![]() |
рдбॉ. рдпोрдЧेрд╢ рд░ाрд╡ |
рдпोрдЧेрд╢ рд░ाрд╡
рдбॉ. рд╢्рдпाрдорд╕ुрди्рджрд░ рджाрд╕ рдиे рд╣िрди्рджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХे рдЗрддिрд╣ाрд╕ाрди्рддрд░्рдЧрдд
рднрдХ्рддि-рдХाрд▓ рдХो рд╕ाрд╣िрдд्рдпрдХ рджृрд╖्рдЯि рд╕े рд╣िрди्рджी-рд╕ाрд╣िрдд्рдп-рд░рдЪрдиा рдХा рд╕рд░्рд╡рд╢्рд░ेрд╖्рда рдпुрдЧ рдмрддाрдпा рд╣ै।
рдЗрд╕ рджृрд╖्рдЯि рд╕े рдЗрд╕ рдпुрдЧ рдХे рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдФрд░ рдЙрд╕рдХे рдиिрд░्рдоाрддा-рдХрд╡िрдпों рдХा рдоूрд▓्рдпांрдХрди рдХрд░рдиे рдХे
рдкрд╣рд▓े рд╣рдоें рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХे рдЙрдЪ्рдЪ рдХрд╣े рдЬाрдиे рд╡ाрд▓े рдк्рд░рддिрдоाрдиों рдХी рдУрд░ рджृрд╖्рдЯिрдкाрдд рдХрд░ рд▓ेрдиे
рдЪाрд╣िрдпे। рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХी рдЕрдкрдиी рдХुрдЫ рдиिрд╢्рдЪिрдд рдорд░्рдпाрджाрдПँ рд╣ैं। рдЙрд╕рдХा рд╕рдоाрдЬ рдХे рдк्рд░рддि рдХुрдЫ рджाрдпिрдд्рд╡
рд╣ोрддा рд╣ै। рдЕрдкрдиी рдЗрди्рд╣ीं рдорд░्рдпाрджाрдУं рдФрд░ рджाрдпिрдд्рд╡ों рдХा рднрд▓ी-рднांрддि рдкाрд▓рди рдХрд░рддे рд╣ुрдпे рд╣ी,
рдХिрд╕ी рдпुрдЧ рдХा рд╕ाрд╣िрдд्рдп рд╢्рд░ेрд╖्рда рдХрд╣ा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै। рдпрд╣ी рдз्рд╡рдиि рд╕्рд╡рдпं ‘рд╕ाрд╣िрдд्рдп’ рд╢рдм्рдж рд╕े
рдиिрдХрд▓рддी рд╣ै। рдЙрд╕рдХी рд╡्рдпुрдд्рдкрдд्рддि рд╣ै, ‘рд╕ рд╣िрддрд╕्рдп рднाрд╡: рдЗрддि рд╕ाрд╣िрдд्рдпрдо्’। рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдЙрд╕े рдХрд╣рддे
рд╣ैं рдЬिрд╕рдоें (рд╕рдоाрдЬ рдХे) рдоंрдЧрд▓ рдХी рднाрд╡рдиा рдиिрд╣िрдд рд╣ो। рд╕ंрд╕्рдХृрдд-рд╕ाрд╣िрдд्рдп-рд╢ाрд╕्рдд्рд░िрдпों рдиे
рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдФрд░ рдХाрд╡्рдп рджोрдиों рд╢рдм्рджों рдХो рдкрд░्рдпाрдпрд╡ाрдЪी рдоाрдиा рд╣ै। рдЙрдирдХे рдж्рд╡ाрд░ा рджी рдЧрдИ рдХाрд╡्рдп рдХी
рд╡िрд╡िрдз рд░рдЪрдиाрдпें рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХे рд╢्рд░ेрд╖्рда рдоूрд▓्рдпों рдХा рдиिрд░्рдзाрд░рдг рдХрд░рдиे рд╡ाрд▓ी рд╣ैं। рдЗрд╕ рджृрд╖्рдЯि
рд╕े рдордо्рдордЯ рдХी рдкрд░िрднाрд╖ा рд╡िрд╢ेрд╖рд░ूрдк рд╕े рдЙрд▓्рд▓ेрдЦрдиीрдп рд╣ै–
“рдХाрд╡्рдпं
рдпрд╢рд╕ेрд░्рдердХृрддे рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░рд╡िрджे рд╢िрд╡ेрддрд░рдХ्рд╖рддрдпे
рд╕рдж्рдпः
рдкрд░िрдиिрд░्рд╡ृрдд्рддрдпे рдХाрди्рддा-рд╕ाрдо्рдоिрддрдпोрдкрджेрд╢ рдпुрдЬे।I” 1
(рдХाрд╡्рдп-рдк्рд░рдХाрд╢)
“рдХाрд╡्рдп (рд░рдЪрдиा) рдпрд╢ (рдк्рд░ाрдк्рддि) рдХे рд▓िрдП,
рдзрди-рдЕрд░्рдЬрди рдХे рд▓िрдП, рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░-рдЬ्рдЮाрди рдХे рд▓िрдП, рдЕрдоंрдЧрд▓ рдХे рд╡िрдиाрд╢ рдпा рдиिрд╡ाрд░рдг рдХे рд▓िрдП рддुрд░рди्рдд
рд╣ी рдкрд░рдоाрдирди्рдж (рдХी рдк्рд░ाрдк्рддि) рдХे рд▓िрдП рддрдеा рдк्рд░िрдпрддрдоा рдХे рд╕рдоाрди рдЙрдкрджेрд╢ рджेрдиे рдХे рд▓िрдП рд╣ोрддा рд╣ै।”
рдпрд╣ рддो рд╣ुрдИ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдпा рдХाрд╡्рдп рдХे рднाрд╡рдкрдХ्рд╖рдЧрдд рджाрдпिрдд्рд╡
рдХी рдмाрдд। рдкंрдбिрддрд░ाрдЬ рдЬрдЧрди्рдиाрде рдХाрд╡्рдп рдХे рдХрд▓ाрдкрдХ्рд╖ рдкрд░ рдмрд▓ рджेрддे рд╣ुрдпे рдЗрд╕рдХी рдкрд░िрднाрд╖ा рджेрддे
рд╣ैं-
“рд░рдордгीрдпाрд░्рдердк्рд░рддिрдкाрджрдХ: рд╢рдм्рдж: рдХाрд╡्рдпрдо्।” 2
(рд░рд╕рдЧंрдЧाрдзрд░)
“рд░рдордгीрдп (рд╕ुрди्рджрд░) рдЕрд░्рде рдХा рдк्рд░рддिрдкाрджрди рдХрд░рдиे
рд╡ाрд▓ी рд░рдЪрдиा рдХाрд╡्рдп рд╣ै।” рдКрдкрд░ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХे рдоूрд▓्рдпों рдХा рдиिрд░्рдзाрд░рдг рдХрд░рдиे рд╡ाрд▓ी рдХुрдЫ рдзाрд░рдгाрдУं
рдХा рд╡िрд╡ेрдЪрди рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै। рдпे рдзाрд░рдгाрдПँ рд╡्рдпрдХ्рддि, рд╕рдоाрдЬ рдФрд░ рд╕्рд╡рдпं рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХी рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддाрдУ
рдХो рдз्рдпाрди рдоें рд░рдЦрдХрд░ рд╡्рдпрдХ्рдд рдХी рдЧрдпी рд╣ैं। рдХिрд╕ी рдпुрдЧ рдХा рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдпрджि рдЗрди рд╕рднी рдоूрд▓्рдпों рдХो
рдзाрд░рдг рдХрд░рддा рд╣ै рддрдм рддो рд╡рд╣ рд╕рдЪ्рдЪा рд╕ाрд╣िрдд्рдп рд╣ै рд╡рд░рдиा рдЙрд╕े рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХी рд╕ंрдЬ्рдЮा рдирд╣ीं рджी
рдЬाрдпेрдЧी। рдЗрди рд╕рднी рджृрд╖्рдЯिрдпों рд╕े рдпрджि рднрдХ्рддि рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХा рдоूрд▓्рдпांрдХрди рдХिрдпा рдЬाрдпे рддो рдЪाрд╣े
рд╡्рдпрдХ्рддिрдЧрдд рд╣िрдд рд╣ो рдпा рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╣िрдд рд╣ो рдпा рдлिрд░ рд╕्рд╡рдпं рд╕ाрд╣िрдд्рдпрдХ рд╣िрдд рд╣ो, рд╕рднी рд╣िрддों рдХी
рд╕ाрдзрдиा рдХी рджृрд╖्рдЯि рд╕े рдЗрд╕ рдпुрдЧ рдХा рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдЙрдЪ्рдЪ рдХोрдЯि рдХा рд╣ै। рднрдХ्рддों рдХी рдХाрд╡्рдпрдордпी рд╡ाрдгी
рдПрдХ рд╕ाрде рд╣ी рд╡्рдпрдХ्рддिрдЧрдд рд╕ंрддोрд╖, рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╣िрдд рдФрд░ рд╕ाрд╣िрдд्рдпрдХ рдпा рдХрд▓ाрдд्рдордХ рдЙрдЪ्рдЪрддा рдХो рдзाрд░рдг
рдХрд░рддी рд╣ै। рдЗрд╕ рджृрд╖्рдЯि рд╕े рдпрджि рдкिрдЫрд▓े рдпुрдЧ рддрдеा рдЗрд╕рдХे рдкрд░рд╡рд░्рддी рдпुрдЧ рдХ्рд░рдорд╢: рдЖрджि-рдХाрд▓ рдФрд░
рдЙрдд्рддрд░-рдордз्рдпрдХाрд▓ (рд░ीрддिрдХाрд▓ ) рдХी рдХрд╡िрддाрдУं рдХो рджेрдЦें рддो рднрдХ्рддि рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХा рдФрд░ рднी рдорд╣рдд्рд╡ рдмреЭ
рдЬाрддा рд╣ै। рдЗрди рджोрдиों рдпुрдЧों рдХी рдХрд╡िрддाрдУं рдоें рди рддो рд╡्рдпрдХ्рддिрдЧрдд рд╢ाрди्рддि рдиिрд╣िрдд рд╣ै, рди рд╣ी
рд╕рдоाрдЬ рдХे рд╣िрдд рдХा рдЪिрди्рддрди рд╣ै рдФрд░ рди рдХрд▓ा рдХो рд╣ी рдХोрдИ рдЙрдд्рдХрд░्рд╖ рдк्рд░ाрдк्рдд рд╣ुрдЖ рд╣ै। рднрдХ्рддि-рдпुрдЧ
рдХा рдХाрд╡्рдп рдЗрди рд╕рднी рджृрд╖्рдЯिрдпों рд╕े рдЙрдЪ्рдЪрдХोрдЯि рдХा рдХाрд╡्рдп рдХрд╣ा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै। рдЗрд╕ рдпुрдЧ рдХे рдХрд╡ि
рд╢्рд░ेрд╖्рда рд╕ाрдзрдХ, рдЙрдЪ्рдЪрдХोрдЯि рдХे рд╕рдоाрдЬ-рд╣िрддрдЪिрди्рддрдХ рддрдеा рдЕрдж्рднुрдд рд╡िрдж्рд╡рдд्рддा рд╕े рд╕рдо्рдкрди्рди рд╣ैं।
рдбॉ. рд╢्рдпाрдорд╕ुрди्рджрд░рджाрд╕ рдХा рдпрд╣ рдХрд╣рдиा рд╣ै рдХि- “рддुрд▓рд╕ीрджाрд╕, рд╕ूрд░рджाрд╕, рдирди्рджрджाрд╕, рдоीрд░ा, рд░рд╕рдЦाрди,
рд╣िрдд рд╣рд░िрд╡ंрд╢, рдХрдмीрд░, рдЗрдирдоें рд╕े рдХिрд╕ी рдкрд░ рднी рд╕ंрд╕ाрд░ рдХा рдХोрдИ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдЧрд░्рд╡ рдХрд░ рд╕рдХрддा рд╣ै।” рдЕрдХ्рд╖рд░рд╢:
рд╕рдд्рдп рд╣ै। рдЗрди рд╕рднी рдХрд╡िрдпों рдиे рдЬिрд╕ рд░ाрдЬрдиैрддिрдХ рдЙрдерд▓-рдкुрдерд▓ рдХे рдмीрдЪ рдЕрдкрдиे рдХाрд╡्рдп-рд░рдд्рдиों рдХा
рдк्рд░рдгрдпрди рддрдеा рдЕрдкрдиी рд╕ाрдзрдиाрдУं рдХा рдиिрд░्рд╡ाрд╣ рдХिрдпा рд╡рд╣ рдХрдо рдЖрд╢्рдЪрд░्рдпрдЪрдХिрдд рдХрд░рдиे рд╡ाрд▓ा рдирд╣ीं рд╣ै।
рд╡ाрд╕्рддрд╡ рдоें рдпे рд╕рднी рдХрд╡ि рд╡्рдпрдХ्рддिрдЧрдд рд╣िрддों рдХी рдЪिंрддा рдЫोреЬ рдХрд░ рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╣िрдд рдФрд░ рд╕ाрд╣िрдд्рдпрдХ
рдЙрдЪ्рдЪрддा рдХे рдк्рд░рддिрдкाрджрди рдоें рдЗрддрдиा рдиिрдордЧ्рди рд╣ो рдЧрдпे рдХि рдЗрди्рд╣ें рдпुрдЧीрди рд░ाрдЬрдиीрддिрдХ рдк्рд░рднाрд╡िрдд рди
рдХрд░ рд╕рдХी। рдЗрдирдХी ‘рд╡рд╕ुрдзैрд╡рдХрдЯुрдо्рдмрдХрдо्’ рдХी рдмрд▓рд╡рддी рднाрд╡рдиा рдиे рдХ्рд░ूрд░ рд╢ाрд╕рдХों рдХे рдХुрдЪрдХ्рд░ рдХो рднी
рд╕рдоीрдк рдирд╣ीं рдЖрдиे рджिрдпा। рдпे рд╕рднी рдХрд╡ि-рд╕рдоाрдЬ рдХा рд╣िрдд-рдЪिрди्рддрди рдХрд░рддे рд╣ुрдпे рднी рдЙрд╕рд╕े рдиिрд░्рд▓िрдк्рдд
рдирд╣ीं рдеे। рдЙрдЪ्рдЪрдХोрдЯि рдХी рдХрд▓ा-рд╕ाрдзрдиा рдХрд░рддे рд╣ुрдпे рднी рд╕्рд╡рдпं рдкрд░ рдЧрд░्рд╡ рдирд╣ीं рдХрд░рддे рдеे। рдпрд╣ी рдХुрдЫ
рдмाрддें рдеीं рдЬिрдирдХे рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рдЗрдирдХी рдЕрдорд░ рд╡ाрдгी рдЗрд╕ рд╕ंрдХ्рд░ाрди्рддि рдпुрдЧ рдоें рддेрдЬ рд╕рдо्рдкрди्рди рдмрдиी рд░рд╣ी рдФрд░ рдлिрд░ рдЖрдЧे рдЪрд▓рдХрд░ рдЗрдирдХे рд╕ाрдзрдиा
рдХाрд▓ рдХा рдоूрд▓्рдпांрдХрди рдПрдХ рд╕्рд╡рд░्рдг рдпुрдЧ рдХे рд░ूрдк рдоें рдХिрдпा рдЧрдпा। рдбॉ. рд╢्рдпाрдорд╕ुрди्рджрд░рджाрд╕ рд▓िрдЦрддे
рд╣ैं – рдЬिрд╕ рдпुрдЧ рдоें рдХрдмीрд░, рдЬाрдпрд╕ी, рддुрд▓рд╕ी, рд╕ूрд░, рдЬैрд╕े рд░рд╕рд╕िрдж्рдз, рдХрд╡िрдпों рдФрд░ рдорд╣ाрдд्рдоाрдУं рдХी
рджिрд╡्рдпрд╡ाрдгी рдЙрдирдХे рдЕрди्рдд:рдХाрд░рдгों рд╕े рдиिрдХрд▓ рдХрд░ рджेрд╢ рдХे рдХोрдиे-рдХोрдиे рдоें рдлैрд▓ी рдеी, рдЙрд╕े рд╕ाрд╣िрдд्рдп
рдХे рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдоें рд╕ाрдоाрди्рдпрдд: рднрдХ्рддिрдпुрдЧ рдХрд╣рддे рд╣ैं। рдиिрд╢्рдЪрдп рд╣ी рд╡рд╣ рд╣िрди्рджी-рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХा рд╕्рд╡рд░्рдг рдпुрдЧ рд╣ै।’
рднрдХ्рддों рдХे рдХाрд╡्рдп рдпुрдЧ рдХो рдЗрд╕ рдЙрдЪ्рдЪрд╕्рддрд░ рдкрд░
рдкрд╣ुँрдЪाрдиे рд╡ाрд▓ी рдЙрдирдХी рдХुрдЫ рдк्рд░рдоुрдЦ рд╕ाрд╣िрдд्рдпрдЧрдд рд╡िрд╢ेрд╖рддाрдУं рдХा рдиिрд░ूрдкрдг рдХिрдпा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै –
рднрдХ्рддिрдХाрд▓ीрди рдХрд╡िрдпों рдХी рдХрд╡िрддा рд╢्рд░ेрд╖्рда
рдЖрдз्рдпाрдд्рдоिрдХ рдЪिрди्рддрди рд╕े рдУрдд-рдк्рд░ोрдд рд╣ै। рдЗрд╕ рдпुрдЧ рдХे рдЬिрддрдиे рднी рд╕рдо्рдк्рд░рджाрдп рд╣ैं, рдЪाрд╣े рд╡े
рдиिрд░्рдЧुрдг рд╣ों, рдЪाрд╣े рд╕рдЧुрдг рд╕рдм рдоें рд╢्рд░ेрд╖्рда рдЖрдз्рдпाрдд्рдоिрдХ рдЪिрди्рддрди рдХी рдк्рд░рдзाрдирддा рд╣ै। рдЙрдирдХा рдпрд╣
рдЖрдз्рдпाрдд्рдоिрдХ рдЪिрди्рддрди рдкाрд░рдо्рдкрд░िрдХ рд╣ोрддे рд╣ुрдпे рднी рдирд╡ीрди рдЙрдж्рднाрд╡рдиाрдУं рд╕े рдпुрдХ्рдд рд╣ै। рд╣िрди्рджी
рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХे рдЕрди्рдп рдХिрд╕ी рдпुрдЧ рдоें рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХे рдЕंрддрд╡рд░्рдЧ рдЖрдз्рдпाрдд्рдоिрдХ рдЪिрди्рддрди рдХी рдзाрд░ाрдПँ
рдЗрддрдиे рдЙрдд्рдХрдЯ рд░ूрдк рдоें рдк्рд░рд╡ाрд╣िрдд рдирд╣ीं рд╣ुрдпीं। рднाрд░рддीрдп рдкрд░рдо्рдкрд░ा рдоें рдк्рд░рдЪрд▓िрдд рд╕ाрд░ी
рдЖрдз्рдпाрдд्рдоिрдХ рдЪिрди्рддрди рдзाрд░ाрдПँ рдХिрд╕ी рди рдХिрд╕ी рд░ूрдк рдоें рдЗрд╕ рдпुрдЧ рдоें рд╕्рдеाрди рдкाрддी рд░рд╣ी рд╣ैं।
рд╕ंрдХ्рд╖ेрдк рдоें рдпрд╣ рдХрд╣ा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै рдХि рдпрд╣ рдпुрдЧ рд╕рдорд╕्рдд рднाрд░рддीрдп рдЖрдз्рдпाрдд्рдоिрдХ рдЪिрди्рддрди рдХा рд╕ाрд░
рд╣ै।
рд╢्рд░ेрд╖्рда рдЖрдз्рдпाрдд्рдоिрдХ рдЪिрди्рддрди рдХे рдЕрддрд░िрдХ्рдд
рд╡्рдпрдХ्рддि рддрдеा рд╕рдоाрдЬ рдХो рдЕрдЪ्рдЫा рдоाрд░्рдЧ рджिрдЦाрдиे рдХे рд▓िрдП рджिрдП рдЧрдпे рднрдХ्рдд-рдХрд╡िрдпों рдХे рдЙрдкрджेрд╢ рднी рдХрдо
рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рдирд╣ीं рд╣ैं। рдЙрдирдХा рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдкрдЧ-рдкрдЧ рдкрд░ рдиैрддिрдХ рдЧुрдгों рдХा рдЖрд╣्рд╡ाрди рдХрд░рддा рдЪрд▓рддा рд╣ै।
рд╡्рдпрдХ्рддिрдЧрдд рддрдеा рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдЬीрд╡рди рджोрдиों рд╣ी рдХे рдЙрдд्рдХрд░्рд╖ рдХी рдУрд░ рд▓े рдЬाрдиे рд╡ाрд▓े рдиैрддिрдХ рдиिрдпрдо-
рдЖрдд्рдо-рд╕ंрдпрдо (рдХाрдо, рдХ्рд░ोрдз, рд▓ोрдн, рдоोрд╣, рдоाрди, рдФрд░ рдЕрд╣ं рдХा рдд्рдпाрдЧ рддрдеा рд╡ाрд╕рдиाрдУं рдХी рдмрд▓ि),
рдЕрдкрд░िрдЧ्рд░рд╣, рдЗрди्рдж्рд░िрдп рд╕ंрдпрдо (рдиिрдж्рд░ा, рд╕्рд╡ाрджिрд╖्рдЯ рдЖрд╣ाрд░, рдоांрд╕ाрд╣ाрд░-рдоाрджрдХ рд╡рд╕्рддु,
рдХाрдоिрдиी-рдд्рдпाрдЧ), рдоाрдирд╕िрдХ рд╕ंрдпрдо (рдХрдкрдЯ, рдЖрд╢ा, рддृрд╖्рдгा, рдиिрди्рджा рдФрд░ рдорди рдХी рдЪंрдЪрд▓рддा рдХा рдд्рдпाрдЧ),
рдЖрдЪाрд░-рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рд╕рдо्рдмрди्рдзी рдиिрдпрдо (рдХुрд╕ंрдЧ-рдд्рдпाрдЧ, рд╡ेрд╢рднूрд╖ा рд╕рдо्рдмрди्рдзी рдЖрдбрдо्рдмрд░ рдХा рдд्рдпाрдЧ)
рдЗрдд्рдпाрджि, рднрдХ्рдд рдХрд╡िрдпों рдХे рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдоें рд╕्рдерд▓-рд╕्рдерд▓ рдкрд░ рдиिрдмрдж्рдз рдоिрд▓ेंрдЧे। рдЗрди рд╕рднी рдиिрдпрдоों
рдХा рдкाрд▓рди рдХिрд╕ी рд╡्рдпрдХ्рддि, рд╕рдоाрдЬ рдпा рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ рдХो рдЙрди्рдирддि рдХे рдЪрд░рдо рд╢िрдЦрд░ рдкрд░ рдкрд╣ुँрдЪा рд╕рдХрддा рд╣ै।
рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рд╢्рд░ेрд╖्рда рдиैрддिрдХ рдиिрдпрдо рдЕрди्рдп рдХिрд╕ी рдпुрдЧ рдХे рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдоें рдПрдХ рд╕ाрде рджेрдЦрдиे рдХो рдирд╣ीं
рдоिрд▓рддे। рдХुрд▓ рдоिрд▓ाрдХрд░ рд╢्рд░ेрд╖्рда рдЖрдз्рдпाрдд्рдоिрдХ рдЪिрди्рддрди рдФрд░ рд╕рдоाрдЬ рдХो рдЙрдд्рдХрд░्рд╖ рдХी рдУрд░ рд▓े рдЬाрдиे
рд╡ाрд▓े рдЙрдЪ्рдЪ-рдиैрддिрдХ рдЖрджрд░्рд╢ों рдХे рдЙрдкрджेрд╢ों рдХी рджृрд╖्рдЯि рд╕े рднрдХ्рддि-рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдЕрди्рдп рдпुрдЧो рдФрд░ рдк्рд░рд╡ृрдд्рддिрдпों
рдХे рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХे рдмीрдЪ рд╕рд░्рд╡рд╢्рд░ेрд╖्рда рд╣ै।
рдЙрдЪ्рдЪ-рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдЖрджрд░्рд╢ों рдХी рд╕्рдеाрдкрдиा-рднрдХ्рддि-рд╕ाрд╣िрдд्рдп
рдХा рдк्рд░рдгрдпрди рдЬिрд╕ рдпुрдЧ рдоें рд╣ुрдЖ, рд╡рд╣ рдпुрдЧ рд░ाрдЬрдиैрддिрдХ рд╡िрд╢्рд░ृंрдЦрд▓рддा рдХे рд╕ाрде рд╣ी рд╕ाрдоाрдЬिрдХ
рд╡िрд╢्рд░ृंрдЦрд▓рддा рдХा рднी рдХाрд▓ рдеा। рд╣िрди्рджू рд╕рдоाрдЬ рдЬाрддि рдФрд░ рд╡рд░्рдЧ рдХे рдЬрдЯिрд▓ рдмрди्рдзрдиों рдоें рдЙрд▓рдЭा рд╣ुрдЖ
рдеा। рд╢ाрд╕рдХ рд╡рд░्рдЧ рд╕े рд╕рдо्рдмрди्рдзिрдд рдоुрд╕рд▓рдоाрди рдЬाрддि рдФрд░ рд╣िрди्рджुрдУं рдХा рд╕ंрдШрд░्рд╖ рднी рдЖрдпे рджिрди рд╕ाрдзाрд░рдг
рдмाрдд рдеी। рдпे рджोрдиों рд╕рдорд╕्рдпाрдпें рдЙрд╕ рдпुрдЧ рдХे рд╕рдоाрдЬ рдХी рд╕рдмрд╕े рдЬрдЯिрд▓ рд╕рдорд╕्рдпाрдпें рдеीं। рдЗрдирдХे рд░рд╣рддे
рди рддो рд╕рдоाрдЬ рдоें рдХोрдИ рдЖрджрд░्рд╢ рд░рд╣ рдЧрдпा рдеा рдФрд░ рди рд╣ी рдХोрдИ рдиिрдпрдо। рд╢ाрд╕рдХ рдФрд░ рд╢ाрд╕िрдд рдХे рдмीрдЪ рдЗрддрдиा
рдЕрди्рддрд░ाрд▓ рдеा рдХि рд╢ाрд╕рдХ рд╡рд░्рдЧ рд╕рдоाрдЬ рдпा рдк्рд░рдЬा рдХी рд╕рдорд╕्рдпाрдпों рд╕े рдХोрдИ рдорддрд▓рдм рд╣ी рдирд╣ीं рд░рдЦрддा рдеा।
рдРрд╕े рдЬрдЯिрд▓ рдпुрдЧ рдоें рднрдХ्рдд рдХрд╡िрдпों рдиे рдЕрдкрдиी рдХाрд╡्рдпрдордпी рд╡ाрдгी рдоें рдЙрдЪ्рдЪ рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдЖрджрд░्рд╢ों рдХी
рд╕्рдеाрдкрдиा рдХा рд╕рдлрд▓ рдк्рд░рдпाрд╕ рдХिрдпा। рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдЕрдкрдиे рд╢ाрди्рдд, рд╕рд░рд▓ рдЙрдкрджेрд╢ों рдФрд░ рд╡ाрд╕्рддрд╡िрдХ рддрде्рдпों
рдХे рдк्рд░рддिрдкाрджрди рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рд╡िрдШрдЯिрдд рд╕рдоाрдЬ рдХो рд╕ुрдзाрд░рдиे рдХा рдк्рд░рдпрдд्рди рдХिрдпा। рд╕рднी рдХो рдПрдХ рд╣ी
рдкрд░рдордкिрддा рдкрд░рдоेрд╢्рд╡рд░ рдХी рд╕рди्рддाрди рдмрддाрдХрд░ рдЬाрддि-рднेрдж рдФрд░ рд╡рд░्рдЧ-рднेрдж рдХी рджрд░ाрд░ рдХो рд╕рдоाрдк्рдд рдХिрдпा। рддुрд▓рд╕ीрджाрд╕ рдиे рд╢ाрд╕рдХ рдФрд░
рд╢ाрд╕िрдд рдк्рд░рдЬा рдХे рдЖрджрд░्рд╢ рд░ूрдк рдХा рдиिрджрд░्рд╢рди ‘рд░ाрдо’ рдХे рдЪрд░िрдд рдХा рдк्рд░рдд्рдпाрдЦ्рдпाрди, рдХрд░рдХे рдХिрдпा।
рдорд╣ाрдд्рдоा рдХрдмीрд░ рдиे рддрдеा рдЕрди्рдп рднрдХ्рдд- рд╕рди्рддों рдиे рдЫोрдЯे рдФрд░ рдмреЬे, рдКँрдЪ рдФрд░ рдиीрдЪ рд╕рднी рдХो рд╕рдоाрдЬ
рдоें рд╕рдоाрди рд╕्рдеाрди рджिрдпे рдЬाрдиे рдХी рдмाрдд рдХी। рд╣िрди्рджू рдФрд░ рдоुрд╕рд▓рдоाрди рдЬाрддिрдпों, рдЙрдирдХे рдзрд░्рдоो рдФрд░
рд╕ंрд╕्рдХृрддिрдпों рдХे рд╕рдорди्рд╡рдп рдХा рдк्рд░рдпाрд╕ рдЬाрдпрд╕ी рдЬैрд╕े рд╕ाрдзрдХ рдХрд╡ि рдФрд░ рдЙрдирдХे рдЕрдиुрдпाрдпिрдпों рдХे
рдж्рд╡ाрд░ा рд╕рдо्рдкрди्рди рд╣ुрдЖ। рдХुрд▓ рдоिрд▓ाрдХрд░ рднрдХ्рдд-рдХрд╡िрдпों рдиे рдПрдХ рдРрд╕े рд╕рдоाрдЬ рдХा рдиिрд░्рдоाрдг рдХिрдпा рдЬो
рдкूрд░्рдг рд░ूрдк рд╕े ‘рд╣рд░ि’ рдХी рд╕рдд्рддा рд╕े рдпुрдХ्рдд рдеा। рд╡рд╣ाँ рднेрджрднाрд╡ рдЬैрд╕ी рдХोрдИ рдмाрдд рдирд╣ीं рдеी। рдХрдмीрд░
рдиे рдХрд╣ा-
“рдЬाрддि-рдкाँрддि
рдкूрдЫै рди рдХोрдИ। рд╣рд░ि рдХрд╣ँ рднрдЬै рд╕ो рд╣рд░ि рдХा рд╣ोрдИ।I” 3
рдЬाрдпрд╕ी рдоूрд▓рдд: рдк्рд░ेрдо рдФрд░ рд╕ौрди्рджрд░्рдп рдХे рдХрд╡ि рд╣ैं।
рдпрд╣ рд╕ंрд╕ाрд░ рдк्рд░ेрдо рдФрд░ рд╕ौрди्рджрд░्рдп рдХे рдХाрд░рдг рд╣ी рдЬीрдиे рдпोрдЧ्рдп рд╣ै। рдЗрд╕ рд╕ंрд╕ाрд░ рдоें рдЬो рдХुрдЫ
рдЬ्рдпोрддिрд░्рдордпрд╣ै, рдиिрд░्рдорд▓ рд╣ै, рджीрдк्рдд рд╣ै, рдордзुрд░ рдФрд░ рд░рдордгीрдп рд╣ै,рд╡рд╣ рд╡рд╕्рддुрдд: рдкрд░ोрдХ्рд╖ рд░рд╣рд╕्рдпрдордпी
рд╕рдд्рддा рдХो рд╣ी рдк्рд░рддिрдмिрдо्рдмिрдд рдХрд░ рд░рд╣ा рд╣ै। рдЬाрдпрд╕ी рдХी рдЗрд╕ी рд░рд╣рд╕्рдпрдордпी рдЬीрд╡рди-рджृрд╖्рдЯि рдХो рдФрд░
рдХाрд╡्рдпाрдиुрдХूрд▓рддा рдХो рдЖрдЪाрд░्рдп рд╢ुрдХ्рд▓ рдиे рдкрд╣рд▓ी рдмाрд░ рдкрд╣рдЪाрдиा рдФрд░ рдШोрд╖िрдд рдХिрдпा- “рдЬाрдпрд╕ी рдХрд╡ि рдеे
рдФрд░ рднाрд░рддрд╡рд░्рд╖ рдХे рдХрд╡ि рдеे। рднाрд░рддीрдп рдкрдж्рдзрддि рдХे рдХрд╡िрдпों рдХी рджृрд╖्рдЯि рдлाрд░рд╕ рд╡ाрд▓ों рдХी рдЕрдкेрдХ्рд╖ा
рдк्рд░ाрдХृрддिрдХ рд╡рд╕्рддुрдУं рдФрд░ рд╡्рдпाрдкाрд░ों рдкрд░ рдХрд╣ीं рдЕрдзिрдХ рд╡िрд╕्рддृрдд рддрдеा рдЙрдирдХे рдорд░्рдорд╕्рдкрд░्рд╢ी
рд╕्рд╡рд░ूрдкों рдХो рдХрд╣ीं рдЕрдзिрдХ рдкрд░рдЦрдиे рд╡ाрд▓ी рд╣ोрддी рд╣ैं। рдЗрд╕рд╕े рдЙрд╕ рд░рд╣рд╕्рдпрдордпी рд╕рдд्рддा рдХा рдЖрднाрд╕ рджेрдиे
рдХे рд▓िрдП рдЬाрдпрд╕ी рдмрд╣ुрдд рд╣ी рд░рдордгीрдп рдФрд░ рдорд░्рдорд╕्рдкрд░्рд╢ी рджृрд╢्рдп-рд╕ंрдХेрдд рдЙрдкрд╕्рдеिрдд рдХрд░рдиे рдоें рд╕рдорд░्рде
рд╣ुрдП рд╣ैं।” 4
рдЖрдЪाрд░्рдп рд╢ुрдХ्рд▓ рдиे рд╕्рдкрд╖्рдЯ рдХिрдпा рдХी рдЬाрдпрд╕ी
рдж्рд╡ाрд░ा рдЙрдкрд╕्рдеिрдд рд▓ौрдХिрдХ рджृрд╢्рдп-рд╕ंрдХेрдд рдкрд░ोрдХ्рд╖-рдЬ्рдпोрддि рдФрд░ рд╕ौрди्рджрд░्рдп-рд╕рдд्рддा рдХा рдЖрднाрд╕ рджेрдиे
рдоें рдкूрд░्рдгрдд: рд╕рдорд░्рде рд╣ैं। рдк्рд░рдХृрддि рдХे рдмीрдЪ рджिрдЦाрдИ рджेрдиे рд╡ाрд▓ी рд╕ाрд░ी рджीрдк्рддि рдЙрд╕ी рдкрд░ोрдХ्рд╖
рд╕рдд्рддा рдХी рд╣ै рдФрд░ рдЙрд╕рдХा рдЕрд╕्рддिрдд्рд╡ рдЙрд╕ी рдХे рдХाрд░рдг рд╣ै-
“рд░рд╡ि, рд╕рд╕ि, рдирдЦрдд рджिрдкрд╣िं рдУрд╣ि рдЬोрддी।
рд░рддрди, рдкрджाрд░рде, рдоाрдиिрдХ рдоोрддी।I
рдЬрд╣ँ-рдЬрд╣ँ рд╡िрд╣ँрд╕ि рд╕ुрднाрд╡рд╣िं рд╣ँрд╕ी।
рддрд╣ँ-рддрд╣ँ рдЫिрдЯрдХि рдЬोрддि рдкрд░рдЧрд╕ी।I” 5
рддुрд▓рд╕ीрджाрд╕ рдиे рднी рд╕ाрд░े рдЬрдЧрдд् рдХो ‘рд╕िрдпाрд░ाрдо рдордп’
рджेрдЦा। рдЙрдирдХी рджृрд╖्рдЯि рдоें рди рдХोрдИ рдЫोрдЯा рдеा рди рдмреЬा। рд░ाрдо рдЙрдЪ्рдЪрд╡ंрд╢ी рд░ाрдЬрдХुрдоाрд░ рд╣ोрддे рд╣ुрдпे рднी
рдиिрд╖ाрджрд░ाрдЬ рдФрд░ рд╢рдмрд░ी рдХे рд╕ाрде рд╕рдоाрдирддा рдХा рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рдХрд░рддे рд╣ैं। рдЬंрдЧрд▓ рдоें рддो рд╕рдорддा рдХा рд╣ी
рдк्рд░рдЪाрд░ рдХрд░рддे рдШूрдо рд░рд╣े рд╣ैं। рдорд╣ाрдд्рдоा рд╕ूрд░ рдХे рдХृрд╖्рдг рднी рдХेрд╡рд▓ ‘рдк्рд░ेрдо’ рд╣ी рджेрдЦрддे рд╣ैं।
рдЬाрддि рдФрд░ рд╡рд░्рдЧ рдирд╣ीं। рд╢ैрд╡ों рдХे рд╢िрд╡ рддो рдФреЭрд░рджाрдиी рд╣ैं। рд╡े рдкाрдд्рд░ рдЕрдкाрдд्рд░ рдХा рд╡िрдЪाрд░ рд╣ी
рдирд╣ीं рдХрд░рддे। рдЙрдирдХे рдЧुрдгों рдХा рд╕्рд╡рд░ुрдк рднी рджेрдЦрдиे рд▓ाрдпрдХ рд╣ै। рдЗрди рд╕рднी рдмाрддों рдХे рдЕрддрд░िрдХ्рдд рдХुрдЫ
рднрдХ्рдд-рдХрд╡िрдпों рдЬैрд╕े рддुрд▓рд╕ी рдХा рд╕ाрд╣िрдд्рдп рддो рдЖрджрд░्рд╢ рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╕рдо्рдмрди्рдзों рдХी рд╕ंрд╣िрддा рдХрд╣ा рдЬा
рд╕рдХрддा рд╣ै। рдЙрдирдХे рд░ाрдордЪрд░िрддрдоाрдирд╕ рдоें рдиिрдмрдж्рдз рд╕्рд╡ाрдоी-рд╕ेрд╡рдХ рд╕рдо्рдмрди्рдз, рд╢ाрд╕рдХ рдФрд░ рд╢ाрд╕िрдд рд╕рдо्рдмрди्рдз
рдЗрдд्рдпाрджि рд╕рднी рдЖрджрд░्рд╢ рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╕рдо्рдмрди्рдз рд╣ैं। рд╕рдорд╡ेрдд рд░ूрдк рд╕े рдпрд╣ рдХрд╣ा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै рдХि рднрдХ्рдд
рдХрд╡िрдпों рдХा рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдк्рд░рдд्рдпेрдХ рджृрд╖्рдЯि рд╕े рдЙрдЪ्рдЪ рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╕рдо्рдмрди्рдзों рдХी рд╕्рдеाрдкрдиा рдФрд░ рд╕ाрде
рд╣ी рдЕрдиेрдХ рдЙрдЪ्рдЪ рдЖрджрд░्рд╢ों рдХे рдиिрд░ूрдкрдг рдХा рд╕ाрд╣िрдд्рдп рд╣ै। рдЗрд╕ рджृрд╖्рдЯि рд╕े рдХिрд╕ी рднी рдпुрдЧ рдХा
рд╕ाрд╣िрдд्рдп рднрдХ्рддि-рдпुрдЧ рдХे рд╕рдордХрдХ्рд╖ рдирд╣ीं рд╣ैं।
рднрдХ्рддिрдХाрд▓ीрди рд╕ाрд╣िрдд्рдп рд╡िрд╢ुрдж्рдз рд░ूрдк рд╕े рдзाрд░्рдоिрдХ
рд╕ाрд╣िрдд्рдп рд╣ै। рднाрд░рддीрдп рд╡ेрджों рдХी рдкрд░рдо्рдкрд░ा рдоें рд╡िрдХрд╕िрдд рд╡िрд╡िрдзाрдд्рдордХ рдзрд░्рдоों рдПрд╡ं рджрд░्рд╢рдиों рдХा
рдЗрд╕ рдпुрдЧ рдХा рд╕ाрд╣िрдд्рдп, рдПрдХ рд╕ंрдЪिрдд рдХोрд╖ рдХрд╣ा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै। рдХेрд╡рд▓ рднाрд░рддीрдп рдЖрд╕्рддिрдХ рдФрд░ рдиाрд╕्рддिрдХ
рдзрд░्рдоों рдХा рд╣ी рдирд╣ीं, рд╡िрджेрд╢ी, ‘рдЗрд╕्рд▓ाрдо’ рдзрд░्рдо рдХा рднी рд╢्рд░ेрд╖्рда рд░ूрдк, рдЗрд╕ рдпुрдЧ рдХे рд╕ाрд╣िрдд्рдп
рдоें рджेрдЦा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै। рд╕ंрдд-рдХрд╡िрдпों рдХी рдзाрд░्рдоिрдХ рд╕ाрдзрдиा, рдкрд░рдо्рдкрд░ा рдХे рд╕рднी рдиाрд╕्рддिрдХ рдзрд░्рдоों
(рдмौрдж्рдз-рдЬैрди рдзрд░्рдоाрджि) рдХो рдЕрдкрдиे рдЪिрди्рддрди рдХी рдЖрдзाрд░-рднूрдоि рдмрдиाрддी рд╣ै। рддुрд▓рд╕ी рдФрд░ рд╕ूрд░
рдкрд░рдо्рдкрд░ाрдЧрдд рд╡ैрд╖्рдгрд╡ рдзрд░्рдо рдХा рд╢्рд░ेрд╖्рда рд░ूрдк рдк्рд░рддिрдкाрджिрдд рдХрд░рддे рд╣ैं। рдорд╣ाрдХрд╡ि рдЬाрдпрд╕ी рдиे рдЕрдкрдиे
рд╕िрдж्рдзाрди्рддों рдж्рд╡ाрд░ा рдЗрд╕्рд▓ाрдо рдХो рдЬो рдЕрднिрд╡्рдпрдХ्рддि рджी, рдЙрд╕рд╕े рдЖрдЧे рдЪрд▓рдХрд░ рдЗрд╕्рд▓ाрдо рдХे рд╡िрд╕्рддाрд░
(рджाрд░्рд╢рдиिрдХрддा) рдоें рдкрд░्рдпाрдк्рдд рд╕рд╣ाрдпрддा рдоिрд▓ी। рдЗрди рд╕рднी рдЕрд▓рдЧ-рдЕрд▓рдЧ рдзрд░्рдоों рдХी рд╢्рд░ेрд╖्рдарддा рдХा
рджрд░्рд╢рди рддो рд╣ोрддा рд╣ी рд╣ै, рдЗрд╕ рдпुрдЧ рдХी рд╕рдмрд╕े рдмреЬी рд╡िрд╢ेрд╖рддा рдПрдХ рдРрд╕े рдзाрд░्рдоिрдХ рдоाрд░्рдЧ рдХी рд╕्рдеाрдкрдиा
рд╣ै рдЬो рдк्рд░рдд्рдпेрдХ рджेрд╢ рдФрд░ рдЬाрддि рддрдеा рдзрд░्рдо рдХे рд╡्рдпрдХ्рддिрдпों рдХो рдоाрди्рдп рд╣ै। рд╕рди्рддों рддрдеा
рднрдХ्рдд-рдХрд╡िрдпों рдиे рдИрд╢्рд╡рд░ рдХो рд╣ी рдПрдХрдоाрдд्рд░ рд╡्рдпाрдкрдХ рддрдд्рд╡ рдмрддाрдХрд░ рдЬिрд╕ рд╕ाрдоाрди्рдп рдзрд░्рдо рдХी
рд╕्рдеाрдкрдиा рдХी рд╡рд╣ рд╣िрди्рджू-рдоुрд╕рд▓рдоाрди, рдЫोрдЯे-рдмреЬे, рдКँрдЪ-рдиीрдЪ, рд╕рднी рдХो рдоाрди्рдп рд╣ुрдЖ। рдЗрдирдХे рдж्рд╡ाрд░ा
рд╕्рдеाрдкिрдд рдзрд░्рдо рдХा рдк्рд░рдоुрдЦ рдЙрдж्рджेрд╢्рдп рдЕрдиेрдХрддा рдоें рдПрдХрддा рд╕्рдеाрдкिрдд рдХрд░рдиा рдеा। рдХिрд╕ी рднрдХ्рдд-рдХрд╡ि
рдоें рдзाрд░्рдоिрдХ рдХрдЯ्рдЯрд░рддा рдФрд░ рд╕ंрдХीрд░्рдгрддा рдиाрдо рдХी рдХोрдИ рд╡рд╕्рддु рдирд╣ीं рд╣ै। рд▓ीрд▓ा-рдмिрд╣ाрд░ी рдХृрд╖्рдг рдХी
рднрдХ्рддि рдЬिрддрдиा рд╕ूрд░рджाрд╕ рдФрд░ рдирди्рджрджाрд╕ рдХो рднाрд╡-рд╡िрднोрд░ рдмрдиा рджेрддी рд╣ै, рдЙрддрдиा рд╣ी рд░рд╕рдЦाрди рдХो рднी рдЗрд╕ी
рддрд░рд╣ рдоीрд░ाрдмाрдИ рдЕрдкрдиे рд░ाрдЬ्рдп-рд╕ुрдЦ рдФрд░ рдХुрд▓-рдорд░्рдпाрджा рдХो рдЫोреЬрдХрд░ рдХृрд╖्рдг рдХो рдЕрдкрдиा рдкрддि рдоाрдирддी рд╣ैं,
рддो рдХрд╡рдпिрдд्рд░ी ‘рддाрдЬ’ рднी рдЙрдирдХे рд▓िрдП ‘рддुрд░рдХाрдиी’ рд╕े ‘рд╣िंрджुрдЖрдиी’ рдмрди рдЬाрдиा рдЪाрд╣рддी рд╣ैं। рдпे рд╕рднी
рдЙрджाрд╣рд░рдг рдпрд╣ рд╕िрдж्рдз рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдпे рдкрд░्рдпाрдк्рдд рд╣ैं рдХि рднрдХ्рдд-рдХрд╡िрдпों рдиे рдЬिрд╕ рд╕ाрдоाрди्рдп рдзрд░्рдо рдХी
рд╕्рдеाрдкрдиा рдХी рдеी, рд╡рд╣ рдЬाрддि-рдкाँрддि рдХे рдмंрдзрди рд╕े рдкрд░े, рд╕ाрдоाрди्рдп рдоाрдирд╡рддा рдХे рдзрд░ाрддрд▓ рдкрд░ рд╕्рдеिрддि
рдеा। рдЙрд╕рдоें рдЬाрддि-рднेрдж, рд╡рд░्рдЧ-рднेрдж рд╡ рдзрд░्рдо-рднेрдж рдЬैрд╕ी рджुрд░्рднाрд╡рдиा рдХो рд╕्рдеाрди рдирд╣ीं рдеा। рд╣िрди्рджी
рдХे рдЕрди्рдп рдХिрд╕ी рдпुрдЧ рдоें рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдХे рд╕ाрд░्рд╡рднौрдо рдзрд░्рдо рдХी рд╕्рдеाрдкрдиा рд╣ुрдИ рдирд╣ीं рджिрдЦाрдпी рдкреЬрддी।
рднрдХ्рдд-рдХाрд▓ीрди рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХा рд╕ाрд░ा рддाрдиा-рдмाрдиा
рд╕рдорди्рд╡рдп рдХी рдЖрдзाрд░ рднूрдоि рдкрд░ рдмुрдиा рдЧрдпा рд╣ै। рдкीрдЫे рднрдХ्рддिрдХाрд▓ рдХे рд╡िрд╡िрдз рджाрд░्рд╢рдиिрдХ рд╕рдо्рдк्рд░рджाрдпों
рдХा рд╡िрд╡ेрдЪрди рдХрд░рддे рд╕рдордп рджिрдЦाрдпा рдЬा рдЪुрдХा рд╣ै рдХि рднрдХ्рддि рдХे рд╕ाрд░े рд╕िрдж्рдзाрди्рдд рднाрд░рддीрдп-рдкрд░рдо्рдкрд░ा
рдХे рджो рд╕рд╢рдХ्рдд рдоाрд░्рдЧों- рдЬ्рдЮाрди-рдоाрд░्рдЧ рдФрд░ рдХрд░्рдо-рдпोрдЧ рдХे рд░ूрдк рдоें рд╡िрдХрд╕िрдд рд╣ुрдпे рд╣ैं।
рдкрд░рдо्рдкрд░ा рдк्рд░рдЪрд▓िрдд рдЬिрддрдиी рдЕрд▓рдЧ-рдЕрд▓рдЧ рд╡िрдЪाрд░рдзाрд░ाрдПँ рдеी, рд╕рднी рдХो рднрдХ्рдд рдХрд╡िрдпों рдиे рд╕рдорди्рд╡िрдд
рдХрд░рдиे рдХा рдк्рд░рдпाрд╕ рдХिрдпा। рдЗрд╕ рдпुрдЧ рдХे рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдоें рднрдХ्рдд-рдХрд╡िрдпों рдж्рд╡ाрд░ा рдЙрдкрд╕्рдеिрдд рдХिрдпे рдЧрдпे
рд╕рдорди्рд╡рдпों рдХे рд╡िрднिрди्рди рд░ूрдк рд╣ैं, рдФрд░ рд╕ाрд░ा рдХा рд╕ाрд░ा рд╕ाрд╣िрдд्рдп рд╕рдорди्рд╡рдп рдХी рднाрд╡рдиा рд╕े рдУрдд-рдк्рд░ोрдд
рд╣ै।
рд╕рди्рдд-рдХрд╡िрдпों рддрдеा рд╕ूрдлिрдпों рдиे рд╡िрд╢्рд╡ рдХे рд╡िрд╢ाрд▓
рдзрд░्рдоों- рд╣िрди्рджू рдФрд░ рдЗрд╕्рд▓ाрдо рдзрд░्рдо рдХा рд╕рдорди्рд╡рдп рдЙрдкрд╕्рдеिрдд рдХिрдпा। рдпे рджोрдиों рдзрд░्рдо рдПрдХ рджूрд╕рд░े рдХे
рдХрдЯ्рдЯрд░ рд╡िрд░ोрдзी рдеे। рд╕рди्рдд рдХрд╡िрдпों рдФрд░ рд╕ूреЮी рд╕рди्рддों рдж्рд╡ाрд░ा рд╕्рдеाрдкिрдд рдХिрдпे рдЧрдпे рд╕ाрдоाрди्рдп рднрдХ्рддि
рдоाрд░्рдЧ рдиे рдЗрди рджोрдиों рдзрд░्рдоों рдХे рд╡िрд░ोрдзों рдХो рджूрд░ рдХрд░ рдЗрди्рд╣ें рдПрдХ рдПрдХ рдзрд░्рдо рдХी рдЫाрдпा рдХे рдиीрдЪे
рд▓ा рдмिрдаाрдпा। рдХрдмीрд░ рдХे рдоाрдирдиे рд╡ाрд▓ों рдоें рд╣िрди्рджू рдФрд░ рдоुрд╕рд▓рдоाрди рджोрдиों рд╣ी рдеे। рдЗрд╕ рдзाрд░्рдоिрдХ
рд╕рдорди्рд╡рдп рдХे рдЕрддрд░िрдХ्рдд рдЗрди рджोрдиों рдХрд╡िрдпों рдиे рд╡िрд╡िрдз рд╕рдо्рдк्рд░рджाрдпों рдХे рд╕िрдж्рдзाрди्рддों рдХा рднी
рд╕рдорди्рд╡рдп рдЙрдкрд╕्рдеिрдд рдХिрдпा। рдХрдмीрд░ рдиे рдЕрдж्рд╡ैрдд рд╡ेрджाрди्рдд, рдпोрдЧ рддрдеा рдмौрдж्рдз рд╕िрдж्рдзों рдФрд░ рдиाрдеों рдХे
рд╡िрднिрди्рди рд╕िрдж्рдзाрди्рддों рдХो рдПрдХ рд╣ी рдордд рдоें рд╕рдорди्рд╡िрдд рдХिрдпा। рдЗрд╕ी рдк्рд░рдХाрд░ рдЬाрдпрд╕ी рдиे рдЗрд╕्рд▓ाрдоी
рд╕ाрдзрдиा рдХे рд╕िрдж्рдзाрди्рддों рддрдеा рднाрд░рддीрдп рдпोрдЧ рд╕िрдж्рдзाрди्рддों рдХा рд╕рдорди्рд╡рдп рдЙрдкрд╕्рдеिрдд рдХिрдпा।
рд╡ैрд╖्рдгрд╡-рдХрд╡ि рддुрд▓рд╕ी рдиे рдм्рд░ाрд╣्рдордг рдзрд░्рдо рдоें рдлैрд▓े рд╣ुрдпे рд╡िрд╡िрдз рд╕рдо्рдк्рд░рджाрдпों- рд╡ैрд╖्рдгрд╡, рд╢ैрд╡
рдФрд░ рд╢ाрдХ्рдд рд╕рднी рдХा рд╕рдорди्рд╡рдп рдЙрдкрд╕्рдеिрдд рдХिрдпा। рдиिрд░्рдЧुрдг рдФрд░ рд╕рдЧुрдг рдХा рд╕рдорди्рд╡рдп рддो рджрд░्рд╢рдиीрдп рд╣ै।
рдХрдмीрд░ рдиिрд░्рдЧुрдг рдХे рдЙрдкाрд╕рдХ рд╣ोрддे рд╣ुрдпे рднी рд╕рдЧुрдг рдХी рд╕рд░ाрд╣рдиा рдХрд░рддे рд╣ैं। рдЗрд╕ी рдк्рд░рдХाрд░ рд╕рдЧुрдг рднрдХ्рддों
рдХे рдЙрдкाрд╕्рдп рд░ाрдо рдФрд░ рдХृрд╖्рдг рд╕рдЧुрдг рд╣ोрддे рд╣ुрдП рднी, рдиिрд░ाрдХाрд░ рдкрд░рдм्рд░рд╣्рдо рдХे рдЕрд╡рддाрд░ рд╣ैं। рдЗрд╕
рдк्рд░рдХाрд░ рднрдХ्рдд-рдХрд╡िрдпों рдиे рд╡िрднिрди्рди рдорддों рдФрд░ рд╕िрдж्рдзाрди्рддों рдоें рд╕рдорди्рд╡рдп рдЙрдкрд╕्рдеिрдд рдХिрдпा।
рд╕рднी рднрдХ्рдд рдХрд╡िрдпों рдиे рдЬ्рдЮाрди рдХो рднрдХ्рддि рдХा рдоूрд▓
рдоाрдиा। рдмिрдиा рдЬ्рдЮाрди рдХे рднрдХ्рддि рд╣ो рд╣ी рдирд╣ीं рд╕рдХрддी। рдкूрд░े рднрдХ्рддि рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдоें рдЬ्рдЮाрди, рдХрд░्рдо
рдФрд░ рдЙрдкाрд╕рдиा рдоें рд╕рдорди्рд╡рдп рдЙрдкрд╕्рдеिрдд рдХрд░рдиे рдХा рдк्рд░рдпाрд╕ рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै। рдмिрдиा рдЗрди рддीрдиों рдХे
рд╕рдорди्рд╡рдп рдХे рдХोрдИ рднी рдзрд░्рдо рд╕рдЬीрд╡ рд╣ो рд╣ी рдирд╣ीं рд╕рдХрддा- “рдХрд░्рдо рдХे рдмिрдиा рд╡рд╣ (рдзрд░्рдо) рд▓ूрд▓ा-рд▓ँрдЧреЬा,
рдЬ्рдЮाрди рдХे рдмिрдиा рдЕрди्рдзा рдФрд░ рднрдХ्рддि рдХे рдмिрдиा рд╣ृрджрдпрд╡िрд╣ीрди рдХ्рдпा, рдиिрд╖्рдк्рд░ाрдг рд░рд╣рддा рд╣ै।” 6
рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╕рдорди्рд╡рдп рдХी рдЬो рдЙрдд्рдХрдЯ рднाрд╡рдиा рднрдХ्рдд
рдХрд╡िрдпों рдоें рдоिрд▓рддी рд╣ैं, рд╡рд╣ рдЕрди्рдп рдХрд╡िрдпों рдоें рджुрд░्рд▓рдн рд╣ै। рдЗрд╕ी рднाрд╡рдиा рдХे рдХाрд░рдг
рднрдХ्рддिрдХाрд▓ीрди рдХрд╡िрдпों рдХो рд╕рдоाрдЬ-рд╕ुрдзाрд░рдХ рддрдеा рд▓ोрдХрдиाрдпрдХ рдЖрджि рдЙрдкाрдзिрдпाँ рднी рджी рдЧрдпी рд╣ैं।
рднрдХ्рддिрдХाрд▓ीрди-рд╕ाрд╣िрдд्рдп рд╢्рд░ेрд╖्рда рдзाрд░्рдоिрдХ
рд╡िрдЪाрд░рдзाрд░ाрдУं рдФрд░ рднрдХ्рддि рдХे рдХाрд░рдг рдПрдХ рдУрд░ рддो рдордиुрд╖्рдп рдХे рдорди рдХो рд╕ंрддृрдк्рдд рдХрд░рддा рд╣ै, рджूрд╕рд░ी рдУрд░
рдЙрдЪ्рдЪ- рд╕्рддрд░ीрдп рд╕ाрд╣िрдд्рдпрдХ рдХृрддिрдпों рдХे рдиिрд░्рдоाрдг рдж्рд╡ाрд░ा рдЙрд╕рдХे рдорд╕्рддिрд╖्рдХ рдХो рднी рд╕ंрддुрд╖्рдЯ
рдХрд░рддा рд╣ै। рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рд╣िрди्рджी рдХा рднрдХ्рддि-рд╕ाрд╣िрдд्рдп рд╡्рдпрдХ्рддि рдХे рд╣ृрджрдп рдФрд░ рдмुрдж्рдзि, рдорди рдФрд░
рдорд╕्рддिрд╖्рдХ рджोрдиों рд╣ी рдХो рд╕рди्рддुрд╖्рдЯ рдХрд░рдиे рд╡ाрд▓ा рд╕ाрд╣िрдд्рдп рд╣ै। рдЗрд╕ рдпुрдЧ рдХे рдХрд╡िрдпों рдиे рдЕрдкрдиे
рдзाрд░्рдоिрдХ рд╕िрдж्рдзांрддो рд╕े рдк्рд░ेрд░िрдд рдХृрддिрдпों рдХे рдк्рд░рдгрдпрди рдХे рд╕ाрде рд╣ी рдЙрди्рд╣ें рдЙрдЪ्рдЪрдХोрдЯि рдХी
рдХрд▓ाрдд्рдордХрддा рд╕े рднी рдордг्рдбिрдд рдХिрдпा рд╣ै। рддुрд▓рд╕ी рдХा рд░ाрдордЪрд░िрддрдоाрдирд╕, рд░ाрдо-рднрдХ्рддि рдХा рдк्рд░рддिрдкाрджрдХ
рдЧ्рд░рди्рде рд╣ोрдиे рдХे рд╕ाрде рд╣ी рдПрдХ рд╢्рд░ेрд╖्рда рдорд╣ाрдХाрд╡्рдп рднी рд╣ै। рд╕ंрд╕्рдХृрдд рдЖрд▓ोрдЪрдХों рдиे рдПрдХ рд╢्рд░ेрд╖्рда
рдорд╣ाрдХाрд╡्рдп рдХे рдЬिрддрдиे рд▓рдХ्рд╖рдг рдмрддाрдпे рд╣ैं рд╕рдмрдХे рд╕рдм ‘рд░ाрдордЪрд░िрддрдоाрдирд╕’ рдкрд░ рдШрдЯिрдд рд╣ो рдЬाрддे рд╣ैं।
рдорд╣ाрдХрд╡ि рд╕ूрд░рджाрд╕ рдЕрдкрдиे ‘рд╕ूрд░рд╕ाрдЧрд░’ рдоें рд╡рд▓्рд▓рднाрдЪाрд░्рдп рдж्рд╡ाрд░ा рдЪрд▓ाрдпे рдЧрдпे рдкुрд╖्рдЯि-рдоाрд░्рдЧ рдХी
рд╕्рдеाрдкрдиाрдУं рдХा рдиिрдмрди्рдзрди рдХрд░рдиे рдХे рд╕ाрде рд╣ी, рдЗрд╕े рдПрдХ рд╢्рд░ेрд╖्рда рдЧीрддिрдХाрд╡्рдп рдХी рдорд╣िрдоा рд╕े
рдордг्рдбिрдд рдХрд░рдиा рдирд╣ीं рднूрд▓рддे। рд╣िрди्рджी рдЧीрддि-рдХाрд╡्рдп рдкрд░рдо्рдкрд░ा рдХा рдпрд╣ рд╕рд░्рд╡рд╢्рд░ेрд╖्рда рдХाрд╡्рдп-рдЧ्рд░рди्рде
рдоाрдиा рдЬाрддा рд╣ै। рдорд╣ाрдд्рдоा рдХрдмीрд░ рдХी ‘рд╡ाрдгी’ рдЕрдЯрдкрдЯी рд╣ोрддे рд╣ुрдпे рднी рдХрдИ рд╕्рдерд▓ों рдкрд░ рднाрд╡ाрдд्рдордХрддा
рд╕े рдпुрдХ्рдд рд╣ै। рдк्рд░ेрдо рдоें рдЧрджрдЧрдж рд╣ोрдХрд░ рдЬрдм рд╡े рдЕрдкрдиे рдиिрд░्рдЧुрдг рд░ाрдо рдХा рд╕्рдорд░рдг рдХрд░рддे рд╣ैं рддो
рдХрд╡िрдд्рд╡ рдЕрдкрдиे рдЖрдк рд╣ी рдЙрдирдХा рдЕрдиुрд╕рд░рдг рдХрд░рдиे рд▓рдЧрддा рд╣ै। рд╕ूрдлी рдХрд╡ि рдЬाрдпрд╕ी рдХा ‘рдкрдж्рдоाрд╡рдд’ рддो
рд╣िрди्рджी рдХा рдк्рд░рдердо рдк्рд░рдоाрдгिрдХ рдорд╣ाрдХाрд╡्рдп рд╣ी рдоाрдиा рдЬाрддा рд╣ै। рдЗрд╕рдоें рдлाрд░рд╕ी рдФрд░ рднाрд░рддीрдп рдХाрд╡्рдп-
рд╢ैрд▓िрдпों рдФрд░ рд╡рд░्рдгрдиों рдХा рдЬो рдЧंрдЧा-рдпрдоुрдиी-рдпोрдЧ рдЙрдкрд╕्рдеिрдд рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै, рд╡рд╣ рдЧ्рд░рди्рде рдХो
рдЕрдж्рдмрднुрдд рдХрд▓ाрдд्рдордХрддा рд╕े рдпुрдХ्рдд рдмрдиा рджेрддा рд╣ै। рдирди्рджрджाрд╕ рдЖрджि рдХрд╡िрдпों рдиे ‘рднँрд╡рд░рдЧीрдд’, ‘рд░ाрд╕рдкंрдЪाрдз्рдпाрдпी’
рдЬैрд╕े рд╕ुрди्рджрд░ рдЦрдг्рдб-рдХाрд╡्рдпों рдХी рд░рдЪрдиा рдХी рд╣ै। рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рднрдХ्рддिрдХाрд▓ीрди рд╕ाрд╣िрдд्рдп, рд╢्рд░ेрд╖्рда
рдХрд╣े рдЬा рд╕рдХрдиे рд╡ाрд▓े рдЕрдиेрдХ рдорд╣ाрдХाрд╡्рдпों, рдЦрдг्рдб-рдХाрд╡्рдпों, рдЧीрддि-рдХाрд╡्рдпों рддрдеा рдЕрдж्рднुрдд
рдк्рд░рднाрд╡рдХाрд░ी рдЕрд╕ंрдЦ्рдп рдлुрдЯрдХрд░ рдкрджों рдпा рдоुрдХ्рддрдХ рдХрд╡िрддाрдУं рд╕े рдУрдд-рдк्рд░ोрдд рд╣ै। рд░рд╕-рдЫंрдж, рдЕрд▓ंрдХाрд░, рд░ीрддि,
рдЧुрдг рдЬैрд╕े рдХाрд╡्рдп рдХे рд╕рднी рдЕंрдЧो рд╕े рдЗрди рднрдХ्рддों рдХा рдХाрд╡्рдп рдпुрдХ्рдд рд╣ै। рднाрд╖ा рдХी рджृрд╖्рдЯि рд╕े рднी
рдпुрдЧ рдХे рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдоें рджो рд╢्рд░ेрд╖्рда рд▓ोрдХ-рднाрд╖ाрдУं рдЕрд╡рдзी, рдм्рд░рдЬ рдХा рдк्рд░рдпोрдЧ рд╣ुрдЖ рд╣ै। рддुрд▓рд╕ीрджाрд╕
рдиे ‘рдЕрд╡рдзी’ рдХो рдЕрдкрдиे рдЪрд░рдо рдЙрдд्рдХрд░्рд╖ рддрдХ рдкрд╣ुрдЪा рджिрдпा рд╣ैं।
рд╣िрди्рджी рдХे рдЙрдкрд░्рдпुрдХ्рдд рд░рдЪрдиाрдд्рдордХ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХे
рдЕрддрд░िрдХ्рдд рдпрд╣ рдпुрдЧ рджाрд░्рд╢рдиिрдХ рд╕िрдж्рдзांрддो рдХा рдк्рд░рддिрдкाрджрди рдХрд░рдиे рд╡ाрд▓े рд╢्рд░ेрд╖्рда рдЧ्рд░ंрдеो рддрдеा
рдХाрд╡्рдп рдХी рдЖрд▓ोрдЪрдиा рд╕े рд╕рдо्рдмрди्рдзिрдд рдЕрдиेрдХ рдЧ्рд░ंрдеो, рдк्рд░ाрдЪीрди рдЧ्рд░рди्рдеों рдкрд░ рдХी рдЧрдпी рдЯीрдХाрдУं рдЖрджि
рд╕े рднी рдпुрдХ्рдд рд╣ै। рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдХे рдЧ्рд░ंрдеों рдХी рд░рдЪрдиा рдк्рд░ाрдпः рд╕ंрд╕्рдХृрдд рдоें рд╣ुрдИ рд╣ै। рдиाрднाрджाрд╕рдХृрдд
‘рднрдХ्рддрдоाрд▓’ рдЬैрд╕े рдХृрддिрдпाँ рдХाрд╡्рдп рдХे рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдХा рднी рдж्рдпोрддрди рдХрд░рдиे рд╡ाрд▓ी рд╣ैं। рдЧрдгिрдд,
рдЬ्рдпोрддिрд╖ рдПрд╡ं рдЗрддिрд╣ाрд╕ рд╕े рд╕рдо्рдмрди्рдзिрдд рдЕрдиेрдХ рдЧ्рд░ंрдеो рдХी рд░рдЪрдиा рднी рдЗрд╕ рдпुрдЧ рдоें рд╣ुрдИ, рдпрд╣ рджेрдЦा
рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ैं।
рд╡िрд╢्рд╡ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХे рд╢्рд░ेрд╖्рда рдХрд╡िрдпों,
рдорд╣ाрдХрд╡िрдпों рдоें рдПрд╡ं рдк्рд░рддिрднा-рд╕ंрдкрди्рди рд╕ाрд╣िрдд्рдпрдХाрд░ों рдоें рдордз्рдпрдХाрд▓ рдХे рдХрд╡िрдпों рдХा рд╕्рдеाрди
рд╕рд░्рд╡ोрдкрд░ि рд╣ै। рдЗрди рдХрд╡िрдпों рдиे рд╕рдд्рдп рдХी рдиींрд╡ рдкрд░ рдЬीрд╡рди, рдЬрдЧрдд рдФрд░ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХी рдЬिрди рднिрдд्рддिрдпों
рдХा рдиिрд░्рдоाрдг рдХिрдпा, рд╡े рд▓ोрдХ рдХрд▓्рдпाрдгрдХाрд░ी рдФрд░ рд╕рдорди्рд╡рдпрдХाрд░ी рд╣ै рдФрд░ рдЙрд╕рдХा рд╡рд░्рдг्рдп рд╡िрд╖рдп рдЕрдерд╡ा
рдк्рд░рддिрдкाрдж्рдп рдоाрдирд╡ рд╣ै। рдЕрд╕्рддु, рдКрдкрд░ рдмрддाрдпी рдЧрдпी рд╡िрд╢ेрд╖рддाрдУं рдХो рджृрд╖्рдЯि рдоें рд░рдЦрдХрд░ рд╣ी рдбॉ.
рд╢्рдпाрдорд╕ुрди्рджрд░ рджाрд╕ рдк्рд░рднृрддि рдЗрддिрд╣ाрд╕рдХाрд░ों рдиे
рд╣िрди्рджी- рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХे рднрдХ्рддिрдХाрд▓ рдХो ‘рд╕्рд╡рд░्рдг рдпुрдЧ’ рдХрд╣ा рд╣ै।
рд╕рди्рджрд░्рдн:-
1.
рдХाрд╡्рдп-рдк्рд░рдХाрд╢: рдЖрдЪाрд░्рдп рдордо्рдордЯ, рдкृрд╖्рда- 37, рднाрд░рддीрдп
рд╡िрдж्рдпा рднрд╡рди, рд╡ाрд░ाрдгрд╕ी-1, рдж्рд╡िрддीрдп рд╕ंрд╕्рдХрд░рдг-1967
2.
рд░рд╕рдЧंрдЧाрдзрд░ (рдкрдг्рдбिрддрд░ाрдЬ
рдЬрдЧрди्рдиाрде) : рд╕рдо्рдкाрджрдХ- рд╢्рд░ी рджुрд░्рдЧाрдк्рд░рд╕ाрдж рдПрд╡ं рд╢्рд░ी рд╡ाрд╕ुрджेрд╡ рд╢рд░्рдоा, рдкृрд╖्рда- 4, рдиिрд░्рдгрдп
рд╕ाрдЧрд░ рдк्рд░ेрд╕, рдмрдо्рдмрдИ, 1934 рдЪрддुрд░्рде рд╕ंрд╕्рдХрд░рдг
3.
рдХрдмीрд░ рдЧ्рд░ंрдеाрд╡рд▓ी (рдбॉ.
рд╢्рдпाрдо рд╕ुрди्рджрд░ рджाрд╕ рдж्рд╡ाрд░ा рд╕рдо्рдкाрджिрдд) : рдЯीрдХाрдХाрд░ рдбॉ. рд░ाрдЬेрд╢्рд╡рд░ рдк्рд░рд╕ाрдж рдЪрддुрд░्рд╡ेрджी, рдкृрд╖्рда-293,
рдк्рд░рдХाрд╢рди рдХेрди्рдж्рд░ рд░ेрд▓рд╡े рдХ्рд░ाрд╕िंрдЧ, рд╕ीрддाрдкुрд░ рд░ोрдб, рд▓рдЦрдирдК- 226022, рдЖрдард╡ाँ рд╕ंрд╕्рдХрд░рдг
4.
рдд्рд░िрд╡ेрдгी (рдЖрдЪाрд░्рдп
рд░ाрдордЪрди्рдж्рд░ рд╢ुрдХ्рд▓) : рд╕рдо्рдкाрджрдХ- рдбॉ. рд░ाрдордЪрди्рдж्рд░ рддिрд╡ाрд░ी, рдкृрд╖्рда-5, рд╡िрд╢्рд╡рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп
рдк्рд░рдХाрд╢рди,рдЪौрдХ, рд╡ाрд░ाрдгрд╕ी- 221001, рд╕ंрд╕्рдХрд░рдг- 2002
5.
рдЬाрдпрд╕ी-рдЧ्рд░рди्рдеाрд╡рд▓ी:
рд╕рдо्рдкाрджрдХ- рд░ाрдЬрдиाрде рд╢рд░्рдоा, рдкृрд╖्рда-150, рд╡िрдиोрдж рдкुрд╕्рддрдХ рдорди्рджिрд░, рд░ांрдЧेрдп рд░ाрдШрд╡ рдоाрд░्рдЧ, рдЖрдЧрд░ा-
2, рдкंрдЪрдо рд╕ंрд╕्рдХрд░рдг-1975
6.
рд╣िрди्рджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХा
рдЗрддिрд╣ाрд╕: рдЖрдЪाрд░्рдп рд░ाрдордЪрди्рдж्рд░ рд╢ुрдХ्рд▓, рдкृрд╖्рда-61, рдк्рд░рдХाрд╢рди рд╕ंрд╕्рдеाрди, рджрдпाрдирди्рдж рдоाрд░्рдЧ,
рджрд░िрдпाрдЧंрдЬ, рдирдпी рджिрд▓्рд▓ी-110002, рд╕ंрд╕्рдХрд░рдг-2007
Thanks for sharing
ReplyDelete