เคธंเคค เคจिเคคाเคจเคจ्เคฆ เค•ी เคถिเค•्เคทा เค”เคฐ เคธ्เคค्เคฐी เคšिंเคคเคจ เค•ा เคธ्เคตเคฐूเคช

เค…เคจीเคถ เค•ुเคฎाเคฐ

ICSSR Research Fellow, เคชी-เคเคš.เคกी. เคถोเคง เค›ाเคค्เคฐ, เคนिเคจ्เคฆी เคตिเคญाเค—
เคธांเคšी เคฌौเคฆ्เคง เคญाเคฐเคคीเคฏ- เคœ्เคžाเคจ เค…เคง्เคฏเคฏเคจ เคตिเคถ्เคตเคตिเคฆ्เคฏाเคฒเคฏ, เคฌाเคฐเคฒा, เคฐाเคฏเคธेเคจ, เคฎเคง्เคฏ เคช्เคฐเคฆेเคถ
เคˆเคฎेเคฒ: anishaditya52@gmail.com
เคšเคฒเคญाเคท: +91 919 895 5188 / +91 919 822 3223

เคญाเคฐเคคीเคฏ เค‡เคคिเคนाเคธ เค•े เคช्เคฐाเคฐเคฎ्เคญिเค• เคฐूเคช เค•े เค…เคง्เคฏเคฏเคจ เคธे เคœ्เคžाเคค เคนोเคคा เคนै เค•ि เคถुเคฐू เคธे เคนी เคจाเคฐी เคญाเคฐเคคीเคฏ เคชเคฐिเคตाเคฐ เค•ा เค•ेเคจ्เคฆ्เคฐ เคฌिเคจ्เคฆु เคฐเคนी เคนै। เค•เคนा เคœाเคคा เคนै เค•ि เคคเคค्เค•ाเคฒीเคจ เคธเคฎเคฏ เคชเคฐिเคตाเคฐ เคฎाเคคृเคธเคค्เคคाเคค्เคฎเค• เคฅा। เค–ेเคคी  เคคเคฅा เคเค• เคœเค—เคน เคฌเคธ्เคคी เคฌเคจाเค•เคฐ เคฐเคนเคจे เค•ी เคถुเคฐुเค†เคค เคญी เคจाเคฐी เคจे เคนी เค•ी เคฅी, เค‡เคธเคฒिเค เคธเคญ्เคฏเคคा เค”เคฐ เคธंเคธ्เค•ृเคคि เค•े เคช्เคฐाเคฐเคฎ्เคญ เคฎें เคจाเคฐी เคนै, เค•िเคจ्เคคु เค•ाเคฒाเคจ्เคคเคฐ เคฎें เคงीเคฐे-เคงीเคฐे เคธเคญी เคธเคฎाเคœों เคฎें เคธाเคฎाเคœिเค• เคต्เคฏเคตเคธ्เคฅा เคฎाเคคृ-เคธเคค्เคคाเคค्เคฎเค• เคธे เคชिเคคृเคธเคค्เคคाเคค्เคฎเค• เคนोเคคी เค—เคˆ เค”เคฐ เคจाเคฐी เคธเคฎाเคœ เค•े เคนाเคถिเค เคชเคฐ เคšเคฒी เค—เคˆ। เค†เคฆिเคฎเค•ाเคฒीเคจ เคจाเคฐी เคธे เคฒेเค•เคฐ เคตเคฐ्เคคเคฎाเคจเค•ाเคฒीเคจ เคจाเคฐी เค•ी เคธाเคฎाเคœिเค• เคฏाเคค्เคฐा เค…เคค्เคฏंเคค เค•เค िเคจ, เคฌंเคงเคจों เค•े เคœเค•เคก़เคจ เคธे เคฏुเค•्เคค, เคฌเคฐ्เคฌเคฐ, เคฎเคฐ्เคฏाเคฆाเค“ं, เค…เคค्เคฏाเคšाเคฐों เค”เคฐ เคถोเคทเคฃ เคธे เคฏुเค•्เคค เคฐเคนी เคนै। เคฎเคง्เคฏเคฏुเค— เค•े เคคเคค्เค•ाเคฒीเคจ เคฐाเคœเคจैเคคिเค• เค”เคฐ เคธाเคฎाเคœिเค• เคธ्เคฅिเคคि เค•ा เคช्เคฐเคญाเคต เคฆेเคถ เค•ी เคธाเคฎाเคœिเค•, เค†เคฐ्เคฅिเค• เคธ्เคฅिเคคिเคฏों เคชเคฐ เคชเฅœा। เคฒเค—ाเคคाเคฐ เคตिเคฆेเคถी เค†เค•्เคฐเคฎเคฃों เคเคตं เคญिเคจ्เคจ เคธांเคธ्เค•ृเคคिเค• เคชเคฐिเคตेเคถ เค•े เคธाเคฅ เคญाเคฐเคค เคฎें เค‡เคธ्เคฒाเคฎ เค•े เค†เค•्เคฐเคฎเคฃ เคจे เคชเคนเคฒे เคธंเค˜เคฐ्เคท เค•िเค เคซिเคฐ เคธांเคธ्เค•ृเคคिเค• เคชเคฐिเคตเคฐ्เคคเคจ เค•े เคฒिเค เคœเคฎीเคจ เคคैเคฏाเคฐ เค•ी เคคो เค‡เคธเค•ा เคช्เคฐเคญाเคต เคธ्เคค्เคฐिเคฏों เค•ी เคธ्เคฅिเคคि เคฎें เคญी เคฆिเค–ाเคˆ เคฆिเคฏा। เค†เค•्เคฐเคฎเคฃเค•ाเคฐिเคฏों เค•े เคตเคฐ्เคšเคธ्เคต เค•ा เคœिเคคเคจा เค…เคธเคฐ เคชुเคฐुเคทों เค•ी เคธ्เคฅिเคคि เคชเคฐ เคฆिเค–ाเคฏी เคฆेเคคा เคนै, เคธ्เคค्เคฐिเคฏों เค•ी เค…เคงीเคจเคธ्เคฅ เค•ी เคญूเคฎिเค•ा เคฎें เคญी เคฆिเค–ाเคˆ เคฆिเคฏा। เคตเคน เค‰เคธे เค•्เคฐเคฎเคถः เค…เคตเคจเคคि เค•ी เค“เคฐ เค…เค—्เคฐเคธเคฐ เค•िเค।

เคฎเคง्เคฏเค•ाเคฒ เคฎें เค‡เคจ เคธเคญी เคธ्เคฅिเคคिเคฏों เค•े เคฌीเคš เคญाเคฐเคคीเคฏ เคœเคจเคฎाเคจเคธ เคฎें เคธเคฎाเคœ เคธुเคงाเคฐเค•ो เคต เคธंเคคों เค•ा เคฏोเค—เคฆाเคจ เคธाเคฎाเคœिเค• เคธुเคงाเคฐों เคฎें เคฎिเคฒเคคा เคฐเคนा। เคญเค•्เคคि เค•ाเคฒ เคฎें เค•เคตिเคฏों เค•ी เคจाเคฐी เคตिเคทเคฏเค• เคฆृเคท्เคŸिเค•ोเคฃ เคฎें เค‰เคธे เคจाเค—िเคจ เคต เคจเคฐเค• เค•ा เคฆ्เคตाเคฐ เค•เคนा เคนै เคคो เคฆूเคธเคฐी เค”เคฐ เค…เคชเคจी-เค…เคชเคจी เค†เคค्เคฎा เค•ो เคจाเคฐी เคฐूเคช เคฎें เค…ंเค•िเคค เค•िเคฏा เคนै। เคเค• เค“เคฐ เคจाเคฐी เค•ो เคฎुเค•्เคคि เคฎाเคฐ्เค— เค•ी เคฌाเคงा เคฎाเคจเค•เคฐ เค‰เคธเค•ी เค‰เคชेเค•्เคทा เค•ी เคนै เคคो เคฆूเคธเคฐी เค“เคฐ เค‰เคธเค•े เค†เคฆเคฐ्เคถ เคฐूเคช เค•ी เคธเคฐाเคนเคจा เคญी เค•ी เคนै। เค•िเคจ्เคคु เค…เคง्เคฏเคฏเคจ เคธे เคฏเคน เคญी เคธ्เคชเคท्เคŸ เคนो เคœाเคคा เคนै เค•ि เคธाเคฎाเคจ्เคฏ เคจाเคฐी เค•े เคช्เคฐเคคि เค‡เคจเค•ा เคฆृเคท्เคŸिเค•ोเคฃ เค‰เคฆाเคฐ เคจเคนीं เคนै। เคฒेเค•िเคจ เคฏे เคช्เคฐเคตृเคค्เคคि เคธเคญी เคธंเคคों เคฎें เค…เคฒเค— เค…เคฒเค— เคฆिเค–ाเคˆ เคฆेเคคी เคนै। เคนिเคจ्เคฆी เค•े เคช्เคฐเคธिเคฆ्เคง เค•เคตि เค”เคฐ เคฐाเคฎเคšเคฐिเคคเคฎाเคจเคธ เค•े เคฐเคšเคฏिเคคा เค—ोเคธ्เคตाเคฎी เคคुเคฒเคธीเคฆाเคธ เคจे เค•เคนा* เคนै,
"เคขोเคฒ, เค—ंเคตाเคฐ, เคถूเคฆ्เคฐ, เคชเคถु, เคจाเคฐी, เคฏे เคธเคฌ เคคाเฅœเคจ เค•े เค…เคงिเค•ाเคฐी"

(เคนाเคฒाँเค•ि เคคुเคฒเคธीเคฆाเคธ เค•े เค‡เคธ เคชंเค•्เคคि เค•ो เคฒेเค•เคฐ เคนिเคจ्เคฆी เคธाเคนिเคค्เคฏ เคฎें เค–ाเคธा เคตिเคตाเคฆ เคนै। เคธเคฌเคธे เคœ्เคฏाเคฆा เคตिเคตाเคฆ ‘เคคाเฅœเคจा’ เคถเคฌ्เคฆ เค•ो เคฒेเค•เคฐ เคนै। เค•ुเค› เคฒोเค— เค‡เคธเค•ा เค…เคฐ्เคฅ ‘เคคाเฅœเคจ’ เค…เคฐ्เคฅाเคค ‘เค—ंเคคเคต्เคฏ เคคเค• เคชเคนुँเคšाเคจे เคตाเคฒे’ เค•ा เค…เคฐ्เคฅ เคฒเค—เคคे เคนैं เคคो เค•ुเค› เคฒोเค— ‘เคชीเคŸเคจे’ เค•े เคธंเคฆเคฐ्เคญ เคฎें เค‡เคธเค•ा เค…เคฐ्เคฅ เคฒेเคคे เคนैं।)

เคตเคนीं เคฆूเคธเคฐे เคธंเคค เค•เคตि เค•เคฌीเคฐ เคจे เคคो เคจाเคฐी เค•ी เคชเคฐเค›ाเคˆं เคธे เคฌเคšเคจे เค•ा เค‰เคชเคฆेเคถ เคฆिเคฏा,
"เคจाเคฐी เค•ी เคाเคˆं เคชเคฐเคค เค…ंเคงा เคนोเคค เคญुเคœुंเค— เค•เคฌीเคฐा, เคคिเคจเค•ी เค•ा เค—เคคि เคœो เคจिเคค เคจाเคฐी เค•े เคธंเค—।"1

เค…เคฐ्เคฅाเคค เคจाเคฐी เค•ो เคธ्เคตเคคंเคค्เคฐ เคจเคนीं เคฆेเค–ा เคœाเคคा เคฅा। เค‰เคธเค•ो เคตเคถ เคฎें เค•เคฐเคจे เค•े เค…เคจेเค•ों เคช्เคฐเคฌंเคง เค•िเค เค—เค เคฅे। เคตเคนीं เคธंเคค เคจिเคคाเคจเคจ्เคฆ เคจे เคคो เคจाเคฐी เค•ो เคจเคฐเค• เค•ा เคฆ्เคตाเคฐ เคฌเคคाเคคे เคนैं। เค•เคนเคคे เคนैं เค•ि เคจाเคฐी เคœ्เคžाเคจ, เคง्เคฏाเคจ, เคฌเคฒ เค”เคฐ เคฌुเคฆ्เคงि เคธเคญी เคนเคฐ เคฒेเคคी เคนै। เค‡เคธเคฒिเค เคจाเคฐी เคธे เคฆूเคฐ เคฐเคนเคจा เคšाเคนिเค।
"เคœ्เคžाเคจ เคง्เคฏाเคจ เคฌเคฒ เคฌुเคง เคนเคฐे, เค•เคฐे เคญเค•्เคคि เคฎें เคญंเค—।
เคจเคฐเค• เคชเฅœเคˆ เคœเคจ्เคฎ เคฎเคฐै, เค•ाเคฎी เค•ाเคฎเคจ เคธंเค— ॥"2

เค‡เคธ เค•ाเคฒ เคฎें เคงीเคฐे-เคงीเคฐे เคฌाเคฒ-เคตिเคตाเคน, เคชเคฐ्เคฆे เค•ी เคฌेเฅœिเคฏाँ เคคเคฅा เค…เคตिเคฆ्เคฏा เค•ा เค…ंเคงเค•ाเคฐ เคจाเคฐी เคธเคฎाเคœ เค•े เคฒिเค เค…เคญिเคถाเคช เคฌเคจเคจे เคฒเค—े। เคธ्เคตेเคš्เค›ाเคšाเคฐिเคคा เคคเคฅा เค…เคฎाเคจुเคทिเค•เคคा เค•ी เคชเคฐाเค•ाเคท्เค ा เคนो เค—เคˆ เคฅी, เค•्เคฏोंเค•ि เค†เคค्เคฎเคœ्เคžाเคจ เคฎें เคจिเคฎเค—्เคจ เคชुเคฐुเคทों เคจे เค‰เคธे เคฎोเค•्เคท เคฎाเคฐ्เค— เค•ी เคฎुเค–्เคฏ เคฌाเคงा เคฎाเคจा। เคธเคญ्เคฏ เคชुเคฐुเคทों เคจे เคธ्เคค्เคฐी เค•ी เคšเคฐ्เคšा เค•เคฐเคจा เคตैเคทिเคฏเค•เคคा เค•ा เคฒเค•्เคทเคฃ เคฎाเคจा เค”เคฐ เคตिเคฐเค•्เคคों เคจे เค‰เคธเค•ा เคฎुเค–ाเคตเคฒोเค•เคจ เค•เคฐเคจा เคจिเคทिเคฆ्เคง เคฎाเคจा। เคตिเคฒाเคธिเคฏों, เคธंเคคों เค”เคฐ เค•เคตिเคฏों เคจे เค‰เคธे เคตिเคฒाเคธ เค•ी เคตเคธ्เคคु เคธเคฎเคा। เค—ृเคนเคธ्เคฅों เคจे เคฎाเคคा, เคญเค—िเคจी เคคเคฅा เค•เคจ्เคฏा เค•े เคฐूเคช เคฎें เค‰เคธे เคฆेเคตเคคा, เคงเคฐोเคนเคฐ เคฎाเคจा เคชเคฐเคจ्เคคु เค•िเคธी เคจे เคญी เค‰เคธे เคคुเคฒ्เคฏ, เคธ्เคตเคค्เคต เค”เคฐ เคชเคฐाเค•्เคฐเคฎ เคฎाเคจเคต เคจเคนीं เคฎाเคจा। เค‰เคธ เคธเคฎเคฏ เคชुเคฐुเคท เคจे เคธ्เคค्เคฐी เค•ो เค…เคชเคจी เคญोเค—्เคฏ เคตเคธ्เคคु เคฌเคจा เคฒिเคฏा เคฅा, เคตเคน เคชเคถु เค•े เคคुเคฒ्เคฏ เคชเคฐाเคงीเคจ เคนो เคšुเค•ी เคฅी। เคฎเคง्เคฏเค•ाเคฒ เคคเค• เค†เคคे-เค†เคคे เคจाเคฐी เค•े เค‰เคชเคฐ्เคฏुเค•्เคค เคฐूเคช เคฎें เคชเคฐ्เคฏाเคช्เคค เค…เคจ्เคคเคฐ เค†เคฏा। เค…เคฌ เคจाเคฐी เค•ा เคตเคน เคธ्เคฅाเคจ เคกांเคตाเคกोเคฒ เคนोเคคा เค—เคฏा เค”เคฐ เค•เคจ्เคฏा เค•े เคœเคจ्เคฎ เค•ो เคนी เค…เคตांเค›เคจीเคฏ เคฎाเคจा เคœाเคจे เคฒเค—ा। เค‰เคธे เคšंเคšเคฒा, เค›เคฒ-เค›เคฆ्เคฎ เคธे เคชเคฐिเคชूเคฐ्เคฃ เค”เคฐ เค…เคตिเคถ्เคตเคธเคจीเคฏ เคคเค• เค•เคนा เค—เคฏा। เคธंเคคों เคจे เคคो เค‰เคธे เคฎाเคฏा เคฐूเคช เคคเคฅा เคญเค—เคตเคฆ्เคญเคœเคจ เคฎें เคฌाเคงเค• เคฎाเคจा เคนै, เคธाเคฅ เคนी เค‡เคธे เคฆूเคฐ เคฐเคนเคจे เค•ो เค•เคนा। เคธंเคค เคจिเคคाเคจंเคฆ เคœी เค•เคนเคคे เคนैं -
"เคจाเคฐी เคช्เคฏाเคฐी เคœเค—เคค เคฎें, เคฒเค—े เค…ंเค— เคธे เค†เคฏ।
เคœ्เคžाเคจ เคง्เคฏाเคจ เค”เคฐ เคช्เคฐाเคฃ เค•ो, เคจिเคคเคจเคจ्เคฆ เคญเค– เคœाเคฏ।"3

เคคเคค्เค•ाเคฒीเคจ เคธंเคคों เคจे เคจाเคฐी เค•े เค•ाเคฎिเคจी เค”เคฐ เคญाเคฎिเคจी เคฐूเคช เค•ी เคญเคฐ्เคค्เคธเคจा เค•เคฐเคคे เคนुเค เค‰เคธे เคธाเคงเคจा เค•े เคฎाเคฐ्เค— เคฎें เคฌाเคงเค• เคฎाเคจा เคนै। เคจिเคคाเคจเคจ्เคฆ เคœी เคญी เค‡เคธเคธे เค…เคชเคจे เค†เคชเค•ो เค…เคฒเค— เคจเคนीं เค•เคฐ เคชाเคฏे। เค‡เคธ เคธंเคฆเคฐ्เคญ เคฎें เคจिเคคाเคจंเคฆ เคœी เคšेเคคाเคตเคจी เคฆेเคคे เคนुเค เค•เคนเคคे เคนैं -
"เคจเค– เคธिเค– เคธเคญ เค•ाเคฒा เค•เคฐै, เคœिเคธเค•े เคฎाเคฐै เคกंเค•।
เคจिเคคाเคจเคจ्เคฆ เคฌैเคฐाเค— เคฎें, เคจाเคฐी เคฌเฅœा เค•เคฒंเค• ॥"4

เคธंเคค เค•เคตिเคฏों เค•ा เคธ्เคค्เคฐी เคตिเคฐोเคงी เคธ्เคตเคฐ เคœ्เคฏाเคฆा เคฆिเค–ाเคˆ เคฆेเคคा เคนै। เคธंเคค เคจिเคคाเคจเคจ्เคฆ เคœी เคญी เคธ्เคค्เคฐिเคฏों เคธे เคฆूเคฐ เคฐเคนเคจे เค•ी เคนी เคฌाเคค เคนเคฎेเคถा เค•िเค। เคธ्เคค्เคฐी เค•ो เคฒेเค•เคฐ เค‡เคจเค•ा เคญी เคฎเคค เคธ्เคชเคท्เคŸ เคจเคนीं เคฆिเค–ाเคˆ เคฆेเคคा เคนै। เคธ्เคค्เคฐिเคฏों เค•ी เคšเคชेเคŸ เคฎें เคธाเคงเค• เค•े เค…เคฒाเคตा เคธाเคฎाเคจ्เคฏ เค—ृเคนเคธ्เคฅ เคญी เค† เคœाเคคा เคนै। เคธ्เคชเคท्เคŸ เคคौเคฐ เคชเคฐ เค•เคนเคคे เคนैं -
"เคจाเคฐी เคจा เคฏे เคจाเคนเคฐी, เค•เคฐै เคจैเคจ เค•ी เคšोเคŸ ।
เค•เค िเคจ เคšเคชेเคŸा เค•ाเคฎ เค•ा, เคฆुเคจिเคฏा เคฒोเคŸเคฎ เคฒोเคŸ ॥"5

เคจिเคคाเคจเคจ्เคฆ เคœी เค•เคนเคคे เคนैं เค•ि เคจाเคฐी เค เค—िเคจी เคฌเคจเค•เคฐ เคธเคญी เค•ो เคšाเคนे เคตเคน เคชंเคกिเคค เคนो เคฏा เคตिเคฆ्เคตाเคจ เคนो เคฒूเคŸ เคฒेเคคी เคนै। เค‡เคธी เคช्เคฐเค•ाเคฐ เคจाเคฐी เคธ्เคตीเค•ीเคฏा เคนो เคฏा เคชเคฐเค•ीเคฏा เค‰เคธเคธे เคฆूเคฐ เคนी เคฐเคนเคจा เคšाเคนिเค। เค•्เคฏोंเค•ि เคจाเคฐी เค…เค—्เคจि เค•े เคธเคฎाเคจ เคนोเคคी เคนै เค”เคฐ เค…เค—्เคจि เค•ाเคฎ เคธिเคฐ्เคซ เคœाเคฒเคจा เคนी เคนोเคคा เคนै।
"เคธुंเคฆเคฐी เค•เคนूँ เค•ि เคธिंเคนเคจी, เคœिเคธเค•ा เคœเค—เคค เคถिเค•ाเคฐ।
เคธुเคฐ เคจเคฐ เคชंเคกिเคค เคฌเคนुเค—ुเคฃी, เคญเค–े เคธुंเคฆเคฐी เคจाเคฐ ॥"6
"เค•्เคฏा เค…เคชเคจी เค•्เคฏा เค”เคฐ เค•ी, เคชाเคตเค• เคฆेเคค เคœเคฐाเคฏ।
เคจिเคคाเคจเคจ्เคฆ เค‰เคฌเคฐा เคšाเคนे, เคคो เคนเคฐเค—िเคœ เคนाเคฅ เคจ เคฒाเคฏ ॥"8

 เคธंเคค เคœเคจ เคจाเคฐी เค•ो เคถेเคฐ เคธे เคญी เคฌเคฒเคถाเคฒी เคฎाเคจเคคे เคนै เคœिเคธเคจे เคธाเคฐे เคฌ्เคฐเคน्เคฎाเคฃ्เคก เค•ो เค…เคชเคจे เคตเคถीเคญूเคค เค•เคฐ เคฒिเคฏा เคนै -
 "เคธเคฌเคฒ เคธुंเคฆเคฐी เคธिंเคน เคคे, เคฆो เคฎुเค– เคฐเคนी เคชเคธाเคฐ ।
 เคจिเคคाเคจเคจ्เคฆ เคธเคญ เคฌ्เคฐเคน्เคฎांเคก เค•ो, เคจिเค—เคฒ เค—เคˆ เค•เคฐ เคช्เคฏाเคฐ ॥"7

เค‡เคจ्เคนोंเคจे เค•เคนीं เค‡เคธे เคœเคฒเคคा เคนुเค† เคซौเคฒाเคฆ เค•ी เค›ुเคฐी, เค•เคนीं เคฎीเค ी เค–ाเคฃ्เคก (เค—ुเฅœ) เค”เคฐ เค•เคนीं เคœเคนเคฐ (เคตिเคท) เค•เคนเค•เคฐ เคคเคฅा เค‡เคธे เคจเคฐเค• เค…เคฐ्เคฅाเคค เคฌเคฐเคฌाเคฆी เค•ा เคฆ्เคตाเคฐ เคฌเคคाเค•เคฐ เค‡เคธเคธे เคฌเคšเคจे เค•ा เคธเคจ्เคฆेเคถ เคฆिเคฏा เคนै -
"เคจाเคฐी เค›ुเคฐी เคซौเคฒाเคฆ เค•ी, เคฐाเค–ी เค–ाเคฃ्เคก เคฒเคชेเคŸ।
เคจिเคคाเคจเคจ्เคฆ เคœो เค–ाเคเค—ा, เค‰เคธเค•ा เคชाเฅœเคˆ เคชेเคŸ ॥"
"เค•्เคฏा เค…เคชเคจा เค•्เคฏा เค”เคฐ เค•ा, เคœเคนเคฐ เคจ เคฒीเคœै เค–ाเคฏ।
เคจाเคฐ เคชเคฐाเคˆ เค†เคชเคจी, เคจเคฐเค• เคฎांเคนि เคฒे เคœाเคฏ ॥"9

เค•ेเคตเคฒ เคฏเคนी เคจเคนीं เคœเคนाँ เคจिเคคाเคจंเคฆ เคœी เคจे เคจाเคฐी เค•े เคต्เคฏाเคญिเคšाเคฐी เคฐूเคช เคจिเคจ्เคฆा เค•ी เคนै, เคตเคนीं เคจाเคฐी เค•े เคชเคคिเคต्เคฐเคคा เคฐूเคช เค•ी เคญूเคฐि-เคญूเคฐि เคช्เคฐเคถंเคธा เคญी เค•ी เคนैं। เค‡เคจ्เคนोंเคจे เคชเคคि เค•ी เคธेเคตा เคจ เค•เคฐเคจे เคตाเคฒी เคจाเคฐी เค•ो เคต्เคฏाเคญिเคšाเคฐिเคฃी เค•เคนा เคนै -
"เคชเคคि เค•ी เคธेเคตा เคจ เค•เคฐे, เคจिเคคाเคจเคจ्เคฆ เคœो เค†เคจ।
เคฒोเค— เคฐिเคाเคตै เค•เคชเคŸ เคธे, เคธो เคตिเคญाเคšाเคฐเคจ เคœाเคจ ॥"10

เคฎเคจเคธा-เคตाเคšा-เค•เคฐ्เคฎเคฃा เค…เคชเคจे เคชเคคि เค•ा เคง्เคฏाเคจ เคฐเค–เคจे เคตाเคฒी เคจाเคฐी เคนी เคชเคคिเคต्เคฐเคคा เคนै। เค‡เคธเคธे เคญिเคจ्เคจ เคšंเคšเคฒ เคฎเคคि เคตाเคฒी เคจाเคฐी เค•ो เค‡เคจ्เคนोंเคจे เคต्เคฏाเคญिเคšाเคฐी เค•เคนा เคนै -
"เคœाเค•े เคšिเคค्เคค เคฎें เคชเคคि เคฌเคธै, เคธोเคˆ เคธुเคฒเค–เคจी เคจाเคฐ।
เคœเคฌ เคฒเค— เคšिเคค เคœिเคค เคคिเคค เคซिเคฐे เค•เคฐे เค•ोเคŸि เคต्เคฏเคญिเคšाเคฐ ॥"11

เคธंเคค เคจिเคคाเคจเคจ्เคฆ เคœी เคจे เคจाเคฐी เค•े เคต्เคฏเคญिเคšाเคฐी เคฐूเคช เค•ा เคตเคฐ्เคฃเคจ เค•เคฐเคคे เคนुเค เค‰เคธเค•ा เคคिเคฐเคธ्เค•ाเคฐ เค•िเคฏा เคนै เคตเคนीं เคฆूเคธเคฐी เค“เคฐ เค‰เคจ्เคนोंเคจे เคชเคคिเคต्เคฐเคคा เคจाเคฐी เค•ो เคชूเคœเคจीเคฏ เคฌเคคाเคคे เคนुเค เค‰เคธเค•ा เคฏเคถोเค—ाเคจ เค•िเคฏा เคนै। เคจिเคคाเคจเคจ्เคฆ เคœी เคชเคคिเคต्เคฐเคคा เคจाเคฐी เค•ो เคเค• เค†เคฆเคฐ्เคถ เคจाเคฐी เค•े เคฐूเคช เคฆेเค–เคคे เคนैं। เค‰เคธเค•ा เค—ुเคฃเค—ाเคจ เค•เคฐเคคे เคนुเค เคฒिเค–เคคे เคนैं -
"เคชเคคिเคต्เคฐเคคा เคถोเคญा เคญเคฐी, เค‰เคœ्เคœ्เคตเคฒ เค…ंเค— เค…เคจूเคช।
เคฎाเคจ-เค—ुเคฎाเคจ เค•เคฐे เคจเคนीं, เคถीเคคเคฒ เคธुเคคเคน เคธเคฐूเคช ॥"12
"เคชเคคिเคต्เคฐเคคा เคฎैเคฒे เคตเคธเคจ, เคจเคนीं เค†เคญूเคทเคฃ เค…ंเค—।
เคธเคฌ เคœเค— เคฎें เคœเค—เคฎเค— เค•เคฐे, เคนเคฐ เคนीเคฐा เค•े เคธंเค— ॥"13

เคจिเคคाเคจเคจ्เคฆ เคœी เคจे เคจाเคฐी เค•ो เคจाเค—िเคจी เค•ी เคธंเคœ्เคžा เคฆेเคคे เคนुเค เค•เคนा เคนै เค•ि เคจाเคฐी เคฎเคจुเคท्เคฏ เค•ो เคญीเคคเคฐ เคคเค• เคกเคธ เคฒेเคคी เคนै, เคœिเคธเคธे เค•ोเคˆ เค”เคทเคงि เค•ाเคฎ เคจเคนीं เค•เคฐเคคी เคนै -
"เคจिเคคाเคจเคจ्เคฆ เคจाเคฐी เคกเคธ्เคฏा, เคœीเคตเคค เคนी เคฎเคฐ เคœाเคฏ।
เค†เคช เคกเคธाเคตै เค†เคช เค•ो, เคœเคฌ เค•्เคฏा เคชाเคฐ เคฌเคธाเคฏ ॥"14
เคจिเคคाเคจเคจ्เคฆ เคฏเคน เคจाเค—เคจी, เคญीเคคเคฐ เคธे เคกเคธ เคœाเคฏ।
เคœिเคธเค•ा เค–ाเคฏा เคจा เคฌเคšे, เค•ोเคŸि เค”เคทเคงी เคฒाเคฏ ॥"15

เคจिเคคाเคจเคจ्เคฆ เคœी เคจाเคฐी เค•ो ‘เค•ाเคฎ’ เค•ी เคช्เคฐเคคीเค• เคฎाเคจा เคคเคฅा เค‰เคธे เค•ाเคฎिเคจी เค•เคนा। เค‰เคธे เคญเค—เคตเคฆ् เคตिเคทเคฏ เค•े เคฒिเค เคนाเคจिเค•ाเคฐเค• เคฌเคคाเคฏा। เค•เคนเคคे เคนैं เค•ि เค‡เคธเค•े เคฐเคนเคจे เคธे เคฎोเค•्เคท เค•ा เค•เคชाเคŸ เค•เคญी เคจเคนीं เค–ुเคฒเคคा -
เคเค• เค•เคจเค• เค”เคฐ เค•ाเคฎिเคจी, เคฌंเค•े เค“เค˜เคŸ เค˜ाเคŸ।
เคจिเคคाเคจเคจ्เคฆ เค‡เคจเค•े เคชเคฐे, เค–ुเคฒे เคฐเคนे เคฎुเค•्เคค เค•เคชाเคŸ ॥"16
เค•ाเคฎी เคธे เค•ुเคค्เคคा เคญเคฒा, เค•เคฐै เคธเคฎเคฏ เคชเคฐ เคญोเค—।
เคจिเคคाเคจเคจ्เคฆ เคจเคฐ เค…ंเคง เค•े, เคฒเค—ा เคฐैเคจ เคฆिเคจ เคฐोเค— ॥"17

เคจिเคคाเคจंเคฆ เคœी เคชเคคिเคต्เคฐเคคा เคจाเคฐी เค•े เคฎाเคฐ्เค— เค•ो เค…เคจुเค•เคฐเคฃीเคฏ เคเคตं เคตเคจ्เคฆเคจीเคฏ เคฌเคคाเคคे เคนैं। เค‡เคจ्เคนों เคจे เค‰เคธे เคญी เคธंเคค เคคुเคฒ्เคฏ เคฎाเคจเคคे เคนुเค เค•เคนा เคนै-
เคชเคตिเคค्เคฐเคคा เคช्เคฐीเคคเคฎ เคธเค–ा, เคจिเคคाเคจเคจ्เคฆ เค•ोเคˆ เคจाเคนिं।
เคธाเคนเคฌ เคธो เคนिเคฒเคฎिเคฒ เคฐเคนे, เคœुเค—-เคœुเค— เคšเคฐเคจों เคฎाเคนिं ॥"18
เคชเคคिเคต्เคฐเคคा เคชिเคต เค•ो เคญเคœै, เคชเค•เฅœ เคช्เคฐेเคฎ เค•ी เคŸेเค•।
เคจिเคคाเคจเคจ्เคฆ เค—ोเคฌिเคจ्เคฆ เคธे, เคฎिเคฒ เค—เคˆ เคเค•เคฎ เคเค• ॥"19

เคชเคคिเคต्เคฐเคคा เคจाเคฐी เค”เคฐ เคธंเคคों เค•ा เคœीเคตเคจ เคคเคฒเคตाเคฐ เค•ी เคงाเคฐ เคชเคฐ เคšเคฒเคจे เคœैเคธा เคนै। เคตे เคธांเคธाเคฐिเค• เคฎोเคน-เคฎाเคฏा เคธे เค•ोเคธों เคฆूเคฐ เคฐเคนเค•เคฐ เคชเคฐเคฎ เคคเคค्เคค्เคต เคฎें เคฒीเคจ เคฐเคนเคคे เคนैं -
"เคชเคคिเคต्เคฐเคคा เค”เคฐ เคธंเคค, เคœเคจ เคงเคฐे เคงाเคฐ เคชเคฐ เคชाँเคต।
เคคเคจ เค•ा เคฒाเคฒเคš เคค्เคฏाเค— เค•เคฐ, เคฎिเคฒें เคจिเคฐंเคœเคจ เคฐाเคต ॥"20

เคจिเคคाเคจंเคฆ เคœी เคจाเคฐी เค•े เคธंเคฆเคฐ्เคญ เคฎें เค•เคนเคคे เคนैं เค•ि เค‰เคธे เคฎाँ, เคฌเคนเคจ เค”เคฐ เคชुเคค्เคฐी เค•े เคฐूเคช เคฎें เคฆेเค–เคจा เคšाเคนिเค। เค‰เคธे เค†เคธเค•्เคคिเคœเคจ्เคฏ เคฆृเคท्เคŸि เคธे เคจเคนीं เค…เคชिเคคु เคธाเคค्เคค्เคตिเค• เคญाเคต เคธे เคฆेเค–เคจा เคšाเคนिเค-
"เคจिเคคाเคจเคจ्เคฆ เคจเคฐ-เคจाเคฐि เคธเคฌ, เคฌเคนเคจ เคฌीเคฐ เค•เคฐ เคฆेเค–।
เคœेเคคे เคช्เคฐाเคฃी เคœเค—เคค เคฎें, เคธเคฌ เค•ा เคชिเคคा เค†เคฒेเค– ॥"21

เคจिเคคाเคจเคจ्เคฆ เคœी เคชเคคिเคต्เคฐเคคा เคจाเคฐी เค•ो เคตंเคฆเคจीเคฏ เคฎाเคจเคคे เคนैं เค”เคฐ เคต्เคฏเคญिเคšाเคฐिเคฃी เค•ो เคค्เคฏाเคœ्เคฏ เคเคตं เค‰เคธเคธे เคฆूเคฐ เคฐเคนเคจे เค•ा เคธंเคฆेเคถ เคฆेเคคे เคนुเค เค‰เคธे เคฎाเคฏा เคฐूเคชिเคฃी เคฎाเคจเคคे เคนैं। เคตे เคชเคคिเคต्เคฐเคคा เคจाเคฐी เค•ो เคช्เคฐेเคฎ เค”เคฐ เคค्เคฏाเค— เค•ी เคช्เคฐเคคिเคฎूเคฐ्เคคि เคคเคฅा เคธเคฆ्เค—ुเคฃों เค•ी เค–ाเคจ เคฌเคคाเคคे เคนैं। เคจिเคคाเคจเคจ्เคฆ เคœी เค•ी เคธाเคนिเคค्เคฏ เคธाเคงเคจा เคธเคฎाเคœ เค•े เคธเคญी เคชเค•्เคทों เค•ो เคฒेเค•เคฐ เคšเคฒเคคी เคšเคฒเคคी เคนै। เค•िเคจ्เคคु เค•ुเค› เคชเค•्เคทों เคชเคฐ เค…ंเคคเคฐ्เคตिเคฐोเคง เคญी เคฆिเค–ाเคˆ เคฆेเคคा เคนै। เค‰เคจเค•ी เคตाเคฃी เคคเคค्เค•ाเคฒीเคจ เคธเคฎाเคœ เค•े เคฒिเค เคนी เคœिเคคเคจी เค‰เคชเคฏोเค—ी เคจเคนीं เคฅी เคฌเคฒ्เค•ि เคธเคฎเคธाเคฎเคฏिเค• เคญौเคคिเค•เคตाเคฆी เคธเคฎाเคœ เค•े เคฒिเค เคคो เค…เคค्เคฏเคจ्เคค เคธाเคฐ्เคฅเค•,เคธाเคฐเค—เคฐ्เคญिเคค เคเคตं เค‰เคชเคฏोเค—ी เคฆिเค–ाเคˆ เคฆेเคคी เคนै, เคœिเคธเค•ा เค…เคจुเค—เคฎเคจ เคคเคฅा เค…เคจुเคชाเคฒเคจ เค•เคฐ เคต्เคฏเค•्เคคि เค…เคชเคจे เคœीเคตเคจเคธ्เคคเคฐ เค•ो เคŠँเคšा เค‰เค ा เคธเค•เคคा เคนै। เค…เคคः เค†เคตเคถ्เคฏเค•เคคा เคนै เค•ि เค‡เคจเค•ी เคตाเคฃी เค•ा เคช्เคฐเคšाเคฐ-เคช्เคฐเคธाเคฐ เค•เคฐ เค‰เคธे เคœเคจ-เคฎเคจ เคคเค• เคชเคนुँเคšाเคฏा เคœाเคฏे เคคाเค•ि เคฏเคน เคญौเคคिเค•เคตाเคฆी เคธเคฎाเคœ เค•ेเคตเคฒ เคตिเคชเคฐीเคค เคชเคฐिเคธ्เคฅिเคคिเคฏों เคฎें เคนी เคจเคนीं, เคฌเคฒ्เค•ि เคธाเคฎाเคจ्เคฏ เคชเคฐिเคธ्เคฅिเคคिเคฏों เคฎें เคญी เค‡เคธเค•ा เค…เคจुเค•เคฐเคฃ เค•เคฐ เคœीเคตเคจ เค•ो เค‰เคจ्เคจเคค เค•िเคฏा เคœा เคธเค•े।

เคธंเคฆเคฐ्เคญ เค—्เคฐंเคฅ: 
1. เคธ्เคค्เคฐी: เคญाเคฐเคคीเคฏ เคเคตं เคชाเคถ्เคšाเคค्เคฏ เค…เคตเคงाเคฐเคฃ, เคกॉ. เคฎเคงु เคฆेเคตी, เค…ंเคคเคฐ्เคฐाเคท्เคŸ्เคฐीเคฏ เคถोเคง เคชเคค्เคฐिเค•ा, เคถोเคง, เคธเคฎीเค•्เคทा เค”เคฐ เคฎूเคฒ्เคฏांเค•เคจ, เคชृ. เคธं. 74
2. เคตเคนी, เคชृเคท्เค  เคธंเค–्เคฏा 193
3. เคช्เคฐเคœाเคšเค•्เคทु, เคญोเคฒाเคจाเคฅ. (เคธं.). เคธเคค्เคฏ เคธिเคฆ्เคงाเคจ्เคค เคช्เคฐเค•ाเคถ, เคชृเคท्เค  เคธंเค–्เคฏा 194
4. เคตเคนी, เคชृเคท्เค  เคธंเค–्เคฏा 192
5. เคตเคนी, เคชृเคท्เค  เคธंเค–्เคฏा 193
6. เคตเคนी, เคชृเคท्เค  เคธंเค–्เคฏा 197
7. เคตเคนी, เคชृเคท्เค  เคธंเค–्เคฏा 197
8. เคตเคนी, เคชृเคท्เค  เคธंเค–्เคฏा 194
9. เคตเคนी, เคชृเคท्เค  เคธंเค–्เคฏा 199
10. เคตเคนी, เคชृเคท्เค  เคธंเค–्เคฏा 101
11. เคตเคนी, เคชृเคท्เค  เคธंเค–्เคฏा 101
12. เคตเคนी, เคชृเคท्เค  เคธंเค–्เคฏा 103
13. เคตเคนी, เคชृเคท्เค  เคธंเค–्เคฏा 103
14. เคตเคนी, เคชृเคท्เค  เคธंเค–्เคฏा 192
15. เคตเคนी, เคชृเคท्เค  เคธंเค–्เคฏा 192
16. เคตเคนी, เคชृเคท्เค  เคธंเค–्เคฏा 200
17. เคตเคนी, เคชृเคท्เค  เคธंเค–्เคฏा 203
18. เคตเคนी, เคชृเคท्เค  เคธंเค–्เคฏा 104
19. เคตเคนी, เคชृเคท्เค  เคธंเค–्เคฏा 107
20. เคตเคนी, เคชृเคท्เค  เคธंเค–्เคฏा 105
21. เคตเคนी, เคชृเคท्เค  เคธंเค–्เคฏा 195
----------------------------
* เคธเคฎ्เคชाเคฆเค•ीเคฏ เคจोเคŸ: เคคुเคฒเคธीเคฆाเคธ เค•ी เค•ृเคคि เคฐाเคฎเคšเคฐिเคค เคฎाเคจเคธ เค•े เคเค• เคชाเคค्เคฐ เค•े เคธंเคตाเคฆ เค•ो เคคुเคฒเคธीเคฆाเคธ เค•ा เค•เคฅเคจ, เคฏा เคฎंเคคเคต्เคฏ เคธเคฎเคเคจा เคฏा เคฌเคคाเคฏा เคœाเคจा เคธเคนी เคจเคนीं เคนै। เคตाเคธ्เคคเคต เคฎें เค•िเคธी เคญी เคธाเคนिเคค्เคฏिเค• เคฐเคšเคจा เคฎें เคตเคฐ्เคฃिเคค เคชाเคค्เคฐों เค•े เค•ुเค› เคธंเคตाเคฆों เค•ो เคšुเคจเค•เคฐ เค‰เคจเค•े เคฒेเค–เค• เคชเคฐ เค†เคฐोเคชिเคค เค•เคฐเคจा เคฐเคšเคจाเค•ाเคฐ เค•े เคช्เคฐเคคि เค…เคจ्เคฏाเคฏ เคนै। เคนाँ, เคธ्เคตเคคंเคค्เคฐ เค•ाเคต्เคฏ, เคฆोเคนों, เค†เคฆि เคฎें เค•เคนे เคตเค•्เคคเคต्เคฏों เค•ी เคฌाเคค เค…เคฒเค— เคนै।

1 comment :

We welcome your comments related to the article and the topic being discussed. We expect the comments to be courteous, and respectful of the author and other commenters. Setu reserves the right to moderate, remove or reject comments that contain foul language, insult, hatred, personal information or indicate bad intention. The views expressed in comments reflect those of the commenter, not the official views of the Setu editorial board. เคช्เคฐเค•ाเคถिเคค เคฐเคšเคจा เคธे เคธเคฎ्เคฌंเคงिเคค เคถाเคฒीเคจ เคธเคฎ्เคตाเคฆ เค•ा เคธ्เคตाเค—เคค เคนै।