рд╣िрди्рджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХा рд╕्рд╡рд░्рдг-рдпुрдЧ: рднрдХ्рддिрдХाрд▓

рдбॉ. рдпोрдЧेрд╢ рд░ाрд╡

рдпोрдЧेрд╢ рд░ाрд╡

       рдбॉ. рд╢्рдпाрдорд╕ुрди्рджрд░ рджाрд╕ рдиे рд╣िрди्рджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХे рдЗрддिрд╣ाрд╕ाрди्рддрд░्рдЧрдд рднрдХ्рддि-рдХाрд▓ рдХो рд╕ाрд╣िрдд्рдпрдХ рджृрд╖्рдЯि рд╕े рд╣िрди्рджी-рд╕ाрд╣िрдд्рдп-рд░рдЪрдиा рдХा рд╕рд░्рд╡рд╢्рд░ेрд╖्рда рдпुрдЧ рдмрддाрдпा рд╣ै। рдЗрд╕ рджृрд╖्рдЯि рд╕े рдЗрд╕ рдпुрдЧ рдХे рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдФрд░ рдЙрд╕рдХे рдиिрд░्рдоाрддा-рдХрд╡िрдпों рдХा рдоूрд▓्рдпांрдХрди рдХрд░рдиे рдХे рдкрд╣рд▓े рд╣рдоें рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХे рдЙрдЪ्рдЪ рдХрд╣े рдЬाрдиे рд╡ाрд▓े рдк्рд░рддिрдоाрдиों рдХी рдУрд░ рджृрд╖्рдЯिрдкाрдд рдХрд░ рд▓ेрдиे рдЪाрд╣िрдпे। рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХी рдЕрдкрдиी рдХुрдЫ рдиिрд╢्рдЪिрдд рдорд░्рдпाрджाрдПँ рд╣ैं। рдЙрд╕рдХा рд╕рдоाрдЬ рдХे рдк्рд░рддि рдХुрдЫ рджाрдпिрдд्рд╡ рд╣ोрддा рд╣ै। рдЕрдкрдиी рдЗрди्рд╣ीं рдорд░्рдпाрджाрдУं рдФрд░ рджाрдпिрдд्рд╡ों рдХा рднрд▓ी-рднांрддि рдкाрд▓рди рдХрд░рддे рд╣ुрдпे рд╣ी, рдХिрд╕ी рдпुрдЧ рдХा рд╕ाрд╣िрдд्рдп рд╢्рд░ेрд╖्рда рдХрд╣ा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै। рдпрд╣ी рдз्рд╡рдиि рд╕्рд╡рдпं ‘рд╕ाрд╣िрдд्рдп’ рд╢рдм्рдж рд╕े рдиिрдХрд▓рддी рд╣ै। рдЙрд╕рдХी рд╡्рдпुрдд्рдкрдд्рддि рд╣ै, ‘рд╕ рд╣िрддрд╕्рдп рднाрд╡: рдЗрддि рд╕ाрд╣िрдд्рдпрдо्’। рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдЙрд╕े рдХрд╣рддे рд╣ैं рдЬिрд╕рдоें (рд╕рдоाрдЬ рдХे) рдоंрдЧрд▓ рдХी рднाрд╡рдиा рдиिрд╣िрдд рд╣ो। рд╕ंрд╕्рдХृрдд-рд╕ाрд╣िрдд्рдп-рд╢ाрд╕्рдд्рд░िрдпों рдиे рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдФрд░ рдХाрд╡्рдп рджोрдиों рд╢рдм्рджों рдХो рдкрд░्рдпाрдпрд╡ाрдЪी рдоाрдиा рд╣ै। рдЙрдирдХे рдж्рд╡ाрд░ा рджी рдЧрдИ рдХाрд╡्рдп рдХी рд╡िрд╡िрдз рд░рдЪрдиाрдпें рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХे рд╢्рд░ेрд╖्рда рдоूрд▓्рдпों рдХा рдиिрд░्рдзाрд░рдг рдХрд░рдиे рд╡ाрд▓ी рд╣ैं। рдЗрд╕ рджृрд╖्рдЯि рд╕े рдордо्рдордЯ рдХी рдкрд░िрднाрд╖ा рд╡िрд╢ेрд╖рд░ूрдк рд╕े рдЙрд▓्рд▓ेрдЦрдиीрдп рд╣ै–
“рдХाрд╡्рдпं рдпрд╢рд╕ेрд░्рдердХृрддे рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░рд╡िрджे рд╢िрд╡ेрддрд░рдХ्рд╖рддрдпे
        рд╕рдж्рдпः рдкрд░िрдиिрд░्рд╡ृрдд्рддрдпे рдХाрди्рддा-рд╕ाрдо्рдоिрддрдпोрдкрджेрд╢ рдпुрдЬे।I” 1  
                                                                              (рдХाрд╡्рдп-рдк्рд░рдХाрд╢)
      “рдХाрд╡्рдп (рд░рдЪрдиा) рдпрд╢ (рдк्рд░ाрдк्рддि) рдХे рд▓िрдП, рдзрди-рдЕрд░्рдЬрди рдХे рд▓िрдП, рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░-рдЬ्рдЮाрди рдХे рд▓िрдП, рдЕрдоंрдЧрд▓ рдХे рд╡िрдиाрд╢ рдпा рдиिрд╡ाрд░рдг рдХे рд▓िрдП рддुрд░рди्рдд рд╣ी рдкрд░рдоाрдирди्рдж (рдХी рдк्рд░ाрдк्рддि) рдХे рд▓िрдП рддрдеा рдк्рд░िрдпрддрдоा рдХे рд╕рдоाрди рдЙрдкрджेрд╢ рджेрдиे рдХे рд▓िрдП рд╣ोрддा рд╣ै।”
      рдпрд╣ рддो рд╣ुрдИ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдпा рдХाрд╡्рдп рдХे рднाрд╡рдкрдХ्рд╖рдЧрдд рджाрдпिрдд्рд╡ рдХी рдмाрдд। рдкंрдбिрддрд░ाрдЬ рдЬрдЧрди्рдиाрде рдХाрд╡्рдп рдХे рдХрд▓ाрдкрдХ्рд╖ рдкрд░ рдмрд▓ рджेрддे рд╣ुрдпे рдЗрд╕рдХी рдкрд░िрднाрд╖ा рджेрддे рд╣ैं-
                                                “рд░рдордгीрдпाрд░्рдердк्рд░рддिрдкाрджрдХ: рд╢рдм्рдж: рдХाрд╡्рдпрдо्।” 2
                                                                             (рд░рд╕рдЧंрдЧाрдзрд░)
      “рд░рдордгीрдп (рд╕ुрди्рджрд░) рдЕрд░्рде рдХा рдк्рд░рддिрдкाрджрди рдХрд░рдиे рд╡ाрд▓ी рд░рдЪрдиा рдХाрд╡्рдп рд╣ै।” рдКрдкрд░ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХे рдоूрд▓्рдпों рдХा рдиिрд░्рдзाрд░рдг рдХрд░рдиे рд╡ाрд▓ी рдХुрдЫ рдзाрд░рдгाрдУं рдХा рд╡िрд╡ेрдЪрди рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै। рдпे рдзाрд░рдгाрдПँ рд╡्рдпрдХ्рддि, рд╕рдоाрдЬ рдФрд░ рд╕्рд╡рдпं рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХी рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддाрдУ рдХो рдз्рдпाрди рдоें рд░рдЦрдХрд░ рд╡्рдпрдХ्рдд рдХी рдЧрдпी рд╣ैं। рдХिрд╕ी рдпुрдЧ рдХा рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдпрджि рдЗрди рд╕рднी рдоूрд▓्рдпों рдХो рдзाрд░рдг рдХрд░рддा рд╣ै рддрдм рддो рд╡рд╣ рд╕рдЪ्рдЪा рд╕ाрд╣िрдд्рдп рд╣ै рд╡рд░рдиा рдЙрд╕े рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХी рд╕ंрдЬ्рдЮा рдирд╣ीं рджी рдЬाрдпेрдЧी। рдЗрди рд╕рднी рджृрд╖्рдЯिрдпों рд╕े рдпрджि рднрдХ्рддि рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХा рдоूрд▓्рдпांрдХрди рдХिрдпा рдЬाрдпे рддो рдЪाрд╣े рд╡्рдпрдХ्рддिрдЧрдд рд╣िрдд рд╣ो рдпा рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╣िрдд рд╣ो рдпा рдлिрд░ рд╕्рд╡рдпं рд╕ाрд╣िрдд्рдпрдХ рд╣िрдд рд╣ो, рд╕рднी рд╣िрддों рдХी рд╕ाрдзрдиा рдХी рджृрд╖्рдЯि рд╕े рдЗрд╕ рдпुрдЧ рдХा рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдЙрдЪ्рдЪ рдХोрдЯि рдХा рд╣ै। рднрдХ्рддों рдХी рдХाрд╡्рдпрдордпी рд╡ाрдгी рдПрдХ рд╕ाрде рд╣ी рд╡्рдпрдХ्рддिрдЧрдд рд╕ंрддोрд╖, рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╣िрдд рдФрд░ рд╕ाрд╣िрдд्рдпрдХ рдпा рдХрд▓ाрдд्рдордХ рдЙрдЪ्рдЪрддा рдХो рдзाрд░рдг рдХрд░рддी рд╣ै। рдЗрд╕ рджृрд╖्рдЯि рд╕े рдпрджि рдкिрдЫрд▓े рдпुрдЧ рддрдеा рдЗрд╕рдХे рдкрд░рд╡рд░्рддी рдпुрдЧ рдХ्рд░рдорд╢: рдЖрджि-рдХाрд▓ рдФрд░ рдЙрдд्рддрд░-рдордз्рдпрдХाрд▓ (рд░ीрддिрдХाрд▓ ) рдХी рдХрд╡िрддाрдУं рдХो рджेрдЦें рддो рднрдХ्рддि рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХा рдФрд░ рднी рдорд╣рдд्рд╡ рдмреЭ рдЬाрддा рд╣ै। рдЗрди рджोрдиों рдпुрдЧों рдХी рдХрд╡िрддाрдУं рдоें рди рддो рд╡्рдпрдХ्рддिрдЧрдд рд╢ाрди्рддि рдиिрд╣िрдд рд╣ै, рди рд╣ी рд╕рдоाрдЬ рдХे рд╣िрдд рдХा рдЪिрди्рддрди рд╣ै рдФрд░ рди рдХрд▓ा рдХो рд╣ी рдХोрдИ рдЙрдд्рдХрд░्рд╖ рдк्рд░ाрдк्рдд рд╣ुрдЖ рд╣ै। рднрдХ्рддि-рдпुрдЧ рдХा рдХाрд╡्рдп рдЗрди рд╕рднी рджृрд╖्рдЯिрдпों рд╕े рдЙрдЪ्рдЪрдХोрдЯि рдХा рдХाрд╡्рдп рдХрд╣ा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै। рдЗрд╕ рдпुрдЧ рдХे рдХрд╡ि рд╢्рд░ेрд╖्рда рд╕ाрдзрдХ, рдЙрдЪ्рдЪрдХोрдЯि рдХे рд╕рдоाрдЬ-рд╣िрддрдЪिрди्рддрдХ рддрдеा рдЕрдж्рднुрдд рд╡िрдж्рд╡рдд्рддा рд╕े рд╕рдо्рдкрди्рди рд╣ैं। рдбॉ. рд╢्рдпाрдорд╕ुрди्рджрд░рджाрд╕ рдХा рдпрд╣ рдХрд╣рдиा рд╣ै рдХि- “рддुрд▓рд╕ीрджाрд╕, рд╕ूрд░рджाрд╕, рдирди्рджрджाрд╕, рдоीрд░ा, рд░рд╕рдЦाрди, рд╣िрдд рд╣рд░िрд╡ंрд╢, рдХрдмीрд░, рдЗрдирдоें рд╕े рдХिрд╕ी рдкрд░ рднी рд╕ंрд╕ाрд░ рдХा рдХोрдИ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдЧрд░्рд╡ рдХрд░ рд╕рдХрддा рд╣ै।” рдЕрдХ्рд╖рд░рд╢: рд╕рдд्рдп рд╣ै। рдЗрди рд╕рднी рдХрд╡िрдпों рдиे рдЬिрд╕ рд░ाрдЬрдиैрддिрдХ рдЙрдерд▓-рдкुрдерд▓ рдХे рдмीрдЪ рдЕрдкрдиे рдХाрд╡्рдп-рд░рдд्рдиों рдХा рдк्рд░рдгрдпрди рддрдеा рдЕрдкрдиी рд╕ाрдзрдиाрдУं рдХा рдиिрд░्рд╡ाрд╣ рдХिрдпा рд╡рд╣ рдХрдо рдЖрд╢्рдЪрд░्рдпрдЪрдХिрдд рдХрд░рдиे рд╡ाрд▓ा рдирд╣ीं рд╣ै। рд╡ाрд╕्рддрд╡ рдоें рдпे рд╕рднी рдХрд╡ि рд╡्рдпрдХ्рддिрдЧрдд рд╣िрддों рдХी рдЪिंрддा рдЫोреЬ рдХрд░ рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╣िрдд рдФрд░ рд╕ाрд╣िрдд्рдпрдХ рдЙрдЪ्рдЪрддा рдХे рдк्рд░рддिрдкाрджрди рдоें рдЗрддрдиा рдиिрдордЧ्рди рд╣ो рдЧрдпे рдХि рдЗрди्рд╣ें рдпुрдЧीрди рд░ाрдЬрдиीрддिрдХ рдк्рд░рднाрд╡िрдд рди рдХрд░ рд╕рдХी। рдЗрдирдХी ‘рд╡рд╕ुрдзैрд╡рдХрдЯुрдо्рдмрдХрдо्’ рдХी рдмрд▓рд╡рддी рднाрд╡рдиा рдиे рдХ्рд░ूрд░ рд╢ाрд╕рдХों рдХे рдХुрдЪрдХ्рд░ рдХो рднी рд╕рдоीрдк рдирд╣ीं рдЖрдиे рджिрдпा। рдпे рд╕рднी рдХрд╡ि-рд╕рдоाрдЬ рдХा рд╣िрдд-рдЪिрди्рддрди рдХрд░рддे рд╣ुрдпे рднी рдЙрд╕рд╕े рдиिрд░्рд▓िрдк्рдд рдирд╣ीं рдеे। рдЙрдЪ्рдЪрдХोрдЯि рдХी рдХрд▓ा-рд╕ाрдзрдиा рдХрд░рддे рд╣ुрдпे рднी рд╕्рд╡рдпं рдкрд░ рдЧрд░्рд╡ рдирд╣ीं рдХрд░рддे рдеे। рдпрд╣ी рдХुрдЫ рдмाрддें рдеीं рдЬिрдирдХे рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рдЗрдирдХी рдЕрдорд░ рд╡ाрдгी рдЗрд╕ рд╕ंрдХ्рд░ाрди्рддि рдпुрдЧ рдоें  рддेрдЬ рд╕рдо्рдкрди्рди рдмрдиी рд░рд╣ी рдФрд░ рдлिрд░ рдЖрдЧे рдЪрд▓рдХрд░ рдЗрдирдХे рд╕ाрдзрдиा рдХाрд▓ рдХा рдоूрд▓्рдпांрдХрди рдПрдХ рд╕्рд╡рд░्рдг рдпुрдЧ рдХे рд░ूрдк рдоें рдХिрдпा рдЧрдпा। рдбॉ. рд╢्рдпाрдорд╕ुрди्рджрд░рджाрд╕ рд▓िрдЦрддे рд╣ैं – рдЬिрд╕ рдпुрдЧ рдоें рдХрдмीрд░, рдЬाрдпрд╕ी, рддुрд▓рд╕ी, рд╕ूрд░, рдЬैрд╕े рд░рд╕рд╕िрдж्рдз, рдХрд╡िрдпों рдФрд░ рдорд╣ाрдд्рдоाрдУं рдХी рджिрд╡्рдпрд╡ाрдгी рдЙрдирдХे рдЕрди्рдд:рдХाрд░рдгों рд╕े рдиिрдХрд▓ рдХрд░ рджेрд╢ рдХे рдХोрдиे-рдХोрдиे рдоें рдлैрд▓ी рдеी, рдЙрд╕े рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХे рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдоें рд╕ाрдоाрди्рдпрдд: рднрдХ्рддिрдпुрдЧ рдХрд╣рддे рд╣ैं। рдиिрд╢्рдЪрдп рд╣ी рд╡рд╣ рд╣िрди्рджी-рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХा  рд╕्рд╡рд░्рдг рдпुрдЧ рд╣ै।’
      рднрдХ्рддों рдХे рдХाрд╡्рдп рдпुрдЧ рдХो рдЗрд╕ рдЙрдЪ्рдЪрд╕्рддрд░ рдкрд░ рдкрд╣ुँрдЪाрдиे рд╡ाрд▓ी рдЙрдирдХी рдХुрдЫ рдк्рд░рдоुрдЦ рд╕ाрд╣िрдд्рдпрдЧрдд рд╡िрд╢ेрд╖рддाрдУं рдХा рдиिрд░ूрдкрдг рдХिрдпा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै –
      рднрдХ्рддिрдХाрд▓ीрди рдХрд╡िрдпों рдХी рдХрд╡िрддा рд╢्рд░ेрд╖्рда рдЖрдз्рдпाрдд्рдоिрдХ рдЪिрди्рддрди рд╕े рдУрдд-рдк्рд░ोрдд рд╣ै। рдЗрд╕ рдпुрдЧ рдХे рдЬिрддрдиे рднी рд╕рдо्рдк्рд░рджाрдп рд╣ैं, рдЪाрд╣े рд╡े рдиिрд░्рдЧुрдг рд╣ों, рдЪाрд╣े рд╕рдЧुрдг рд╕рдм рдоें рд╢्рд░ेрд╖्рда рдЖрдз्рдпाрдд्рдоिрдХ рдЪिрди्рддрди рдХी рдк्рд░рдзाрдирддा рд╣ै। рдЙрдирдХा рдпрд╣ рдЖрдз्рдпाрдд्рдоिрдХ рдЪिрди्рддрди рдкाрд░рдо्рдкрд░िрдХ рд╣ोрддे рд╣ुрдпे рднी рдирд╡ीрди рдЙрдж्рднाрд╡рдиाрдУं рд╕े рдпुрдХ्рдд рд╣ै। рд╣िрди्рджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХे рдЕрди्рдп рдХिрд╕ी рдпुрдЧ рдоें рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХे рдЕंрддрд╡рд░्рдЧ рдЖрдз्рдпाрдд्рдоिрдХ рдЪिрди्рддрди рдХी рдзाрд░ाрдПँ рдЗрддрдиे рдЙрдд्рдХрдЯ рд░ूрдк рдоें рдк्рд░рд╡ाрд╣िрдд рдирд╣ीं рд╣ुрдпीं। рднाрд░рддीрдп рдкрд░рдо्рдкрд░ा рдоें рдк्рд░рдЪрд▓िрдд рд╕ाрд░ी рдЖрдз्рдпाрдд्рдоिрдХ рдЪिрди्рддрди рдзाрд░ाрдПँ рдХिрд╕ी рди рдХिрд╕ी рд░ूрдк рдоें рдЗрд╕ рдпुрдЧ рдоें рд╕्рдеाрди рдкाрддी рд░рд╣ी рд╣ैं। рд╕ंрдХ्рд╖ेрдк рдоें рдпрд╣ рдХрд╣ा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै рдХि рдпрд╣ рдпुрдЧ рд╕рдорд╕्рдд рднाрд░рддीрдп рдЖрдз्рдпाрдд्рдоिрдХ рдЪिрди्рддрди рдХा рд╕ाрд░ рд╣ै।
      рд╢्рд░ेрд╖्рда рдЖрдз्рдпाрдд्рдоिрдХ рдЪिрди्рддрди рдХे рдЕрддрд░िрдХ्рдд рд╡्рдпрдХ्рддि рддрдеा рд╕рдоाрдЬ рдХो рдЕрдЪ्рдЫा рдоाрд░्рдЧ рджिрдЦाрдиे рдХे рд▓िрдП рджिрдП рдЧрдпे рднрдХ्рдд-рдХрд╡िрдпों рдХे рдЙрдкрджेрд╢ рднी рдХрдо рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рдирд╣ीं рд╣ैं। рдЙрдирдХा рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдкрдЧ-рдкрдЧ рдкрд░ рдиैрддिрдХ рдЧुрдгों рдХा рдЖрд╣्рд╡ाрди рдХрд░рддा рдЪрд▓рддा рд╣ै। рд╡्рдпрдХ्рддिрдЧрдд рддрдеा рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдЬीрд╡рди рджोрдиों рд╣ी рдХे рдЙрдд्рдХрд░्рд╖ рдХी рдУрд░ рд▓े рдЬाрдиे рд╡ाрд▓े рдиैрддिрдХ рдиिрдпрдо- рдЖрдд्рдо-рд╕ंрдпрдо (рдХाрдо, рдХ्рд░ोрдз, рд▓ोрдн, рдоोрд╣, рдоाрди, рдФрд░ рдЕрд╣ं рдХा рдд्рдпाрдЧ рддрдеा рд╡ाрд╕рдиाрдУं рдХी рдмрд▓ि), рдЕрдкрд░िрдЧ्рд░рд╣, рдЗрди्рдж्рд░िрдп рд╕ंрдпрдо (рдиिрдж्рд░ा, рд╕्рд╡ाрджिрд╖्рдЯ рдЖрд╣ाрд░, рдоांрд╕ाрд╣ाрд░-рдоाрджрдХ рд╡рд╕्рддु, рдХाрдоिрдиी-рдд्рдпाрдЧ), рдоाрдирд╕िрдХ рд╕ंрдпрдо (рдХрдкрдЯ, рдЖрд╢ा, рддृрд╖्рдгा, рдиिрди्рджा рдФрд░ рдорди рдХी рдЪंрдЪрд▓рддा рдХा рдд्рдпाрдЧ), рдЖрдЪाрд░-рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рд╕рдо्рдмрди्рдзी рдиिрдпрдо (рдХुрд╕ंрдЧ-рдд्рдпाрдЧ, рд╡ेрд╢рднूрд╖ा рд╕рдо्рдмрди्рдзी рдЖрдбрдо्рдмрд░ рдХा рдд्рдпाрдЧ) рдЗрдд्рдпाрджि, рднрдХ्рдд рдХрд╡िрдпों рдХे рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдоें рд╕्рдерд▓-рд╕्рдерд▓ рдкрд░ рдиिрдмрдж्рдз рдоिрд▓ेंрдЧे। рдЗрди рд╕рднी рдиिрдпрдоों рдХा рдкाрд▓рди рдХिрд╕ी рд╡्рдпрдХ्рддि, рд╕рдоाрдЬ рдпा рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ рдХो рдЙрди्рдирддि рдХे рдЪрд░рдо рд╢िрдЦрд░ рдкрд░ рдкрд╣ुँрдЪा рд╕рдХрддा рд╣ै। рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рд╢्рд░ेрд╖्рда рдиैрддिрдХ рдиिрдпрдо рдЕрди्рдп рдХिрд╕ी рдпुрдЧ рдХे рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдоें рдПрдХ рд╕ाрде рджेрдЦрдиे рдХो рдирд╣ीं рдоिрд▓рддे। рдХुрд▓ рдоिрд▓ाрдХрд░ рд╢्рд░ेрд╖्рда рдЖрдз्рдпाрдд्рдоिрдХ рдЪिрди्рддрди рдФрд░ рд╕рдоाрдЬ рдХो рдЙрдд्рдХрд░्рд╖ рдХी рдУрд░ рд▓े рдЬाрдиे рд╡ाрд▓े рдЙрдЪ्рдЪ-рдиैрддिрдХ рдЖрджрд░्рд╢ों рдХे рдЙрдкрджेрд╢ों рдХी рджृрд╖्рдЯि рд╕े рднрдХ्рддि-рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдЕрди्рдп рдпुрдЧो рдФрд░ рдк्рд░рд╡ृрдд्рддिрдпों рдХे рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХे рдмीрдЪ рд╕рд░्рд╡рд╢्рд░ेрд╖्рда рд╣ै।
      рдЙрдЪ्рдЪ-рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдЖрджрд░्рд╢ों рдХी рд╕्рдеाрдкрдиा-рднрдХ्рддि-рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХा рдк्рд░рдгрдпрди рдЬिрд╕ рдпुрдЧ рдоें рд╣ुрдЖ, рд╡рд╣ рдпुрдЧ рд░ाрдЬрдиैрддिрдХ рд╡िрд╢्рд░ृंрдЦрд▓рддा рдХे рд╕ाрде рд╣ी рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╡िрд╢्рд░ृंрдЦрд▓рддा рдХा рднी рдХाрд▓ рдеा। рд╣िрди्рджू рд╕рдоाрдЬ рдЬाрддि рдФрд░ рд╡рд░्рдЧ рдХे рдЬрдЯिрд▓ рдмрди्рдзрдиों рдоें рдЙрд▓рдЭा рд╣ुрдЖ рдеा। рд╢ाрд╕рдХ рд╡рд░्рдЧ рд╕े рд╕рдо्рдмрди्рдзिрдд рдоुрд╕рд▓рдоाрди рдЬाрддि рдФрд░ рд╣िрди्рджुрдУं рдХा рд╕ंрдШрд░्рд╖ рднी рдЖрдпे рджिрди рд╕ाрдзाрд░рдг рдмाрдд рдеी। рдпे рджोрдиों рд╕рдорд╕्рдпाрдпें рдЙрд╕ рдпुрдЧ рдХे рд╕рдоाрдЬ рдХी рд╕рдмрд╕े рдЬрдЯिрд▓ рд╕рдорд╕्рдпाрдпें рдеीं। рдЗрдирдХे рд░рд╣рддे рди рддो рд╕рдоाрдЬ рдоें рдХोрдИ рдЖрджрд░्рд╢ рд░рд╣ рдЧрдпा рдеा рдФрд░ рди рд╣ी рдХोрдИ рдиिрдпрдо। рд╢ाрд╕рдХ рдФрд░ рд╢ाрд╕िрдд рдХे рдмीрдЪ рдЗрддрдиा рдЕрди्рддрд░ाрд▓ рдеा рдХि рд╢ाрд╕рдХ рд╡рд░्рдЧ рд╕рдоाрдЬ рдпा рдк्рд░рдЬा рдХी рд╕рдорд╕्рдпाрдпों рд╕े рдХोрдИ рдорддрд▓рдм рд╣ी рдирд╣ीं рд░рдЦрддा рдеा। рдРрд╕े рдЬрдЯिрд▓ рдпुрдЧ рдоें рднрдХ्рдд рдХрд╡िрдпों рдиे рдЕрдкрдиी рдХाрд╡्рдпрдордпी рд╡ाрдгी рдоें рдЙрдЪ्рдЪ рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдЖрджрд░्рд╢ों рдХी рд╕्рдеाрдкрдиा рдХा рд╕рдлрд▓ рдк्рд░рдпाрд╕ рдХिрдпा। рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдЕрдкрдиे рд╢ाрди्рдд, рд╕рд░рд▓ рдЙрдкрджेрд╢ों рдФрд░ рд╡ाрд╕्рддрд╡िрдХ рддрде्рдпों рдХे рдк्рд░рддिрдкाрджрди рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рд╡िрдШрдЯिрдд рд╕рдоाрдЬ рдХो рд╕ुрдзाрд░рдиे рдХा рдк्рд░рдпрдд्рди рдХिрдпा। рд╕рднी рдХो рдПрдХ рд╣ी рдкрд░рдордкिрддा рдкрд░рдоेрд╢्рд╡рд░ рдХी рд╕рди्рддाрди рдмрддाрдХрд░ рдЬाрддि-рднेрдж рдФрд░ рд╡рд░्рдЧ-рднेрдж  рдХी рджрд░ाрд░ рдХो рд╕рдоाрдк्рдд рдХिрдпा। рддुрд▓рд╕ीрджाрд╕ рдиे рд╢ाрд╕рдХ рдФрд░ рд╢ाрд╕िрдд рдк्рд░рдЬा рдХे рдЖрджрд░्рд╢ рд░ूрдк рдХा рдиिрджрд░्рд╢рди ‘рд░ाрдо’ рдХे рдЪрд░िрдд рдХा рдк्рд░рдд्рдпाрдЦ्рдпाрди, рдХрд░рдХे рдХिрдпा। рдорд╣ाрдд्рдоा рдХрдмीрд░ рдиे рддрдеा рдЕрди्рдп рднрдХ्рдд- рд╕рди्рддों рдиे рдЫोрдЯे рдФрд░ рдмреЬे, рдКँрдЪ рдФрд░ рдиीрдЪ рд╕рднी рдХो рд╕рдоाрдЬ рдоें рд╕рдоाрди рд╕्рдеाрди рджिрдпे рдЬाрдиे рдХी рдмाрдд рдХी। рд╣िрди्рджू рдФрд░ рдоुрд╕рд▓рдоाрди рдЬाрддिрдпों, рдЙрдирдХे рдзрд░्рдоो рдФрд░ рд╕ंрд╕्рдХृрддिрдпों рдХे рд╕рдорди्рд╡рдп рдХा рдк्рд░рдпाрд╕ рдЬाрдпрд╕ी рдЬैрд╕े рд╕ाрдзрдХ рдХрд╡ि рдФрд░ рдЙрдирдХे рдЕрдиुрдпाрдпिрдпों рдХे рдж्рд╡ाрд░ा рд╕рдо्рдкрди्рди рд╣ुрдЖ। рдХुрд▓ рдоिрд▓ाрдХрд░ рднрдХ्рдд-рдХрд╡िрдпों рдиे рдПрдХ рдРрд╕े рд╕рдоाрдЬ рдХा рдиिрд░्рдоाрдг рдХिрдпा рдЬो рдкूрд░्рдг рд░ूрдк рд╕े ‘рд╣рд░ि’ рдХी рд╕рдд्рддा рд╕े рдпुрдХ्рдд рдеा। рд╡рд╣ाँ рднेрджрднाрд╡ рдЬैрд╕ी рдХोрдИ рдмाрдд рдирд╣ीं рдеी। рдХрдмीрд░ рдиे рдХрд╣ा-
               “рдЬाрддि-рдкाँрддि рдкूрдЫै рди рдХोрдИ। рд╣рд░ि рдХрд╣ँ рднрдЬै рд╕ो рд╣рд░ि рдХा рд╣ोрдИ।I” 3
      рдЬाрдпрд╕ी рдоूрд▓рдд: рдк्рд░ेрдо рдФрд░ рд╕ौрди्рджрд░्рдп рдХे рдХрд╡ि рд╣ैं। рдпрд╣ рд╕ंрд╕ाрд░ рдк्рд░ेрдо рдФрд░ рд╕ौрди्рджрд░्рдп рдХे рдХाрд░рдг рд╣ी рдЬीрдиे рдпोрдЧ्рдп рд╣ै। рдЗрд╕ рд╕ंрд╕ाрд░ рдоें рдЬो рдХुрдЫ рдЬ्рдпोрддिрд░्рдордпрд╣ै, рдиिрд░्рдорд▓ рд╣ै, рджीрдк्рдд рд╣ै, рдордзुрд░ рдФрд░ рд░рдордгीрдп рд╣ै,рд╡рд╣ рд╡рд╕्рддुрдд: рдкрд░ोрдХ्рд╖ рд░рд╣рд╕्рдпрдордпी рд╕рдд्рддा рдХो рд╣ी рдк्рд░рддिрдмिрдо्рдмिрдд рдХрд░ рд░рд╣ा рд╣ै। рдЬाрдпрд╕ी рдХी рдЗрд╕ी рд░рд╣рд╕्рдпрдордпी рдЬीрд╡рди-рджृрд╖्рдЯि рдХो рдФрд░ рдХाрд╡्рдпाрдиुрдХूрд▓рддा рдХो рдЖрдЪाрд░्рдп рд╢ुрдХ्рд▓ рдиे рдкрд╣рд▓ी рдмाрд░ рдкрд╣рдЪाрдиा рдФрд░ рдШोрд╖िрдд рдХिрдпा- “рдЬाрдпрд╕ी рдХрд╡ि рдеे рдФрд░ рднाрд░рддрд╡рд░्рд╖ рдХे рдХрд╡ि рдеे। рднाрд░рддीрдп рдкрдж्рдзрддि рдХे рдХрд╡िрдпों рдХी рджृрд╖्рдЯि рдлाрд░рд╕ рд╡ाрд▓ों рдХी рдЕрдкेрдХ्рд╖ा рдк्рд░ाрдХृрддिрдХ рд╡рд╕्рддुрдУं рдФрд░ рд╡्рдпाрдкाрд░ों рдкрд░ рдХрд╣ीं рдЕрдзिрдХ рд╡िрд╕्рддृрдд рддрдеा рдЙрдирдХे рдорд░्рдорд╕्рдкрд░्рд╢ी рд╕्рд╡рд░ूрдкों рдХो рдХрд╣ीं рдЕрдзिрдХ рдкрд░рдЦрдиे рд╡ाрд▓ी рд╣ोрддी рд╣ैं। рдЗрд╕рд╕े рдЙрд╕ рд░рд╣рд╕्рдпрдордпी рд╕рдд्рддा рдХा рдЖрднाрд╕ рджेрдиे рдХे рд▓िрдП рдЬाрдпрд╕ी рдмрд╣ुрдд рд╣ी рд░рдордгीрдп рдФрд░ рдорд░्рдорд╕्рдкрд░्рд╢ी рджृрд╢्рдп-рд╕ंрдХेрдд рдЙрдкрд╕्рдеिрдд рдХрд░рдиे рдоें рд╕рдорд░्рде рд╣ुрдП рд╣ैं।” 4  
      рдЖрдЪाрд░्рдп рд╢ुрдХ्рд▓ рдиे рд╕्рдкрд╖्рдЯ рдХिрдпा рдХी рдЬाрдпрд╕ी рдж्рд╡ाрд░ा рдЙрдкрд╕्рдеिрдд рд▓ौрдХिрдХ рджृрд╢्рдп-рд╕ंрдХेрдд рдкрд░ोрдХ्рд╖-рдЬ्рдпोрддि рдФрд░ рд╕ौрди्рджрд░्рдп-рд╕рдд्рддा рдХा рдЖрднाрд╕ рджेрдиे рдоें рдкूрд░्рдгрдд: рд╕рдорд░्рде рд╣ैं। рдк्рд░рдХृрддि рдХे рдмीрдЪ рджिрдЦाрдИ рджेрдиे рд╡ाрд▓ी рд╕ाрд░ी рджीрдк्рддि рдЙрд╕ी рдкрд░ोрдХ्рд╖ рд╕рдд्рддा рдХी рд╣ै рдФрд░ рдЙрд╕рдХा рдЕрд╕्рддिрдд्рд╡ рдЙрд╕ी рдХे рдХाрд░рдг рд╣ै-
                                             “рд░рд╡ि, рд╕рд╕ि, рдирдЦрдд рджिрдкрд╣िं рдУрд╣ि рдЬोрддी।
                                             рд░рддрди, рдкрджाрд░рде, рдоाрдиिрдХ рдоोрддी।I
                                             рдЬрд╣ँ-рдЬрд╣ँ рд╡िрд╣ँрд╕ि рд╕ुрднाрд╡рд╣िं рд╣ँрд╕ी।
                                             рддрд╣ँ-рддрд╣ँ рдЫिрдЯрдХि рдЬोрддि рдкрд░рдЧрд╕ी।I” 5  
      рддुрд▓рд╕ीрджाрд╕ рдиे рднी рд╕ाрд░े рдЬрдЧрдд् рдХो ‘рд╕िрдпाрд░ाрдо рдордп’ рджेрдЦा। рдЙрдирдХी рджृрд╖्рдЯि рдоें рди рдХोрдИ рдЫोрдЯा рдеा рди рдмреЬा। рд░ाрдо рдЙрдЪ्рдЪрд╡ंрд╢ी рд░ाрдЬрдХुрдоाрд░ рд╣ोрддे рд╣ुрдпे рднी рдиिрд╖ाрджрд░ाрдЬ рдФрд░ рд╢рдмрд░ी рдХे рд╕ाрде рд╕рдоाрдирддा рдХा рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рдХрд░рддे рд╣ैं। рдЬंрдЧрд▓ рдоें рддो рд╕рдорддा рдХा рд╣ी рдк्рд░рдЪाрд░ рдХрд░рддे рдШूрдо рд░рд╣े рд╣ैं। рдорд╣ाрдд्рдоा рд╕ूрд░ рдХे рдХृрд╖्рдг рднी рдХेрд╡рд▓ ‘рдк्рд░ेрдо’ рд╣ी рджेрдЦрддे рд╣ैं। рдЬाрддि рдФрд░ рд╡рд░्рдЧ рдирд╣ीं। рд╢ैрд╡ों рдХे рд╢िрд╡ рддो рдФреЭрд░рджाрдиी рд╣ैं। рд╡े рдкाрдд्рд░ рдЕрдкाрдд्рд░ рдХा рд╡िрдЪाрд░ рд╣ी рдирд╣ीं рдХрд░рддे। рдЙрдирдХे рдЧुрдгों рдХा рд╕्рд╡рд░ुрдк рднी рджेрдЦрдиे рд▓ाрдпрдХ рд╣ै। рдЗрди рд╕рднी рдмाрддों рдХे рдЕрддрд░िрдХ्рдд рдХुрдЫ рднрдХ्рдд-рдХрд╡िрдпों рдЬैрд╕े рддुрд▓рд╕ी рдХा рд╕ाрд╣िрдд्рдп рддो рдЖрджрд░्рд╢ рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╕рдо्рдмрди्рдзों рдХी рд╕ंрд╣िрддा рдХрд╣ा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै। рдЙрдирдХे рд░ाрдордЪрд░िрддрдоाрдирд╕ рдоें рдиिрдмрдж्рдз рд╕्рд╡ाрдоी-рд╕ेрд╡рдХ рд╕рдо्рдмрди्рдз, рд╢ाрд╕рдХ рдФрд░ рд╢ाрд╕िрдд рд╕рдо्рдмрди्рдз рдЗрдд्рдпाрджि рд╕рднी рдЖрджрд░्рд╢ рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╕рдо्рдмрди्рдз рд╣ैं। рд╕рдорд╡ेрдд рд░ूрдк рд╕े рдпрд╣ рдХрд╣ा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै рдХि рднрдХ्рдд рдХрд╡िрдпों рдХा рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдк्рд░рдд्рдпेрдХ рджृрд╖्рдЯि рд╕े рдЙрдЪ्рдЪ рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╕рдо्рдмрди्рдзों рдХी рд╕्рдеाрдкрдиा рдФрд░ рд╕ाрде рд╣ी рдЕрдиेрдХ рдЙрдЪ्рдЪ рдЖрджрд░्рд╢ों рдХे рдиिрд░ूрдкрдг рдХा рд╕ाрд╣िрдд्рдп рд╣ै। рдЗрд╕ рджृрд╖्рдЯि рд╕े рдХिрд╕ी рднी рдпुрдЧ рдХा рд╕ाрд╣िрдд्рдп рднрдХ्рддि-рдпुрдЧ рдХे рд╕рдордХрдХ्рд╖ рдирд╣ीं рд╣ैं।
      рднрдХ्рддिрдХाрд▓ीрди рд╕ाрд╣िрдд्рдп рд╡िрд╢ुрдж्рдз рд░ूрдк рд╕े рдзाрд░्рдоिрдХ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рд╣ै। рднाрд░рддीрдп рд╡ेрджों рдХी рдкрд░рдо्рдкрд░ा рдоें рд╡िрдХрд╕िрдд рд╡िрд╡िрдзाрдд्рдордХ рдзрд░्рдоों рдПрд╡ं рджрд░्рд╢рдиों рдХा рдЗрд╕ рдпुрдЧ рдХा рд╕ाрд╣िрдд्рдп, рдПрдХ рд╕ंрдЪिрдд рдХोрд╖ рдХрд╣ा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै। рдХेрд╡рд▓ рднाрд░рддीрдп рдЖрд╕्рддिрдХ рдФрд░ рдиाрд╕्рддिрдХ рдзрд░्рдоों рдХा рд╣ी рдирд╣ीं, рд╡िрджेрд╢ी, ‘рдЗрд╕्рд▓ाрдо’ рдзрд░्рдо рдХा рднी рд╢्рд░ेрд╖्рда рд░ूрдк, рдЗрд╕ рдпुрдЧ рдХे рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдоें рджेрдЦा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै। рд╕ंрдд-рдХрд╡िрдпों рдХी рдзाрд░्рдоिрдХ рд╕ाрдзрдиा, рдкрд░рдо्рдкрд░ा рдХे рд╕рднी рдиाрд╕्рддिрдХ рдзрд░्рдоों (рдмौрдж्рдз-рдЬैрди рдзрд░्рдоाрджि) рдХो рдЕрдкрдиे рдЪिрди्рддрди рдХी рдЖрдзाрд░-рднूрдоि рдмрдиाрддी рд╣ै। рддुрд▓рд╕ी рдФрд░ рд╕ूрд░ рдкрд░рдо्рдкрд░ाрдЧрдд рд╡ैрд╖्рдгрд╡ рдзрд░्рдо рдХा рд╢्рд░ेрд╖्рда рд░ूрдк рдк्рд░рддिрдкाрджिрдд рдХрд░рддे рд╣ैं। рдорд╣ाрдХрд╡ि рдЬाрдпрд╕ी рдиे рдЕрдкрдиे рд╕िрдж्рдзाрди्рддों рдж्рд╡ाрд░ा рдЗрд╕्рд▓ाрдо рдХो рдЬो рдЕрднिрд╡्рдпрдХ्рддि рджी, рдЙрд╕рд╕े рдЖрдЧे рдЪрд▓рдХрд░ рдЗрд╕्рд▓ाрдо рдХे рд╡िрд╕्рддाрд░ (рджाрд░्рд╢рдиिрдХрддा) рдоें рдкрд░्рдпाрдк्рдд рд╕рд╣ाрдпрддा рдоिрд▓ी। рдЗрди рд╕рднी рдЕрд▓рдЧ-рдЕрд▓рдЧ рдзрд░्рдоों рдХी рд╢्рд░ेрд╖्рдарддा рдХा рджрд░्рд╢рди рддो рд╣ोрддा рд╣ी рд╣ै, рдЗрд╕ рдпुрдЧ рдХी рд╕рдмрд╕े рдмреЬी рд╡िрд╢ेрд╖рддा рдПрдХ рдРрд╕े рдзाрд░्рдоिрдХ рдоाрд░्рдЧ рдХी рд╕्рдеाрдкрдиा рд╣ै рдЬो рдк्рд░рдд्рдпेрдХ рджेрд╢ рдФрд░ рдЬाрддि рддрдеा рдзрд░्рдо рдХे рд╡्рдпрдХ्рддिрдпों рдХो рдоाрди्рдп рд╣ै। рд╕рди्рддों рддрдеा рднрдХ्рдд-рдХрд╡िрдпों рдиे рдИрд╢्рд╡рд░ рдХो рд╣ी рдПрдХрдоाрдд्рд░ рд╡्рдпाрдкрдХ рддрдд्рд╡ рдмрддाрдХрд░ рдЬिрд╕ рд╕ाрдоाрди्рдп рдзрд░्рдо рдХी рд╕्рдеाрдкрдиा рдХी рд╡рд╣ рд╣िрди्рджू-рдоुрд╕рд▓рдоाрди, рдЫोрдЯे-рдмреЬे, рдКँрдЪ-рдиीрдЪ, рд╕рднी рдХो рдоाрди्рдп рд╣ुрдЖ। рдЗрдирдХे рдж्рд╡ाрд░ा рд╕्рдеाрдкिрдд рдзрд░्рдо рдХा рдк्рд░рдоुрдЦ рдЙрдж्рджेрд╢्рдп рдЕрдиेрдХрддा рдоें рдПрдХрддा рд╕्рдеाрдкिрдд рдХрд░рдиा рдеा। рдХिрд╕ी рднрдХ्рдд-рдХрд╡ि рдоें рдзाрд░्рдоिрдХ рдХрдЯ्рдЯрд░рддा рдФрд░ рд╕ंрдХीрд░्рдгрддा рдиाрдо рдХी рдХोрдИ рд╡рд╕्рддु рдирд╣ीं рд╣ै। рд▓ीрд▓ा-рдмिрд╣ाрд░ी рдХृрд╖्рдг рдХी рднрдХ्рддि рдЬिрддрдиा рд╕ूрд░рджाрд╕ рдФрд░ рдирди्рджрджाрд╕ рдХो рднाрд╡-рд╡िрднोрд░ рдмрдиा рджेрддी рд╣ै, рдЙрддрдиा рд╣ी рд░рд╕рдЦाрди рдХो рднी рдЗрд╕ी рддрд░рд╣ рдоीрд░ाрдмाрдИ рдЕрдкрдиे рд░ाрдЬ्рдп-рд╕ुрдЦ рдФрд░ рдХुрд▓-рдорд░्рдпाрджा рдХो рдЫोреЬрдХрд░ рдХृрд╖्рдг рдХो рдЕрдкрдиा рдкрддि рдоाрдирддी рд╣ैं, рддो рдХрд╡рдпिрдд्рд░ी ‘рддाрдЬ’ рднी рдЙрдирдХे рд▓िрдП ‘рддुрд░рдХाрдиी’ рд╕े ‘рд╣िंрджुрдЖрдиी’ рдмрди рдЬाрдиा рдЪाрд╣рддी рд╣ैं। рдпे рд╕рднी рдЙрджाрд╣рд░рдг рдпрд╣ рд╕िрдж्рдз рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдпे рдкрд░्рдпाрдк्рдд рд╣ैं рдХि рднрдХ्рдд-рдХрд╡िрдпों рдиे рдЬिрд╕ рд╕ाрдоाрди्рдп рдзрд░्рдо рдХी рд╕्рдеाрдкрдиा рдХी рдеी, рд╡рд╣ рдЬाрддि-рдкाँрддि рдХे рдмंрдзрди рд╕े рдкрд░े, рд╕ाрдоाрди्рдп рдоाрдирд╡рддा рдХे рдзрд░ाрддрд▓ рдкрд░ рд╕्рдеिрддि рдеा। рдЙрд╕рдоें рдЬाрддि-рднेрдж, рд╡рд░्рдЧ-рднेрдж рд╡ рдзрд░्рдо-рднेрдж рдЬैрд╕ी рджुрд░्рднाрд╡рдиा рдХो рд╕्рдеाрди рдирд╣ीं рдеा। рд╣िрди्рджी рдХे рдЕрди्рдп рдХिрд╕ी рдпुрдЧ рдоें рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдХे рд╕ाрд░्рд╡рднौрдо рдзрд░्рдо рдХी рд╕्рдеाрдкрдиा рд╣ुрдИ рдирд╣ीं рджिрдЦाрдпी рдкреЬрддी।
      рднрдХ्рдд-рдХाрд▓ीрди рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХा рд╕ाрд░ा рддाрдиा-рдмाрдиा рд╕рдорди्рд╡рдп рдХी рдЖрдзाрд░ рднूрдоि рдкрд░ рдмुрдиा рдЧрдпा рд╣ै। рдкीрдЫे рднрдХ्рддिрдХाрд▓ рдХे рд╡िрд╡िрдз рджाрд░्рд╢рдиिрдХ рд╕рдо्рдк्рд░рджाрдпों рдХा рд╡िрд╡ेрдЪрди рдХрд░рддे рд╕рдордп рджिрдЦाрдпा рдЬा рдЪुрдХा рд╣ै рдХि рднрдХ्рддि рдХे рд╕ाрд░े рд╕िрдж्рдзाрди्рдд рднाрд░рддीрдп-рдкрд░рдо्рдкрд░ा рдХे рджो рд╕рд╢рдХ्рдд рдоाрд░्рдЧों- рдЬ्рдЮाрди-рдоाрд░्рдЧ рдФрд░ рдХрд░्рдо-рдпोрдЧ рдХे рд░ूрдк рдоें рд╡िрдХрд╕िрдд рд╣ुрдпे рд╣ैं। рдкрд░рдо्рдкрд░ा рдк्рд░рдЪрд▓िрдд рдЬिрддрдиी рдЕрд▓рдЧ-рдЕрд▓рдЧ рд╡िрдЪाрд░рдзाрд░ाрдПँ рдеी, рд╕рднी рдХो рднрдХ्рдд рдХрд╡िрдпों рдиे рд╕рдорди्рд╡िрдд рдХрд░рдиे рдХा рдк्рд░рдпाрд╕ рдХिрдпा। рдЗрд╕ рдпुрдЧ рдХे рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдоें рднрдХ्рдд-рдХрд╡िрдпों рдж्рд╡ाрд░ा рдЙрдкрд╕्рдеिрдд рдХिрдпे рдЧрдпे рд╕рдорди्рд╡рдпों рдХे рд╡िрднिрди्рди рд░ूрдк рд╣ैं, рдФрд░ рд╕ाрд░ा рдХा рд╕ाрд░ा рд╕ाрд╣िрдд्рдп рд╕рдорди्рд╡рдп рдХी рднाрд╡рдиा рд╕े рдУрдд-рдк्рд░ोрдд рд╣ै।
      рд╕рди्рдд-рдХрд╡िрдпों рддрдеा рд╕ूрдлिрдпों рдиे рд╡िрд╢्рд╡ рдХे рд╡िрд╢ाрд▓ рдзрд░्рдоों- рд╣िрди्рджू рдФрд░ рдЗрд╕्рд▓ाрдо рдзрд░्рдо рдХा рд╕рдорди्рд╡рдп рдЙрдкрд╕्рдеिрдд рдХिрдпा। рдпे рджोрдиों рдзрд░्рдо рдПрдХ рджूрд╕рд░े рдХे рдХрдЯ्рдЯрд░ рд╡िрд░ोрдзी рдеे। рд╕рди्рдд рдХрд╡िрдпों рдФрд░ рд╕ूреЮी рд╕рди्рддों рдж्рд╡ाрд░ा рд╕्рдеाрдкिрдд рдХिрдпे рдЧрдпे рд╕ाрдоाрди्рдп рднрдХ्рддि рдоाрд░्рдЧ рдиे рдЗрди рджोрдиों рдзрд░्рдоों рдХे рд╡िрд░ोрдзों рдХो рджूрд░ рдХрд░ рдЗрди्рд╣ें рдПрдХ рдПрдХ рдзрд░्рдо рдХी рдЫाрдпा рдХे рдиीрдЪे рд▓ा рдмिрдаाрдпा। рдХрдмीрд░ рдХे рдоाрдирдиे рд╡ाрд▓ों рдоें рд╣िрди्рджू рдФрд░ рдоुрд╕рд▓рдоाрди рджोрдиों рд╣ी рдеे। рдЗрд╕ рдзाрд░्рдоिрдХ рд╕рдорди्рд╡рдп рдХे рдЕрддрд░िрдХ्рдд рдЗрди рджोрдиों рдХрд╡िрдпों рдиे рд╡िрд╡िрдз рд╕рдо्рдк्рд░рджाрдпों рдХे рд╕िрдж्рдзाрди्рддों рдХा рднी рд╕рдорди्рд╡рдп рдЙрдкрд╕्рдеिрдд рдХिрдпा। рдХрдмीрд░ рдиे рдЕрдж्рд╡ैрдд рд╡ेрджाрди्рдд, рдпोрдЧ рддрдеा рдмौрдж्рдз рд╕िрдж्рдзों рдФрд░ рдиाрдеों рдХे рд╡िрднिрди्рди рд╕िрдж्рдзाрди्рддों рдХो рдПрдХ рд╣ी рдордд рдоें рд╕рдорди्рд╡िрдд рдХिрдпा। рдЗрд╕ी рдк्рд░рдХाрд░ рдЬाрдпрд╕ी рдиे рдЗрд╕्рд▓ाрдоी рд╕ाрдзрдиा рдХे рд╕िрдж्рдзाрди्рддों рддрдеा рднाрд░рддीрдп рдпोрдЧ рд╕िрдж्рдзाрди्рддों рдХा рд╕рдорди्рд╡рдп рдЙрдкрд╕्рдеिрдд рдХिрдпा। рд╡ैрд╖्рдгрд╡-рдХрд╡ि рддुрд▓рд╕ी рдиे рдм्рд░ाрд╣्рдордг рдзрд░्рдо рдоें рдлैрд▓े рд╣ुрдпे рд╡िрд╡िрдз рд╕рдо्рдк्рд░рджाрдпों- рд╡ैрд╖्рдгрд╡, рд╢ैрд╡ рдФрд░ рд╢ाрдХ्рдд рд╕рднी рдХा рд╕рдорди्рд╡рдп рдЙрдкрд╕्рдеिрдд рдХिрдпा। рдиिрд░्рдЧुрдг рдФрд░ рд╕рдЧुрдг рдХा рд╕рдорди्рд╡рдп рддो рджрд░्рд╢рдиीрдп рд╣ै। рдХрдмीрд░ рдиिрд░्рдЧुрдг рдХे рдЙрдкाрд╕рдХ рд╣ोрддे рд╣ुрдпे рднी рд╕рдЧुрдг рдХी рд╕рд░ाрд╣рдиा рдХрд░рддे рд╣ैं। рдЗрд╕ी рдк्рд░рдХाрд░ рд╕рдЧुрдг рднрдХ्рддों рдХे рдЙрдкाрд╕्рдп рд░ाрдо рдФрд░ рдХृрд╖्рдг рд╕рдЧुрдг рд╣ोрддे рд╣ुрдП рднी, рдиिрд░ाрдХाрд░ рдкрд░рдм्рд░рд╣्рдо рдХे рдЕрд╡рддाрд░ рд╣ैं। рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рднрдХ्рдд-рдХрд╡िрдпों рдиे рд╡िрднिрди्рди рдорддों рдФрд░ рд╕िрдж्рдзाрди्рддों рдоें рд╕рдорди्рд╡рдп рдЙрдкрд╕्рдеिрдд рдХिрдпा।
      рд╕рднी рднрдХ्рдд рдХрд╡िрдпों рдиे рдЬ्рдЮाрди рдХो рднрдХ्рддि рдХा рдоूрд▓ рдоाрдиा। рдмिрдиा рдЬ्рдЮाрди рдХे рднрдХ्рддि рд╣ो рд╣ी рдирд╣ीं рд╕рдХрддी। рдкूрд░े рднрдХ्рддि рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдоें рдЬ्рдЮाрди, рдХрд░्рдо рдФрд░ рдЙрдкाрд╕рдиा рдоें рд╕рдорди्рд╡рдп рдЙрдкрд╕्рдеिрдд рдХрд░рдиे рдХा рдк्рд░рдпाрд╕ рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै। рдмिрдиा рдЗрди рддीрдиों рдХे рд╕рдорди्рд╡рдп рдХे рдХोрдИ рднी рдзрд░्рдо рд╕рдЬीрд╡ рд╣ो рд╣ी рдирд╣ीं рд╕рдХрддा- “рдХрд░्рдо рдХे рдмिрдиा рд╡рд╣ (рдзрд░्рдо) рд▓ूрд▓ा-рд▓ँрдЧреЬा, рдЬ्рдЮाрди рдХे рдмिрдиा рдЕрди्рдзा рдФрд░ рднрдХ्рддि рдХे рдмिрдиा рд╣ृрджрдпрд╡िрд╣ीрди рдХ्рдпा, рдиिрд╖्рдк्рд░ाрдг рд░рд╣рддा рд╣ै।” 6  
      рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╕рдорди्рд╡рдп рдХी рдЬो рдЙрдд्рдХрдЯ рднाрд╡рдиा рднрдХ्рдд рдХрд╡िрдпों рдоें рдоिрд▓рддी рд╣ैं, рд╡рд╣ рдЕрди्рдп рдХрд╡िрдпों рдоें рджुрд░्рд▓рдн рд╣ै। рдЗрд╕ी рднाрд╡рдиा рдХे рдХाрд░рдг рднрдХ्рддिрдХाрд▓ीрди рдХрд╡िрдпों рдХो рд╕рдоाрдЬ-рд╕ुрдзाрд░рдХ рддрдеा рд▓ोрдХрдиाрдпрдХ рдЖрджि рдЙрдкाрдзिрдпाँ рднी рджी рдЧрдпी рд╣ैं।
      рднрдХ्рддिрдХाрд▓ीрди-рд╕ाрд╣िрдд्рдп рд╢्рд░ेрд╖्рда рдзाрд░्рдоिрдХ рд╡िрдЪाрд░рдзाрд░ाрдУं рдФрд░ рднрдХ्рддि рдХे рдХाрд░рдг рдПрдХ рдУрд░ рддो рдордиुрд╖्рдп рдХे рдорди рдХो рд╕ंрддृрдк्рдд рдХрд░рддा рд╣ै, рджूрд╕рд░ी рдУрд░ рдЙрдЪ्рдЪ- рд╕्рддрд░ीрдп рд╕ाрд╣िрдд्рдпрдХ рдХृрддिрдпों рдХे рдиिрд░्рдоाрдг рдж्рд╡ाрд░ा рдЙрд╕рдХे рдорд╕्рддिрд╖्рдХ рдХो рднी рд╕ंрддुрд╖्рдЯ рдХрд░рддा рд╣ै। рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рд╣िрди्рджी рдХा рднрдХ्рддि-рд╕ाрд╣िрдд्рдп рд╡्рдпрдХ्рддि рдХे рд╣ृрджрдп рдФрд░ рдмुрдж्рдзि, рдорди рдФрд░ рдорд╕्рддिрд╖्рдХ рджोрдиों рд╣ी рдХो рд╕рди्рддुрд╖्рдЯ рдХрд░рдиे рд╡ाрд▓ा рд╕ाрд╣िрдд्рдп рд╣ै। рдЗрд╕ рдпुрдЧ рдХे рдХрд╡िрдпों рдиे рдЕрдкрдиे рдзाрд░्рдоिрдХ рд╕िрдж्рдзांрддो рд╕े рдк्рд░ेрд░िрдд рдХृрддिрдпों рдХे рдк्рд░рдгрдпрди рдХे рд╕ाрде рд╣ी рдЙрди्рд╣ें рдЙрдЪ्рдЪрдХोрдЯि рдХी рдХрд▓ाрдд्рдордХрддा рд╕े рднी рдордг्рдбिрдд рдХिрдпा рд╣ै। рддुрд▓рд╕ी рдХा рд░ाрдордЪрд░िрддрдоाрдирд╕, рд░ाрдо-рднрдХ्рддि рдХा рдк्рд░рддिрдкाрджрдХ рдЧ्рд░рди्рде рд╣ोрдиे рдХे рд╕ाрде рд╣ी рдПрдХ рд╢्рд░ेрд╖्рда рдорд╣ाрдХाрд╡्рдп рднी рд╣ै। рд╕ंрд╕्рдХृрдд рдЖрд▓ोрдЪрдХों рдиे рдПрдХ рд╢्рд░ेрд╖्рда рдорд╣ाрдХाрд╡्рдп рдХे рдЬिрддрдиे рд▓рдХ्рд╖рдг рдмрддाрдпे рд╣ैं рд╕рдмрдХे рд╕рдм ‘рд░ाрдордЪрд░िрддрдоाрдирд╕’ рдкрд░ рдШрдЯिрдд рд╣ो рдЬाрддे рд╣ैं। рдорд╣ाрдХрд╡ि рд╕ूрд░рджाрд╕ рдЕрдкрдиे ‘рд╕ूрд░рд╕ाрдЧрд░’ рдоें рд╡рд▓्рд▓рднाрдЪाрд░्рдп рдж्рд╡ाрд░ा рдЪрд▓ाрдпे рдЧрдпे рдкुрд╖्рдЯि-рдоाрд░्рдЧ рдХी рд╕्рдеाрдкрдиाрдУं рдХा рдиिрдмрди्рдзрди рдХрд░рдиे рдХे рд╕ाрде рд╣ी, рдЗрд╕े рдПрдХ рд╢्рд░ेрд╖्рда рдЧीрддिрдХाрд╡्рдп рдХी рдорд╣िрдоा рд╕े рдордг्рдбिрдд рдХрд░рдиा рдирд╣ीं рднूрд▓рддे। рд╣िрди्рджी рдЧीрддि-рдХाрд╡्рдп рдкрд░рдо्рдкрд░ा рдХा рдпрд╣ рд╕рд░्рд╡рд╢्рд░ेрд╖्рда рдХाрд╡्рдп-рдЧ्рд░рди्рде рдоाрдиा рдЬाрддा рд╣ै। рдорд╣ाрдд्рдоा рдХрдмीрд░ рдХी ‘рд╡ाрдгी’ рдЕрдЯрдкрдЯी рд╣ोрддे рд╣ुрдпे рднी рдХрдИ рд╕्рдерд▓ों рдкрд░ рднाрд╡ाрдд्рдордХрддा рд╕े рдпुрдХ्рдд рд╣ै। рдк्рд░ेрдо рдоें рдЧрджрдЧрдж рд╣ोрдХрд░ рдЬрдм рд╡े рдЕрдкрдиे рдиिрд░्рдЧुрдг рд░ाрдо рдХा рд╕्рдорд░рдг рдХрд░рддे рд╣ैं рддो рдХрд╡िрдд्рд╡ рдЕрдкрдиे рдЖрдк рд╣ी рдЙрдирдХा рдЕрдиुрд╕рд░рдг рдХрд░рдиे рд▓рдЧрддा рд╣ै। рд╕ूрдлी рдХрд╡ि рдЬाрдпрд╕ी рдХा ‘рдкрдж्рдоाрд╡рдд’ рддो рд╣िрди्рджी рдХा рдк्рд░рдердо рдк्рд░рдоाрдгिрдХ рдорд╣ाрдХाрд╡्рдп рд╣ी рдоाрдиा рдЬाрддा рд╣ै। рдЗрд╕рдоें рдлाрд░рд╕ी рдФрд░ рднाрд░рддीрдп рдХाрд╡्рдп- рд╢ैрд▓िрдпों рдФрд░ рд╡рд░्рдгрдиों рдХा рдЬो рдЧंрдЧा-рдпрдоुрдиी-рдпोрдЧ рдЙрдкрд╕्рдеिрдд рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै, рд╡рд╣ рдЧ्рд░рди्рде рдХो рдЕрдж्рдмрднुрдд рдХрд▓ाрдд्рдордХрддा рд╕े рдпुрдХ्рдд рдмрдиा рджेрддा рд╣ै। рдирди्рджрджाрд╕ рдЖрджि рдХрд╡िрдпों рдиे ‘рднँрд╡рд░рдЧीрдд’, ‘рд░ाрд╕рдкंрдЪाрдз्рдпाрдпी’ рдЬैрд╕े рд╕ुрди्рджрд░ рдЦрдг्рдб-рдХाрд╡्рдпों рдХी рд░рдЪрдиा рдХी рд╣ै। рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рднрдХ्рддिрдХाрд▓ीрди рд╕ाрд╣िрдд्рдп, рд╢्рд░ेрд╖्рда рдХрд╣े рдЬा рд╕рдХрдиे рд╡ाрд▓े рдЕрдиेрдХ рдорд╣ाрдХाрд╡्рдпों, рдЦрдг्рдб-рдХाрд╡्рдпों, рдЧीрддि-рдХाрд╡्рдпों рддрдеा рдЕрдж्рднुрдд рдк्рд░рднाрд╡рдХाрд░ी рдЕрд╕ंрдЦ्рдп рдлुрдЯрдХрд░ рдкрджों рдпा рдоुрдХ्рддрдХ рдХрд╡िрддाрдУं рд╕े рдУрдд-рдк्рд░ोрдд рд╣ै। рд░рд╕-рдЫंрдж, рдЕрд▓ंрдХाрд░, рд░ीрддि, рдЧुрдг рдЬैрд╕े рдХाрд╡्рдп рдХे рд╕рднी рдЕंрдЧो рд╕े рдЗрди рднрдХ्рддों рдХा рдХाрд╡्рдп рдпुрдХ्рдд рд╣ै। рднाрд╖ा рдХी рджृрд╖्рдЯि рд╕े рднी рдпुрдЧ рдХे рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдоें рджो рд╢्рд░ेрд╖्рда рд▓ोрдХ-рднाрд╖ाрдУं рдЕрд╡рдзी, рдм्рд░рдЬ рдХा рдк्рд░рдпोрдЧ рд╣ुрдЖ рд╣ै। рддुрд▓рд╕ीрджाрд╕ рдиे ‘рдЕрд╡рдзी’ рдХो рдЕрдкрдиे рдЪрд░рдо рдЙрдд्рдХрд░्рд╖ рддрдХ рдкрд╣ुрдЪा рджिрдпा рд╣ैं।
      рд╣िрди्рджी рдХे рдЙрдкрд░्рдпुрдХ्рдд рд░рдЪрдиाрдд्рдордХ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХे рдЕрддрд░िрдХ्рдд рдпрд╣ рдпुрдЧ рджाрд░्рд╢рдиिрдХ рд╕िрдж्рдзांрддो рдХा рдк्рд░рддिрдкाрджрди рдХрд░рдиे рд╡ाрд▓े рд╢्рд░ेрд╖्рда рдЧ्рд░ंрдеो рддрдеा рдХाрд╡्рдп рдХी рдЖрд▓ोрдЪрдиा рд╕े рд╕рдо्рдмрди्рдзिрдд рдЕрдиेрдХ рдЧ्рд░ंрдеो, рдк्рд░ाрдЪीрди рдЧ्рд░рди्рдеों рдкрд░ рдХी рдЧрдпी рдЯीрдХाрдУं рдЖрджि рд╕े рднी рдпुрдХ्рдд рд╣ै। рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдХे рдЧ्рд░ंрдеों рдХी рд░рдЪрдиा рдк्рд░ाрдпः рд╕ंрд╕्рдХृрдд рдоें рд╣ुрдИ рд╣ै। рдиाрднाрджाрд╕рдХृрдд ‘рднрдХ्рддрдоाрд▓’ рдЬैрд╕े рдХृрддिрдпाँ рдХाрд╡्рдп рдХे рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдХा рднी рдж्рдпोрддрди рдХрд░рдиे рд╡ाрд▓ी рд╣ैं। рдЧрдгिрдд, рдЬ्рдпोрддिрд╖ рдПрд╡ं рдЗрддिрд╣ाрд╕ рд╕े рд╕рдо्рдмрди्рдзिрдд рдЕрдиेрдХ рдЧ्рд░ंрдеो рдХी рд░рдЪрдиा рднी рдЗрд╕ рдпुрдЧ рдоें рд╣ुрдИ, рдпрд╣ рджेрдЦा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ैं।
      рд╡िрд╢्рд╡ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХे рд╢्рд░ेрд╖्рда рдХрд╡िрдпों, рдорд╣ाрдХрд╡िрдпों рдоें рдПрд╡ं рдк्рд░рддिрднा-рд╕ंрдкрди्рди рд╕ाрд╣िрдд्рдпрдХाрд░ों рдоें рдордз्рдпрдХाрд▓ рдХे рдХрд╡िрдпों рдХा рд╕्рдеाрди рд╕рд░्рд╡ोрдкрд░ि рд╣ै। рдЗрди рдХрд╡िрдпों рдиे рд╕рдд्рдп рдХी рдиींрд╡ рдкрд░ рдЬीрд╡рди, рдЬрдЧрдд рдФрд░ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХी рдЬिрди рднिрдд्рддिрдпों рдХा рдиिрд░्рдоाрдг рдХिрдпा, рд╡े рд▓ोрдХ рдХрд▓्рдпाрдгрдХाрд░ी рдФрд░ рд╕рдорди्рд╡рдпрдХाрд░ी рд╣ै рдФрд░ рдЙрд╕рдХा рд╡рд░्рдг्рдп рд╡िрд╖рдп рдЕрдерд╡ा рдк्рд░рддिрдкाрдж्рдп рдоाрдирд╡ рд╣ै। рдЕрд╕्рддु, рдКрдкрд░ рдмрддाрдпी рдЧрдпी рд╡िрд╢ेрд╖рддाрдУं рдХो рджृрд╖्рдЯि рдоें рд░рдЦрдХрд░ рд╣ी рдбॉ. рд╢्рдпाрдорд╕ुрди्рджрд░ рджाрд╕ рдк्рд░рднृрддि  рдЗрддिрд╣ाрд╕рдХाрд░ों рдиे рд╣िрди्рджी- рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХे рднрдХ्рддिрдХाрд▓ рдХो ‘рд╕्рд╡рд░्рдг рдпुрдЧ’ рдХрд╣ा рд╣ै।


рд╕рди्рджрд░्рдн:-
1.       рдХाрд╡्рдп-рдк्рд░рдХाрд╢: рдЖрдЪाрд░्рдп рдордо्рдордЯ, рдкृрд╖्рда- 37, рднाрд░рддीрдп рд╡िрдж्рдпा рднрд╡рди, рд╡ाрд░ाрдгрд╕ी-1, рдж्рд╡िрддीрдп рд╕ंрд╕्рдХрд░рдг-1967
2.       рд░рд╕рдЧंрдЧाрдзрд░ (рдкрдг्рдбिрддрд░ाрдЬ рдЬрдЧрди्рдиाрде) : рд╕рдо्рдкाрджрдХ- рд╢्рд░ी рджुрд░्рдЧाрдк्рд░рд╕ाрдж рдПрд╡ं рд╢्рд░ी рд╡ाрд╕ुрджेрд╡ рд╢рд░्рдоा, рдкृрд╖्рда- 4, рдиिрд░्рдгрдп рд╕ाрдЧрд░ рдк्рд░ेрд╕, рдмрдо्рдмрдИ, 1934 рдЪрддुрд░्рде рд╕ंрд╕्рдХрд░рдг
3.       рдХрдмीрд░ рдЧ्рд░ंрдеाрд╡рд▓ी (рдбॉ. рд╢्рдпाрдо рд╕ुрди्рджрд░ рджाрд╕ рдж्рд╡ाрд░ा рд╕рдо्рдкाрджिрдд) : рдЯीрдХाрдХाрд░ рдбॉ. рд░ाрдЬेрд╢्рд╡рд░ рдк्рд░рд╕ाрдж рдЪрддुрд░्рд╡ेрджी, рдкृрд╖्рда-293, рдк्рд░рдХाрд╢рди рдХेрди्рдж्рд░ рд░ेрд▓рд╡े рдХ्рд░ाрд╕िंрдЧ, рд╕ीрддाрдкुрд░ рд░ोрдб, рд▓рдЦрдирдК- 226022, рдЖрдард╡ाँ рд╕ंрд╕्рдХрд░рдг
4.       рдд्рд░िрд╡ेрдгी (рдЖрдЪाрд░्рдп рд░ाрдордЪрди्рдж्рд░ рд╢ुрдХ्рд▓) : рд╕рдо्рдкाрджрдХ- рдбॉ. рд░ाрдордЪрди्рдж्рд░ рддिрд╡ाрд░ी, рдкृрд╖्рда-5, рд╡िрд╢्рд╡рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп рдк्рд░рдХाрд╢рди,рдЪौрдХ, рд╡ाрд░ाрдгрд╕ी- 221001, рд╕ंрд╕्рдХрд░рдг- 2002
5.       рдЬाрдпрд╕ी-рдЧ्рд░рди्рдеाрд╡рд▓ी: рд╕рдо्рдкाрджрдХ- рд░ाрдЬрдиाрде рд╢рд░्рдоा, рдкृрд╖्рда-150, рд╡िрдиोрдж рдкुрд╕्рддрдХ рдорди्рджिрд░, рд░ांрдЧेрдп рд░ाрдШрд╡ рдоाрд░्рдЧ, рдЖрдЧрд░ा- 2, рдкंрдЪрдо рд╕ंрд╕्рдХрд░рдг-1975
6.       рд╣िрди्рджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХा рдЗрддिрд╣ाрд╕: рдЖрдЪाрд░्рдп рд░ाрдордЪрди्рдж्рд░ рд╢ुрдХ्рд▓, рдкृрд╖्рда-61, рдк्рд░рдХाрд╢рди рд╕ंрд╕्рдеाрди, рджрдпाрдирди्рдж рдоाрд░्рдЧ, рджрд░िрдпाрдЧंрдЬ, рдирдпी рджिрд▓्рд▓ी-110002, рд╕ंрд╕्рдХрд░рдг-2007   

1 comment :

We welcome your comments related to the article and the topic being discussed. We expect the comments to be courteous, and respectful of the author and other commenters. Setu reserves the right to moderate, remove or reject comments that contain foul language, insult, hatred, personal information or indicate bad intention. The views expressed in comments reflect those of the commenter, not the official views of the Setu editorial board. рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рд░рдЪрдиा рд╕े рд╕рдо्рдмंрдзिрдд рд╢ाрд▓ीрди рд╕рдо्рд╡ाрдж рдХा рд╕्рд╡ाрдЧрдд рд╣ै।