддाрди्рддрд░िрдд рдХрд░े, рдЬिрд╕рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рд╡िрд╢्рд╡ рдоें рдкрд░िрд╡рд░्рддрди рдЖ рд╕рдХे। (3) рдЖрд▓ोрдЪрдХ рдХा рджाрдпिрдд्рд╡ рд▓ेрдЦрдХों рдХे рдк्рд░рддि рдпрд╣ рд╣ै рдХि рд╡рд╣ рдПрдХ рдРрд╕े рд╡ाрддाрд╡рд░рдг рдХा рдиिрд░्рдоाрдг рдХрд░े, рдЬिрд╕рдоें рд▓ेрдЦрдХ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХी рд╕рд░्рдЬрдиा рдХрд░ рд╕рдХे।
 рдЖрд░्рдирд▓्рдб рдХो рдЙрди्рдиीрд╕рд╡ीं рд╢рддाрдм्рджी рдХा рд╕рдмрд╕े рдмреЬा рд╕рдоीрдХ्рд╖рдХ рдШोрд╖िрдд рдХрд░рддे рд╣ुрдП рд╕्рдХॉрдЯ рдЬेрдо्рд╕ рдиे рд▓िрдЦा - For half a century Arnold’s position in this country was comparable with that of the venerable Greek in respect of wide influence he exercised, the mark he  impressed upon criticism and the blind faith which he was trusted by his rotaries. рдЕрд░्рдеाрддрдЗрд╕ рджेрд╢ рдоें рдЖрд░्рдирд▓्рдб рдХी рд╕्рдеिрддि рд▓рдЧрднрдЧ 50 рд╡рд░्рд╖ों рддрдХ рд╡ैрд╕ी рд╣ी рд░рд╣ी рдЬैрд╕े рдХिрд╕ी рд╕рдордп рдпूрдиाрди рдХे рдорд╣ाрди् рдЪिрди्рддрдХ рдЕрд░рд╕्рддू рдХी рдеी। рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдЕрдкрдиे рдпुрдЧ рдХी рд╕рдоीрдХ्рд╖ा рдХो рдЙрд╕ рдЧрд╣рд░ाрдИ рд╕े рдк्рд░рднाрд╡िрдд рдХिрдпा рдЬैрд╕े рдХрднी рдЕрд░рд╕्рддू рдиे рдХिрдпा рдеा। рдЗрд╕рд▓िрдП рдЙрдирдХे рдЕрдиुрдпाрдпी рдЙрдирдХे рд╡िрдЪाрд░ों рдХो рдЕрди्рдзрд╡िрд╢्рд╡ाрд╕ рдХी рд╕ीрдоा рддрдХ рд╕्рд╡ीрдХाрд░ рдХрд░рддे рдеे।12

     рд╕рдордЧ्рд░рддः, рдЖрд░्рдирд▓्рдб рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬी рдЖрд▓ोрдЪрдиा рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХे рдк्рд░рдХाрд╢ рд╕्рддрдо्рдн рд╣ैं, рдЬिрди्рд╣ोंрдиे рдиिрд░्рднीрдХ рд╣ोрдХрд░ рдЖрд▓ोрдЪрдиा рдХा рдоाрд░्рдЧ рдк्рд░рд╢рд╕्рдд рдХिрдпा। рд╕्рдЯॉрдХ рдЬेрдо्рд╕ рдиे рдЖрд░्рдирд▓्рдб рдХी рд╡िрд╢ेрд╖рддाрдУं рдХा рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд рд╕рди्рджрд░्рдн рдоें рдмрд╣ुрдд рд╕рдоीрдЪीрди рдЖрдХрд▓рди рдХिрдпा рд╣ै- “рд╣рдордоें рд╕े рдХौрди рдЙрд╕ рдЖрд▓ोрдЪрдХ рдХो рд╢्рд░рдж्рдзांрдЬрд▓ि рдЕрд░्рдкिрдд рдирд╣ीं рдХрд░ेрдЧा рдЬिрд╕рдХे рд╕рдо्рдмрди्рдз рдоें рд╕рдЪ्рдЪाрдИ рд╕े рдпрд╣ рдХрд╣ा рдЬा рд╕рдХрддा рдХी рдЙрд╕рдиे рдЬीрд╡ рдпंрдд्рд░ рдХे рджांрддे рд╕े рдЕрдкрдиे рдХो рдоुрдХ्рдд рдХिрдпा, рдЙрд╕рдиे рдЬ्рдЮाрди рдХे рд▓िрдП рдЬ्рдЮाрди рдХा рдЕрдиुрд╡рд░्рддрди рдХिрдпा, рдЙрд╕рдиे рдоाрдзुрд░्рдп рдФрд░ рдЖрд▓ोрдХ рдХे рд▓िрдП рд╡िрдЪाрд░ों рдоें рдЕрднिрд░ुрдЪि рд▓ी, рдЙрд╕рдиे рдЙрдд्рддрдо рд╡िрдЪाрд░ों рдХे рдк्рд░рд╕ाрд░ рддрдеा рдЬीрд╡рди рдоें рд╡िрдиिрдпोрдЧ рдХे рд▓िрдП рдиिрд░рди्рддрд░ рдк्рд░рдпाрд╕ рдХिрдпा, рдЙрд╕рдиे рдЬो рдиूрддрди рдЬ्рдЮाрди рдк्рд░ाрдк्рдд рдХिрдпा рдеा рдЙрд╕े рд╕ंрд╕ाрд░ рдоें рд╕ंрдЪाрд░िрдд рдХिрдпा рдФрд░ рдмिрдо्рдм рдХे рд╡िрдЪाрд░-рдк्рд░рд╡ाрд╣ рдХे рдХेрди्рдж्рд░ рдоें рд╕рджा рд░рд╣рдиे рдХी рдЪेрд╖्рдЯा рдХрд░рддे рд╣ुрдП рдЙрд╕рдиे рдХ्рд╖ेрдд्рд░ीрдпрддा рдХी рдн्рд░ांрддिрдпों рдХो рджूрд░ рд░рдЦा।13

     рдиिрд╖्рдХрд░्рд╖рддः рдЖрд░्рдирд▓्рдб рдХा рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдоें рдорд╣рдд्рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рд╕्рдеाрди рд╣ै। рд╡े рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХे рдЕрд░рд╕्рддू рд╣ैं। рдкाрд╢्рдЪाрдд्рдп рдЖрд▓ोрдЪрдиा рдХे рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдоें рдЙрдирдХा рд╕्рдеाрди рдЕрдорд░ рд╣ै рдФрд░ рдХीрд░्рддि рдЕрдХ्рд╖рдп।

рд╕рди्рджрд░्рдн:
1. Selected Essay, The Study of Poetry, Page 47
2. рдкाрд╢्рдЪाрдд्рдп рдХाрд╡्рдпрд╢ाрд╕्рдд्рд░- рдЖрдЪाрд░्рдп рджेрд╡ेрди्рдж्рд░рдиाрде рд╢рд░्рдоा, рдкृрд╖्рда- 147
3. рдкाрд╢्рдЪाрдд्рдп рдХाрд╡्рдпрд╢ाрд╕्рдд्рд░- рдбॉ. рд╡िрдЬрдпрдкाрд▓ рд╕िंрд╣, рдкृрд╖्рда- 98
4. рдкाрд╢्рдЪाрдд्рдп рдХाрд╡्рдпрд╢ाрд╕्рдд्рд░- рдЖрдЪाрд░्рдп рджेрд╡ेрди्рдж्рд░рдиाрде рд╢рд░्рдоा, рдкृрд╖्рда- 149
5. рднाрд░рддीрдп рдПрд╡ं рдкाрд╢्рдЪाрдд्рдп рдХाрд╡्рдп-рд╕िрдж्рдзाрди्рдд- рдбॉ. рдЧрдгрдкрддिрдЪрди्рдж्рд░ рдЧुрдк्рдд, рдкृрд╖्рда- 204
6. рднाрд░рддीрдп рдПрд╡ं рдкाрд╢्рдЪाрдд्рдп рдХाрд╡्рдп-рд╕िрдж्рдзाрди्рдд- рдбॉ. рдЧрдгрдкрддिрдЪрди्рдж्рд░ рдЧुрдк्рдд, рдкृрд╖्рда- 205
7. рднाрд░рддीрдп рдПрд╡ं рдкाрд╢्рдЪाрдд्рдп рдХाрд╡्рдп-рд╕िрдж्рдзाрди्рдд- рдбॉ. рдЧрдгрдкрддिрдЪрди्рдж्рд░ рдЧुрдк्рдд, рдкृрд╖्рда- 206-207
8.  рдкाрд╢्рдЪाрдд्рдп рдХाрд╡्рдп-рд╢ाрд╕्рдд्рд░ рдХी рдкрд░рдо्рдкрд░ा- рд╕. рдбॉ. рд╕ाрд╡िрдд्рд░ी рд╕िрди्рд╣ा, рдкृрд╖्рда- 195
9. рдкाрд╢्рдЪाрдд्рдп рдХाрд╡्рдпрд╢ाрд╕्рдд्рд░- рдбॉ. рд╡िрдЬрдпрдкाрд▓ рд╕िंрд╣, рдкृрд╖्рда- 102
10. рдкाрд╢्рдЪाрдд्рдп рдХाрд╡्рдпрд╢ाрд╕्рдд्рд░- рдбॉ. рд╡िрдЬрдпрдкाрд▓ рд╕िंрд╣, рдкृрд╖्рда- 102
11. рднाрд░рддीрдп рдПрд╡ं рдкाрд╢्рдЪाрдд्рдп рдХाрд╡्рдп-рд╕िрдж्рдзाрди्рдд- рдбॉ. рдЧрдгрдкрддिрдЪрди्рдж्рд░ рдЧुрдк्рдд, рдкृрд╖्рда- 210 
12. рднाрд░рддीрдп рдПрд╡ं рдкाрд╢्рдЪाрдд्рдп рдХाрд╡्рдп-рд╕िрдж्рдзाрди्рдд- рдбॉ. рдЧрдгрдкрддिрдЪрди्рдж्рд░ рдЧुрдк्рдд, рдкृрд╖्рда- 201 
13. рдкाрд╢्рдЪाрдд्рдп рдХाрд╡्рдпрд╢ाрд╕्рдд्рд░- рдбॉ. рд╡िрдЬрдпрдкाрд▓ рд╕िंрд╣, рдкृрд╖्рда- 109

No comments :

Post a Comment

We welcome your comments related to the article and the topic being discussed. We expect the comments to be courteous, and respectful of the author and other commenters. Setu reserves the right to moderate, remove or reject comments that contain foul language, insult, hatred, personal information or indicate bad intention. The views expressed in comments reflect those of the commenter, not the official views of the Setu editorial board. рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рд░рдЪрдиा рд╕े рд╕рдо्рдмंрдзिрдд рд╢ाрд▓ीрди рд╕рдо्рд╡ाрдж рдХा рд╕्рд╡ाрдЧрдд рд╣ै।