рднрдХ्рддिрдХाрд▓ीрди рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХी рдкुрдирд░्рд╡्рдпाрдЦ्рдпा рдк्рд░ेрдордоाрд░्рдЧी рд╕ंрддों рдХे рд╡िрд╢ेрд╖ рд╕ंрджрд░्рдн рдоें

рдорд╣ेंрдж्рд░ рдХुрдоाрд░ рдЬाрдЯ

рд╢ोрдзाрд░्рдеी, рд╣िंрджी рд╡िрднाрдЧ, рд░ाрдЬрд╕्рдеाрди рд╡िрд╢्рд╡рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп, рдЬрдпрдкुрд░
рдЪрд▓рднाрд╖: +91 779 282 6000 рдИрдоेрд▓: mahendrajaat943@gmail.com

рд╣िंрджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХे рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдоें рджूрд╕рд░ा рднाрдЧ рдЕрдерд╡ा рдХाрд▓рдЦंрдб рд╣ै рднрдХ्рддिрдХाрд▓। рдЬिрд╕े рд╡िрднिрди्рди рд╡िрдж्рд╡ाрдиों рдиे рдЕрд▓рдЧ-рдЕрд▓рдЧ рдиाрдоों рд╕े рдкुрдХाрд░ा рд╣ै। рдЗрд╕ рдХाрд▓ рдХा рд╕рдордп 1375 рд╕े 1700 рд╡िреж рд╕ं рддрдХ рд╕्рд╡ीрдХाрд░ा рдЧрдпा рд╣ै। рд╣िрди्рджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдФрд░ рд╕ंрд╡ेрджрдиा рдХा рд╡िрдХाрд╕ рдоें рдЖрдЪाрд░्рдп рд░ाрдорд╕्рд╡рд░ूрдк рдЪрддुрд░्рд╡ेрджी рд▓िрдЦрддे рд╣ैं – “рднрдХ्рддिрдзाрд░ा рдХा рд╡िрдХाрд╕ рдЗрддिрд╣ाрд╕рдХाрд░ों рдХो рдХुрдЫ рдЕрдЯрдкрдЯा рд╕ा рд▓рдЧрддा рд░рд╣ा рд╣ै, рдпрдж्рдпрдкि рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдЕрдзिрдХ рдз्рдпाрди рдмрд░ाрдмрд░ рдЗрд╕ рдкрдХ्рд╖ рдкрд░ рджिрдпा рд╣ै рдХि рд╡ीрд░рдЧाрдеा рдХाрд▓ рдХे рдмाрдж рд╕рд╣рд╕ा рднрдХ्рддि-рднाрд╡рдиा рдХा рдЙрджрдп рдХैрд╕े рд╣ुрдЖ рдЕрдкрдиे ‘рд░рд╣рд╕्рдпрд╡ाрдж’ рд╢ीрд░्рд╖рдХ рдиिрдмंрдз рдоें рдЬрдпрд╢ंрдХрд░ рдк्рд░рд╕ाрдж рдиे рдЗрд╕ рд╕्рдеिрддि рдХी рд╡्рдпाрдЦ्рдпा рдпрд╣ рдХрд╣ рдХрд░ рдХी рд╣ै рдХि, “рджुःрдЦрд╡ाрдж рдЬिрд╕ рдордирдирд╢ैрд▓ी рдХा рдлрд▓ рдеा рд╡рд╣ рдмुрдж्рдзि рдпा рд╡िрд╡ेрдХ рдХे рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рддрд░्рдХों рдХे рдЖрд╢्рд░рдп рдоें рдмреЭрддी рд╣ी рд░рд╣ी, рдЕрдиाрдд्рдорд╡ाрдж рдХी рдк्рд░рддिрдХ्рд░िрдпा рд╣ोрдиी рд╣ी рдЪाрд╣िрдП। рдлрд▓рдд: рдкिрдЫрд▓े рдХाрд▓ рдоें рднाрд░рдд рдХे рджाрд░्рд╢рдиिрдХ рдЕрдиाрдд्рдорд╡ाрджी рд╣ी рднрдХ्рддिрд╡ाрджी рдмрдиे рдФрд░ рдмुрдж्рдзिрд╡ाрдж рдХा рд╡िрдХाрд╕ рднрдХ्рддि рдХे рд░ूрдк рдоें рд╣ुрдЖ।” рдлिрд░ рдХुрдЫ рд╡्рдпंрдЧ्рдп рдХी рдоुрдж्рд░ा рдоें рдк्рд░рд╕ाрдж рдЖрдЧे рдХрд╣рддे рд╣ैं, “рдЬिрди-рдЬिрди рд▓ोрдЧों рдоें рдЖрдд्рдо рд╡िрд╢्рд╡ाрд╕ рдирд╣ीं рдеा, рдЙрди्рд╣ें рдПрдХ рдд्рд░ाрдгрдХाрд░ी рдХी рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддा рд╣ुрдИ।” рдХрд╡ि рдк्рд░рд╕ाрдж рдХी рдпрд╣ рд╡्рдпाрдЦ्рдпा рдЖрд▓ोрдЪрдХ рд░ाрдордЪрди्рдж्рд░ рд╢ुрдХ्рд▓ рдХे рдПрдХ рд╡िрд╢ेрд╖ рджृрд╖्рдЯिрдХोрдг рд╕े рдПрдХ рднिрди्рди рд╕्рддрд░ рдкрд░ рдЬुреЬ рдЬाрддी рд╣ै। рдЬिрд╕े рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдЕрдкрдиे рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдоें ‘рд╡ीрд░рдЧाрдеा рдХाрд▓’ рдХрд╣ा, рд╡рд╣ाँ рдЖрдд्рдорд╡िрд╢्рд╡ाрд╕ рдХा рднाрд╡ рдЫुрдЯ рдЬाрддा рд╣ै, рдФрд░ рднрдХ्рддि-рднाрд╡рдиा рдоुрдЦрд░ рд╣ो рдЙрдарддी рд╣ै, рдХाрд░рдг рдХि рдкिрдЫрд▓े рдХुрдЫ рд╡рд░्рд╖ों рдоें рдЗрд╕ рдоुрдж्рджे рдкрд░ рдЗрддрдиी рдмрд╣рд╕ें рд╣ो рдЪुрдХी рд╣ैं рдХि рдХुрдЫ рдирд╡ोрдЪाрд░ рдпा рдирд╡ोрди्рдоेрд╖ी рд╕ंрдХрд▓्рдкрдиाрдПं рдЙрднрд░ рдХрд░ рд╕ाрдордиे рдЖ рд╣ी рдирд╣ीं рдкा рд░рд╣ी। рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рд░ाрдордЪंрдж рд╢ुрдХ्рд▓ рдХे рдж्рд╡ाрд░ा рдХी рдЧрдИ рдРрддिрд╣ाрд╕िрдХ рд╕рди्рджрд░्рднों рдХी рд╡्рдпाрдЦ्рдпा рдФрд░ рдк्рд░рд╕ाрдж рдХे рджाрд░्рд╢рдиिрдХ рд╕рди्рджрд░्рдн рдХी рд╡्рдпाрдЦ्рдпा рдПрдХ-рджूрд╕рд░े рдХी рдкूрд░рдХ рдмрди рдЬाрддी рд╣ै।

рднрдХ्рддिрдХाрд▓ рдХी рдЗрд╕ी рд╡्рдпाрдЦ्рдпा рдХे рдЕрдЧрд▓े рдЪрд░рдг рдоें рдЧ्рд░िрдпрд░्рд╕рди, рд░ाрдордЪрди्рдж्рд░ рд╢ुрдХ्рд▓ рдФрд░ рд╣рдЬाрд░ीрдк्рд░рд╕ाрдж рдж्рд╡िрд╡ेрджी рднрдХ्рддि рдХे рдЙрджрдп рдХी рд╡्рдпाрдЦ्рдпा рднिрди्рди рд░ूрдкों рдоें рдХрд░рддे рд╣ैं। рдпूँ рд╣िंрджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХा рд╕рдорд╕्рдд рдордз्рдпрдХाрд▓ीрди рднाрдЧ рд░ाрдЬрдиीрддिрдХ рдПрд╡ं рд╕ाрд╣िрдд्рдпिрдХ рджृрд╖्рдЯि рд╕े рднाрд░рдд рдоें рдоुрд╕्рд▓िрдо рд╕ाрдо्рд░ाрдЬ्рдп рдХे рдХ्рд░рдоिрдХ рдЙрдд्рдеाрди-рдкрддрди рдХा рдпुрдЧ рддो рд╣ै рд╣ी рд╡рд╣ीं рджूрд╕рд░ी рдУрд░ рд╢ाрд╕рдХीрдп рд╕рдд्рддा рдХी рджृрд╖्рдЯि рд╕े рдЗрд╕ рдпुрдЧ рдХी рджीрд░्рдШ рдЕрд╡рдзि рдоें рд╣ुрдП рд╡िрднिрди्рди рдкрд░िрд╡рд░्рддрди рднी рд╢ाрдоिрд▓ рд╣ैं। рдЗрд╕ी рдХाрд░рдг рд╕े рд╡िрд╢ेрд╖ рдХрд░ рдЗрд╕ рдХाрд▓ рдоें рдЗрддिрд╣ाрд╕ рд▓ेрдЦрди рдХी рджृрд╖्рдЯि рд╕े рдЖрдо рдЬрдирддा рддрдеा рд╕рдд्рддा рдХे рдордз्рдп рдПрдХ рд╕ंрдШрд░्рд╖ рд▓рдЧाрддाрд░ рдмрдиा рд╣ुрдЖ рджिрдЦाрдИ рджेрддा рд╣ै। рджрд░рдЕрд╕рд▓ рдЗрд╕ рдХाрд▓ рдоें рднрдХ्рддि рдХी рдзाрд░ा рдХे рд╕ाрде-рд╕ाрде рдХाрд╡्рдп рдХी рдЕрдиेрдХ рдкрд░рдо्рдкрд░ाрдПं рднी рд╕рдоाрдиांрддрд░ рд░ूрдк рд╕े рд╕рдХ्рд░िрдп рд░рд╣ी рд╣ैं। ‘рд╣िंрджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдпुрдЧ рдФрд░ рдк्рд░рд╡ृрдд्рддिрдпां’ рдХे рднрдХ्рддिрдХाрд▓ рдХी рднूрдоिрдХा ‘рдбॉреж рд╢िрд╡рдХुрдоाрд░ рд╢рд░्рдоा’ рд▓िрдЦрддे рд╣ैं – “рд╢ुрдХ्рд▓ рдЬी рдиे рдЬ्рдЮाрдиाрд╢्рд░рдпी, рдк्рд░ेрдоाрд╢्рд░рдпी, рдХृрд╖्рдг рднрдХ्рддि рддрдеा рд░ाрдо-рднрдХ्рддि рдХी рдзाрд░ाрдУं рдХा рдЙрд▓्рд▓ेрдЦ рддो рдХिрдпा рд╣ै рдХिрди्рддु рдЙрди्рд╣ोंрдиे рд░рд╕िрдХ рднрдХ्рддि рдХी рдПрдХ рд╕рд╢рдХ्рдд рдХाрд╡्рдп рдзाрд░ा рдХी рдЙрдкेрдХ्рд╖ा рдХрд░ рджी рд╣ै। рд╣рдоाрд░ा рдпрд╣ рд╡िрд╢्рд╡ाрд╕ рд╣ै рдХि рд╕рдоूрдЪे рдордз्рдпрдХाрд▓ рдоें рдХाрд╡्рдп рдХी рд╕рдоाрди рдзाрд░ाрдПँ рдк्рд░рд╡ाрд╣िрдд рд╣ोрддी рд░рд╣ी рд╣ैं।

рдЗрд╕ рд╕рдм рдХे рдордз्рдп рджेрдЦा рдЬाрдП рддो рдРрд╕ी рдмाрдд рднी рдирд╣ीं рд╣ै рдХि рд╕рднी рдоुрд╕рд▓рдоाрди рд╢ाрд╕рдХ рд╣िрди्рджुрдУं рдХे рдк्рд░рддि рдЕрдиुрджाрд░ рдФрд░ рдЕрд╕рд╣िрд╖्рдгु рд░рд╣े рд╣ों। “рдмрд╣ुрдд рд╕े рдоुрд╕्рд▓िрдо рд╢ाрд╕рдХों рдиे рд╕ंрд╕्рдХृрдд рддрдеा рджेрд╢ी рднाрд╖ाрдУं рдХे рд╕ाрд╣िрдд्рдп, рд╕ंрдЧीрдд рдФрд░ рдХрд▓ा рдХो рдк्рд░ोрдд्рд╕ाрд╣рди рджिрдпा। рдХрд╢्рдоीрд░ рдХे рдЬैрдиुрд▓ाрдм्рджीрди рдХे рдк्рд░ोрдд्рд╕ाрд╣рди рд╕े рдЬोрдирд░ाрдЬ рдиे рд╕ंрд╕्рдХृрдд рдоें рджूрд╕рд░ी рд░ाрдЬрддрд░ंрдЧिрдгी рд▓िрдЦी। рдЬौрдирдкुрд░ рдХे рд╕ुрд▓्рддाрдиों рдиे рд╢ाрд╕्рдд्рд░ीрдп рд╕ंрдЧीрдд рдХा рдкुрдирд░ुрдж्рдзाрд░ рдХрд░рд╡ाрдпा рдФрд░ рд╕ंрдЧीрдд рд╢िрд░ोрдордгि рдиाрдордХ рдЧ्рд░рди्рде рд╕ंрд╕्рдХृрдд рдоें рддैрдпाрд░ рд╣ुрдЖ। рд╣ुрд╕ैрди рд╢ाрд╣ рдмंрдЧाрд▓ी рдиे рдорд╣ाрднाрд░рдд рдФрд░ рднाрдЧрд╡рдд рдХा рдмंрдЧाрд▓ी рдоें рдЕрдиुрд╡ाрдж рдХрд░рд╡ाрдпा।” рд╕рдЪ рдпрд╣ рднी рд╣ै рдХि рдЕрдзिрдХांрд╢ рдоुрд╕рд▓рдоाрди рд╢ाрд╕рдХ рднाрд░рддीрдп рд╣ी рдеे। рджрд░рдЕрд╕рд▓ рдпे рд╕рднी рд╡िрд╡ाрдж рдЙрд╕ рд╕рдордп рдЗрддिрд╣ाрд╕рдмोрдз рдХे рд╕ाрде-рд╕ाрде рдЕрдкрд░ाрдз рдмोрдз рд╕े рднी рд▓рдЧрдиे рд▓рдЧрддे рд╣ैं рдЬрдм рд╡िрд╢ेрд╖рдХрд░ рдРрд╕े рд╕ंрдХрдЯों рдХे рджौрд░ рдоें рд╣рддाрд╢, рдиिрд░ाрд╢ рд▓ोрдЧों рдж्рд╡ाрд░ा рднाрдЧ्рдп рдХो рдХोрд╕ा рдЬाрддा рд╣ै। рд╣िंрджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХे рднрдХ्рддिрдХाрд▓ीрди рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдоें рднी рджो рд╡рд░्рдЧ рднрдХ्рддि рдХे рднिрди्рди-рднिрди्рди рдоाрд░्рдЧ рдкрд░ рдмंрдЯे рд╣ुрдП рдеे। рдПрдХ рд╕рдЧुрдг рдФрд░ рджूрд╕рд░ा рдиिрд░्рдЧुрдг рдлिрд░ рдЖрдЧे рдЪрд▓рдХрд░ рдЗрдирдоें рднी рд╡िрднेрдж рдФрд░ рд╡िрднिрди्рдирддाрдПँ рджेрдЦрдиे рдХो рдоिрд▓рддी рд╣ै। рдорд╕рд▓рди рд╕ूрдлी рдХाрд╡्рдп рдзाрд░ा, рд╕ंрдд рдХाрд╡्рдпрдзाрд░ा, рд░ाрдо рдХाрд╡्рдп рдзाрд░ा, рдХृрд╖्рдг рдХाрд╡्рдпрдзाрд░ा рдЗрдд्рдпाрджि рдФрд░ рдЗрди рд╡िрднिрди्рди рд╡िрдж्рд╡ाрдиों рдиे рдЗрд╕े рднी рдЕрдкрдиे-рдЕрдкрдиे рдордд-рдорддाрди्рддрд░ों рд╕े рд╕्рдкрд╖्рдЯ рдХрд░рдиे рдХा рдк्рд░рдпाрд╕ рдХिрдпा। рднрдХ्рддि рдХाрд▓ рдХे рджौрд░ाрди рдЬो рдк्рд░рдоुрдЦ рдШрдЯрдиा рд╣ुрдИ рд╡рд╣ рдеी рд╣िрди्рджू рдФрд░ рдоुрд╕्рд▓िрдо рд╕ंрд╕्рдХृрддिрдпों рдХे рдПрдХ-рджूрд╕рд░े рд╕े рдк्рд░рднाрд╡िрдд рд╣ोрдХрд░ рдкाрд╕ рдЖрдиा। рдЗрд╕ рдХाрд▓ рдоें рдоुрд╕्рд▓िрдо рдЖрдХ्рд░ाрди्рддाрдУं рдХे рдЖрдиे рд╕े рдПрдХ рдлाрдпрджा рдпрд╣ рднी рд╣ुрдЖ рдХि рд╕ंрдЧीрдд, рдЪिрдд्рд░, рдиिрд░्рдоाрдг рдЖрджि рд╡िрднिрди्рди рдХрд▓ाрдУं рдоें рдЗрд╕рдиे рднाрд░рддीрдп  рд╕ंрд╕्рдХृрддि рдХो рдЗрд╕ рдХрджрд░ рдЕрдкрдиे рдоें рдШुрд▓ा рдоिрд▓ा рдХि рдкрд░рд╕्рдкрд░ рджोрдиों рдХो рдкрд╣рдЪाрдирдиा рдоुрд╢्рдХिрд▓ рдк्рд░рддीрдд рд╣ोрддा рдеा।

рдХिрди्рддु рд╡рд╣ीं рд╣िंрджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХे рдорд╣ाрди рдПрд╡ं рд╡рд░िрд╖्рда рд╡िрдж्рд╡ाрди рдЖрдЪाрд░्рдп рд░ाрдордЪрди्рдж्рд░ рд╢ुрдХ्рд▓ рднрдХ्рддि рдЖंрджोрд▓рди рдХो рдкрд░ाрдЬिрдд рдордиोрд╡ृрдд्рддि рдХा рдкрд░िрдгाрдо рддрдеा рдоुрд╕्рд▓िрдо рд░ाрдЬ्рдп рдХी рдк्рд░рддिрд╖्рдаा рдХी рдк्рд░рддिрдХ्рд░िрдпा рдоाрдирддे рд╣ैं рдФрд░ рд▓िрдЦрддे рд╣ैं – “рдЕрдкрдиे рдкौрд░ुрд╖ рд╕े рд╣рддाрд╢ рдЬाрддि рдХे рд▓िрдП рднрдЧрд╡ाрди рдХी рд╢рдХ्рддि рдФрд░ рдХрд░ुрдгा рдХी рдУрд░ рдз्рдпाрди рд▓े рдЬाрдиे рдХे рдЕрддिрд░िрдХ्рдд рджूрд╕рд░ा рдоाрд░्рдЧ рд╣ी рдХ्рдпा рдеा ?” рдЖрджिрдХाрд▓ рдоें рдЬрд╣ाँ рднрдХ्рддि рдФрд░ рдзाрд░्рдоिрдХрддा рдХी рд╕्рдеिрддि рд╢ांрдд рдмрдиी рд╣ुрдИ рдеी। рд╡рд╣ीं рдкूрд░्рд╡рдордз्рдпрдХाрд▓ рдоें рдпрд╣ рдХुрдЫ рдЙрдЧ्рд░ рд╣ो рд╡िрднिрди्рди рд╕рдоुрджाрдпों рдоें рдмंрдЯ рдЧрдИ। рдЖрджिрдХाрд▓ рдоें рд╡ैрджिрдХ рдпрдЬ्рдЮ, рдоूрд░्рддि-рдкूрдЬा, рдЬैрди рдПрд╡ं рдмौрдж्рдз рдЙрдкाрд╕рдиा рдкрдж्рдзрддिрдпाँ рдПрдХ рд╕ाрде рдЪрд▓ рд░рд╣ी рдеीं  рдХिрди्рддु рд╕ाрддрд╡ीं рд╕рджी рдоें рдЗрдирдоें рдкрд░िрд╡рд░्рддрди рдЖрд░рдо्рдн рд╣ुрдЖ рдФрд░ рднрдХ्рддि рджрдХ्рд╖िрдг рд╕े рд╣ोрддे рд╣ुрдП рдЙрдд्рддрд░ рдХी рдУрд░ рд▓ौрдЯрдиे рд▓рдЧी। рдЕрдкрдиे рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдЧ्рд░рди्рде ‘рд╣िंрджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХा рдЗрддिрд╣ाрд╕’ рдХे рджूрд╕рд░े рднाрдЧ ‘рднрдХ्рддिрдХाрд▓ рдХी рдкूрд░्рд╡рдкीрдаिрдХा’ рдоें рдбॉреж рдирдЧेрди्рдж्рд░ рд▓िрдЦрддे рд╣ैं – “рднрдХ्рддिрдХाрд▓ рд╕े рддाрдд्рдкрд░्рдп рдЙрд╕ рдХाрд▓ рд╕े рд╣ै рдЬिрд╕рдоें рдоुрдЦ्рдпрдд: рднाрдЧрд╡рдд рдзрд░्рдо рдХे рдк्рд░рдЪाрд░-рдк्рд░рд╕ाрд░ рдХे рдкрд░िрдгाрдорд╕्рд╡рд░ूрдк рднрдХ्рддि рдЖंрджोрд▓рди рдХा рд╕ूрдд्рд░рдкाрдд рд╣ुрдЖ рдеा рдФрд░ рдЙрд╕рдХी рд▓ोрдХोрди्рдоुрдЦी рдк्рд░рд╡ृрдд्рддि рдХे рдХाрд░рдг рдзीрд░े-рдзीрд░े рд▓ोрдХ-рдк्рд░рдЪрд▓िрдд рднाрд╖ाрдПँ рднрдХ्рддिрднाрд╡рдиा рдХी рдЕрднिрд╡्рдпрдХ्рддि рдХा рдоाрдз्рдпрдо рдмрдирддी рдЧрдпी рдФрд░ рдХाрд▓ाрди्рддрд░ рдоें рднрдХ्рддि рд╡िрд╖рдпрдХ рд╡िрдкुрд▓ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХी рдмाреЭ рд╕ी рдЖ рдЧрдИ।” рдЗрд╕рдХे рдкрд╢्рдЪाрдд рдкूрд░्рд╡рдордз्рдпрдХाрд▓ рдХी рдиिрд░्рдЧुрдг рднрдХ्рддिрдзाрд░ा рдХे рдЕंрддрд░्рдЧрдд рд╕ूрдлी рдХाрд╡्рдпрдзाрд░ा рднी рдкрдирдкी। рдЬिрд╕े рдк्рд░ेрдордоाрд░्рдЧी рдХाрд╡्рдпрдзाрд░ा рднी рдХрд╣ा рдЬाрддा рд╣ै। рдЗрд╕े рдк्рд░ेрдордоाрд░्рдЧी рдпाрдиी рд╕ूрдлी рд╢ाрдЦा, рдк्рд░ेрдо рдХाрд╡्рдп, рдк्рд░ेрдордХрдеाрдирдХ рдХाрд╡्рдп, рдк्рд░ेрдоाрдЦ्рдпाрдирдХ рдХाрд╡्рдп,  рд╕ूрдлी рдХाрд╡्рдп рднी рдХрд╣ा рдЧрдпा। рд╡рд╕्рддुрдд: рдпे рд╕рднी рдиाрдо рдЗрд╕ рддрде्рдп рдХे рдж्рдпोрддрдХ рд╣ैं рдХि рдЗрд╕ рдкрд░рдо्рдкрд░ा рдХे рдХाрд╡्рдп рдЧ्рд░рди्рдеों рдоें рдк्рд░ेрдо рддрдд्рд╡ рдХी рдк्рд░рдоुрдЦрддा рд╣ै, рдХिрди्рддु рдЗрд╕рдХा ‘рдк्рд░ेрдо-рддрдд्рд╡’ рдкрд░рдо्рдкрд░ाрдЧрдд рднाрд░рддीрдп рд╢्рд░ृंрдЧाрд░ рднाрд╡рдиा рд╕े рдеोреЬा рднिрди्рди рд╣ै। рдЬрд╣ाँ рд╕ाрдоाрди्рдпрдд: рд╢ृंрдЧाрд░-рд░рд╕ाрдд्рдордХ рдХाрд╡्рдпों рдоें рд╡िрд╡ाрд╣, рджाрдо्рдкрдд्рдп рдПрд╡ं рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдЬीрд╡рди рдХी рдорд░्рдпाрджाрдУं рдХो рд╕्рд╡ीрдХाрд░ рдХрд░рдХे рдЪрд▓рдиे рд╡ाрд▓े рдЧाрд░्рд╣рд╕्рдеिрдХ рдк्рд░ेрдо рдХा рдиिрд░ूрдкрдг рд╣ोрддा рд░рд╣ा рд╣ै, рд╡рд╣ाँ рдЗрдирдоें рд╢ुрдж्рдз рд╕्рд╡рдЪ्рдЫрди्рджрддाрдкूрд░्рдг рджृрд╖्рдЯिрдХोрдг, рд╕ौрди्рджрд░्рдпрднाрд╡рдиा, рд╕ाрд╣рд╕рдкूрд░्рдг рдХ्рд░िрдпा рдХрд▓ाрдк рдПрд╡ं рд╕рдоाрдЬ, рд╡िрдоुрдЦ рдк्рд░рдгрдп-рднाрд╡рдиा рдХा рдЪिрдд्рд░рдг рд╣ुрдЖ рд╣ै। рд╡िрд╢्рд╡ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХे рд╕рди्рджрд░्рдн рдоें рдЗрд╕े ‘рд░ोрдоांрд╕’ рдЕрд░्рдеाрдд् рд╕्рд╡рдЫрди्рдж рдк्рд░ेрдо рднी рдХрд╣ा рдЧрдпा рд╣ै। ‘рдбॉреж рдЧрдгрдкрддिрдЪрди्рдж्рд░ рдЧुрдк्рдд’ рдЕрдкрдиे рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдЧ्рд░рди्рде ‘рд╣िंрджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХा рд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ рдЗрддिрд╣ाрд╕’ (рдк्рд░рдердо рдЦंрдб) рдоें рдк्рд░ेрдоाрдЦ्рдпाрдирдХ рдХाрд╡्рдп рдХो рджो рд╡рд░्рдЧों рдоें рд╡िрднाрдЬिрдд рдХрд░рддे рд╣ैं – рдПрдХ рдЬिрдирдоें рдкрд░рдо्рдкрд░ाрдЧрдд рдХрдеाрдирдХ, рд░ुрдвिрдпों рдПрд╡ं рдХрдеाрдУं рдХे рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рд▓िрдЦिрдд рдк्рд░рдмंрдзाрдд्рдордХ рд░рдЪрдиाрдПँ рд╣ैं рдФрд░ рджूрд╕рд░ा рд░ोрдоांрд╕ (рд╕्рд╡рдЫрди्рдж рдк्рд░ेрдо) рдХी рдиिрдЬी рдЕрдиुрднूрддिрдпों рдХे рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рд░рдЪिрдд рдоुрдХ्рддрдХ рдХाрд╡्рдп рдоाрдирддे рд╣ैं।

рдпрдж्рдпрдкि рдЗрди рджोрдиों рд╡рд░्рдЧों рдХे рдХाрд╡्рдп рдХा рдоूрд▓ рддрдд्рд╡ рд░ोрдоांрд╕ рд╣ी рд╣ैं рдХिрди्рддु рдЙрдирдХी рд╡िрд╖рдп-рд╡рд╕्рддु рдХे рд╡िрд╕्рддाрд░, рдХाрд╡्рдп-рд░ूрдк рдПрд╡ं рд╢ैрд▓ी рдоें рдкрд░рд╕्рдкрд░ рдкрд░्рдпाрдк्рдд рдЕंрддрд░ рд╣ै। рдЬрд╣ाँ рддрдХ рд╕ूрдлी рд╢рдм्рдж рдХी рдмाрдд рд╣ै рддो рдЗрд╕рдХी рд╡्рдпुрдд्рдкрдд्рддि рдХुрдЫ рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рд╣ुрдИ –

1. рдоुрд╕рд▓рдоाрди рдЕрдкрдиे рдкрд╡िрдд्рд░ рддीрд░्рде рдорджीрдиा рдХी рдорд╕्рдЬिрдж рдХे рд╕ाрдордиे рдмрдиे рдЪрдмूрддрд░े рдХो рд╕рдл्рдлा рдЪрдмूрддрд░ा рдХрд╣рддे рд╣ैं। рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рд╡рд╣ाँ рдмैрдардиे рд╡ाрд▓े рдлрдХीрд░ों рдХो рд╕ूрдлी рдХрд╣ा рдЬा рдЬाрддा рд╣ै।
2. рдХुрдЫ рд╡िрдж्рд╡ाрди рдЗрд╕рдХा рд╕рдо्рдмрди्рдз рд╕ोрдлिрдпा рд╢рдм्рдж рд╕े рдЬोреЬрддे рд╣ैं – рдЬिрд╕рдХा рдЕрд░्рде рд╣ै- рдЬ्рдЮाрди
3. рдПрдХ рджूрд╕рд░े рдордд рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рдпрд╣ ‘рд╕рдлा’ рд╢рдм्рдж рд╕े рд╡िрдХрд╕िрдд рд╣ै рдЬिрд╕рдХा рдЕрд░्рде рд╣ै – рд╢ुрдж्рдз рдПрд╡ं рдкрд╡िрдд्рд░।
4. рд╕рдмрд╕े рдЕрдзिрдХ рдоाрди्рдпрддा рдЗрд╕ рдХрдерди рдХी рд╣ै – рдХि рд╕ूрдлी рд╢рдм्рдж рдХा рд╕ंрдмंрдз ‘рд╕ूрдл’ рд╕े рд╣ै рдЬिрд╕рдХा рдЕрд░्рде рд╣ै – рдКрди। рд╕ूрдлी рд▓ोрдЧ рд╕рдлेрдж рдКрди рд╕े рдмрдиे рд╣ुрдП рдЪोрдЧे рдкрд╣рдирддे рдеे рдФрд░ рдЙрдирдХा рдЖрдЪрд░рдг рдкрд╡िрдд्рд░ рдПрд╡ं рд╢ुрдж्рдз рд╣ोрддा рдеा।

рднाрд░рдд рдоें рдпूँ рддो рд╕ूрдлी рдордд рдХा рдЖрдЧрдорди рдирд╡ीं-рджрд╕рд╡ीं рд╢рддाрдм्рджी рдоें рд╣ी рд╣ो рдЧрдпा рдеा рдХिрди्рддु рдЗрд╕рдХे рдк्рд░рдЪाрд░-рдк्рд░рд╕ाрд░ рдХा рд╢्рд░ेрдп рдЦ्рд╡ाрдЬा рдоुрдЗрдиुрдж्рджीрди рдЪिрд╢्рддी рдХो рдЬाрддा рд╣ै, рдЬिрди्рд╣ोंрдиे рдЗрд╕े рд▓ोрдХрдк्рд░िрдп рдмрдиाрдпा। рдЗрд╕рдХे рдЕрд▓ाрд╡ा рдХुрдЫ рдоुрд╕рд▓рдоाрди рд╕ूрдлी рдХрд╡िрдпों рдиे рдЗрд╕ рдХाрд▓ рдХी рдХाрд╡्рдп рдзाрд░ा рдХो рдк्рд░ेрдордоाрд░्рдЧ рдкрд░ рдЪрд▓ाрддे рд╣ुрдП рдРрд╕ी рдоाрди्рдпрддाрдПँ рдкेрд╢ рдХी, рдХि рдЬिрд╕рд╕े рдИрд╢्рд╡рд░ рдФрд░ рдЬीрд╡ рджोрдиों рдХे рдкрд░рд╕्рдкрд░ рдк्рд░ेрдо рд╕ंрдмंрдз рдХा рдЦुрд▓ाрд╕ा рд╣ो рдкाрдпा। рд╕ाрде рд╣ी рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдоुрд╕्рд▓िрдо рд╕рдоुрджाрдп рд╕े рд╣ोрддे рд╣ुрдП рднी рднाрд░рддीрдп рдЬीрд╡рди рджрд░्рд╢рди рдкрд░ рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдЬो рд▓िрдЦा рд╡рд╣ рдЕрдкрдиे рдЖрдк рдоें рдЕрдж्рднुрдд рд╕्рддрд░ рдХा рдеा। рдЗрди рд░рдЪрдиाрдХाрд░ों рдоें рдоंрдЭрди, рдХुрддुрдмрди, рдЬाрдпрд╕ी, рдХाрд╕िрдорд╢ाрд╣ рдЖрджि рдк्рд░рдоुрдЦ рд╣ैं। рдпрд╣ рд╕рдм рдЙрдирдХी рд░рдЪрдиाрдУं рдХा рдЦुрд▓ाрдкрди рд╣ी рдеा рдЬिрд╕рд╕े рдпрд╣ рд╕ंрднрд╡ рд╣ो рдкाрдпा। рд╡рд╣ीं рд╕ूрдлिрдпों рдХे рдЖрд▓ाрд╡ा реЮाрд░рд╕ी рдорд╕рдирд╡िрдпों рдоें рдиाрдпिрдХा рдХा рд╡िрд╡ाрд╣ рдк्рд░рддिрдиाрдпрдХ рд╕े рдХрд░рд╡ा рдХрд░ рдиाрдпрдХ рдХी рдЖрдд्рдорд╣рдд्рдпा рдХрд░ рд▓ेрдиे рдЬैрд╕े рджृрд╢्рдп рджिрдЦाрдИ рдкреЬрддे рд╣ैं। рдкрд░рди्рддु рд╡рд╣ीं рдЗрд╕рдХे рдЗрддрд░ рднाрд░рддीрдп рдк्рд░ेрдоाрдЦ्рдпाрдирдХों рдоें рдХिрд╕ी рджैрд╡ी рд╢рдХ्рддि рдХी рд╕рд╣ाрдпрддा рд╕े рдиाрдпрдХ рдХो рдиाрдпिрдХा рдХी рдк्рд░ाрдк्рддि рд╣ो рд╣ी рдЬाрддी рд╣ै। рдпрд╣ी рдирд╣ीं рдЗрдирдоें рдиाрдпिрдХा рдХो рдкाрдиे рдХे рд▓िрдП рдкрдХ्рд╖िрдпों рдж्рд╡ाрд░ा рд╕ंрджेрд╢ рд▓े рдЬाрдиा рдЙрдирдХी рд╕рд╣ाрдпрддा рд▓ेрдиा, рдпुрдж्рдз рдХрд░рдиा рдЖрджि рдЬैрд╕े рд╡ृрдд्рддांрдд рднी рджेрдЦрдиे рдХो рдоिрд▓рддे рд╣ैं। рдЬो реЮाрд░рд╕ी рдорд╕рдирд╡िрдпों рдоें рди рд╣ोрдХрд░ рднाрд░рддीрдп рдкौрд░ाрдгिрдХ рдЖрдЦ्рдпाрдиों рдХे рдЕрдиुрд░ूрдк рд╣ै।

рд╡рд╕्рддुрдд:  рдк्рд░ेрдоाрдЦ्рдпाрдирдХ рдкрд░рдо्рдкрд░ा рдорд╣ाрднाрд░рдд рдХी рдЕрдиेрдХ рдХрдеाрдУं рдоें рднी рдЙрдкрд▓рдм्рдз рд╣ोрддी рд╣ै। рдЬрд╣ाँ рдк्рд░рдгрдп рд╕्рд╡рдк्рдиों рдХी рдкूрд░्рддि рдХे рд▓िрдП рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдорд░्рдпाрджाрдУं рдХा рдЙрд▓्рд▓рдШंрди, рдХрди्рдпाрдУं рдХा рд╣рд░рдг рддрдеा рд╡िрд╡ाрд╣ рдоें рдЖрд░्рдп-рдЕрдиाрд░्рдп рдЖрджि рдХे рднेрдж рдХा рд▓ुрдк्рдд рд╣ोрдиा рднी рдЬाрдпрдЬ рдоाрдиा рдЬाрддा рдеा। рдЗрд╕ीрд▓िрдП  рдкुрд░ाрдгों рдФрд░ рднाрд░рддीрдп рд╕ंрд╕्рдХृрддि рдХी рдЖрдЦ्рдпाрдпिрдХाрдУं рдоें рд╕ुрдирдиे рдХो рдоिрд▓рддा рд╣ै рдХि рднीрдо рдиे рдЕрд╕ुрд░рдХрди्рдпा рд╣िрдбिрдо्рдмा рд╕े, рдЕрд░्рдЬुрди рдиे рдиाрдЧ-рдХрди्рдпा рдЪिрдд्рд░ांрдЧрджा рд╕े рдФрд░ рдХृрд╖्рдг рдиे рдпрдХ्рд╖рдХрди्рдпा рдЬाрдо्рдмрд╡рддी рд╕े рд╡िрд╡ाрд╣ рдХिрдпा рдеा। рд╡рд╣ीं рдорд╣ाрднाрд░рдд рдХा рдирд▓ рджрдордпрди्рддी рд╡ृрддांрдд рдЬो рд╡рди-рдкрд░्рд╡ рдХे рдордз्рдп рдЙрдзृрдд рд╣ै рд╡рд╣ рдк्рд░ेрдоाрдЦ्рдпाрдирдХ рдХाрд╡्рдп рдХी  рд╕рднी рд╡िрд╢ेрд╖рддाрдУं рд╕े рдпुрдХ्рдд рдоाрдиा рдЧрдпा  рд╣ै рдФрд░ рдбॉреж рдирдЧेрди्рдж्рд░ рдиे рднी рдЗрд╕ी рдХो рднाрд░рддीрдп рдк्рд░ेрдоाрдЦ्рдпाрдиों рдХी рдЖрдзाрд░рднूрдоि рдоाрдиा рд╣ै।

рд╣िंрджी рдХे рдк्рд░ेрдоाрдЦ्рдпाрдирдХ рдХाрд╡्рдпों рдж्рд╡ाрд░ा рдЬрдирд╕ाрдзाрд░рдг рдХे рдЬ्рдЮाрдирдХोрд╢ рдоें рдкрд░्рдпाрдк्рдд рд╡ृрдж्рдзि рд╣ुрдИ рдХ्рдпोंрдХि рдЗрдирдХे рд░рдЪिрдпрддाрдУं рдиे рджрд░्рд╢рди, рдзрд░्рдо, рдиीрддि, рдХाрдо рдЖрджि рд╡िрд╖рдпों рдХी рдЬाрдирдХाрд░ी рдХा рд╕рдоाрд╡ेрд╢ рдЕрдкрдиी рд░рдЪрдиाрдУं рдоें рдХिрдпा рддрдеा рд╕ाрде рд╣ी рдордз्рдпрдХाрд▓ीрди рд╕ंрд╕्рдХृрддि рдПрд╡ं рд▓ोрдХрдЬीрд╡рди рдХे рд╡िрд╡िрдз рдкрдХ्рд╖ों рдХा рднी рд╕рд╣рдЬ рд╕्рд╡ाрднाрд╡िрдХ рдЪिрдд्рд░рдг рднी рдЗрдирдоें рд╣ुрдЖ। рдиिрд╖्рдХрд░्рд╖рдд: рдЗрди рд░рдЪрдиाрдУं рдоें рдк्рд░ेрдо рдХे рдЧрдо्рднीрд░, рдЙрдж्рджाрдд рдПрд╡ं рднрд╡्рдп рд░ूрдк рдХा рдЧрд░िрдоाрдкूрд░्рдг рдЪिрдд्рд░рдг рд╣ुрдЖ рд╣ै, рдЬिрд╕рд╕े рдЗрди्рд╣ें рд╣िंрджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдоें рдЙрдЪ्рдЪ рд╕्рдеाрди рдк्рд░рджाрди рдХिрдпा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै। “рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдпुрдЧों рдХा рдЕрддिрдХ्рд░рдордг рдХрд░рддा рдЪрд▓рддा рд╣ै, рдЗрд╕рдХे рдмाрд╡рдЬूрдж рдЙрд╕ рдХी рд░рдЪрдиा рдХिрд╕ी рдпुрдЧ- рд╡िрд╢ेрд╖ рдоें рд╣ोрддी рд╣ै рдФрд░ рдЙрд╕ рдпुрдЧ рд╡िрд╢ेрд╖ рдХी рд╕рдорд╕्рдпाрдПँ рдЕрдкрдиे рдвंрдЧ рд╕े рдЙрд╕рдХे рд▓िрдП рдЙрдд्рдк्рд░ेрд░рдХ рднी рдмрдирддी рд╣ै।”

рд╕ूрдлी рдЕрдерд╡ा рдк्рд░ेрдоाрдЦ्рдпाрдирдХ рдХाрд╡्рдп рдХी рдк्рд░рд╡ृрдд्рддिрдпों рдХो рдиिрдо्рди рд░ूрдк рд╕े рдФрд░ рдЕрдзिрдХ рдЕрдЪ्рдЫे рддрд░ीрдХे рд╕े рд╕рдордЭा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै।

1. рдорд╕рдирд╡ी рд╢ैрд▓ी – рдЗрд╕рдХे рднीрддрд░ рдк्рд░ेрдоाрдЦ्рдпाрдирдХ рдЕрдерд╡ा рд╕ूрдлी рдЕрдзिрдХाँрд╢рдд: рдоुрд╕рд▓рдоाрди рдХрд╡ि рд╣ी рд╣ैं рдкрд░рди्рддु рдЙрдирдоें рдзाрд░्рдоिрдХ рдХрдЯ्рдЯрд░рддा рдХा рдЕрднाрд╡ рджेрдЦрдиे рдХो рдоिрд▓рддा рд╣ै। рдЗрди рдХрд╡िрдпों рдиे рд╡िрд╡ाрджों рд╕े рдкрд░े рдЕрдкрдиी рдПрдХ рдЕрд▓рдЧ рд╡िрдЪाрд░ рднूрдоि рдмрдиाрддे рд╣ुрдП рдк्рд░рдЪाрд░-рдк्рд░рд╕ाрд░ рдХे рд▓िрдП рд╣िрди्рджुрдУं рдХे рдпрд╣ाँ рдк्рд░рдЪрд▓िрдд рдк्рд░ेрдо рдХрд╣ाрдиिрдпों рдХो рдЕрдкрдиे рдХाрд╡्рдп рдХा рд╡िрд╖рдп рдмрдиाрдпा рд╣ै।
2. рдк्рд░ेрдордЧाрдеाрдУं рдХा рдиाрдордХрд░рдг рдХे рднीрддрд░ рд╕ूрдлी рдХрд╡िрдпों рдиे рдк्рд░ेрдордЧाрдеाрдУं рдХा рдиाрдордХрд░рдг рдк्рд░ाрдп: рдиाрдпिрдХा рдХे рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рдХिрдпा рд╣ै। рдХाрд░рдг рдХी рддрдд्рдХाрд▓ीрди рд╕рдордп рдоें рднाрд░рдд рджेрд╢ рдХी рдк्рд░ाрдЪीрди рд╕ंрд╕्рдХृрддि рдЕрдерд╡ा рдХाрд▓ рд╕рддрдпुрдЧ рдХी рдоाрддृрд╕рдд्рддाрдд्рдордХ рдк्рд░рддिрд╖्рдаा рдХा рдк्рд░рднाрд╡ рднी рдХुрдЫ рд╣рдж рддрдХ рджेрдЦрдиे рдХो рдоिрд▓рддा рдеा। рдЙрджाрд╣рд░рдг рдХे рд▓िрдП рдЬाрдпрд╕ी рдХृрдд рдкрдж्рдоाрд╡рдд рдХा рдиाрдордХрд░рдг рдЗрд╕рдХी рдиाрдпिрдХा рдХे рдиाрдо рдкрд░ рд╣ै рддो рдоंрдЭрди рдХृрдд рдордзुрдоाрд▓рддी рддрдеा рдХुрддुрдмрди рдХृрдд рдоृрдЧाрд╡рддी рднी рдиाрдпिрдХा рдХो рдЖрдзाрд░ рдмрдиाрдХрд░ рдиाрдордХрд░рдг рдХिрдпे рдЧрдП рд╣ैं।
3. рдЕрд▓ौрдХिрдХ рдк्рд░ेрдо рдХी рд╡्рдпंрдЬрдиा рдХी рдмाрдд рдХрд░ें рддो рдЗрд╕рдоें рдк्рд░ेрдордЧाрдеा рдХाрд╡्рдп рдкрд░рдо्рдкрд░ा рдХे рдЕрдзिрдХाँрд╢ рдХрд╡िрдпों рдиे рд▓ौрдХिрдХ рдк्рд░ेрдордХрдеाрдУं рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рдЕрд▓ौрдХिрдХ рдк्рд░ेрдо рдХी рд╡्рдпंрдЬрдиा рдХी рд╣ै। рд░ाрдЬा рд░рдд्рдирд╕ेрди рдПрд╡ं рдкрдж्рдоाрд╡рддी рдХे рдЬिрд╕ рдк्рд░ेрдо рдХा рдЙрд▓्рд▓ेрдЦ рдкрдж्рдоाрд╡рдд рдоें рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै рд╡рд╣ рдЗрд╕ी рдк्рд░рдХाрд░ рдХा рд╣ै। рдЬрд╣ाँ рдЖрдд्рдоा, рдкрд░рдоाрдд्рдоा рдоिрд▓рди рдХी рдЕрднिрд▓ाрд╖ा рдоें рд╣ै। рдЙрджाрд╣рд░рдг рдХे рддौрд░ рдкрд░ рдкрдж्рдоाрд╡рддी рдХे рдирдЦ-рд╢िрдЦ рдЪिрдд्рд░рдг рдоें рдЙрд╕рдХी рджंрдд рдкंрдХ्рддि рдХी рд╢ोрднा рдХा рд╡рд░्рдгрди рдХрд░ाрддे рд╕рдордп рдХрд╡ि рд╕ंрд╕ाрд░ рдХे рд╕ाрд░े рдкрджाрд░्рдеों рдоें рдЙрд╕ рдЬ्рдпोрддि рдХो рджिрдЦा рдЬाрддा рд╣ै।

рд░рд╡ि рд╕рд╕ि рдирдЦрдд рджिрдкрд╣िं рдУрд╣ि рдЬोрддी।
рд░рддрди рдкрджाрд░рде рдоाрдиिрдХ рдоोрддी।।

рдЖрдЪाрд░्рдп рд░ाрдордЪрди्рдж्рд░ рд╢ुрдХ्рд▓ рдЗрдирдХे рдХाрд╡्рдп рдоें рдкाрдИ рдЬाрдиे рд╡ाрд▓ी рд░рд╣рд╕्рдпрд╡ाрджी рдк्рд░рд╡ृрдд्рддि рдкрд░ рдЯिрдк्рдкрдгी рдХрд░рддे рд╣ुрдП рдЗрд╕े рднाрд╡ाрдд्рдордХ рдХोрдЯि рдХा рд░рд╣рд╕्рдпрд╡ाрдж рд╕्рд╡ीрдХाрд░ рдХрд░рддे рд╣ैं – “рдпрджि рдХрд╣ीं рд╕рдЪ्рдЪे рднाрд╡ाрдд्рдордХ рд░рд╣рд╕्рдпрд╡ाрдж рдХे рджрд░्рд╢рди -рд╣ोрддे рд╣ैं, рддो рдЬाрдпрд╕ी рдЖрджि рд╕ूрдлी рдХрд╡िрдпों рдоें।

рдХрдеा-рд╕ंрдЧрдарди рдПрд╡ं рдХрдеाрдирдХ рд░ूреЭिрдпों рдХे рдкрд░िрдк्рд░ेрдХ्рд╖्рдп рдоें рдЗрди рд╕ूрдлी рдХрд╡िрдпों рдХे рдк्рд░ेрдоाрдЦ्рдпाрдирдХ рдк्рд░рдмंрдз рдХाрд╡्рдп рдк्рд░рдХाрд░ рдХे рд╣ैं, рдЬिрдирдоें рдХрдеा рддрдд्рд╡ рдХा рд╕рдоाрд╡ेрд╢ рддो рд╣ै рд╣ी рд╕ाрде рд╣ी рдЗрди рдХाрд╡्рдпों рдХे рдХрдеाрд╕्рд░ोрдд рднाрд░рддीрдп рдкुрд░ाрдг, рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдПрд╡ं рдЕрди्рдп рд▓ोрдХ рдк्рд░рдЪрд▓िрдд рдк्рд░ेрдо рдХрд╣ाрдиिрдпों рдкрд░ рднी рдЖрдзाрд░िрдд рд╣ैं। рдЗрди рдХрд╡िрдпों рдХी рдк्рд░ेрдордЧाрдеाрдУं рдк्рд░ाрдп: рдПрдХ рд╣ी рд╕ाँрдЪे рдоें рдврд▓ी рд╣ुрдИ рд╣ै। рдЗрди рдк्рд░ेрдордЧाрдеाрдУं рдоें рдк्рд░ाрдп: рд╡े рд╕рднी рдХाрд╡्рдп рд░ुрдвिрдпों рдоिрд▓ рдЬाрддी рд╣ैं рдЬो рдкрд░рдо्рдкрд░ा рд╕े рднाрд░рддीрдп рдХрдеाрдУं рдоें рд╡्рдпрд╡ृрд╣рдд рд╣ोрддी рд░рд╣ी рд╣ै рдФрд░ рдЗрд╕ी рддрд░рд╣ рдХुрдЫ рдХрдеाрдирдХ рд░ूреЭिрдпों рдХो рдИрд░ाрдиी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рд╕े рднी рд▓िрдпा рдЧрдпा рд╣ै। рдЙрджाрд╣рд░рдг рдХे рддौрд░ рдкрд░ рдХ्рд░рдорд╢: рдЪिрдд्рд░ рджрд░्рд╢рди,  рд╕्рд╡рдк्рди  рджрд░्рд╢рди,  рд╢ुрдХ рдж्рд╡ाрд░ा рдиाрдпिрдХा рдХा рд░ूрдк рд╕ौрди्рджрд░्рдп рджेрдЦ-рд╕ुрди рдЙрд╕ рдкрд░ рдоोрд╣िрдд рд╣ो рдЬाрдиा। рдЗрд╕ी рддрд░рд╣ рдИрд░ाрдиी рдоें – рдк्рд░ेрдо рд╡्рдпाрдкाрд░ рдоें рдкрд░िрдпों рдПрд╡ं рдЕрд▓ौрдХिрдХ рд╢рдХ्рддिрдпों рдХे рд╕рд╣рдпोрдЧ рд╕े рдЙреЬрдиे рд╡ाрд▓ी рд░ाрдЬрдХुрдоाрд░िрдпों рдЖрджि рдХा рдк्рд░рдХрд░рдг।

рдЪрд░िрдд्рд░-рдЪिрдд्рд░рдг рдХे рдоाрдорд▓े рдоें рд╕ूрдлी рдк्рд░ेрдоाрдЦ्рдпाрдирдХों рдоें рдиाрдпрдХ-рдиाрдпिрдХाрдУं рдХे рдЪिрдд्рд░ांрдХрди рдХी рдПрдХ рдЬैрд╕ी рдкрдж्рдзрддि рджिрдЦाрдИ рдкреЬрддी рд╣ै। рд╣ाрд▓ांрдХि рдЙрдирдХे рдЬीрд╡рди рдоें рд╡िрд╡िрдз рдШाрдд-рдк्рд░рддिрдШाрддों рдХा рдЕрднाрд╡ рднी рд╣ै। рдиाрдпрдХ рдХो рдк्рд░ाрдп: рд░ाрдЬрдХुрдоाрд░ рджिрдЦाрддे рд╣ुрдП рдЙрд╕े рд╕рд╣ृрджрдп, рд╕ाрд╣рд╕ी, рдк्рд░ेрдоी рдПрд╡ं рдкрд░ рджुःрдЦрдХाрддрд░ рдмрддाрдпा рдЧрдпा рд╣ै рдЬрдмрдХि рдиाрдпिрдХा рдЕрдиिंрдж्рдп рд╕ुрди्рджрд░ी, рд░ूрдк рдЧрд░्рд╡िрддा, рдмुрдж्рдзिрдорддी  рд░ाрдЬрдХрди्рдпा рдХे рд░ूрдк рдоें рдЪिрдд्рд░िрдд рдХी рдЧрдИ рд╣ै। рдк्рд░ेрдо рдкрде рдХी рдХрдаिрдиाрдИрдпों рдХा рдЪिрдд्рд░рдг рдХрд░рддे рд╣ुрдП рдиाрдпрдХ рдХे рдЪрд░िрдд्рд░ рдХो рдЙрднाрд░рдиे рдХा рдк्рд░рдпाрд╕ рдк्рд░ाрдп: рд╕рднी рд╕ूрдлी рдк्рд░ेрдордЧाрдеाрдУं  рдоें рдХिрдпा  рдЧрдпा рд╣ै। рдЗрд╕ीрд▓िрдП рдиाрдпрдХ рдХो рдиाрдпिрдХा рдк्рд░ाрдк्рдд рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рдЬिрди рд╕ंрдШрд░्рд╖ों рд╕े рдЧुрдЬрд░рдиा рдкреЬрддा рд╣ै рд╡े рд╕ंрдШрд░्рд╖ рдИрд╢्рд╡рд░ рдк्рд░ाрдк्рддि рдХे рдоाрд░्рдЧ рдоें рдЖрдиे рд╡ाрд▓े рд╕ंрдШрд░्рд╖ों рдХे рднी рдж्рдпोрддрдХ рдк्рд░рддीрдд рд╣ोрддे рд╣ैं।

рд▓ोрдХрдкрдХ्рд╖ рдПрд╡ं рд╣िрди्рджू рд╕ंрд╕्рдХृрддि рдХा рдЪिрдд्рд░рдг рджेрдЦें рддो рд╣рдо рдкाрдпेंрдЧे рдХी  рдк्рд░ेрдоाрдЦ्рдпाрдирдХ рдХрд╡िрдпों рдиे рдЕрдкрдиी рд░рдЪрдиाрдУं рдоें рд▓ोрдХ рдЬीрд╡рди рдХा рдкрд░्рдпाрдк्рдд рдЪिрдд्рд░рдг рдХिрдпा рд╣ै। рдЬिрдирдоें рдЬрди рд╕ाрдоाрди्рдп рдоें рдк्рд░рдЪрд▓िрдд рдЕंрдзрд╡िрд╢्рд╡ाрд╕, рдЬाрджू рдЯोрдиा, рддंрдд्рд░-рдорди्рдд्рд░, рд▓ोрдХ рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рдХा рд╕ुंрджрд░ рджिрдЧ्рджрд░्рд╢рди рдЗрди рдХाрд╡्рдп рдЧ्рд░рдеों рдоें рдХрд░ाрдпा рдЧрдпा рд╣ै। рднाрд╡ рдПрд╡ं рд░рд╕ рд╡्рдпंрдЬрдиा рдХी рджृрд╖्рдЯि рд╕े  рд╕ूрдлी рдХрд╡िрдпों рдХा рдоूрд▓ рдк्рд░рддिрдкाрдж्рдп рдк्рд░ेрдо рдард╣рд░рддा рд╣ै। рдЗрд╕ी рдХे рдмрдиिрд╕्рдмрдд рдЗрдирдХी рд░рдЪрдиाрдУं рдоें рд╢्рд░ृंрдЧाрд░ рд░рд╕ рдХी рдк्рд░рдзाрдирддा рд░рд╣ी рд╣ै। рд╢ृंрдЧाрд░ рдХे рджोрдиों рд╣ी рдкрдХ्рд╖ों,  рд╕ंрдпोंрдЧ рдФрд░ рд╡िрдпोрдЧ рдХा рдк्рд░рднाрд╡рдкूрд░्рдг рдЪिрдд्рд░рдг рдЗрдирдХे рдк्рд░ेрдоाрдЦ्рдпाрдирдХों рдоें рдоिрд▓рддा рд╣ै। рд╡рд╣ीं рд╡рд╕्рддु рд╡рд░्рдгрди рдоें  рдк्рд░ेрдоाрдЦ्рдпाрдирдХ рдХाрд╡्рдп рдЧ्рд░рди्рдеों рдоें рд╡рд╕्рддु рд╡рд░्рдгрди рдХी рдк्рд░рдзाрдирддा рд╣ै। рдЬिрд╕рдоें рдпे рдХрд╡ि рддрдеा рд╕ंрдд рд▓ोрдЧ рдоूрд▓ рдХрдеा рдХे рд╕ाрде-рд╕ाрде рд╡рд╕्рддु, рджृрд╢्рдп рдПрд╡ं рдШрдЯрдиा рдХा рд╡िрд╡рд░рдг рдЕрддिрд╢рдпोрдХ्рддिрдкूрд░्рдг рд╢ैрд▓ी рдоें рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдХрд░рдиे рдоें рд╕िрдж्рдз рд╣рд╕्рдд рд░рд╣े рд╣ैं। рдЬाрдпрд╕ी рдХे рдкрдж्рдоाрд╡рдд рдоें рд╡рди, рд╡ाрдЯिрдХा, рд╕рдоुрдж्рд░, рдкрд░्рд╡рдд, рдирдЧрд░,  рдкрд░्рд╡,  рдЙрдд्рд╕рд╡ рдЖрджि рд╡िрд╡िрдз рдк्рд░рдХाрд░ рд╕े рд╡рд░्рдгрди рдХрд░рддे рд╣ुрдП рд╡рд╕्рддु рд╡рд░्рдгрди рдХी рдУрд░ рдЕрдкрдиी рд░ुрдЪि рджिрдЦाрдИ рд╣ै।

рдЦंрдбрди-рдоंрдбрди рдХे рдЕрднाрд╡ рдХो рджेрдЦा рдЬाрдП рддो  рд╕ूрдлी рдХрд╡िрдпों рдиे рдХिрд╕ी рд╡िрд╢ेрд╖ рд╕рдо्рдк्рд░рджाрдп рдХा рдЦंрдбрди-рдоंрдбрди рдирд╣ीं рдХिрдпा। рд╕ंрдд рдХрд╡िрдпों рдоें рдЬрд╣ाँ рдпрд╣ рдк्рд░рд╡ृрдд्рддि рдЙрдЧ्рд░ рдеी, рд╡рд╣ीं рд╕ूрдлिрдпों рдоें рдЗрд╕рдХा рдЕрднाрд╡ рджेрдЦрдиे рдХो рдоिрд▓рддा рд╣ै। рдЗрди рдХрд╡िрдпों рдиे рд╕ूрдлीрдордд рдХा рдк्рд░рдЪाрд░ рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рдк्рд░ेрдордЧाрдеाрдУं рдХी рд░рдЪрдиा рдЕрд╡рд╢्рдп рдХी рдХिрди्рддु рдХрд╣ीं рдкрд░ рднी рдХिрд╕ी рдЕрди्рдп рдзрд░्рдо рдпा рд╕рдо्рдк्рд░рджाрдп рдХे рд╡िрд░ुрдж्рдз рдПрдХ рднी рдмाрдд рдирд╣ीं рдХрд╣ी। рдЖрдЪाрд░्рдп рд╢ुрдХ्рд▓ рдЗрди рд╕ूрдлी рдХрд╡िрдпों рдХी рд╡िрд╢ेрд╖рддा рдХो рд╕्рдкрд╖्рдЯ рдХрд░рддे рд╣ुрдП   рд▓िрдЦрддे рд╣ैं – “рдк्рд░ेрдо рд╕्рд╡рд░ूрдк рдИрд╢्рд╡рд░ рдХो рд╕ाрдордиे рд▓ाрдХрд░ рд╕ूрдлी рдХрд╡िрдпों рдиे рд╣िрди्рджू рдФрд░ рдоुрд╕рд▓рдоाрди рджोрдиों рдХो рдордиुрд╖्рдп рдХे рд╕ाрдоाрди्рдп рд░ूрдк рдоें рджिрдЦाрдпा рдФрд░ рднेрджрднाрд╡ рдХे рджृрд╢्рдпों рдХो рд╣рдЯाрдХрд░ рдкीрдЫे рдХрд░ рджिрдпा рд╣ै।” рд╡рд╣ीं рдХाрд╡्рдп рд░ूрдкों рдоें рдЖрдЪाрд░्рдп рд╢ुрдХ्рд▓ рд╕ूрдлी рдк्рд░ेрдо рдЧाрдеाрдУं рдХो реЮाрд░рд╕ी рдХी рдорд╕рдирд╡ी рд╢ैрд▓ी рдоें рд░рдЪिрдд рдХाрд╡्рдп рдЧ्рд░рди्рдеों рдХे рдЕंрддрд░्рдЧрдд рдоाрдирддे рд╣ैं। рдЙрдирдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рдИрд╢ рд╡ंрджрдиा, рд╢ाрд╣े рд╡рдХ्рдд рдХा рдЙрд▓्рд▓ेрдЦ, рдХрдеा рдХा рд╕рд░्рдЧों рдоें рд╡िрднрдХ्рдд рди рд╣ोрдиा рдЖрджि рдРрд╕ी рд╡िрд╢ेрд╖рддाрдПँ  рд╣ैं рдЬिрд╕ рдХाрд░рдг рдЗрди्рд╣ें рдорд╕рдирд╡ी рд░рдЪрдиाрдПँ рдХрд╣ा рдЬाрдиा рдЙрдкрдпुрдХ्рдд рд╣ै। рдЬрдмрдХि рдбॉреж рдЧрдгрдкрддि рдЪрди्рдж्рд░ рдЧुрдк्рдд рдЗрди्рд╣ें рдХрдеा-рдХाрд╡्рдп рдХрд╣рдиा рдЬ्рдпाрджा рдЙрдЪिрдд рдоाрдирддे рд╣ैं। рддो рджूрд╕рд░ी рдУрд░ рдЖрдЪाрд░्рдп рдкрд░рд╢ुрд░ाрдо рдЪрддुрд░्рд╡ेрджी рд╕ूрдлी рдХाрд╡्рдп рдХो рд╕्рдкрд╖्рдЯ рдХрд░рддे рд╣ुрдП рд▓िрдЦрддे рд╣ैं -  “рд╕ूрдлी рдк्рд░ेрдоाрдЦ्рдпाрдирдХ рдПрдХ рдРрд╕ी рд░рдЪрдиा рд╣ै рдЬिрд╕рдоें  рдЗрд╕рдХे рд╕ाрде рд╣ी рдХрдеा рдЖрдЦ्рдпाрдпिрдХा рдЬैрди рдЪрд░िрдд рдХाрд╡्рдп рдПрд╡ं рдорд╕рдирд╡ी рдХी рднी рд╡िрд╢ेрд╖рддाрдУं рдХा рд╕рдорди्рд╡рдп рд╣ो рдЧрдпा рд╣ै рдФрд░ рдпрд╣ी рдЗрдирдХी рд╕рдмрд╕े рдмреЬी рд╡िрд╢ेрд╖рддा рд╣ै।”

рдиिрд╖्рдХрд░्рд╖рдд: рдХрд╣ा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै рдХि - рдк्рд░ेрдоाрдЦ्рдпाрдирдХ рдХाрд╡्рдпों рдХी рд╕्рд╡рдЫрди्рджрддा рд╣ी рдЙрдирдХी рд╡िрд╢ेрд╖рддा рд╣ै рдХि рдЬिрд╕рдХे рдЪрд▓рддे рд╕ंрд╕्рдХृрдд рдХे рдЧрдж्рдпाрдд्рдордХ рдХाрд╡्рдп рднी рд░ोрдоांрд╕ рдХाрд╡्рдп рддрдеा рдк्рд░ाрдХृрдд, рдЕрдкрдн्рд░ंрд╢ рдХे рдХрдеा-рдХाрд╡्рдп рд╕े рд╡िрдХрд╕िрдд рд╣ोрддे рд╣ुрдП  рдЖрдзुрдиिрдХ рднाрд╖ाрдУं рддрдХ рдЖ рдкрд╣ुँрдЪрддा рд╣ै। рдЬрд╣ाँ рд╕े рдпрд╣ рдЕрдд्рдпंрдд рд╡्рдпाрдкрдХ рдФрд░ рдЧрдо्рднीрд░ рдЕрд░्рде рдХा рдмोрдзрдХ рдмрдирдХрд░ рдПрдХ рдирдИ рд╕рдн्рдпрддा рдХा рдиिрд░्рдоाрдг рдХрд░рддा рд╣ै। рдЬिрд╕рдХा рд╕рдо्рдмрди्рдз рд╡рд░्рддрдоाрди рд╕рди्рджрд░्рднों рдоें рдиाрдЧрд░िрдХрддा рд╕े рднी рд╣ै। рдпрд╣ी рдХाрд░рдг рд╣ै рдХि рд╣िंрджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдЕрдкрдиे рд╕ाрд╣िрдд्рдпрдХाрд░ों рдХी рд╡्рдпрдХ्рддिрдЧрдд рдк्рд░рддिрднा рддрдеा рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рдПрд╡ं рд╕ाрд╣िрдд्рдпिрдХ рд╡िрд╢ेрд╖рддाрдУं рдХे рдЪрд▓рддे рдЖрдзुрдиिрдХ рдЪेрддрдиा рд▓рдмрд░ेрдЬ рд╣ो рдк्рд░рдЧрддिрд╢ीрд▓рддा рдХे рдкрде рдкрд░ рд╕рджैрд╡ рдЧрддिрд╢ीрд▓ рд╣ोрддा рдЖрдпा рд╣ै। рдЗрди рд╕ूрдлी рдЕрдерд╡ा рдк्рд░ेрдордоाрд░्рдЧिрдпों рдХी рдоाрди्рдпрддाрдУं рдоें рдЗрд╕्рд▓ाрдо рдзрд░्рдо рдоें рд╢рд░ीрдпрдд рдпाрдиी рдХрд░्рдордХांрдб рдХी рдк्рд░рддिрдХ्рд░िрдпा рдХा рд╡ैрд╕ा рд╣ी рдкрд░िрдгाрдо рд╣ै рдЬैрд╕ा рд╣िрди्рджू рдзрд░्рдо рдоें рд╡ैрджिрдХ рдХрд░्рдордХांрдб рдХी рдк्рд░рддिрдХ्рд░िрдпा рдХा рдкрд░िрдгाрдо рд╣ै। рд╕ूрдлी рдзрд░्рдо рдХी рд╕рдмрд╕े рдмреЬी рд╡िрд╢ेрд╖рддा рд╣ै рдХी рдЗрд╕рдХे рдЗрд╕्рд▓ाрдоीрдХрд░рдг рдоें рдХрдЯ्рдЯрд░рддा рдХा рдЕрднाрд╡ рд╣ै рддрдеा рдЗрдирдоें рдЙрджाрд░рддा рдПрд╡ं рдХोрдорд▓рддा рдХा рднाрд╡ рд╡िрдж्рдпрдоाрди рд╣ै। рдХाрд░рдг рдЗрд╕рдХे рдоूрд▓ рдоें рдк्рд░ेрдо рддрдд्рд╡ рд╣ै। рдЬिрд╕рдоें рдЗрд╢्рдХ рд╣рдХीрдХी рдПрд╡ं рдЗрд╢्рдХ рдордЬाрдЬी рдХी рднाрд╡рдиा рдиिрд╣िрдд рд╣ै।

рд╕рди्рджрд░्рдн рд╕ूрдЪी –

1) рд╣िंрджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХा рдЗрддिрд╣ाрд╕, рдЖрдЪाрд░्рдп рд░ाрдордЪрди्рдж्рд░ рд╢ुрдХ;, рдиाрдЧрд░ी рдк्рд░рдЪाрд░िрдгी рд╕рднा, рдк्рд░рдердо рд╕ंрд╕्рдХрд░рдг
2) рд╣िंрджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХा рдЗрддिрд╣ाрд╕, рдбॉреж рдирдЧेрди्рдж्рд░, рдордпूрд░ рдкेрдкрд░ рдмैрдХ्рд╕ рдк्рд░рдердо рд╕ंрд╕्рдХрд░рдг, 1973
3) рд╣िंрджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдФрд░ рд╕ंрд╡ेрджрдиा рдХा рд╡िрдХाрд╕, рд░ाрдорд╕्рд╡рд░ूрдк рдЪрддुрд░्рд╡ेрджी, рд▓ोрдХрднाрд░рддी рдк्рд░рдХाрд╢рди, рдЗрд▓ाрд╣ाрдмाрдж, рдк्рд░рдердо рд╕ंрд╕्рдХрд░рдг, рдЧ्рдпाрд░рд╣рд╡ाँ рд╕ंрд╕्рдХрд░рдг, 2015
4) рд╣िंрджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХा рджूрд╕рд░ा рдЗрддिрд╣ाрд╕, рдмрдЪ्рдЪрди рд╕िंрд╣, рд░ाрдзाрдХृрд╖्рдг рдк्рд░рдХाрд╢рди, рдирд╡ीрди рд╕ंрд╕्рдХрд░рдг 2015
5) рд╣िंрджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдпुрдЧ рдФрд░ рдк्рд░рд╡ृрдд्рддिрдпाँ, рдбॉреж рд╢िрд╡рдХुрдоाрд░ рд╢рд░्рдоा, рдЕрд╢ोрдХ рдк्рд░рдХाрд╢рди, рджिрд▓्рд▓ी, рдмीрд╕рд╡ाँ рд╕ंрд╢ोрдзिрдд рд╕ंрд╕्рдХрд░рдг
6) рд╕ीреж рдмीреж рдПрд╕реж рдИреж (рдпूреж рдЬीреж рд╕ीреж ) рд╣िंрджी рдж्рд╡рддीрдп рдк्рд░рд╢्рдирдкрдд्рд░
7) рд╣िंрджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдФрд░ рд╕ाрдоाрд╕िрдХ рд╕ंрд╕्рдХृрддि, рдбॉреж рдХрд░्рдг рд░ाрдЬрд╢ेрд╖рдЧिрд░ि
8) рд╣िंрджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХी рдоुрд╕्рд▓िрдо рд╕ाрд╣िрдд्рдпрдХाрд░ों рдХा рдпोрдЧрджाрди,(1200 рд╕े 1850 рдИреж рддрдХ)  рдк्рд░ोреж рд╢ैрд▓ेрд╢ рдЬैрджी (рд▓ेрдЦ)
9) рд╣िंрджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХा рдЖрд▓ोрдЪрдиाрдд्рдордХ рдЗрддिрд╣ाрд╕, рдбॉреж рд░ाрдордХुрдоाрд░ рд╡рд░्рдоा
10) рд╣िंрджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХा рдЗрддिрд╣ाрд╕, рдбॉреж рдЬрдпрдиाрд░ाрдпрдг рд╡рд░्рдоा, рддрд░ुрдг рдк्рд░рдХाрд╢рди, рдк्рд░рдердо рд╕ंрд╕्рдХрд░рдг 2013, рдЧाрдЬिрдпाрдмाрдж
11) рд╣िंрджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХा рд╕рд░рд▓ рдЗрддिрд╣ाрд╕, рдбॉреж рд╡िрд╢्рд╡рдиाрде рдд्рд░िрдкाрдаी, рдУрд░िрдПंрдЯ рдм्рд▓ैрдХрд╕्рд╡ाрди, рджिрд▓्рд▓ी, рдк्рд░рдердо рд╕ंрд╕्рдХрд░рдг 2016 

No comments :

Post a Comment

We welcome your comments related to the article and the topic being discussed. We expect the comments to be courteous, and respectful of the author and other commenters. Setu reserves the right to moderate, remove or reject comments that contain foul language, insult, hatred, personal information or indicate bad intention. The views expressed in comments reflect those of the commenter, not the official views of the Setu editorial board. рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рд░рдЪрдиा рд╕े рд╕рдо्рдмंрдзिрдд рд╢ाрд▓ीрди рд╕рдо्рд╡ाрдж рдХा рд╕्рд╡ाрдЧрдд рд╣ै।