рд╡ाрд▓्рдЯрд░ рднेंрдЧрд░ा ‘рддрд░ुрдг’ рдХा рдХрдеा рд╕ंрд╕ाрд░: рд╕ंрдШрд░्рд╖ рдФрд░ рд╕рд░ोрдХाрд░

рдкुрдиीрддा рдЬैрди

рдкुрдиीрддा рдЬैрди


рдк्рд░ाрдз्рдпाрдкрдХ (рд╣िрди्рджी), рд╢ाрд╕рдХीрдп рд╕्рдиाрддрдХोрдд्рддрд░ рдорд╣ाрд╡िрдж्рдпाрд▓рдп, рднेрд▓, рднोрдкाрд▓
рдЪрд▓рднाрд╖: +91 942 501 0223; рдИрдоेрд▓: rajendraj823@gmail.com

рдоूрд▓ рд╣िрди्рджी рдоें рдХрдеा рд░рдЪрдиा рдХрд░рдиे рд╡ाрд▓े рдЖрджिрд╡ाрд╕ी рд▓ेрдЦрдХों рдоें рд╡ाрд▓्рдЯрд░ рднेंрдЧрд░ा ‘рддрд░ुрдг’ рдк्рд░рдоुрдЦ рд╣рд╕्рддाрдХ्рд╖рд░ рд╣ैं। рдЙрдирдХी рдкрд╣рд▓ी рдХрд╣ाрдиी ‘рд╡рд╣ рдХौрди рдеी’ рдирдпी рджिрд▓्рд▓ी рд╕े рдк्рд░рдХाрд╢िрдд ‘рд╕ंрдЬीрд╡рди’ рд╕ाрдк्рддाрд╣िрдХ рдоें 4 рдЕрдЧрд╕्рдд 1965 рдХो рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рд╣ुрдИ। рдпрд╣ рдХрд╣ाрдиी рдЙрдирдХे рдк्рд░рдердо рдХрдеा рд╕ंрдЧ्рд░рд╣ ‘рд▓ौрдЯрддी рд░ेрдЦाрдПँ’ рдХे рдЕंрдд рдоें рд╕ंрдХрд▓िрдд рд╣ै। рд╡िрд╖рдпрд╡рд╕्рддु рдХी рджृрд╖्рдЯि рд╕े рдпрд╣ рдзрд░्рдо рдк्рд░рдЪाрд░ рд╡ рдоिрд╢рдирд░ी рдк्рд░рднाрд╡ рдХी рд▓рдШु рдХрдеा рдХрд╣ी рдЬा рд╕рдХрддी рд╣ै। рдЙрдирдХे рдЪाрд░ рдХрдеा рд╕ंрдЧ्рд░рд╣ рдЙрдкрд▓рдм्рдз рд╣ैं- рд▓ौрдЯрддी рд░ेрдЦाрдПँ (1980), рджेрдиे рдХा рд╕ुрдЦ (1983), рдЬंрдЧрд▓ рдХी рд▓рд▓рдХाрд░ (1989) рддрдеा рдЕрдкрдиा рдЕрдкрдиा рдпु़рдж्рдз (2014)। рд╡ाрд▓्рдЯрд░ рднेंрдЧрд░ा ‘рддрд░ुрдг’ рдХे рдк्рд░ाрд░ंрднिрдХ рджो рдХрдеा рд╕ंрдЧ्рд░рд╣ों рдоें рдЖрджिрд╡ाрд╕ी рд╕рдоाрдЬ, рд╕ंрд╕्рдХृрддि рдФрд░ рдЪेрддрдиा рдХा рд╕्рд╡рд░ рдЙрдкрд▓рдм्рдз рдирд╣ीं рд╣ै। рдпрд╣ рд╕्рдеिрддि рдкूрд░्рдгрддः рдкीрдЯрд░ рдкॉрд▓ рдПрдХ्рдХा рдХे рдк्рд░ाрд░ंрднिрдХ рд▓ेрдЦрди рдХी рддрд░рд╣ рд╣ै। рд╡ाрд▓्рдЯрд░ рднेंрдЧрд░ा рдЕрдкрдиे рддीрд╕рд░े рдХрдеा рд╕ंрдЧ्рд░рд╣ ‘рдЬंрдЧрд▓ рдХी рд▓рд▓рдХाрд░’ рдоें рдкूрд░ी рддрд░рд╣ рдЖрджिрд╡ाрд╕ी рд╕рдоाрдЬ рдХी рдЪुрдиौрддिрдпों рд╕े рд╕ाрдХ्рд╖ाрдд्рдХाрд░ рдХрд░рддे рд╣ैं। рдЗрд╕ рджृрд╖्рдЯि рд╕े рдпрд╣ рдЙрдирдХा рд╕рд░्рд╡ाрдзिрдХ рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рдХрдеा рд╕ंрдЧ्рд░рд╣ рд╣ै। ‘рдЕрдкрдиा рдЕрдкрдиा рдпुрдж्рдз’ рд╕ंрдЧ्рд░рд╣ рдоें рднी рд╡े рдЖрджिрд╡ाрд╕ी рдЕрд╕्рдоिрддा рд╡ рд╕ंрдХрдЯ рдХो рд╡िрд╖рдп рдХे рдХेрди्рдж्рд░ рдоें рд░рдЦрддे рд╣ैं рдХिрди्рддु рдЖрджिрд╡ाрд╕ी рдк्рд░рд╢्‍рдиों рд╕े рдЬीрд╡ंрдд рдоुрдарднेреЬ рдХрд░рддी рдХрд╣ाрдиिрдпाँ ‘рдЬंрдЧрд▓ рдХी рд▓рд▓рдХाрд░’ рдоें рдЕрдзिрдХ рдк्рд░рднाрд╡ी рд░ूрдк рд╕े рд╕рдо्рдоुрдЦ рдЖрдИ рд╣ैं। рдпрд╣ рд╕ंрдЧ्рд░рд╣ 1989 рдоें рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рд╣ुрдЖ рд╣ै рдЬो рд╕्рдкрд╖्рдЯ рдХрд░рддा рд╣ै рдХि рдЗрд╕ рдХाрд▓ рдоें рд╡ाрд▓्рдЯрд░ рднेंрдЧрд░ा рдХी рдХрдеा рджृрд╖्рдЯि рдоें рд╡्рдпाрдкрдХ рдкрд░िрд╡рд░्рддрди рдЖрдпा рд╣ै। рдиिрд╢्рдЪिрдд рд╣ी рдпрд╣ рдЕрд╕्рдоिрддा рдоूрд▓рдХ рдЖंрджोрд▓рдиों рдХा рджौрд░ рдеा। рджрд▓िрдд рд╡िрдорд░्рд╢ рдЗрд╕ी рд╕рдордп рдЖрдХाрд░ рд▓े рд░рд╣ा рдеा। рдЖрджिрд╡ाрд╕ी рдЪेрддрдиा рдХो рднी рдЗрд╕ рд╕рдордп рд╡िрд╢िрд╖्‍рдЯ рджृрд╖्рдЯि рдоिрд▓ी рдЬिрд╕рдХा рд╕ंрдХेрдд рд╡ाрд▓्рдЯрд░ рднेंрдЧрд░ा рдХी рдХрдеा рджृрд╖्рдЯि рдоें рдоिрд▓рддा рд╣ै।

рд╡ाрд▓्рдЯрд░ рднेंрдЧрд░ा рдХे рдк्рд░рдердо рд╕ंрдЧ्рд░рд╣ ‘рд▓ौрдЯрддी рд░ेрдЦाрдПँ’ рдХी рдХрд╣ाрдиिрдпाँ рд╕рдоाрдЬ рдХे рд╕ाрдоाрди्рдп рд╡िрд╖рдпों рдХो рд▓ेрдХрд░ рд▓िрдЦी рдЧрдпी рд╣ैं। рдпुрд╡ा рдЬीрд╡рди рдХी рд░ूрдоाрдиिрдпрдд, рд╢िрдХ्рд╖ा, рдмेрд░ोрдЬрдЧाрд░ी, рд╕्рдд्рд░ी-рдкुрд░ुрд╖ рд╕ंрдмंрдз, рдк्рд░ेрдо рддрдеा рдЗрд╕ рдкрд░ рдХрдаोрд░ рдиैрддिрдХ рдЖрдЧ्рд░рд╣ рдЗрди рдХрд╣ाрдиिрдпों рдХे рдХेрди्рдж्рд░ рдоें рд╣ै। ‘рд╡рд╣ рднी рдоेрд░ा рднाрдИ рд╣ै’, ‘рднूрд▓’, ‘рдиाрддा’, ‘рдк्рд░ेрд░рдгा’, рдЬैрд╕ी рдХрдИ рдХрд╣ाрдиिрдпों рдХे рдЪрд░िрдд्рд░ рд╕ाрдоाрдЬिрдХ, рдиैрддिрдХ рджрдмाрд╡ों рдХे рдЕрдиुрд░ूрдк рд╕ंрдЪाрд▓िрдд рд╣ै। рдпे рд╕्рд╡рддंрдд्рд░ рдЪрд░िрдд्рд░ рдирд╣ीं рд╣ै। рдЗрдирдоें рдк्рд░ेрдо, рд╕ेрд╡ा, рдд्рдпाрдЧ, рдмрд▓िрджाрди рдХा рдЖрджрд░्рд╢ рдЖрд░ोрдкिрдд рд╣ै। рдк्рд░ाрд░ंрднिрдХ рджो рд╕ंрдЧ्рд░рд╣ рдХे рдЕрдзिрдХांрд╢ рдЪрд░िрдд्рд░ рдЖрджрд░्рд╢ рд╕्рдеाрдкिрдд рдХрд░рддे рд╣ैं рдФрд░ рдПрдХ рдХाрд▓्рдкрдиिрдХ рдЖрджрд░्рд╢ рд╕ंрд╕ाрд░ рдХे рдиिрд░्рдоाрдг рдоें рд╕рд╣рднाрдЧी рд╣ै рдЬो рд▓ेрдЦрдХ рдХे рдиैрддिрдХ рдЖрдЧ्рд░рд╣ों рдХे рдЕрдиुрд░ूрдк рд╣ै। рд╡ाрд▓्рдЯрд░ рднेंрдЧрд░ा рдХे рджूрд╕рд░े рд╕ंрдЧ्рд░рд╣ рдХी рднी рдХрдИ рдХрд╣ाрдиिрдпाँ рд╕्рдд्рд░ी-рдкुрд░ुрд╖ рдк्рд░ेрдо рдХो рд▓ेрдХрд░ рд▓िрдЦी рдЧрдИ рд╣ैं। рдпрд╣ рд▓ेрдЦрдХ рдХी рд░рдЪрдиा-рдпाрдд्рд░ा рдХा рдк्рд░ाрд░ंрднिрдХ рдЪрд░рдг рдХрд╣ा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै, рдЬिрд╕рдоें ‘рдЬрд▓्рджी рдЖрдиा’, ‘рдЛрддु рдкрд▓्рд▓рд╡’, ‘рдмंрдзे рд╣ाрде’, ‘рд╕ाрд▓рдЧिрд░рд╣ рдХी рднेंрдЯ’, ‘рд╕рд╣рдЬрдЙрдд्рд╕рд░्рдЧ’, ‘рджृрд╖्рдЯिрдн्рд░рдо’, рдЬैрд╕ी рдЕрдзिрдХांрд╢ рдХрд╣ाрдиिрдпाँ рд╕्рдд्рд░ी-рдкुрд░ुрд╖ рд╕ंрдмंрдзों рдоें рдк्рд░ेрдо, рд╕ेрд╡ा, рдЙрдд्рд╕рд░्рдЧ, рдд्рдпाрдЧ рдХे рдЖрджрд░्рд╢ो рдХो рднाрд╡ुрдХрддा рдХे рд╕ाрде рдк्рд░рдоुрдЦрддा рджेрддी рд╣ैं। ‘рджेрдиे рдХा рд╕ुрдЦ’, рдХрдеा рд╕ंрдЧ्рд░рд╣ рдХा рд╢ीрд░्рд╖рдХ рд╣ी рдиिрд╕्рд╡ाрд░्рде рд╕рдорд░्рдкрдг, рдд्рдпाрдЧ рдХे рдЖрджрд░्рд╢ рдХो рдмрдпाрди рдХрд░рддा рд╣ै। рдЗрди рдк्рд░ेрдо рдХрд╣ाрдиिрдпों рдоें рднाрд╡ुрдХрддा, рд░ूрдоाрдиिрдпрдд, рдк्рд░ेрдо рдд्рд░िрдХोрдг рдФрд░ рд╢ंрдХा рд╣ै рддो рд╕ाрде рд╣ी рдЖрджрд░्рд╢, рдХाрд▓्рдкрдиिрдХ рдЪрд░िрдд्рд░ рднी рд╣ैं рдЬो рд╡िрд╡ाрд╣ рдкूрд░्рд╡ рдк्рд░ेрдо рдХो рд╕्рд╡ीрдХाрд░्рдпрддा рджेрддे рд╣ैं рдХिрди्рддु рдпрд╣ рд╕्рд╡ीрдХाрд░्рдпрддा рд╕्рдд्рд░ी рдкрдХ्рд╖ рдХी рдУрд░ рд╕े рд╣ै। рдк्рд░ेрдо рдХो рдк्рд░рдоुрдЦ рд╡िрд╖рдп рдмрдиाрдХрд░ рднी рдпे рдХрд╣ाрдиिрдпाँ рд╕рдоाрдЬ рдоें рд╕्рдеाрдкिрдд рдкुंрд╕рд╡ाрджी рджृрд╖्рдЯि рд╕े рдЕрд▓рдЧ рдЬाрдХрд░ рдХुрдЫ рдирдпा рдирд╣ीं рд░рдЪрддी рд╣ैं। рдЕрд╕्рддु, рдпे рд╕ाрдоाрди्рдп рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╡िрд╖рдпों рдХी рдХрд╣ाрдиिрдпाँ рд╣ैं। рдЗрдирдоें рд╕े рдХुрдЫ рдХрд╣ाрдиिрдпाँ рдиिрд╢्рдЪिрдд рд╣ी рдоाрдирд╡ीрдп рдзрд░ाрддрд▓ рдкрд░ рдЕрдкрдиा рдк्рд░рднाрд╡ рд░рдЦрддी рд╣ैं। рдк्рд░рдердо рд╕ंрдЧ्рд░рд╣ ‘рд▓ौрдЯрддी рд░ेрдЦाрдПँ’ рдоें рд╕ंрдХрд▓िрдд ‘рдЕंрддрд░्рдЬ्‍рд╡ाрд▓ा’ рддрдеा рджूрд╕рд░े рдХрдеा рд╕ंрдЧ्рд░рд╣ ‘рджेрдиे рдХे рд╕ुрдЦ’ рдХी ‘рдЛрддुрдкрд▓्рд▓рд╡’ рддрдеा ‘ рдПрдХ рдеी рд░ाрдиी рдмेрдЯी’ рдоाрдирд╡ीрдп рд╕ंрд╡ेрджрдирд╢ीрд▓рддा рдХी рджृрд╖्рдЯि рд╕े рдЙрд▓्рд▓ेрдЦрдиीрдп рдХрд╣ाрдиी рд╣ैं। рдХिрди्рддु рд╡ाрд▓्рдЯрд░ рднेंрдЧрд░ा рдХी рдХрд╣ाрдиिрдпाँ рдХा рд╕्рдд्рд░ी-рдкुрд░ुрд╖ рд╕ंрдмंрдз рдпा рдк्рд░ेрдо рднाрд╡ рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╡рд░्рдЬрдиाрдУं, рд╢ुрдЪिрддा рдХे рдЖрдЧ्рд░рд╣ рдФрд░ рдиिрд╖ेрдзों рдХे рднрдп рд╕े рдЕрдд्рдпंрдд рд╕ंрдпрдоिрдд, рд╕ीрдоिрдд рд╣ै। рдпрд╣ ‘рдк्рд░ेрдорднाрд╡’ рдЖрджिрд╡ाрд╕िрдпрдд рдХे рдиैрд╕рд░्рдЧिрдХ рд╕्рд╡ीрдХाрд░्рдпрддा рд╕े рдмрд╣ुрдд рджूрд░ рд╣ै। рдЗрди рдк्рд░ाрд░ंрднिрдХ рдХрд╣ाрдиिрдпों рдоें рдЖрджिрд╡ाрд╕िрдпрдд рдХे рд╡िрдЪाрд░ рдк्рд░рддिрдмिрдо्рдмिрдд рдирд╣ीं рд╣ोрддे। рдпрд╣ рдиाрдЧрд░ рд╕рдоाрдЬ рдХी рдХрд╣ाрдиिрдпाँ рд╣ै। ‘рдЬрд▓्рджी-рдЖрдиा’ рдпा ‘рдоैं рддुрдорд╕े рдШृрдгा рдХрд░рддी рд╣ूँ’ рдХрд╣ाрдиिрдпों рдоें рд╕्рдд्рд░ी рдХो рднोрдЧ्рдп рд╡рд╕्рддु рдХे рд░ूрдк рдоें рджेрдЦा рдЬाрдиा рдкिрддृрд╕рдд्рддा рдХी рд╡рд╣ рдордиोрд╡ृрдд्рддि рд╣ै рдЬो рдЖрджिрд╡ाрд╕ी рд╡िрдЪाрд░ рдХा рд╣िрд╕्рд╕ा рдирд╣ीं рд╣ै। рд╡ाрд▓्рдЯрд░ рднेंрдЧрд░ा рдХी рдЗрди рдк्рд░ाрд░ंрднिрдХ рдХрд╣ाрдиिрдпों рдоें рдХ्рд╖рдоा рднाрд╡рдиा рдФрд░ рд╕ेрд╡ा рдХे рдоूрд▓्рдпों рдХी рд╕्рдеाрдкрдиा рдЙрдирдХे рдзाрд░्рдоिрдХ рдЖрдЧ्рд░рд╣ рдХे рдк्рд░рднाрд╡ рдХो рджрд░्рд╢ाрддी рд╣ै। рд╣ृрджрдп рдкрд░िрд╡рд░्рддрди рдХी рдХрд╣ाрдиी ‘рдкिрдпрдХ्рдХреЬ’ рдпा рдХ्рд╖рдоाрднाрд╡ рдХी ‘рдоुрдЭे рдоाрдл рдХрд░ рджो’; рд╢ंрдХा рдФрд░ рд╡िрд╢्‍рд╡ाрд╕ рдХी рдХрд╣ाрдиी ‘рд╕рд╣ाрд░ा’; рд╕ेрд╡ा, рд╕рд╣рдпोрдЧ рд╡ рдХрд░ूрдгा рдХी рдХрд╣ाрдиी ‘рдк्рд░ेрд░рдгा’ ‘рдмैрд╕ाрдЦी’, ‘рдпोрд░्рд╕ рд╕िंрд╕िрдпрд░рд▓ी’; рдд्рдпाрдЧрднाрд╡ рдХी ‘рджृрд╖्рдЯिрдн्рд░рдо’, ‘рджेрдиे рдХा рд╕ुрдЦ’ рдЖрджि рдзाрд░्рдоिрдХ рдоूрд▓्рдпों рдХे рдЖрджрд░्рд╢ рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд░ूрдкांрддрд░рдг рдХो рдиाрдЯрдХीрдп рд░ूрдк рд╕े рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдХрд░рддी рд╣ैं। рд╕्рдкрд╖्рдЯ рд╣ै рдХि рдЗрди рдХрд╣ाрдиिрдпों рдоें рдЖрджिрд╡ाрд╕ी рдЬीрд╡рдирд╢ैрд▓ी, рд╡िрдЪाрд░, рд╕ंрд╕्рдХृрддि, рджрд░्рд╢рди рдХा рдк्рд░рднाрд╡ рдк्рд░ाрдпः рдЕрдиुрдкрд╕्рдеिрдд рд╣ै।

рдк्рд░рдердо рдХрдеा рд╕ंрдЧ्рд░рд╣ ‘рд▓ौрдЯрддी рд░ेрдЦाрдПँ’ рдХी рдХрд╣ाрдиिрдпाँ рдЬो рдХрдеा рд╡िрд╖рдп рдоें рдиैрддिрдХ рдЖрдЧ्рд░рд╣ рдХो рдк्рд░рддिрдлрд▓िрдд рдХрд░рддी рд╣ै। рд╡рд╣ीं рдЗрди्рд╣ीं рдХрд╣ाрдиिрдпों рдХे рдмीрдЪ рдЕंрддрд░्рдЬ्‍рд╡ाрд▓ा’ рдПрдХ рднिрди्рди рд╡िрд╖рдп рдХो рдоाрдирд╡ीрдп рд╕ंрд╡ेрджрдирд╢ीрд▓рддा рдХे рд╕ाрде рдЙрдаाрддी рд╣ै। рджंрдЧे рдоें рднрдЧрджреЬ рдФрд░ рдХрд░्рдл्рдпू рдХे рдмीрдЪ рдПрдХ рдмрдЪ्рдЪी рдХी рд░рдХ्рд╖ा рдХрд░рдиे рд╡ाрд▓ा рдпुрд╡рдХ рдЬрдм рдкुрд▓िрд╕ рдХी рдорджрдж рд╕े рднी рдЙрд╕рдХे рдоाрддा-рдкिрддा рддрдХ рдирд╣ीं рдкрд╣ुँрдЪ рдкाрддा, рддрдм рд╡рд╣ рдЙрд╕рдХा рд▓ाрд▓рди-рдкाрд▓рди рдкूрд░े рдордиोрдпोрдЧ рд╕े рдХрд░рддे рд╣ुрдП рд╕्рд╡рдпं рд╡िрд╡ाрд╣ рд╕े рджूрд░ рд░рд╣рдиे рдХा рдиिрд░्рдгрдп рд▓ेрддा рд╣ै। рд▓ंрдмे рд╕рдордп рдмाрдж рдЬрдм рдЙрд╕े рдЬ्рдЮाрдд рд╣ोрддा рд╣ै рдХि рдмрдЪ्рдЪी рдЕрдм рд╡ाрд╕्рддрд╡ рдоें рдЕрдиाрде рд╣ो рдЪुрдХी рд╣ै рддрдм рдЙрд╕рдХा рд╕рдорд░्рдкрдг рдФрд░ рджृреЭ рд╣ो рдЙрдарддा рд╣ै। рджंрдЧा, рдХрд░्рдл्рдпू, рдпुрдж्рдз рдЖрджि рдХी рд╡िрднीрд╖िрдХा рдХा рджुрд╖्рдк्рд░рднाрд╡ рдкूрд░ी рдоाрдирд╡рддा рдХो рдЖрдШाрдд рдкрд╣ुँрдЪाрддा рд╣ै। рдпрд╣ рдХрд╣ाрдиी рдоाрдирд╡ीрдп рд╕ंрд╡ेрджрдирд╢ीрд▓рддा, рджाрдпिрдд्рд╡ рдмोрдз рдХो рдЕрдд्рдпंрдд рд╕рд╣рдЬ рд░ूрдк рд╕े рдордиुрд╖्рдп рдЪрд░िрдд्рд░ рдХी рдкрд░рдо рдЖрд╡рд╢्‍рдпрдХрддा рдХे рд░ूрдк рдоें рд╕्рдеाрдкिрдд рдХрд░рддी рд╣ै рддрдеा рдХрд░ूрдгा, рдд्рдпाрдЧ рдФрд░ рдкрд░ाрдиुрднूрддि рдХा рдз्рд╡рдЬ рдЙрдаाрдП рдмिрдиा рдоाрдирд╡ рдк्рд░ेрдо рдХो, рдЙрд╕рдХे рд╕рд╣рдЬ рд╕्рд╡рднाрд╡ рдХे рд░ूрдк рдоें рд╕ाрдордиे рд▓ाрддी рд╣ै। рдЗрд╕ी рдХ्рд░рдо рдоें рджूрд╕рд░े рдХрдеा рд╕ंрдЧ्рд░рд╣ ‘рджेрдиे рдХा рд╕ुрдЦ’ рдХी рдХрд╣ाрдиी ‘рдЛрддु рдкрд▓्рд▓рд╡’ рдоें рдоाрдирд╡ीрдп рд╕рд╣ाрдиुрднूрддि, рдХрд░ूрдгा рдХी рдЬाрддि рдк्рд░рдеा рдкрд░ рд╡िрдЬрдп рдХो рджрд░्рд╢ाрдпा рдЧрдпा рд╣ै рдЬिрд╕рдоें рдПрдХ рдм्рд░ाрд╣्рдордг рдХрди्рдпा рдФрд░ рджрд▓िрдд рдпुрд╡рдХ рдХो рдПрдХ рдкिрддा рд╕्рд╡рдпं рд╡िрд╡ाрд╣ рд╣ेрддु рд╕्рд╡ीрдХृрддि рджेрддा рд╣ै рдХ्рдпोंрдХि рдЕрдкрд░िрд╣ाрд░्рдп рд╕्рдеिрддिрдпों рдоें рдЗрд╕ी рдпुрд╡рдХ рдж्рд╡ाрд░ा рдкिрддा рдФрд░ рдкुрдд्рд░ी рд╣ेрддु рд░рдХ्рддрджाрди рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै। рд╡ाрд▓्рдЯрд░ рднेंрдЧрд░ा рдЬрд╣ाँ рдк्рд░ाрд░ंрднिрдХ рджो рдХрдеा рд╕ंрдЧ्рд░рд╣ рдоें рд╕ेрд╡ा, рдХ्рд╖рдоा, рдк्рд░ेрдо, рдд्рдпाрдЧ рдХो рдоिрд╢рди рднाрд╡ рд╕े рд╕्рдеाрдкिрдд рдХрд░рддे рд╣ैं, рд╡рд╣ीं рдмाрдж рдХे рджो рд╕ंрдЧ्рд░рд╣ों рдоें рдЖрджिрд╡ाрд╕ी рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ, рдЖрд░्рдеिрдХ рд╡िрд╕्рдеाрдкрди, рдЙрдд्рдкीреЬрди рд╡ рд╕ंрдХрдЯ рдХो рдХрдеा рд╡िрд╖рдп рдоें рдкिрд░ोрддे рд╣ैं рд╕्рдд्рд░ी-рдкुрд░ुрд╖ рдХे рд╕्рд╡ाрднाрд╡िрдХ рдЖрдХрд░्рд╖рдг рдоें рднी рд╡े рд╕ाрдоाрдЬिрдХ, рджрдмाрд╡ рдХो рджृрд╖्рдЯि рдоें рд░рдЦрддे рд╣ैं। рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рджृрд╖्рдЯि рд╕े рдЖрджрд░्рд╢ рдЪрд░िрдд्рд░ों рдХी рд╕्рдеाрдкрдиा рдХा рдк्рд░рдпाрд╕ рдЙрдирдХे рдк्рд░ाрд░ंрднिрдХ рдХрдеाрдирдХों рдХो рд╡ाрд╕्рддрд╡िрдХрддाрдУं рд╕े рджूрд░ рдХाрд▓्рдкрдиिрдХ рд╕ंрд╕ाрд░ рдоें рд▓े рдЬाрддा рд╣ै। рдЗрд╕ рджृрд╖्рдЯि рд╕े рдЖрджिрд╡ाрд╕ी рд╕ंрд╕ाрд░ рдХो рдХрдеा рд╡िрд╖рдп рдмрдиाрддे рд╣ी рд╡े рдпрдеाрд░्рде рдХे рдХрдаोрд░ рдзрд░ाрддрд▓ рдХो рд╕्‍рдкрд░्рд╢ рдХрд░рддे рд╣ुрдП рд╡ाрд╕्рддрд╡िрдХ рдЪुрдиौрддिрдпों рд╕े рдоुрдарднेреЬ рдХрд░рддे рд╣ैं। рдпрд╣ी рдХाрд░рдг рд╣ै рдХि ‘рдЬंрдЧрд▓ рдХी рд▓рд▓рдХाрд░’ рдиाрдордХ рдЙрдирдХा рддीрд╕рд░ा рд╕ंрдЧ्рд░рд╣ рдЙрдирдХी рд╕рд░्рд╡ाрдзिрдХ рдорд╣рдд्рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рдХрд╣ाрдиिрдпों рдХा рд╕ंрдХрд▓рди рдмрдирдХрд░ рд╕рдо्рдоुрдЦ рдЖрддा рд╣ै। рд╡ाрд▓्рдЯрд░ рднेंрдЧрд░ा рдХे рд▓ेрдЦрдХीрдп рд╡्рдпрдХ्рддिрдд्рд╡ рдоें рд╕рди्рдиिрд╣िрдд рдЖрджिрд╡ाрд╕िрдпрдд рдЬो рдк्рд░ाрд░ंрдн рдоें рдоौрди рд░рд╣ी, рдЗрд╕ рд╕ंрдЧ्рд░рд╣ рдоें рдк्рд░рдХрдЯ рд╣ोрддी рд╣ै। рд╣ाрд▓ांрдХि рдпрд╣ рдк्рд░рдХрдЯीрдХрд░рдг рднी рдЖрджिрд╡ाрд╕ी рдЬीрд╡рди рдХे рд╕рдо्рдоुрдЦ рдЙрдд्рдкрди्рди рд╕ंрдХрдЯ рд╕े рдЬुреЬा рд╣ै। рдЗрд╕рд╕े рдкूрд░्рд╡ рдХे рдЖрджिрд╡ाрд╕ी рдЬीрд╡рди рдХा рд╡ाрд╕्рддрд╡िрдХ рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ, рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рджृрд╢्‍рдп рдпे рдХрд╣ाрдиिрдпों, рд╕्рд╡рддंрдд्рд░ рд░ूрдк рд╕े рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдирд╣ीं рдХрд░рддी рд╣ैं।

‘рдЬंрдЧрд▓ рдХी рд▓рд▓рдХाрд░’ рдХрдеा рд╕ंрдЧ्рд░рд╣ рдоें рд╕ंрдХрд▓िрдд рдмाрд░рд╣ рдХрд╣ाрдиिрдпों рдоें рд╕े рдЕрдзिрдХांрд╢ рдорд╣рдд्рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рд╣ै। рдЗрд╕ рд╕ंрдЧ्рд░рд╣ рдХी рдк्рд░рд╕्рддाрд╡рдиा рдоें рд▓ेрдЦрдХ рдХा рдХрдерди рд╣ै - ‘‘рдЬंрдЧрд▓ рдХी рд▓рд▓рдХाрд░’ рдФрд░ рдЕрди्рдп рдХрд╣ाрдиिрдпाँ рдЫोрдЯा рдиाрдЧрдкुрд░ рд╡рдиांрдЪрд▓ рдоें рдЙрдд्рдкрди्рди рд╡рди- рдХुрд╕ुрдо рд╣ैं। рдпрд╣ाँ рдХे рднू-рдкुрдд्рд░ рдПрд╡ं рдкुрдд्рд░िрдпों рдХी рдЬीрд╡рди рдЧाрдеा рдХो рдЙрдЬाрдЧрд░ рдХрд░рдиे рдХा рдпрд╣ рдорд╣рдЬ рдПрдХ рд╕ंрд╡ेрджрдирд╢ीрд▓ рдк्рд░рдпाрд╕ рд╣ै।’’ рдпрд╣ рд╕рд╣ी рдмाрдд рд╣ै рдХि рдЗрд╕ ‘рд╕ंрд╡ेрджрдирд╢ीрд▓ рдк्рд░рдпाрд╕’ рдж्рд╡ाрд░ा рдЬंрдЧрд▓ рдХी рд▓рд▓рдХाрд░ рдХी рдЕрдкेрдХ्рд╖ा рдЬंрдЧрд▓ рдХे рд░рд╣рд╡ाрд╕िрдпों рдХे рд╕ंрдШрд░्рд╖ рдХा рджृрд╢्‍рдп рдЕрдзिрдХ рдЙрдж्рдШाрдЯिрдд рд╣ुрдЖ рд╣ै। рдкीрдЯрд░ рдкॉрд▓ рдПрдХ्рдХा рдФрд░ рд╡ाрд▓्рдЯрд░ рднेंрдЧрд░ा рджोрдиों рдХा рдк्рд░ाрд░ंрднिрдХ рдХрдеा рд╕ंрд╕ाрд░ рдЖрджिрд╡ाрд╕िрдпрдд рдФрд░ рдЙрд╕рдХे рдЬीрд╡рди рдЬрдЧрдд рд╕े рд╡िрдЪ्рдЫिрди्рди рд░рд╣ा рд╣ै। рдЬрдмрдХि рдЙрдирдХे рдЖрдЧे рдХे рд▓ेрдЦрди рдХे рдХрдеाрд╡िрд╖рдп, рдЪрд░िрдд्рд░, рдкрд░िрд╡ेрд╢ рд╕рднी рдоें рдЖрджिрд╡ाрд╕ी рд╕рдоाрдЬ рдХा рдк्рд░рддिрдмिंрдм рдЙрдкрд╕्рдеिрдд рд╣ै। рд╡ाрд▓्рдЯрд░ рднेंрдЧрд░ा рдХी рдХрдеा рднाрд╖ा рдоें рд░ूрдкрдЧрдд рдк्рд░ौреЭрддा рд╣ै рдЬो рд╕ंрдЧ्рд░рд╣ рдХी рдкрд╣рд▓ी рд╣ी рдХрд╣ाрдиी ‘рдЬंрдЧрд▓ рдХी рд▓рд▓рдХाрд░’ рдоें рджृрд╖्рдЯिрдЧрдд рд╣ोрддी рд╣ै рдЬिрд╕рдоें рдЖрджिрд╡ाрд╕ी рдЬीрд╡рди рдЬрдЧрдд рдХे рд╕ंрдХрдЯ рдХो рдХрдеाрд╡िрд╖рдп рдоें рд╕рд╢рдХ्‍рдд рд░ूрдк рд╕े рд╡िрди्рдпрд╕्рдд рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै। рд╡िрдХाрд╕ рдХे рдиाрдо рдкрд░ рдЬंрдЧрд▓ рд╕े рдЦрджेреЬ рджिрдП рдЧрдП рдЖрджिрд╡ाрд╕िрдпों рдХो рд╡рд╣ाँ рд╕े рд▓рдХреЬी рдХाрдЯрдиे рдХी рднी рдордиाрд╣ी рд╣ै। рдЬंрдЧрд▓ рдкрд░ рдкूрд░्рдгрддः рдЕрд╡рд▓ंрдмिрдд, рдЙрд╕ी рд╕े рдЖрдЬीрд╡िрдХा рдЪрд▓ाрдиे рд╡ाрд▓े рдЖрджिрд╡ाрд╕ी рд╕рдоाрдЬ рдкрд░ рдпрд╣ рджोрд╣рд░ी рдоाрд░ рд╣ै। рд╡िрдХाрд╕ рдХी рд╕рд░्рд╡ाрдзिрдХ рдоाрд░ рдЗрди्рд╣ीं рдЖрджिрд╡ाрд╕िрдпों рдкрд░ рдкреЬी рд╣ै। рдмुрджु рдоुंрдбा рдХा рджोрд╖ рдпрд╣ी рд╣ै рдХि рд╡рд╣ рдмрд░рд╕ाрдд рдФрд░ рдмेрдЯी рдХे рд╡िрд╡ाрд╣ рд╣ेрддु рдЬंрдЧрд▓ рд╕े рд▓рдХреЬिрдпाँ рд▓ाрдХрд░ рд╕ंрдЧ्рд░рд╣ рдХрд░рддा рд╣ै рдХिрди्рддु рдПрдХ рджिрди рд░ेंрдЬрд░, рдЧाрд░्рдб рдФрд░ рдкुрд▓िрд╕ рдж्рд╡ाрд░ा рдЗрд╕ рдЬुрд░्рдо рдоें рдХैрдж рдХрд░ рд▓िрдпा рдЬाрддा рд╣ै। рдкिрддा рдХो рдмрдЪाрдиे рдЧрдпी рдоंрдЧрд░ी рдХी рд▓ाрд╢ рдмाрдж рдоें рд╕реЬрдХ рдХिрдиाрд░े рдоिрд▓рддी рд╣ै। рдХрд╣ाрдиी рд╕्рдкрд╖्рдЯ рд╕ंрдХेрдд рдХрд░рддी рд╣ै рдХि рд╢ंрднू рд╕ेрда рдХे рдЯ्рд░рдХ рд░ाрддोंрд░ाрдд рд▓рдХреЬी рд▓ाрдж рдХрд░ рд╢рд╣рд░ рдоें рдкрд╣ुँрдЪाрддे рд╣ैं рдХिрди्рддु рдЧाрд░्рдб, рдкुрд▓िрд╕ рдЗрд╕े рдЪिрд╣्рдиिрдд рдирд╣ीं рдХрд░рддे рд╣ैं। рдпे рд╡िрдХाрд╕ рдХी рд╡िрдЪिрдд्рд░ рдЕрд╡рдзाрд░рдгा рд╣ै рдЬिрд╕рдоें рдк्рд░рдХृрддि рдХे рд╕्рд╡ाрднाрд╡िрдХ рд░рд╣рд╡ाрд╕ी рдЙрд╕рд╕े рд╡ंрдЪिрдд рд╣ी рдирд╣ीं рдХिрдП рдЬा рд░рд╣े рд╣ैं рдЕрдкिрддु рдЙрдирдХे рд▓िрдП рд╡рди рд╕ाрдордЧ्рд░ी рднी рдиिрд╖िрдж्рдз рд╣ै। рдпрд╣ рдЙрдирдХे рдЖрд░्рдеिрдХ рдЙрдЪ्рдЫेрджрди рд╣ी рдирд╣ीं рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рдЙрдЪ्рдЫेрджрди рдХा рдХाрд░рдг рднी рдмрдирддा рд╣ै। рддीрди рдоाрд╣ рдмाрдж рдХृрд╢рдХाрдп рд╣ो рд▓ौрдЯे рдмुрджु рдоुंрдбा рдоें рдкुрдиः рдЬंрдЧрд▓ рдХी рдУрд░ рд░ूрдЦ рдХрд░рдиे рдХा рд╕ाрд╣рд╕ рдирд╣ीं рд╣ै। рдпрд╣ рдЯूрдЯрди, рд╡िрд▓рдЧाрд╡ рд╕ाрдоाрди्рдп рдирд╣ीं рд╣ै рди рд╣ी рдпे рдХेрд╡рд▓ рд╢ोрд╖рдг рд╣ै- рдпे рдк्рд░рдХृрддि рдХे рд╕ाрди्рдиिрдз्рдп рдоें рдпुрдЧों рд╕े рдЬीрд╡рди рдпाрдкрди рдХрд░рдиे рд╡ाрд▓ी рдЖрджिрдо рд╕рдоुрджाрдп рдХी рдЬीрд╡ंрдд рдЗрдЪ्рдЫाрд╢рдХ्рддि рдкрд░ рдк्рд░рд╣ाрд░ рд╣ै। рдпрд╣ рдоाрдирд╡ीрдп рдЬिрдЬीрд╡िрд╖ा рдХी рдЬреЬों рдкрд░ рдХुрдаाрд░ाрдШाрдд рд╣ै। рдЗрд╕ी рдХा рдкрд░िрдгाрдо рд╣ै рдХि рдмुрджु рдоुंрдбा рдХा рдкुрдд्рд░ рд╢рд╣рд░ рдоें рдордЬрджूрд░ी рдХрд░рдиे рдХे рд╡िрдХрд▓्рдк рдХो рдЪुрдирддा рд╣ै рдЕрд░्рдеाрдд् рдЬंрдЧрд▓ рд╕े рдкूрд░्рдгрддः рд╡िрдоुрдХ्рдд рд╣ोрдиे рдХी рд╕्рдеिрддि рдХा рдЪुрдиाрд╡। рдк्рд░рдХृрддि рд╕े рдпрд╣ рдХрдЯाрд╡, рджूрд░ी рдЙрди्рд╣ें рдЙрдирдХी рд╕्рд╡ाрднाрд╡िрдХ рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рд╢рдХ्рддि рд╡ рдЪेрддрдиा рд╕े рднी рд╡िрд▓рдЧ рдХрд░рддी рд╣ै। рдмुрджु рдоुंрдбा рдХी рдкрдд्рдиी рдХा рдЦेрдд рдХो рдЕрдзрдмрдЯाрдИ рдкрд░ рджेрдиा рдЕрди्рддрддः рдЕрдкрдиी рд╕्рд╡рддंрдд्рд░рддा рдХो рдЧिрд░рд╡ी рд░рдЦ рджेрдиा рд╣ै। рдпрд╣ рдХрд╣ाрдиी рдПрдХ рдЖрджिрд╡ाрд╕ी рдХे рдЬीрд╡рди рдкрд░ рд╡िрдХाрд╕ рдХे рдиाрдо рд╕े рд╣ोрдиे рд╡ाрд▓ी рдЪोрдЯ рдХो рдЙрдирдХे рд╕्рддрд░ों рдкрд░ рдЬाрдХрд░ рд░ेрдЦांрдХिрдд рдХрд░рддी рд╣ै। рдЕрд╕рд╣ाрдп рдФрд░ рднрдпрднीрдд рдмुрджु рдоुंрдбा рдЦेрддी рдХी рджрдпрдиीрдп рд╕्рдеिрддि рд╕े рддंрдЧ рдЖрдХрд░ рдкрд╣ाреЬी рдХी рдврд▓ाрди рдкрд░ рд╢рд░ाрдм рдмेрдЪрдиे рдХो рд╡िрд╡рд╢ рд╣ै рдХिрди्рддु рджोрдмाрд░ा рдЬंрдЧрд▓ рдХी рдУрд░ рдЬाрдиे рдХा рд╕ाрд╣рд╕ рдк्рд░рд╢ाрд╕рди рд╡ рддंрдд्рд░ рдж्рд╡ाрд░ा рдЙрд╕рдХी рджेрд╣ рдоें рдирд╣ीं рдЫोреЬा рдЧрдпा рд╣ै। рдкीрдЯрд░ рдкॉрд▓ рдПрдХ्рдХा рдХी рдПрдХ рдХрд╣ाрдиी ‘рдЬंрдЧрд▓ рдХे рдлूрд▓’ рдХी рд╕्рдд्рд░ी рдкाрдд्рд░ рджेрд╣ рд╢ोрд╖рдг рдХी рд╢िрдХाрд░ рд╣ोрдХрд░ рдЪाрдп рдмाрдЧाрди рдЬाрдиा рдЫोреЬрдХрд░ рд╢рд░ाрдм рдмेрдЪрдиे рд▓рдЧрддी рд╣ै। рдкुрд▓िрд╕ рдХी рдкिрдЯाрдИ, рджेрд╣ рд╢ोрд╖рдг, рдЖрджिрд╡ाрд╕ी рдж्рд╡ाрд░ा рд╢рд░ाрдм рдмेрдЪे рдЬाрдиे рдХे рдкीрдЫे рдРрд╕े рдХрдИ рдмреЬे рдХाрд░рдг рдХाрд░्рдпрд░рдд рд╣ैं। рдкिрддा рдХी рджुрд░्рджрд╢ा рд╕े рджुрдЦी рдмुрджु рдоुंрдбा рдХा рдмेрдЯा рдкांрдбु рдордЬрджूрд░ рдмрдирдиे рдФрд░ рдкрд▓ाрдпрди рдХे рд▓िрдП рдордЬрдмूрд░ рдЖрджिрд╡ाрд╕ी рдХा рдк्рд░рддीрдХ рд╣ै। рд╡िрд╕्рдеाрдкрди, рд╢ोрд╖рдг рдФрд░ рдкрд▓ाрдпрди рдХो рдпрд╣ рдХрд╣ाрдиी рд╕ंрд╡ेрджрдирд╢ीрд▓ рд░ूрдк рд╕े рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдХрд░рддी рд╣ै। рдмрдЪрдкрди рд╕े рдкिрддा рдХी рджрдпрдиीрдп рд╕्рдеिрддि рдХा рдЧрд╡ाрд╣ рдкांрдбु рдЬрдм рдПрдХ рдмाрд░ рдлॉрд░ेрд╕्‍рдЯ рдЧाрд░्рдб рдХो рд▓ाрдХो рдоुंрдбा, рдЬिрд╕рдХी рдкुрдд्рд░ी рдЪाрдиो рд╕े рдЙрд╕рдХा рд╡िрд╡ाрд╣ рдиिрд╢्рдЪिрдд рд╣ै, рдХे рдШрд░ рдХी рдУрд░ рдЬाрддे рджेрдЦрддा рд╣ै рддрдеा рд▓ाрдХो рдоुंрдбा рдХे рди рдоिрд▓рдиे рдкрд░ рдЪाрдиो рдХो рд╣ी рдЙрдирдХे рд╕ाрде рдЪрд▓рдиे рдХो рд╡िрд╡рд╢ рд╣ोрддे рджेрдЦрддा рд╣ै। рддрдм рдЖрдХ्рд░ोрд╢ рд╕े рдЬрдЧी рд╡िрдж्рд░ोрд╣ी рдЪेрддрдиा рдЙрд╕े рдзрдиुрд╖ рддीрд░ рдЙрдаाрдиे рдХो рд╡िрд╡рд╢ рдХрд░рддी рд╣ै। рдЪाрдиो рдХो рдЫुреЬाрдХрд░ рдЙрд╕рдХे рдЬंрдЧрд▓ рдоें рдЫिрдк рдЬाрдиे рдкрд░ рдкिрддा рдмुрджु рдоुंрдбा рдХो рдкुрдиः рдЫрд╣ рдоाрд╣ рдХी рдЬेрд▓ рдХाрдЯрдиी рдкреЬрддी рд╣ै рдХिрди्рддु рдЬрдм рд╡рд╣ рд▓ौрдЯрддा рд╣ै рддो рдкाрддा рд╣ै рдХि рдкांрдбु рдФрд░ рдЪाрдиो рдЧाँрд╡ рдХी рд░ैрдп्рдпрддी рдкрд░рддी рдЬрдоीрди рдХो рдЦोрджрдХрд░ рдЙрд╕рдоें рдЕрдкрдиा рдЬंрдЧрд▓ рд▓рдЧाрдиे рдХे рд▓िрдП рдЫोрдЯे-рдЫोрдЯे рдвेрд░ рдкौрдзे рд▓рдЧा рд░рд╣े рд╣ैं। рдЬंрдЧрд▓ рдФрд░ рдЖрджिрд╡ाрд╕ी рдЬीрд╡рди рдХी рдЕрди्рдпोрди्рдпाрд╢्рд░िрддрддा рдХो рджрд░्рд╢ाрддा рдпрд╣ рд╕рд╢рдХ्‍рдд рдЪिрдд्рд░ рд╣ै। рдк्рд░рдХृрддि, рд╕ृрд╖्рдЯि рдФрд░ рдЖрджिрд╡ाрд╕ी рдХा рд╕рд╣рдЬीрд╡ी рд╕ंрдмंрдз рдЖрджिрдо рд╣ै। рдпрд╣ рдкрд░्рдпाрд╡рд░рдг рдХे рд╕ंрдЧ рд╕рд╣рдЬ рдЕрд╕्рддिрдд्рд╡ рдХी рдЙрдирдХी рдоूрд▓ рдЬीрд╡рди рджृрд╖्рдЯि рд╣ै। рдЬंрдЧрд▓ рдФрд░ рдЖрджिрд╡ाрд╕ी рдЬीрд╡рди рдХे рдЕрднिрди्рди рд╕ंрдмंрдз рдХो рджрд░्рд╢ाрддी рдЗрд╕ рдХрд╣ाрдиी рдХो рдЗрд╕ рддрд░рд╣ рднी рд╕рдордЭा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै рдХि рдХрд▓्рдкрдиा рд╕ंрд╕ाрд░ рд╕े рдЗрддрд░ рдпрдеाрд░्рде рдоें рднी рдЬंрдЧрд▓ рд▓рдЧाрдиे рдХी рдЪिंрддा рдЖрджिрд╡ाрд╕िрдпों рдоें рдЬीрд╡ंрдд рд╣ै। рдкूрд░्рд╡ी рд╕िंрд╣рднूрдо рдХे рдоुрдЯुрд░ рдЦंрдм рдЧाँрд╡ рдХी рдЕреЬрддीрд╕ рд╡рд░्рд╖ीрдпा рдкрдж्рдорд╢्рд░ी рддрдеा рдХрдеिрдд ‘рд▓ेрдбी рдЯाрд░्рдЬрди’ рдЬрдоुрдиा рдЯुрдбू рд╡рд░्рд╖ों рд╕े рдЬंрдЧрд▓ рдоाрдлिрдпा рд╕े рдоुрдарднेреЬ рдХрд░рддे рд╣ुрдП рдирдП рдкौрдзे рд▓рдЧाрдХрд░ рдЬंрдЧрд▓ рдХो рдШрдиा рдХрд░рдиे рдХे рдХाрд░्рдп рдоें рд╕ंрд▓рдЧ्рди рд╣ै। (рдЬрдирд╕рдд्рддा, 13 рдЕрдЧрд╕्рдд 2019, рдкृрд╖्рда-7) рдЗрд╕ी рдХ्рд░рдо рдоें ‘рдлॉрд░ेрд╕्‍рдЯрдоैрди’ рдХे рдиाрдо рд╕े рдк्рд░рд╕िрдж्рдз рд╣ैं рдЕрд╕рдо рдХे ‘рдЬाрджрд╡ рдоोрд▓ाрдИ рдкाрдпेंрдЧ’, рдЬिрди्рд╣ोंрдиे рдЬीрд╡рди рдХे рддीрд╕ рд╡рд░्рд╖ рд▓рдЧाрдХрд░ 1360 рдПрдХреЬ рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдоें рдмिрдиा рдХिрд╕ी рд╕рд╣рдпोрдЧ рдХे рдЬंрдЧрд▓ рдЙрдЧा рджिрдпा। (рдЗंрдЯрд░рдиेрдЯ) рдЗрд╕ी рддрд░рд╣ рдХрд░्рдиाрдЯрдХ рдХी 107 рд╡рд░्рд╖ीрдп рдкрдж्рдорд╢्рд░ी рд╕ाрд▓्рд▓ुрдорд░ाрджा рдеीрдордХ्рдХा рдиे рдЪाрд░ рд╣рдЬाрд░ рдмрд░рдЧрдж рд╕рдоेрдд рдЖрда рд╣рдЬाрд░ рд╕े рдЬ्рдпाрджा рдкेреЬ рд▓рдЧाрдП рдФрд░ ‘рд╡ृрдХ्рд╖рдоाрддा’, рдХрд╣рд▓ाрдИ। рд╡рд╕्рддुрддः рдпрд╣ рдк्рд░рдХृрддि рдХी рдЪिंрддा рдХा рд╡ाрд╕्рддрд╡िрдХ рд╕ंрд╕ाрд░ рд╣ै। ‘рдЬंрдЧрд▓ рдХी рд▓рд▓рдХाрд░’ рдХे рдкांрдбु рдФрд░ рдЪाрдиो рдЖрджिрд╡ाрд╕ी рд╕ंрд╕्рдХृрддि рдХे рдЗрд╕ी рд╕рд╣рдЬीрд╡ी рд╡िрдЪाрд░ рдХा рдк्рд░рддिрдиिрдзिрдд्рд╡ рдХрд░рддे рд╣ैं। рд╢рд╣рд░ рдХे рдаेрдХेрджाрд░ рд╡ рд╕рдн्рдп рд╕рдоाрдЬ рдЬंрдЧрд▓ рд╕े рдХेрд╡рд▓ рд▓ेрдиे рдХा рд╡िрдЪाрд░ рд░рдЦрддे рд╣ैं рдЬрдмрдХि рдЖрджिрд╡ाрд╕ी рд╡िрдЪाрд░ рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा рдЬंрдЧрд▓ рд▓рдЧाрдиे, рдЙрд╕рдХा рдкाрд▓рди рдкोрд╖рдг рдХрд░рдиे рддрдеा рдЙрд╕рд╕े рдЖрд╡рд╢्‍рдпрдХрддाрдиुрд╕ाрд░ рд╣ी рд▓ेрдиे рдХे рд╡िрдЪाрд░ рд╕े рд╕рди्рдирдж्рдз рд╣ैं। рд╢рд╣рд░ी рд╕рдн्рдпрддा рдФрд░ рдЖрджिрд╡ाрд╕ी рд╕ंрд╕्рдХृрддि рдХे рдЗрд╕ рдоूрд▓рднूрдд рдЕंрддрд░ рдХो рдХрд╣ाрдиी рдЪрд░िрддाрд░्рде рд╣ी рдирд╣ीं рдХрд░рддी рд╡рд░рди् рд▓ाрд▓рдЪ рдмрдиाрдо рд╕рд╣рдЕрд╕्рддिрдд्рд╡ рдХे рдмреЬे рдЕंрддрд░ рдХो рднी рдЪिрд╣्рдиिрдд рдХрд░рддी рд╣ै। рдЗрд╕ рдХाрд░рдг рдпрд╣ рд╡ाрд▓्рдЯрд░ рднेंрдЧрд░ा рдХी рдорд╣рдд्рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рд╣ी рдирд╣ीं рдмрд▓्рдХि рдк्рд░рддिрдиिрдзि рдХрд╣ाрдиी рдмрдирдиे рдХा рджाрд╡ा рднी рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдХрд░ рд╕рдХрддी рд╣ै।

рд╡ाрд▓्рдЯрд░ рднेंрдЧрд░ा рдХे рдЗрд╕ рддीрд╕рд░े рд╕ंрдЧ्рд░рд╣ рдХी рдХрдИ рдХрд╣ाрдиिрдпाँ рдЖрджिрд╡ाрд╕ी рд╕ंрд╕ाрд░ рдХे рдкрд░िрджृрд╢्‍рдп, рдЙрд╕рдХी рд╣рд▓рдЪрд▓, рд╕ंрдХрдЯ рдХो рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдХрд░рдиे рд╡ाрд▓े рдХрде्рдп рдФрд░ рд╕рдШрди рд╕ंрд╡ेрджрдирд╢ीрд▓рддा рдХे рдХाрд░рдг рдорд╣рдд्рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рд╣ैं। рдЕрддः рдпрд╣ाँ рдЙрдирдХे рд╡िрд╕्рддृрдд рд╡िрд╡ेрдЪрди рдХी рдЬрд░ूрд░рдд рд╣ै। рдХрдеिрдд рд╕рдн्рдп, рдЖрдзुрдиिрдХ рд╕рдоाрдЬ рдХे рдЬीрд╡рди рджрд░्рд╢рди рдФрд░ рдЖрджिрд╡ाрд╕ी рдЬीрд╡рдирджрд░्рд╢рди рдоें рдоौрд▓िрдХ рдЕंрддрд░ рд╣ै। рдпрд╣ी рдЕंрддрд░ рдЗрдирдоें рдЯрдХрд░ाрд╣рдЯ рдкैрджा рдХрд░рддा рд╣ै। рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдХे рдХрдИ рдЖрджिрд╡ाрд╕ी рд╡िрдж्рд░ोрд╣ рдФрд░ рдЙрд▓рдЧुрд▓ाрди рдХो рдЗрд╕ी рд╕ंрджрд░्рдн рдоें рд╕рдордЭा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै। рдЬрд▓, рдЬंрдЧрд▓, рдЬрдоीрди рдФрд░ рд╕्рд╡рддंрдд्рд░ рдиिрд░्рдгрдп рдХे рдЕрдзिрдХाрд░ рдХो рд╡े рдЕрдкрдиा рдиैрд╕рд░्рдЧिंрдХ рдЕрдзिрдХाрд░ рдоाрдирддे рд╣ैं рдЬो рд╕्рд╡ाрднाрд╡िрдХ рднी рд╣ै। рдЖрджिрд╡ाрд╕ी рдЬीрд╡рдирд╢ैрд▓ी рдоें рдЕрдирдзिрдХृрдд рд╣рд╕्рддрдХ्рд╖ेрдк рдиे рдЙрдирдХी рдЬреЬें рд╣िрд▓ा рджी рд╣ैं। 

‘рдЬंрдЧрд▓ рдХी рд▓рд▓рдХाрд░’ рдХे рдкांрдбु рдФрд░ рдЪाрдиो рдХी рддрд░рд╣ ‘рд╕ोрдоा’ рдХрд╣ाрдиी рдХा рдЖрджिрд╡ाрд╕ी рдЪрд░िрдд्рд░ рднी рд╢ोрд╖рдг рдХे рд╡िрд░ूрдж्рдз рд╣िंрд╕рдХ рд╣ोрдиे рдХी рдЬрдЧрд╣ рд░рдЪрдиाрдд्рдордХ рд░ाрд╣ рдЪुрдирддा рд╣ै। рдпрд╣ рдЖрджिрд╡рд╕िрдпрдд рдХी рд╕рджिрдпों рдХी рд╕ंрдШрд░्рд╖ рдФрд░ рд╕рд░्рдЬрдиाрдд्рдордХ рдХ्рд╖рдорддा рд╣ै рдХि рд╡े рд╡िрдкрдд्рддिрдпों рдХा рд╕ाрдордиा рдХрд░рдХे рдмाрд░-рдмाрд░ рдирдпी рд░ाрд╣ рдЧреЭрдиे рдХी рдЕрдирдердХ рдпाрдд्рд░ा рдХрд░рддे рд╣ैं। рдпे рджोрдиों рдХрд╣ाрдиिрдпाँ рдЗрд╕े рд╕्рдкрд╖्рдЯ рд░ूрдк рд╕े рдЙрдЬाрдЧрд░ рдХрд░рддी рд╣ैं। рд╕ोрдоा рдФрд░ рдмुрдзрдиी рдХा рдк्рд░рдХृрддि рдХे рдк्рд░ांрдЧрдг рдоें рд╣ंрд╕рддा рдЦेрд▓рддा рдиृрдд्рдп, рд╕ंрдЧीрдд рдпुрдХ्рдд рдЙрд▓्рд▓рд╕िрдд рдЬीрд╡рди рд╣ै। рд╣ाрдЯ рдоें рд╕ुрд░рдЧुрдЬा рдХे рдмीрдЬ рдмेрдЪрдиे рдЧрдпी рдмुрдзрдиी рд╕े рдПрдХ рджрд▓ाрд▓ рдЬрдмрд░рди рдЪрддुрд░ाрдИ рдкूрд░्рд╡рдХ рдЕрдд्рдпрд▓्рдк рдоूрд▓्рдп рдоें рд╕ुрд░рдЧुрдЬा рд╣рдеिрдпा рд▓ेрддा рд╣ै рдЬिрд╕рдХा рд╡рд╣ рд╡िрд░ोрдз рдХрд░рддी рд╣ै। рд╡рд╕्рддुрддः рдпे рджрд▓ाрд▓ рдЖрджिрд╡ाрд╕ी рдкрд░िрд╢्рд░рдо рдХो рдорд╣рдд्рдд्рд╡ рдирд╣ीं рджेрддे рддрдеा рдЙрди्рд╣ें рдЧंрд╡ाрд░, рдоूрд░्рдЦ рдпा рд╕ीрдзा рд╕рдордЭ рдХрд░ рд╢ोрд╖рдг рдХрд░рддे рд╣ै। рдХिрди्рддु рд╕ोрдоा рдЗрд╕ рдХрдкрдЯ рдХो рдкрд╣рдЪाрди рд▓ेрддा рд╣ै рдФрд░ рдкрд░्рдпाрдк्рдд рдоूрд▓्рдп рди рджेрдиे рд╡ рдЬрдмрд░्рджрд╕्рддी рдХрд░рдиे рдкрд░ рдбंрдбा рдЪрд▓ाрдХрд░ рджрд▓ाрд▓ рдХो рд▓рд╣ूрд▓ुрд╣ाрди рдХрд░ рджेрддा рд╣ै। рдЙрд╕े рдЬेрд▓ рд╣ो рдЬाрддी рд╣ै рдХिрди्рддु рдХृрд╢рдХाрдп рд╣ाрд▓рдд рдоें рд▓ौрдЯрдХрд░ рд╡рд╣ рдиौрдЬрд╡ाрдиों рдХो рд╕ंрдЧрдаिрдд рдХрд░рддा рд╣ै рддрдеा рд╢ोрд╖рдг рд╕े рдмрдЪрдиे рд╣ेрддु рдЙрдкрдЬ рдХी рдЦрд░ीрджी рдмिрдХ्рд░ी рдоें рд╕рд╣рдХाрд░िрддा рдж्рд╡ाрд░ा рдЙрдЪिрдд рдоूрд▓्рдп рдк्рд░ाрдк्рдд рдХрд░рдиे рдХे рдЙрдкाрдп рдХрд░рддा рд╣ै। рдкрд░िрд╢्рд░рдоी, рдк्рд░рдХृрддि, рдк्рд░ेрдоी рд╡ рд╕рд░рд▓рдордиा рдЖрджिрд╡ाрд╕ी рдоूрд░्рдЦ рдирд╣ीं рд╣ै। рдпрд╣ рдХрд╣ाрдиी рдЙрдирдХी рд╡िрдж्рд░ोрд╣ рдЪेрддрдиा рд╡ рд╕ंрдЧрдарди рдХ्рд╖рдорддा рдХा рдкрд░िрдЪрдп рднी рджेрддी рд╣ै। рдЗрд╕ рдХрдеा рд╕ंрдЧ्рд░рд╣ рдХी рдХрд╣ाрдиिрдпों рдоें рд╡ाрд▓्рдЯрд░ рднेंрдЧрд░ा рдЖрджिрд╡ाрд╕ी рдЬीрд╡рди рдХी рдЕрдиेрдХ рдЫрд╡िрдпों рдХो рдЙрдХेрд░рддे рд╣ुрдП рдЙрдирдХे рд╡ैрд╢िрд╖्‍рдЯрдп, рдк्рд░рдХृрддि рд╕े рдЕंрддрд░ंрдЧрддा, рд╢рд╣рд░ी рд╣рд╕्рддрдХ्рд╖ेрдк рд╕े рдЙрдкрдЬे рд╕ंрдХрдЯ, рдЪुрдиौрддिрдпों рдХा рд╕ूрдХ्рд╖्рдо рдиिрд░ीрдХ्рд╖рдг рдХрд░рддे рд╣ुрдП рдЙрд╕े рдХрдеा рдоें рд╡िрди्рдпрд╕्рдд рдХрд░рддे рд╣ैं рдЬिрд╕рдоें рдЙрдирдХी рд░рдЪрдиाрдд्рдордХрддा, рднाрд╖ा рдХौрд╢рд▓ рдЙрди्рд╣ें рдкрд░्рдпाрдк्рдд рд╕рд╣ाрдпрддा рдкрд╣ुँрдЪाрддी рд╣ै। ‘рд╕ोрдоा’ рдХрд╣ाрдиी рдХा рдиाрдпрдХ рдордЬрдмूрдд рд╣ै рдЕрддः рд╡рд╣ рдПрдХ рдирдпी рд░ाрд╣ рдиिрдХाрд▓ рд▓ेрддा рд╣ै рдХिрди्рддु рд╢ोрд╖рдгрдХाрд░ी рд╢рдХ्рддिрдпाँ рд╣рдоेрд╢ा рдЕрдкрдиे рдк्рд░рдд्рдпेрдХ рд╣рдеिрдпाрд░ рдХा рдк्рд░рдпोрдЧ рдХрд░рддी рд╣ैं рдФрд░ рдирдП рдирдП рд╣рдердХंрдбे рдЕрдкрдиाрддी рд╣ै। ‘рд╕ंрдХрд▓्рдк рджीрдк’ рдХрд╣ाрдиी рдХा рд▓ेрдкा рднी рджрд▓ाрд▓ों, рд╕ाрд╣ूрдХाрд░ों рд╕े рдмрдЪрдХрд░ рд╣ाрдЯ рдоें рдЕрдкрдиा рд╡्рдпाрдкाрд░ рдХрд░рддा рд╣ै рдХिрди्рддु рдРрд╕े рдЬाрдЧрд░ूрдХ, рд╡िрдж्рд░ोрд╣ी рд╡्рдпрдХ्рддिрдд्рд╡ рд╢ोрд╖рдгрдХाрд░ी рд╢рдХ्рддिрдпों рдХी рдЖँрдЦों рдоें рдЦрдЯрдХрддे рд╣ैं। рд▓ेрдкा рдФрд░ рдЙрд╕рдХी рдк्рд░ेрдоिрдХा рд╕ुрдЧрдиी рдХे рднाрдИ рд╕ुрдЦрд░ाрдо рдХी рд╣рдд्рдпा рдХे рдкीрдЫे рдпрд╣ी рдХाрд░рдг рд╣ै। рд╢ोрд╖рдг рдХे рд╡िрд░ुрдж्рдз рдЦреЬी рдоौрди рдЪेрддрдиा рдХो рд╖рдб्рдпंрдд्рд░рдкूрд░्рд╡рдХ рд░ाрд╕्рддे рд╕े рд╣рдЯा рджिрдпा рдЬाрддा рд╣ै рдХिрди्рддु рд╡ाрд▓्рдЯрд░ рднेंрдЧрд░ा рдиिрд░ाрд╢ рд╕ुрдЧрдиी рдХे рдоुрдЦ рдкрд░ рдЗрд╕ рд╕ंрдХрд▓्‍рдкрд╢рдХ्рддि рдХो рджिрдЦा рдХрд░ рд╡िрдж्рд░ोрд╣ рдЪेрддрдиा рдХो рдЬीрд╡ंрдд рд░рдЦрдиे рдХी рд╕ंрднाрд╡рдиा рдХो рдмрдиाрдП рд░рдЦрддे рд╣ैं। рд╡ंрдЪिрдд рд╕рдоुрджाрдп рдоें рдЙрд╕рдХे рдиैрд╕рд░्рдЧिрдХ рдЕрдзिрдХाрд░ рд╣ेрддु рд╕ंрдШрд░्рд╖ рдЪेрддрдиा рдХी рдиिрд░ंрддрд░рддा рдХो рдмрдиाрдП рд░рдЦрдиे рдХी рдЬрд░ूрд░рдд рдЗрд╕ рдХрд╣ाрдиी рдж्рд╡ाрд░ा рд╕्рдкрд╖्рдЯ рд░ूрдк рд╕े рд╡्рдпрдХ्рдд рд╣ुрдИ। 

рдкीрдЯрд░ рдкॉрд▓ рдПрдХ्рдХा рдХी рдХрд╣ाрдиिрдпों рдХी рддрд░рд╣ рд╡ाрд▓्рдЯрд░ рднेंрдЧрд░ा ‘рддрд░ुрдг’ рдХी рдХрдеा рд░рдЪрдиा рдоें рднी рдЖрджिрд╡ाрд╕ी рдЬीрд╡рдирд╢ैрд▓ी рдХा рдЕрднिрди्рди рдЕंрдЧ рдЙрдирдХा рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рд╡ैрднрд╡ рдмрд╣ुрдд рдХрдо рджिрдЦाрдИ рджेрддा рд╣ै। рдЗрд╕рдХे рд╕्рдеाрди рдкрд░ рдЙрджाрд░ीрдХрд░рдг, рдФрдж्рдпोрдЧीрдХрд░рдг рд╡ рдХрдеिрдд рд╡िрдХाрд╕ рдХे рдХाрд░рдг рдЖрджिрд╡ाрд╕ी рдЬрдЧрдд рдоें рдЙрдд्рдкрди्рди рд╕ंрдХрдЯ рдХो рдЕрдзिрдХ рдк्рд░рдоुрдЦрддा рд╕े рдЙрдХेрд░ा рдЧрдпा рд╣ै। ‘рдЬंрдЧрд▓ рдХी рд▓рд▓рдХाрд░’ ‘рд╕ोрдоा’ ‘рд╕ंрдХрд▓्рдкрджीрдк’ рдХрд╣ाрдиिрдпों рдоें рдЖрджिрд╡ाрд╕ी рд╕ंрдШрд░्рд╖ рдЪेрддрдиा рдХो рдХेрди्рдж्рд░ рдоें рд░рдЦा рдЧрдпा рд╣ै рдЬрдмрдХि ‘рд╕ंрдЧी’, ‘рдкрд▓ाрд╕’, рдЬैрд╕ी рдХрд╣ाрдиिрдпाँ рдЖрджिрд╡ाрд╕ी рд╢्рд░рдоिрдХों рдХे рдкрд▓ाрдпрди рд╡ рд╢ोрд╖рдг рдХी рдУрд░ рдз्рдпाрди рдЖрдХрд░्рд╖िрдд рдХрд░рддी рд╣ैं। рдмाँрдз рдиिрд░्рдоाрдг, рдЬंрдЧрд▓, рдЬрдоीрди рд╕े рд╡िрд╕्рдеाрдкрди рдЧрд░ीрдмी, рдмेрдХाрд░ी рдХा рдкрд░िрдгाрдо рдкрд▓ाрдпрди рд╣ै, рдЬो рдЖрджिрд╡ाрд╕ी рд╢ोрд╖рдг, рдмिрдЦрд░ाрд╡ рдХे рдЕрдиेрдХ рдж्рд╡ाрд░ рдЦोрд▓рддा рд╣ै। ‘рдмрд╕ेрд░े рдХी рдУрд░’ рдХрд╣ाрдиी рдХे рдж्рд╡ाрд░ा рдЗрд╕ рдУрд░ рд╕ंрдХेрдд рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै। рдЧाँрд╡ рдоें рд╕ूрдЦा рд╡ рдлाँрдХा рдХी рд╕्рдеिрддि рдоें рдЧाँрд╡ рдХे рдзूрд░्рдд рджрд▓ाрд▓ рдХिрд╕рди рдХे рд╕ाрде рдмिрд░рд╕िंрд╣ рдоुंрдбा рдХा рд╢рд╣рд░ рдЖрдиा, рдИрдЯ рднрдЯ्рдЯे рдкрд░ рдХाрдо, рд░िрдХ्рд╖ा рдЪрд▓ाрдиे, рдХोрдпрд▓ा рдвोрдиे рдХे рдХाрдо рдоें рддीрди рд╕ाрд▓ рддрдХ рдХुрдЫ рдЕрд░्рдЬिрдд рди рдХрд░ рдкाрдиा, рдЧाँрд╡ рдоें рдоाँ рдХो рдЦो рджेрдиा рдФрд░ рдЕंрддрддः рдк्рд░ेрдоिрдХा рд╕ुрдХрдордиी рдХा рднी рджрд▓ाрд▓ рдХे рдЪंрдЧुрд▓ рдоें рдлँрд╕рдХрд░ рд╢рд╣рд░ рдХी рдУрд░ рдкрд▓ाрдпрди рдХрд░ рдЬाрдиा - рдпрд╣ рдПрдХ рдпुрд╡рдХ рдХी рдд्рд░ाрд╕рджी рд╣ैं। рдХिрди्рддु рд╕्рдд्рд░ी рдХो рдпрд╣ рдкрд▓ाрдпрди рджेрд╣рд╢ोрд╖рдг рдХी рдУрд░ рдзрдХेрд▓ рджेрддा рд╣ै। рдкीрдЯрд░ рдкॉрд▓ рдПрдХ्рдХा рдХी рдХрд╣ाрдиी ‘рдЦोрдП рд╣ुрдП рд▓ोрдЧ’ рдХी рддрд░рд╣ рдпрд╣ рдХрд╣ाрдиी рднी рдкрд▓ाрдпрди рд╡ рд╢ोрд╖рдг рдХी рд╕्рдеिрддि рдХो рд╕ाрдордиे рд▓ाрддी рд╣ै।

рд╡ाрд▓्рдЯрд░ рднेंрдЧрд░ा рдЕрдкрдиे рддीрд╕рд░े рдХрдеा рд╕ंрдЧ्рд░рд╣ рдоें рдХрдИ рдЙрд▓्рд▓ेрдЦрдиीрдп рдЪрд░िрдд्рд░ рдк्рд░рдзाрди рдХрд╣ाрдиिрдпों рдХी рднी рд░рдЪрдиा рдХрд░рддे рд╣ैं- рдЪैрддु, рдлुрд▓ो, рдкाрд▓ू, рджुрд▓ाрд░ी, рдкंрдЪु рдЗрд╕ рджृрд╖्рдЯि рд╕े рдорд╣рдд्рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рдХрд╣ाрдиिрдпाँ рд╣ै। рдЪैрддु рдХрд╣ाрдиी рдПрдХ рдЧрд░ीрдм рдХी рдкрд░िрд╕्рдеिрддिрдпों рдХे рд╕рдо्рдоुрдЦ рд╡िрд╡рд╢рддा рдХा рджृрд╢्‍рдп рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдХрд░рддी рд╣ै। рдпрд╣ рд╡िрд╡рд╢рддा рдкрд░िрд╕्рдеिрддिрдпों рдХे рдЖрдЧे рдордиुрд╖्рдп рдХी рд╕ंрдШрд░्рд╖ рдЪेрддрдиा рдХे рд╡िрд▓ुрдк्рдд рд╣ोрдиे рдХी рдмेрдЪाрд░рдЧी рдХो рдЕрднिрд╡्рдпрдХ्рддि рджेрддे рд╣ुрдП рдХंрдлрди (рдк्рд░ेрдордЪрди्рдж) рдХрд╣ाрдиी рдХे рдкिрддा-рдкुрдд्рд░ рдХा рднी рддрдиिрдХ рд╕्рдорд░рдг рдХрд░ाрддी рд╣ै। рдЪैрддु рдХी рдЬрдоीрди рдХा рдмॅрдЯрд╡ाрд░ा, рдЖрдзी рдЬрдоीрди рдХा рдмेрдЯी рдХे рд╡िрд╡ाрд╣ рдХे рдХाрд░рдг рдмрдиिрдпा рдХे рдкाрд╕ рдЪрд▓े рдЬाрдиा рдПрдХ рдХिрд╕ाрди рдХी рдмрджрд╣ाрд▓ी рдХी рд╢ुрд░ुрдЖрдд рд╣ै। рдмैंрдХ рд╕े рд╕ूрдЕрд░ , рдмрдХрд░ी рдкाрд▓рди рд╣ेрддु рдХрд░्рдЬ рдоें рджो рд╣рдЬाрд░ рдкрд░ рдардк्рдкा рд▓рдЧрд╡ा рдХрд░ рдПрдХ рд╣рдЬाрд░ рд░ूрдкрдП рд╣ाрде рдоें рдЖрдиे рдХे рдмाрдж рд╕्рдеिрддिрдпाँ рдФрд░ рдмрджрддрд░ рд╣ो рдЬाрддी рд╣ैं। рдЬाрдирд╡рд░ рдзीрд░े-рдзीрд░े рдмिрдХ рдЬाрддे рд╣ैं। рдЖрдЦिрд░ी рдоुрд░्рдЧे рдХो рд╣ाрдЯ рдоें рдмेрдЪрдХрд░ рдирдордХ, рдоिрдЯ्рдЯी рдХा рддेрд▓ рдФрд░ рдХुрдЫ рдкैрд╕े рд▓िрдП рд▓ौрдЯрддा рд╣ुрдЖ рдЪैрддु рдоिрдд्рд░ рдХे рдмрд╣рдХाрд╡े рдоें рдЖрдХрд░ рдкूрд░ा рдкैрд╕ा рд╣ंреЬिрдпा рдкीрдиे рдоें рдмрд░рдмाрдж рдХрд░ рджेрддा рд╣ै। рдШрд░ рдоें рд╕ुрдХрдиी рдкрд░ेрд╢ाрди рд╣ै рдХिрди्рддु рдирд╢े рдоें рдорд╕्рдд рдЧाрддा рд╣ुрдЖ рдЪैрддु рдЦाрдЯ рдкрд░ рдкреЬा рд╕ोрдЪрддा рд╣ै рдЗрд╕ी рддрд░рд╣ рдХрдЯрддा рдЪрд▓ा рдЬाрдПрдЧा।’ рдиिрдпрддि рдХी рдоाрд░ рдХे рд╕рдо्рдоुрдЦ рдРрд╕ी рд╡िрд╡рд╢рддा рдФрд░ рдиिрд░्рдордорддा рдмрджрд╣ाрд▓ी рдХी рдЪрд░рдо рд╕्рдеिрддि рдХा рдкрд░िрдгाрдо рд╣ै। рдЬिрд╕рдХे рдХाрд░рдг рдПрдХ рд╡्рдпрдХ्рддि рд╕ंрдШрд░्рд╖ рдХрд░рдиे рдХी рдЗрдЪ्рдЫा рд╕े рд╣ी рдоुрдХ्рдд рд╣ो рдЬाрддा рд╣ै। ‘рдХрдлрди’ (рдк्рд░ेрдордЪंрдж) рдХो рдпाрдж рджिрд▓ाрддी рдпрд╣ рдХрд╣ाрдиी рдоाрдирд╡ рдорди рдХी рд╕्рдеिрддि рдХा рд╕ंрд╡ेрджрдирд╢ीрд▓ рдЪिрдд्рд░ рдЦींрдЪрддी рд╣ै। рдЗрд╕ी рддрд░рд╣ ‘рдлुрд▓ो’ рдХрд╣ाрдиी рдХा рд╕्рдд्рд░ी рдЪрд░िрдд्рд░ рднी рдЖрджिрд╡ाрд╕ी рд╕्рдд्рд░िрдпों рдХी рджुрд░рд╡рд╕्рдеा, рдЬीрд╡рди рд╕ंрдШрд░्рд╖ рдФрд░ рд╢ोрд╖рдг рдХा рдЪिрдд्рд░ рд╕рдо्рдоुрдЦ рд▓ाрддी рд╣ै। рдЖрджिрд╡ाрд╕ी рдХрдеाрдХाрд░ों рдХी рдХрд╣ाрдиिрдпाँ рдоें рдкрд░िрд╡ेрд╢ рдпा рд╡ाрддाрд╡рд░рдг рдХी рднूрдоिрдХा рдЕрдд्рдпंрдд рдорд╣рдд्рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рд╣ैं। рдЬिрд╕ рдиैрд╕рд░्рдЧिрдХ рд╡ाрддाрд╡рд░рдг рдХे рд╡े рдЖрджी рд░рд╣े рд╣ैं рдЙрд╕ी рдоें рд╕ेंрдз рд▓рдЧрдиे рд╕े рдЙрдирдХी рдЬीрд╡рдирд╢ैрд▓ी, рд╕ंрд╕्рдХृрддि рдФрд░ рдЖрд░्рдеिрдХ рд╕्рдеिрддि рдоें рдЖрдоूрд▓-рдЪूрд▓ рдкрд░िрд╡рд░्рддрди рдЖрдпा рд╣ै। рдЕрддः рдкрд░िрд╡ेрд╢ рдХा рдЪिрдд्рд░рдг рдпрд╣ाँ рдЕрдд्рдпрди्рдд рдорд╣рдд्рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рд╣ै। рдЗрд╕рдХे рд╕ाрде рд╣ी ‘рдЪрд░िрдд्рд░’ рдХो рднी рдХрдИ рдХрд╣ाрдиिрдпों рдоें рдХेрди्рдж्рд░ीрдп рднूрдоिрдХा рдоिрд▓ी рд╣ै। рджрд░рдЕрд╕рд▓ рдЖрджिрд╡ाрд╕ी рд╡्рдпрдХ्рддि рдХी рдЬिрдЬीрд╡िрд╖ा, рд╕ंрдШрд░्рд╖ рдХ्рд╖рдорддा рд╡ рджृреЭрдЗрдЪ्рдЫा рд╢рдХ्рддि рдХा рдкрд░िрдЪाрдпрдХ рдЙрдирдХी рдЬंрдЧрд▓ рд╡ рдк्рд░рдХृрддि рдХे рдХрдаोрд░- рдХोрдорд▓ рд░ूрдк рд╕े рд╕рддрдд рдиिрдХрдЯрддा рд╣ै, рдЬिрд╕рдХे рд╕ाрди्рдиिрдз्рдп рдоें рд╡े рдЬीрд╡рди рдХे рдЙрддाрд░-рдЪреЭाрд╡ рдХो рд╕рд╣рди рдХрд░рддे рд╣ुрдП рдЖрдЧे рдмреЭрддे рд░рд╣े рд╣ैं। рдкीрдЯрд░ рдкॉрд▓ рдПрдХ्рдХा рдХी рднाँрддि рд╡ाрд▓्рдЯрд░ рднेंрдЧрд░ा ‘рддрд░ुрдг’ рдХी рдХрд╣ाрдиिрдпेां рдоें рднी рдкрд░िрд╡ेрд╢ рдХे рд╡िрд╕्рддृрдд рджृрд╢्‍рдпों рдХे рдЕрддिрд░िрдХ्рдд рдЪैрддु рдФрд░ рдлुрд▓ो рдЬैрд╕ी рд╕рд╢рдХ्‍рдд рдЪрд░िрдд्рд░ рдк्рд░рдзाрди рдХрд╣ाрдиिрдпाँ рджिрдЦ рдЬाрддी рд╣ैं।

‘рдлुрд▓ो’ рдХрд╣ाрдиी рдоें рд╢рд╣рд░ рдХा рдПрдХ рдлोрдЯोрдЧ्рд░ाрдлрд░ рдЕрдкрдиे рдПрдХ рдкрдд्рд░िрдХा рдХे рд╕ंрдкाрджрдХ рдХा рдкрдд्рд░ рдкाрдХрд░ рдХुрдЫ рджिрди рдХे рд▓िрдП рдПрдХ рдЧाँрд╡ рдЬाрддा рд╣ै рдФрд░ рдЖрджिрд╡ाрд╕ी рдЬीрд╡рди рдХे рд╡िрд╡िрдз рд░ूрдкों рдХो рдХैрдорд░े рдоें рдХैрдж рдХрд░рдиे рдХा рдк्рд░рдпाрд╕ рдХрд░рддा рд╣ै। рдЙрд╕рдХे рдХाрдо рдХा рдпрд╣ рд╣िрд╕्рд╕ा рдЙрд╕े рдЧाँрд╡ рдХे рдкрд░िрд╡ेрд╢ рдоें рдмाрд╣рд░ी рд╣рд╕्рддрдХ्рд╖ेрдк рд╕े рдЙрдд्рдкрди्рди рд╢ोрд╖рдг рдХे рдоाрд░्рдоिрдХ рджृрд╢्‍рдпों рд╕े рдкрд░िрдЪिрдд рдХрд░ा рджेрддा рд╣ै। рдЧाँрд╡ рдоें рдк्рд░рд╡िрд╖्рдЯ рд╣ोрддे рд╣ी рдЙрд╕े рдЧाрд░्рдб рдмाрдмू рд╕े рдЭाреЬिрдпों рдоें рдЬूрдЭрддी , рдмрдЪрддी рдлुрд▓ो рджिрдЦाрдИ рджे рдЬाрддी рд╣ै। рдПрдХ рд╕рд░рд▓, рднोрд▓ी рдЖрджिрд╡ाрд╕ी рдХрди्рдпा рдЬो рд╡рдирд░рдХ्рд╖рдХों рдпा рдЧाрд░्рдб рд╕े рдмрдЪрдиे рдХा рдк्рд░рдпाрд╕ рдХрд░рддी рд╣ुрдИ рдк्рд░ेрдоी рдмुрджु рд╕े рдЬрд▓्рдж рд╡िрд╡ाрд╣ рдХी рдЬिрдж рдХрд░рддी рд╣ै। рдлोрдЯोрдЧ्рд░ाрдлрд░ рд▓рдХреЬी рдХाрдЯрддे, рдмोрдЭा рдмाँрдзрддे, рдЙрд╕े рд╕िрд░ рдкрд░ рдвोрддे рд╣ुрдП рдЙрд╕рдХी рдХрдИ рдлोрдЯो рдЦींрдЪрддा рд╣ै। рдлुрд▓ो рд╢рд░ाрдмी рдкिрддा рд╕े рдд्рд░рд╕्рдд рд╣ै рдФрд░ рдЙрд╕ рдкрд░ рдХुрджृрд╖्рдЯि рд░рдЦрдиे рд╡ाрд▓े рдмाрд╣्рдпाрдЧрддों рд╕े рд▓рдЧाрддाрд░ рдмрдЪрдиे рдХा рдк्рд░рдпाрд╕ рдХрд░рддी рд╣ै। рдЗрд╕ी рдмीрдЪ рдЧाँрд╡ рдоें рдмुрджु рдХा рдХ्рд╖рдд-рд╡िрдХ्рд╖рдд рд╢рд╡ рдмрд░ाрдордж рд╣ोрддा рд╣ै। рдлोрдЯोрдЧ्рд░ाрдлрд░ рдХो рдЧाँрд╡ рд╕े рдЬाрддे рджेрдЦ рдлुрд▓ो рднी рдЖрдд्рдорд░рдХ्рд╖ा рдХे рдЙрдж्рджेрд╢्‍рдп рд╕े рдЙрд╕े рд╕ाрде рд▓े рдЪрд▓рдиे рдХा рдЖрдЧ्рд░рд╣ рдХрд░рддी рд╣ै। рдХिрди्рддु рдпрд╣ рд╕ंрднрд╡ рдирд╣ीं рд╣ो рдкाрддा। рдПрдХ рджिрди рдлोрдЯोрдЧ्рд░ाрдлрд░ рдХो рдпрд╣ी рдлुрд▓ो рдкрд╣рд▓े рд╡рди рд░рдХ्рд╖рдХ рдХे рд╕ाрде рдлिрд░ рдПрдХ рдХाрд░ рдоें рд╕ेрда рдХे рд╕ाрде рдмैрдаी рджिрдЦрддी рд╣ै। рдХुрдЫ рджिрдиों рдмाрдж рд╕्рдеाрдиीрдп рд╕рдоाрдЪाрд░ рдкрдд्рд░ рдПрдХ рдЧ्рд░ाрдоीрдг рдпुрд╡рддी рдХे рдХ्рд╖рдд-рд╡िрдХ्рд╖рдд рд╢рд╡ рдХी рддрд╕्рд╡ीрд░ рдХे рд╕ाрде рдЙрд╕рдХी рд╣рдд्рдпा рдХी рд╕ूрдЪрдиा рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рдХрд░рддे рд╣ैं। рдпрд╣ाँ рдлुрд▓ो рдФрд░ рдмुрджु рдХी рд╣рдд्рдпा рдХे рдкीрдЫे рд╡рдирд░рдХ्рд╖рдХ рдХी рднूрдоिрдХा рдПрдХрджрдо рд╕्рдкрд╖्рдЯ рд╣ो рдЬाрддी рд╣ै। рдЖрджिрд╡ाрд╕ी рдЬीрд╡рдирджृрд╖्рдЯि рдоें рд▓ैंрдЧिрдХ рд╕рдоाрдирддा рдХा рдЕрдд्рдпрдзिрдХ рдорд╣рдд्рдд्рд╡ рд╣ै рдЕрддः рдмрд▓ाрдд्рдХाрд░, рд╣рдд्рдпा рдФрд░ рдЬрдмрд░्рджрд╕्рддी рдЬैрд╕ी рд╕्рдеिрддिрдпों рд╕े рдпрд╣ рд╕рдоुрджाрдп рдк्рд░ाрдпः рджूрд░ рд░рд╣ा рд╣ै। рдХिрди्рддु рдЬंрдЧрд▓, рдЬрдоीрди рд╕े рд╡िрд╕्рдеाрдкрди, рдмाрд╣्рдп рд╣рд╕्рддрдХ्рд╖ेрдк рдиे рдЙрдирдХे рдЬीрд╡рди-рдЬрдЧрдд рдоें рдХ्рд░ूрд░ рд╕्рдеिрддिрдпाँ рдЙрдд्рдкрди्рди рдХрд░ рджी рд╣ैं। рдЧाँрд╡ рдоें рдмाрд╣рд░ी рд╡्рдпрдХ्рддिрдпों рдХी рдХुрджृрд╖्рдЯि рдХी рд╢िрдХाрд░ рдпुрд╡рддी рдХे рдк्рд░ेрдоी рдХी рд╣рдд्рдпा рдФрд░ рдЙрд╕े рд╢рд╣рд░ рдоें рдмेрдЪ рджिрдпा рдЬाрдиा, рдЖрджिрд╡ाрд╕ी рдпुрд╡рддिрдпों рдХे рджेрд╣рд╢ोрд╖рдг рд╡ рд╕ंрдШрд░्рд╖ рдХी рдЕंрддрд╣ीрди рдХрдеा рд╣ै рдЬिрд╕े рдкीрдЯрд░ рдкॉрд▓ рдПрдХ्рдХा рдХे рдЕрддिрд░िрдХ्рдд рдЕрди्рдп рдЖрджिрд╡ाрд╕ी рдХрдеाрдХाрд░ों рдХी рдХрд╣ाрдиिрдпों рдоें рднी рджрд░्рд╢ाрдпा рдЧрдпा рд╣ै। рдк्рд░ाрдпः рдЖрджिрд╡ाрд╕ी рдЬीрд╡рди рд╢ैрд▓ी, рд╕ंрд╕्рдХृрддि , рдЙрдирдХा рдХрд▓ा рдмोрдз, рдиृрдд्рдп-рдЧीрдд рд╕ंрдЧीрдд рд╢рд╣рд░ी рд╡्рдпрдХ्рддिрдпों рдХे рд▓िрдП рдЖрдХрд░्рд╖рдг рд╡ рдЕрдЬूрдмे рдХा рдХेрди्рдж्рд░ рдмрдирддा рд╣ै। рдЙрдирдХे рдЬीрд╡рди рдХे рдРрд╕े рджृрд╢्‍рдпों рдХो рдХैрдорд░े рдоें рдХैрдж рдХрд░рдиे рдЖрдП рдлोрдЯोрдЧ्рд░ाрдлрд░ рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рд▓ेрдЦрдХ рдиे рд╕्рдкрд╖्рдЯ рдХिрдпा рд╣ै рдХि рдЗрди рдмाрд╣рд░ी рджृрд╢्‍рдпों рдХे рднीрддрд░ рдХрдИ рдХрд░ूрдг рджृрд╢्‍рдп рдФрд░ рдХ्рд░ूрд░ рд╕्рдеिрддिрдпाँ рд╣ैं рдЬिрди्рд╣ें рдХैрдорд░ों рдоें рдХैрдж рдирд╣ीं рдХिрдпा рдЬाрддा। рд╡рд╕्рддुрддः рдЖрджिрд╡ाрд╕ी рд╕рдоुрджाрдп рдиाрдЧрд░ рд╕рдоुрджाрдп рд╕े рднिрди्рди рдЕрд╡рд╢्‍рдп рд╣ै рдХिрди्рддु рд╡े рдоाрдирд╕िрдХ, рд╡ैрдЪाрд░िрдХ рд░ूрдк рд╕े рд╕рдоृрдж्рдз, рдоाрдирд╡ीрдп рдФрд░ рдЙрджाрд░ рд╣ै। рд╡े рдк्рд░рдХृрддि, рд╕ृрд╖्рдЯि рдХे рд╣िрддрдЪिंрддрдХ рд╣ैं, рдЬрдмрдХि рдЖрдзुрдиिрдХ рд╕рдн्рдп рдоाрдирд╡ рдЖрдд्рдордХेрди्рдж्рд░िрдд рд╡ рдХрдИ рдЕрд░्рдеों рдоें рд╢ोрд╖рдХ рд╣ै। рднूрдоंрдбрд▓ीрдХрд░рдг рд╡ рдкूँрдЬीрд╡ाрдж рдиे рдЖрджिрд╡ाрд╕िрдпों рдХो рдЬंрдЧрд▓ рд╕े рд╡िрд╕्рдеाрдкिрдд рд╣ी рдирд╣ीं рдХिрдпा рдмрд▓्рдХि рдЙрд╕ рд╡्рдпрдХ्рддिрд╡ाрджी рд╕рдн्рдп рд╕рдоाрдЬ рдХे рд╕рдо्рдоुрдЦ рдмाрдЬाрд░ рдХी рд╡рд╕्рддु рдХी рддрд░рд╣ рдк्рд░рджрд░्рд╢рди рдпोрдЧ्рдп рдмрдиा рджिрдпा рд╣ै। рдЙрдирдХी рд╡ेрд╢рднूрд╖ा, рдЖрднूрд╖рдг, рдиृрдд्рдп рд╣ी рдирд╣ीं рдЙрдирдХी рд╕्рд╡ाрднाрд╡िрдХ рдЙрди्рдоुрдХ्рдд рдЬीрд╡рдирд╢ैрд▓ी рдХो рдлोрдЯोрдЧ्рд░ाрдлी рдХी рд╡рд╕्рддु рдмрдиा рджिрдпा рд╣ै। рдЖрджिрд╡ाрд╕ी рд╕ंрд╕ाрд░ рдоें рдмाрд╣рд░ी рд▓ोрдЧों рдХे рдк्рд░рд╡ेрд╢ рдФрд░ рдЙрдирдХे рдж्рд╡ाрд░ा рд╕рд░рд▓ рд▓ोрдЧों рдХे рд╢ोрд╖рдг рдХे рджृрд╢्‍рдп рджिрдЦाрддी рдпрд╣ рдХрд╣ाрдиी рдЕрдкрдиी рдХрдеा рд╕ंрд░рдЪрдиा рдоें рдЖрджिрд╡ाрд╕ी рд╕्рдд्рд░ी рдХी рд╡िрд╡рд╢рддा, рдмेрдЪैрдиी, рдЙрдд्рдХрдЯ рд╕ंрдШрд░्рд╖ рдХो рджрд░्рд╢ाрддी рд╣ै। рдлुрд▓ो рдХा рдмुрджु рд╕े рдмाрд░-рдмाрд░ рд╡िрд╡ाрд╣ рдХी рдЬिрдж, рдЕрдЬрдирдмी рдлोрдЯोрдЧ्рд░ाрдлрд░ рд╕े рд╕ाрде рд▓े рдЪрд▓рдиे рдХा рдЖрдЧ्рд░рд╣ рдФрд░ рдЧाँрд╡ рдоें рдЧाрд░्рдб рдХी рдХुрджृрд╖्рдЯि рд╕े рдмрдЪрдиे рдХा рдк्рд░рдпाрд╕ рдЙрд╕рдХी рднीрддрд░ी рд╡िрдХрд▓рддा рдХो рдк्рд░рдХрдЯ рдХрд░рдиा рд╣ै। рд╡рд╣ рд╢рд╣рд░ рдХो рдЕрдкрдиे рдмрдЪाрд╡ рдХे рд░ूрдк рдоें рдЪुрдирддी рд╣ै рдХिрди्рддु рдпрд╣ाँ рд╢ोрд╖рдХ рд╡рд░्рдЧ рдЙрд╕рдХे рдЬीрд╡рди рдХी рд╢्рд╡ाрд╕ें рднी рдЫीрди рд▓ेрддा рд╣ै। рд╢рд╣рд░ рдоें рд╣рдо рдк्рд░ाрдпः рдмाрд╣рд░ рд╕े рдордЬрджूрд░ों рдХे рд╕рдоूрд╣ рдХो рд╕реЬрдХ, рднрд╡рди рдиिрд░्рдоाрдг рдХे рдХाрд░्рдп рдоें рд╕ंрд▓рдЧ्рди рджेрдЦрддे рд╣ै। рдЗрди рджृрд╢्‍рдпों рдХे рдкीрдЫे рдХी рд╕рдЪ्рдЪाрдИ рд╡ рдЗрдирдХी рдмрджрд╣ाрд▓ी рдк्рд░ाрдпः рдЕрдирджेрдЦी рд╣ी рд░рд╣ рдЬाрддी рд╣ै। рд╡ाрд▓्рдЯрд░ рднेंрдЧрд░ा рдХे рдЗрди рджोрдиों рдЪрд░िрдд्рд░ों рдЪैрддु рдФрд░ рдлुрд▓ो рдХी рд╡िрдкрджा рдЖрджिрд╡ाрд╕ी рдЬीрд╡рди рдоें рдШुрд╕рдкैрда рдХрд░ рдЪुрдХे рдкूँрдЬीрд╡ाрджी рднूрдоंрдбрд▓ीрдХрд░рдг рдХा рдк्рд░рддिрдлрд▓ рд╣ै। рдкूँрдЬीрд╡ाрджी рд╡िрдХाрд╕ рдиे рдЙрди рдЬंрдЧрд▓ों рдХो рдЙрдЬाреЬा, рдЬिрдирдХे рд╕ाрде рдЖрджिрд╡ाрд╕ी рдЬीрд╡рди рджрд░्рд╢рди рдЬुреЬा рд╣ै। рдЗрди рдЬंрдЧрд▓ों, рдЬрдоीрдиों рдХे рдиीрдЪे рдЫिрдкी рдЕрдкाрд░ рдЦрдиिрдЬ рд╕ंрдкрджा рдХे рд▓ोрдн рдиे рдЖрджिрд╡ाрд╕िрдпрдд рдХो рдЕрдд्рдпрдзिрдХ рд╣ाрдиि рдкрд╣ुँрдЪाрдИ рд╣ै। рдЙрд▓्рд▓ाрд╕ , рдЙрдоंрдЧрдкूрд░्рдг рдЬीрд╡рдирджрд░्рд╢рди рдХे рдЧ्рд░ाрд╣ी рдЖрджिрд╡ाрд╕ी рдХी рд╕्рдеिрддि рдЬрдм рдЙрд╕े ‘рдЬीрд╡рди рдРрд╕े рднी рдХрдЯ рдЬाрдПрдЧा’ рд╕ोрдЪрдиे рдХो рд╡िрд╡рд╢ рдХрд░ рджेрдиा рд╕ाрдоंрддी рдкूँрдЬीрд╡ाрджी рд╢рдХ्рддिрдпों рдХी рдЖрджिрд╡ाрд╕ी рдЬीрд╡рди рдкрд░ рд╡िрдЬрдп рд╣ै। рдпрд╣ी рд╡рд░्рдЪрд╕्‍рд╡рд╢ाрд▓ी рд╢рдХ्рддिрдпाँ рдлुрд▓ो рдЬैрд╕ी рд╕рд░рд▓ рд╕्рдд्рд░ी рдХो рд╢рд╣рд░ рд▓े рдЬाрдХрд░ рд░ौंрдж рдбाрд▓рддी рд╣ै। рдЬрдмрдХि рдЧ्рд░ाрдоीрдг рдкрд░िрд╡ेрд╢ рддुрд▓рдиाрдд्рдордХ рд░ूрдк рд╕े рднाрдИрдЪाрд░ा рд╡ рд╕рдж्рднाрд╡рдиा рд╕े рднрд░ाрдкूрд░ा рд╣ै, ‘рдкाрд▓ू’ рдХрд╣ाрдиी рдЗрд╕े рд╕्рдкрд╖्рдЯ рдХрд░рддी рд╣ै। рдЬाрдпрджाрдж рдФрд░ рдмँрдЯрд╡ाрд░े рдХो рд▓ेрдХрд░ рдорддрднेрдж рдХे рдмाрд╡рдЬूрдж рдЖрдкрд╕ी рдк्рд░ेрдо рдХी рдЬрдЧрд╣ рдпрд╣ाँ рдЬिंрджा рд╣ै। рдЗрд╕рд▓िрдП рд▓ेрдЦрдХ ‘рдиिрд░्рдгрдп’ рдЬैрд╕ी рдХрд╣ाрдиी рдоें рдЙрдЪ्рдЪ рд╢िрдХ्рд╖िрдд рдпुрд╡рдХ рдХो рдкुрдиः рдЧाँрд╡ рд▓ौрдЯрдХрд░ рдЕрдкрдиी рд╢िрдХ्рд╖ा рд╕े рдЧाँрд╡ рдХो рд▓ाрднाрди्рд╡िрдд рдХрд░рдиे рдХा рдиिрд░्рдгрдп рд▓ेрддे рд╣ुрдП рднी рджрд░्рд╢ाрддा рд╣ै।

рдЖрджिрд╡ाрд╕ी рдЬीрд╡рди рдХी рдЪुрдиौрддिрдпों рдХो рджрд░्рд╢ाрддी рд╕рд╢рдХ्‍рдд рдХрд╣ाрдиिрдпों рдХी рджृрд╖्рдЯि рд╕े рдорд╣рдд्рдд्рд╡рдкूрд░्рдг ‘рдЬंрдЧрд▓ рдХी рд▓рд▓рдХाрд░’ рд╕ंрдЧ्рд░рд╣ рдХे рдЕрддिрд░िрдХ्рдд рд▓ेрдЦрдХ рдХे рдЪौрд╢े рд╕ंрдЧ्рд░рд╣ ‘рдЕрдкрдиा рдЕрдкрдиा рдпुрдж्рдз’ рдХी рднी рдХुрдЫ рдХрд╣ाрдиिрдпाँ рдЙрд▓्рд▓ेрдЦрдиीрдп рд╣ैं। рдЗрд╕ рд╕ंрдЧ्рд░рд╣ рдХी рдХрд╣ाрдиिрдпों рдоें рд╢рд╣рд░ी рдЬीрд╡рди рдХी рднी рдХुрдЫ рд╕рдорд╕्рдпाрдУं рдпрдеा рдк्рд░ौреЭ рд╡рдп рдоें рдиौрдХрд░ी рдЫूрдЯрдиा, рдмेрд░ोрдЬрдЧाрд░ी рдХी рд╕рдорд╕्рдпा, рдн्рд░рд╖्рдЯाрдЪाрд░, рдШрд░ेрд▓ू рд╣िंрд╕ा, рд╕्рдд्рд░ी рдХी рджृреЭ рдЗрдЪ्‍рдЫाрд╢рдХ्рддि рдЖрджि рдХो рджрд░्рд╢ाрдпा рдЧрдпा рд╣ै। рдЗрд╕рдоें ‘рдЦрдЦрд░ा’ ‘рдХрд░рдоी’ рдЬैрд╕ी рдЪрд░िрдд्рд░ рдк्рд░рдзाрди рдХрд╣ाрдиिрдпाँ рдЙрд▓्‍рд▓ेрдЦрдиीрдп рд╣ैं। ‘рдиिрд░्рдгрдп’ рдХрд╣ाрдиी рдХी рддрд░рд╣ рд╣ी ‘рдЦрдЦрд░ा’ рдиाрдордХ рд╡्рдпрдХ्рддि рд╡िрджेрд╢ рдоें рдЙрдЪ्рдЪ рд╢िрдХ्рд╖ा рдк्рд░ाрдк्рдд рдХрд░рдиे рдХे рдмाрд╡рдЬूрдж рдЧाँрд╡ рдоें рд▓ौрдЯрддा рд╣ै рддрдеा рд╕्рдХूрд▓, рдЕрд╕्рдкрддाрд▓, рдХुрдЯीрд░ рдЙрдж्рдпोрдЧों рдХी рд╕्рдеाрдкрдиा рдХрд░рддा рд╣ै। рдлрд▓рд╕्рд╡рд░ूрдк рдоीрдбिрдпा рдХे рд▓ोрдЧ рдЙрд╕рдХा рд╕ाрдХ्рд╖ाрдд्рдХाрд░ рд▓ेрдиे рдЧाँрд╡ рдЖрддे рд╣ै। ‘рдЦрдЦрд░ा’ рдпा рдЬрддрд░ा рдиाрдордХ рд╡्рдпрдХ्рддि рдХे рдиाрдордХрд░рдг рдХा рдХिрд╕्рд╕ा рднी рдЗрд╕ рдХрд╣ाрдиी рдХो рд░ोрдЪрдХ рдмрдиाрддा рд╣ै। ‘рдХрд░рдоी’ рдХрд╣ाрдиी рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рдЖрджिрд╡ाрд╕ी рдмрд╣ुрд▓ рдЧाँрд╡ों рдоें рдЬंрдЧрд▓ी рд╣ाрдеिрдпों рдХे рдЙрдд्рдкाрдд рдкрд░ рдк्рд░рдХाрд╢ рдбाрд▓ा рдЧрдпा рд╣ै। рд╡рд╕्рддुрддः рдпрд╣ рдЖрджिрд╡ाрд╕ी рдЗрд▓ाрдХों рдХी рдПрдХ рдмреЬी рд╕рдорд╕्рдпा рд╣ै। рд╕рд░्рдкрджंрд╢ рд╕े рдкрддि рдХी рдоृрдд्рдпु рддрдеा рджो рдкुрдд्рд░ों рдХे рд╢рд╣рд░ рдкрд▓ाрдпрди рдХे рдмाрдж рдХрд░рдоी рдЕрдзрдмंрдЯाрдИ рдкрд░ рдЦेрддी рдмाреЬी рдоंрдЧрд▓ рдХो рджे рджेрддी рд╣ै। рдлрд╕рд▓ рдоें рдиुрдХрд╕ाрди рд╣ोрдиे рдкрд░ рд╡рд╣ рдШрд░ рдкрд░ рд╣ंреЬिрдпा рдмрдиाрдХрд░ рдмेрдЪрдиे рд▓рдЧрддी рд╣ै। рдПрдХ рджिрди рдЗрд╕ी рд╣ंреЬिрдпा рдХी рдЦुрд╢рдмू рд╕े рдЖрдХрд░्рд╖िрдд рд╣ोрдХрд░ рдорджрд╣ोрд╢ рд╣ाрдеिрдпों рдХा рд╕рдоूрд╣ рдШрд░ рдХी рджीрд╡ाрд░ рддोреЬ рдХрд░ рд╣ंреЬिрдпा рдХे рдШреЬे рдХो рдмाрд╣рд░ рдЦींрдЪ рд▓ेрддे рд╣ैं рдмाрдж рдоें рдШрд░ рдХी рдзाрди рдкрд░ рднी рдЯूрдЯ рдкреЬрддे рд╣ैं। рдордХाрди, рдЕрдиाрдЬ рдХी рдмрд░рдмाрджी рдХे рдРрд╕े рджृрд╢्‍рдп рдк्рд░ाрдпः рджोрд╣рд░ाрдП рдЬाрддे рд╣ैं। рдЧाँрд╡ рдХी рдЗрд╕ рдд्рд░ाрд╕рджी рдХी рдУрд░ рдХрдИ рдЖрджिрд╡ाрд╕ी рд▓ेрдЦрдХों рдХी рдХрд╣ाрдиिрдпों рдоें рд╕ंрдХेрдд рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै। ‘рдХрд░рдоी рдХे рдЬीрд╡рди рд╕ंрдШрд░्рд╖ рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рдпрд╣ाँ рднी рдЗрд╕ рджृрд╢्‍рдп рдХो рдХрд╣ाрдиी рдХा рдХेрди्рдж्рд░ рдмिрди्рджु рдмрдиाрдпा рдЧрдпा рд╣ै। рдмрдЪ्рдЪों рдХे рдкреЭ рд▓िрдЦ рдХрд░ рд╢рд╣рд░ рдкрд▓ाрдпрди рдХो рднी рдЗрд╕ рдХрд╣ाрдиी рдХी рддрд░рд╣ рдХрдИ рдЕрди्рдп рдХрд╣ाрдиिрдпाँ рдоुрдЦ्рдп рд╡िрд╖рдп рдмрдиाрддी рд╣ै। ‘рдкोрдаी’ рдХрд╣ाрдиी рдЕрдкрдиी рд╕ांрдХेрддिрдХрддा рдж्рд╡ाрд░ा рдЗрд╕ рд╕рдорд╕्рдпा рдХो рдЕрдд्рдпंрдд рдоाрд░्рдоिрдХ рд░ूрдк рд╕े рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдХрд░рддी рд╣ै। рдЫोрдЯे рд╕े рдШрдЯрдиाрдХ्рд░рдо рдФрд░ рджृрд╢्‍рдп рдХो рдХेрди्рдж्рд░ рдоें рд░рдЦрдХрд░ рд▓िрдЦी рдЧрдпी рдпрд╣ рдХрд╣ाрдиी рдЕрдкрдиी рдХрдеा рд╕ंрд░рдЪрдиा рдоें рдмिрдиा рдЕрдиाрд╡рд╢्‍рдпрдХ рд╡िрд╡рд░рдг рдХे рдЧाँрд╡ рдХे рджृрд╢्‍рдп рдФрд░ рдкрд▓ाрдпрди рдХे рдмाрдж рдмрдЪे рд░рд╣ рдЧрдП рд▓ोрдЧों рдХी рдоाрдирд╕िрдХ рд╕्рдеिрддि рдХो рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдХрд░рддी рд╣ै। рд╣िрди्рджी рдХे рд▓िрдП рдпे рдкрд░िрджृрд╢्‍рдп рдЕрдЫूрддे рди рд╕рд╣ी рд╡िрд╢िрд╖्‍рдЯ рддो рд╣ैं рд╣ी। рдХрд╣ाрдиी рдоें рдЧाँрд╡ рдХे рдПрдХ рдкрд░िрд╡ाрд░ рдоें рдкिрддा рдХी рдоृрдд्рдпु, рднाрдИ рдХा рд╡िрд╡рд╢ рд╣ो рд╢рд╣рд░ рдкрд▓ाрдпрди рдкीрдЫे рдоाँ рдФрд░ рдЫोрдЯे рдмेрдЯे рдмुрдзрди рдХो рдЕрдХेрд▓ा рдХрд░ рджेрддा рд╣ै। рдЕрдм рдмुрдзрди рдЦेрддी рдФрд░ рдордЫрд▓ी рдкрдХреЬрдиे рдХे рдХाрд░्рдп рд╕ंрднाрд▓рдиे рдХे рд▓िрдП рд╡िрд╡рд╢ рд╣ै। рдПрдХ рд╕ुрдмрд╣ рд╡рд╣ рдЦेрдд рдХिрдиाрд░े рд╕े рдирджी рдХी рдУрд░ рдордЫрд▓िрдпाँ рдкрдХреЬрдиे рдЬाрддा рд╣ै। рдЖрдзी рдЯोрдХрд░ी рдкोрдаी рдордЫрд▓ी рдкрдХреЬрдиे рдХे рдмाрдж рд╡рд╣ рд╕ोрдЪрддा рд╣ै рдХि рдкрд╣рд▓े рдЦेрддों рдХे рдкाрдиी рдоें рд╣ी рдЧрд░рдИ, рдЧेрддु рдмुрджु рдордЫрд▓िрдпाँ рдоिрд▓ рдЬाрддी рдеी рдХ्рдпोंрдХि рд▓ोрдЧ рдЧोрдмрд░ рдЦाрдж рдк्рд░рдпुрдХ्рдд рдХрд░рддे рдеे। рдЕрдм рд░ाрд╕ाрдпрдиिрдХ рдЙрд░्рд╡рд░рдХों рдиे рдордЫрд▓िрдпों рд╡ рдЕрди्рдп рдЬीрд╡ рдЬंрддुрдУं рдкрд░ рдЧрд╣рд░ा рдЕрд╕рд░ рдбाрд▓ा рд╣ै। рдЕрдм рдирджी, рдиाрд▓ों рдоें рд╣ी рдордЫрд▓िрдпाँ рдоिрд▓ рдкाрддी рд╣ैं। рд╡рд╕्рддुрддः рдФрдж्рдпोрдЧीрдХрд░рдг, рднूрдоंрдбीрдХрд░рдг рдФрд░ рддрдеाрдХрдеिрдд рд╡िрдХाрд╕рд╡ाрджी рднौрддिрдХ рджृрд╖्рдЯिрдХोрдг рдиे рдЖрджिрд╡ाрд╕ी рдЬीрд╡рди рдЬрдЧрдд рдкрд░ рд╡्рдпाрдкрдХ рдЕрд╕рд░ рдбाрд▓ा рд╣ै। рд╕ोрдоा рдХाрдХा рдФрд░ рдмुрдзрди рдХा рд╕ंрдХ्рд╖िрдк्рдд рд╡ाрд░्рддाрд▓ाрдк рд╣ी рдХрд╣ाрдиी рдоें рдЦेрдд рдЦрд▓िрд╣ाрдиों рд╕े рд▓ेрдХрд░ рдЧाँрд╡ рдШрд░ рддрдХ рдЖрдП рдЧрд╣рд░े рдкрд░िрд╡рд░्рддрди рдХी рдУрд░ рдкрд░्рдпाрдк्рдд рд╕ंрдХेрдд рдХрд░ рджेрддा рд╣ै। рдЦेрддी рдоें рд▓рдЧाрддाрд░ рдиुрдХрд╕ाрди, рдЧ्рд░ाрдоीрдг рдпुрд╡рдХों рдХा рд╢рд╣рд░ рдкрд▓ाрдпрди, рд╢ोрд╖рдг рдФрд░ рдмрджрд▓ाрд╡ рд╣ी рдЖрджिрд╡ाрд╕ी рдХрдеाрдХाрд░ों рдХी рдХрд╣ाрдиिрдпों рдоें рдк्рд░ाрдпः рд╡िрд╖рдпрд╡рд╕्рддु рдмрдирдХрд░ рдЖрддा рд╣ै। рдкोрдаी рдХрд╣ाрдиी рдЕрдкрдиी рдЫोрдЯी рд╕ी рд╡िрд╖рдпрд╡рд╕्рддु рдж्рд╡ाрд░ा рдк्рд░рднाрд╡ी рддрд░ीрдХे рд╕े рдЧाँрд╡ рдФрд░ рдХिрд╕ाрди рдХे рдЬीрд╡рди рдоें рдЖрдП рдкрд░िрд╡рд░्рддрди рдХो рдЕрднिрд╡्рдпंрдЬिрдд рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рдордЫрд▓िрдпों рдХी рдХिрд╕्рдо рдХा рдк्рд░рдпेाрдЧ рдХрд░рддी рд╣ै। рд░ाрд╕ाрдпрдиिрдХ рдЙрд░्рд╡рд░рдХों рдиे рдЧाँрд╡ рд╕े рдХрдИ рдордЫрд▓िрдпों рдХो рдЙрд╕ी рддрд░рд╣ рд╡िрд▓ुрдк्рдд рдХрд░ рджिрдпा рд╣ै рдЬिрд╕ рддрд░рд╣ рдпрд╣ाँ рдХे рдирд╡рдпुрд╡рдХ рдкрд▓ाрдпрди рдХрд░рдиे рдХो рд╡िрд╡рд╢ рдХрд░ рджिрдП рдЧрдП рд╣ैं। рдЧाँрд╡ рдоें рдкोрдаी рдордЫрд▓िрдпाँ рд╣ी рдмुрдзрди рдХी рддрд░рд╣ рд╢ेрд╖ рд░рд╣ рдЧрдпी рд╣ैं। рдмреЬे рднाрдИ рдХे рд╢рд╣рд░ рдкрд▓ाрдпрди рдФрд░ рдмुрдзрди рдХे рдЧाँрд╡ рдоें рд░рд╣ рдЬाрдиे рдХो рд╕рдЯीрдХ рд░ूрдк рд╕े рд╡्рдпंрдЬिрдд рдХрд░рдиे рд╡ाрд▓ी рдХрд╣ाрдиी рдХी рдпрд╣ рдЕंрддिрдо рдкंрдХ्рддि рд╡्рдпाрдкрдХ рдЕрд░्рде рджेрддी рд╣ै- ‘‘рдмुрдзрди рд╕ोрдЪрдиे рд▓рдЧा, рдЦेрддों рдоें рдЧрд░рдИ, рдЧेрддु рдФрд░ рдмुрджु рдордЫрд▓िрдпाँ рддो рдЧाрдпрдм рд╣ो рд╣ी рд░рд╣ी рд╣ैं। рдмрд╕ рдмрдЪ рдЧрдИ рд╣ै рдпрд╣ рдкोрдаी рдордЫрд▓ी।’’ (рдЕрдкрдиा рдЕрдкрдиा рдпुрдж्рдз - рдкृрд╖्рда 89) рд╕ांрдХेрддिрдХрддा рд╡ рдк्рд░рднाрд╡ाрди्рд╡िрддि рдХी рджृрд╖्рдЯि рд╕े рдпे рд╡ाрд▓्рдЯрд░ рднेंрдЧрд░ा рдХी рдЙрд▓्рд▓ेрдЦрдиीрдп рдХрд╣ाрдиी рдХрд╣ी рдЬा рд╕рдХрддी рд╣ै। 

‘рдЕрдкрдиा-рдЕрдкрдиा рдпुрдж्рдз’ рдХрдеा рд╕ंрдЧ्рд░рд╣ рдХी рджो рдФрд░ рдХрд╣ाрдиिрдпों рдХा рдЙрд▓्рд▓ेрдЦ рдпрд╣ाँ рдЖрд╡рд╢्‍рдпрдХ рд╣ै। рдХ्рдпोंрдХि рдпे рдХрд╣ाрдиिрдпाँ рдирдХ्рд╕рд▓ी рд╕рдорд╕्рдпा рдФрд░ рдЖрджिрд╡ाрд╕ी рдЬीрд╡рди рджрд░्рд╢рди рдкрд░ рдмाрд╣्рдп рдк्рд░рднाрд╡ рдХो рд░ेрдЦांрдХिрдд рдХрд░рддे рд╣ुрдП рдЖрджिрд╡ाрд╕ी рд╕рдоुрджाрдп рдХे рдиिрдд рдирдП рд╕ंрдШрд░्рд╖ рдХो рд░ेрдЦांрдХिрдд рдХрд░рддी рд╣ैं। рдпे рдХрд╣ाрдиिрдпाँ рд╣ै- ‘рд▓реЬाрдИ рдЬाрд░ी рд╣ै’ рддрдеा ‘рдПрдХ рдФрд░ рдордЧрджрд▓ेрдиा’। рдЖрджिрд╡ाрд╕ी рд╕рдоुрджाрдп рд╡ рдЧाँрд╡ рдХुрдЫ рдРрд╕ी рдЪुрдиौрддिрдпों, рд╕рдорд╕्рдпाрдУं рдХा рднी рд╕ाрдордиा рдХрд░ рд░рд╣े рд╣ैं рдЬिрд╕рдХा рд╕ंрдмंрдз рдЕрди्рдп рдЧाँрд╡ рдпा рдХрд╕्рдмों рд╕े рдирд╣ीं рд╣ै। рдирдХ्рд╕рд▓िрдпों рдХे рднрдп рд╕े рдЧाँрд╡ рдоें рдпुрд╡рдХों рдХा рд╡िрд╡ाрд╣ рди рд╣ो рдкाрдиा, рдирдХ्рд╕рд▓िрдпों рдХे рдиाрдо рдкрд░ рдЖрдкрд░ाрдзिрдХ рдкृрд╖्рдарднूрдоि рдХे рд▓ोрдЧों рдж्рд╡ाрд░ा рд▓ूрдЯрдкाрдЯ рдХрд░рдиा, рдирдХ्рд╕рд▓िрдпों рдХे рдиाрдо рдкрд░ рдкुрд▓िрд╕ рдж्рд╡ाрд░ा рдиिрд░्рджोрд╖ों рдХी рдзреЬрдкрдХреЬ рд╣ोрдиा, рдиेрддा, рдкुрд▓िрд╕ рдФрд░ рдирдХ्рд╕рд▓िрдпों рдХी рдоिрд▓ीрднрдЧрдд рдРрд╕ी рд╕рдорд╕्рдпाрдПँ рд╣ै рдЬिрд╕рдХे рдХाрд░рдг рдЧ्рд░ाрдоीрдг рдирдХ्рд╕рд▓िрдпों рдФрд░ рдкुрд▓िрд╕ рджोрдиों рдУрд░ рд╕े рдк्рд░рддाреЬрдиा рдХा рд╢िрдХाрд░ рд╣ोрддे рд╣ैं। рдЬंрдЧрд▓ рдкрд░ рд╕рд░рдХाрд░ी рдЖрдзिрдкрдд्рдп, рдЬрдоीрдиों рдХा рдЕрдзिрдЧ्рд░рд╣рдг, рдмाँрдз рдиिрд░्рдоाрдг, рдХрд▓-рдХाрд░рдЦाрдиों рдХा рдиिрд░्рдоाрдг рдЬैрд╕ी рдЧрддिрд╡िрдзिрдпों рдиे рдЖрджिрд╡ाрд╕ी рдЬीрд╡िрдХोрдкाрд░्рдЬрди рдХो рдЕрдд्рдпрдзिрдХ рдк्рд░рднाрд╡िрдд рдХिрдпा рд╣ै - ‘рд▓реЬाрдИ рдЬाрд░ी рд╣ै’ рдХрд╣ाрдиी рдЗрд╕ рдУрд░ рдкрд░्рдпाрдк्рдд рд╕ंрдХेрдд рдХрд░рддी рд╣ै। рдкीрдЯрд░ рдкॉрд▓ рдПрдХ्рдХा рдХी рддрд░рд╣ рд╡ाрд▓्рдЯрд░ рднेंрдЧрд░ा рдХी рднी рдХрдИ рдХрд╣ाрдиिрдпाँ рдкрд░िрд╡ेрд╢ рдпा рд╡ाрддाрд╡рд░рдг рдХो рдХेрди्рдж्рд░ рдоें рд░рдЦрддे рд╣ुрдП рдХрдеाрдирдХ рдХो рд╣ाрд╢िрдП рдкрд░ рд▓े рдЬाрддी рд╣ैं। рдпрд╣ाँ рд╡े рдХрдеाрд╕ूрдд्рд░ рдеाрдорддे рдЬрд░ूрд░ рд╣ैं рдХिрди्рддु рдЗрд╕рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рдкрд░िрд╕्рдеिрддिрдпों рдХो рдЪिрдд्рд░िрдд рдХрд░рдиे рдоें рдЕрдзिрдХ рд░ूрдЪि рд▓ेрддे рд╣ैं। 

рд╡ाрд▓्рдЯрд░ рднेंрдЧрд░ा рдХी ‘рдПрдХ рдФрд░ рдордЧрджрд▓ेрдиा’ рдХрд╣ाрдиी рднी рдирдП рд╡िрд╖рдп рдХा рд╕्‍рдкрд░्рд╢ рдХрд░рддे рд╣ुрдП рдХрдеिрдд рд╕рдн्рдп рд╕рдоाрдЬ рдФрд░ рдЖрджिрд╡ाрд╕ी рдЬीрд╡рди рджрд░्рд╢рди рдХे рдЯрдХрд░ाрд╡ рдХो рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдХрд░рддी рд╣ै। рд╡рд╕्рддुрддः рдЖрджिрд╡ाрд╕ी рд╕рдоाрдЬ рд▓ैंрдЧिрдХ рднेрджрднाрд╡, рдпौрди рд╢ुрдЪिрддा рдФрд░ рдЫрдж्рдо рд╡рд░्рдЬрдиाрдУं рдкрд░ рд╡िрд╢्‍рд╡ाрд╕ рдирд╣ीं рдХрд░рддा। рдпрд╣ाँ ‘рдШोрдЯुрд▓’ рд╕ंрд╕्рдеा рдж्рд╡ाрд░ा рд╕्рдд्рд░ी-рдкुрд░ुрд╖ рдХो рдПрдХ рджूрд╕рд░े рдХो рд╕рдордЭрдиे рдХी рд╕्рд╡рд╕्рде рдкрд░ंрдкрд░ा рд░рд╣ी рд╣ै। рдЬрдмрдХि рдХрдеिрдд рд╕рдн्рдп рд╕рдоाрдЬ рдХे рдк्рд░рднाрд╡ рдоें рдЖрдХрд░ рдЫрдж्рдо рдиैрддिрдХрддा, рд╡рд░्рдЬрдиाрдУं рдФрд░ рдиिрд╖ेрдзों рдиे рдпрд╣ाँ рднी рдкैрд░ рдЬрдоाрдП рд╣ै। ‘рд╕ुрд╕ाрд░ी’ рдиाрдордХ рд╕्рдд्рд░ी рдХा рдлौрдЬी рдкрддि рдЙрд╕े рдиिрдпрдоिрдд рдкैрд╕े рдЕрд╡рд╢्‍рдп рднेрдЬрддा рд╣ै рдХिрди्рддु рдЙрд╕рдХी рдХрднी рдЦोрдЬ рдЦрдмрд░ рдирд╣ीं рд▓ेрддा। рдЙрджाрд╕ी рдФрд░ рдЕрдХेрд▓ाрдкрди рд╕ुрд╕ाрд░ी рдХो рдХाрдЯрддा рд╣ै। рд▓ोрдЧों рдХे рдмीрдЪ рдЬाрдиे рдХे рд▓िрдП рдмाрдЬाрд░ рдпा рдпрд╣ाँ-рд╡рд╣ाँ рднрдЯрдХрддी рд╣ै рдФрд░ рд╕ंрдЧी рдЬुрд▓рддрди рд╕े рднी рдоिрд▓ рд▓ेрддी рд╣ै। рд╡рд╣ рдмेрдмाрдХी рд╕े рд╕्рд╡ीрдХाрд░ рднी рдХрд░рддी рд╣ै- ‘‘рдЬीрд╡рди рдоें рдЕрдЧрд░ рд╕ंрдЧी-рд╕ाрдеी рди рд╣ो рди, рддो рдпे рд▓ंрдмी рдЬिंрджрдЧी рдХрдЯेрдЧी рдирд╣ीं।’’ (рдкृрд╖्рда 62 рдЕрдкрдиा рдЕрдкрдиा рдпुрдж्рдз) рд╡рд╣ рд╕ंрдЧी рдЬुрд▓рддрди рд╕े рднी рд╕्рдкрд╖्рдЯ рдХрд╣рддी рд╣ै- ‘‘рд▓ेрдХिрди рд╕ंрдЧी, рдЬीрд╡рди рдоें рдЖрдд्рдоा рдХे рд╕ाрде рд╢рд░ीрд░ рдХो рднी рдмрд╣ुрдд рдХुрдЫ рдЪाрд╣िрдП।’’ рдЗрд╕ рдХрд╣ाрдиी рдХी рдкाрдд्рд░ ‘рд╕ुрд╕ाрд░ी’ рдХृрд╖्рдгा рд╕ोрдмрддी рдХे рдЙрдкрди्рдпाрд╕ ‘рдоिрдд्рд░ो рдорд░рдЬाрдиी’ рдХी рдЪрд░्рдЪिрдд рдкाрдд्рд░ ‘рдоिрдд्рд░ो’ рдХा рд╕्рдорд░рдг рдХрд░ाрддी рд╣ै рдЬिрд╕рдоें рдЕрдкрдиी ‘рджेрд╣’ рдХी рдЗрдЪ्рдЫाрдУं рдХो рд▓ेрдХрд░ рдХोрдИ рд╕ंрдХोрдЪ рднाрд╡ рдирд╣ीं рд╣ै। рд╕ुрд╕ाрд░ी рдХा рдЬुрд▓рддрди рдХे рд╕ाрде рдЙрд╕рдХे рдЧाँрд╡ рдоें рдЪाрд░-рдкाँрдЪ рджिрди рд░рд╣ рдЬाрдиा рдлिрд░ рд▓ौрдЯрдиा рд╕ुрд╕ाрд░ी рдХी рд╕рдЦी рдлुрд▓ो рдХो рдкрд╕ंрдж рдирд╣ीं рдЖрддा। рд╕ुрд╕ाрд░ी рдХा рдЧैрд░ рдорд░्рджों рдХे рд╕ाрде рдШूрдордиा, рд░ाрдд рдмिрддाрдиा рд╡рд╣ рдЕрдЪ्рдЫा рдирд╣ीं рдоाрдирддी। рдлुрд▓ो рдФрд░ рдЙрд╕рдХी рдоाँ рдЙрд╕े рд░ाрд╕्рддा рджिрдЦाрдиे рд╣ेрддु рд╕рдордЭाрддी рд╣ैं। рдЖрджिрд╡ाрд╕ी рд╕рдоाрдЬ рдоें рднी рд╡िрд╡ाрд╣ेрддрд░ рд╕ंрдмंрдзों рдХो рд╕्рд╡ीрдХाрд░्рдпрддा рдирд╣ीं рд╣ै рдХिрди्рддु рдпрд╣ाँ рд╡िрдзрд╡ा рд╡िрд╡ाрд╣ рдпा рд╕्рдд्рд░ी рдХा рджूрд╕рд░ा рд╡िрд╡ाрд╣ рдоाрди्рдп рд╣ै। рдпрд╣ рдХрд╣ाрдиी рд╕्рд╡рддंрдд्рд░ рдЪेрддрдиा рдФрд░ рдиैрддिрдХ рдЖрдЧ्рд░рд╣ рдХे рдж्рд╡рди्рдж्рд╡ рдХो рд░ेрдЦांрдХिрдд рдХрд░рддे рд╣ुрдП рдк्рд░ाрдпः рдиैрддिрдХ рдЖрдЧ्рд░рд╣ рдХी рдУрд░ рдЭुрдХ рдЬाрддी рд╣ै। рдХिрди्рддु рдиिрд╢्рдЪिрдд рд╣ी рдпрд╣ рдХрд╣ाрдиी рд╕ाрд╣рд╕рдкूрд░्рд╡рдХ рджेрд╣ рдХी рдиैрд╕рд░्рдЧिрдХ рдЬрд░ूрд░рдд рдХो рдХрдеा рдХा рд╡िрд╖рдп рдмрдиाрдиे рдХा рдк्рд░рдпाрд╕ рдХрд░рддी рд╣ै рддрдеा рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рдЕрди्рддрд░्рд╡िрд░ोрдз рдХो рджिрдЦाрддी рд╣ै। 

рд╡ाрд▓्рдЯрд░ рднेंрдЧрд░ा ‘рддрд░ुрдг’ рдЖрджिрд╡ाрд╕ी рдХрдеाрдХाрд░ рд╣ै рдХिрди्рддु рдЖрджिрд╡ाрд╕ी рд╕рдоुрджाрдп рдХी рдЪुрдиौрддिрдпों рдХे рдЕрддिрд░िрдХ्рдд рднी рдХрдИ рдЕрди्рдп рд╡िрд╖рдпों рдХो рдХрдеा рдХे рдХेрди्рдж्рд░ рдоें рд▓ाрдиे рдХे рдХाрд░рдг рдЙрдирдХा рдХрдеा рд╕ंрд╕ाрд░ рд╡ैрд╡िрдз्рдпрдкूрд░्рдг рд╣ै। рдкीрдЯрд░ рдкॉрд▓ рдПрдХ्рдХा рдФрд░ рд╡ाрд▓्рдЯрд░ рднेंрдЧрд░ा рджोрдиों рдХрдеाрдХाрд░ों рдХा рдХрдеा рдЬрдЧрдд рдЖрджिрд╡ाрд╕ी рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рд╡ैрд╢िрд╖्‍рдЯрдп рдХो рд░ेрдЦांрдХिрдд рдХрд░рдиे рд╕े рдЬ्рдпाрджा рдЖрджिрд╡ाрд╕ी рдЬीрд╡рди рдоें рдкूंрдЬीрд╡ाрджी рднूрдоंрдбрд▓ीрдХрд░рдг рдХे рдлрд▓рд╕्рд╡рд░ूрдк рдЙрдд्рдкрди्рди рд╕ंрдХрдЯ рдХो рдЙрдЬाрдЧрд░ рдХрд░рддा рд╣ै। рдпрд╣ рд╕्рдкрд╖्рдЯ рд╕ंрдХेрдд рджेрддा рд╣ै рдХि рдЖрджिрд╡ाрд╕ी рд╕рдоुрджाрдпों рдкрд░ рдкूँрдЬीрд╡ाрджी рд╡िрдХाрд╕ рдХा рджुрд╖्рдк्рд░рднाрд╡ рдЗрди рдХрдеाрдХाрд░ों рдоें рд░рдЪрдиाрдд्рдордХ рдЙрди्рдоेрд╖ рдЬाрдЧृрдд рдХрд░рддा рд╣ै। 

рдкрд░िрд╡ेрд╢ рдХे рдк्рд░рддि рдЖрдХ्рд░ोрд╢ рдФрд░ рдПрдХ्рдЯिрд╡िрдЬ़्рдо рдХो рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХी рдоाрдирдХ рд╕्рдеाрдкрдиाрдПँ рдиिрд╖िрдж्рдз рдоाрдирддी рд░рд╣ी рд╣ै। рдХिрди्рддु рд╡िрдорд░्рд╢рдоूрд▓рдХ рд▓ेрдЦрди рдоें рд╡्рдпрдХ्рдд рдЖрдХ्рд░ोрд╢ рдФрд░ рдк्рд░рд╢्‍рдирд╡ाрдЪрдХрддा рдЙрди рд╕्рдеिрддिрдпों рдХो рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдоें рдмेрдирдХाрдм рдХрд░рддा рд╣ै, рдЬो рдХिрд╕ी рдЕрд╕्рдоिрддा рдХे рд╕рдо्рдоुрдЦ рдЕрд╕्рддिрдд्рд╡ рдХा рд╕ंрдХрдЯ рдЙрдд्рдкрди्рди рдХрд░рддा рд╣ै। рд╡िрдорд░्рд╢рдоूрд▓рдХ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХे рд▓िрдП рд╢ाрд╢्‍рд╡рддрддा рдмрд╣ुрдд рдмреЬी рд╕ीрдоा рд╣ै рдХ्рдпोंрдХि рдпрд╣ाँ рднोрдХ्рддा рдХा рдпрдеाрд░्рде рдЕрдиुрднрд╡ рдЕрд╕्рддिрдд्рд╡ рд░рдХ्рд╖ा рд╣ेрддु рддрдд्рдХाрд▓ рдЕрднिрд╡्рдпрдХ्рддि рдХी рдоाँрдЧ рдХрд░рддा рд╣ै। рдЗрд╕ рд╕्рдеिрддि рдХे рдмाрд╡рдЬूрдж рджрд▓िрдд рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХी рддुрд▓рдиा рдоें рдЖрджिрд╡ाрд╕ी рд▓ेрдЦрди рдХी рджृрд╖्рдЯि рдоें рдоाрдирд╡ рдЕрд╕्рддिрдд्рд╡ рдХी рд░рдХ्рд╖ा рдХे рдмреЬे рдк्рд░рд╢्‍рди рдзैрд░्рдп рдХे рд╕ाрде рд╕рдо्рдоुрдЦ рдЖрддे рд╣ैं। рдЖрджिрд╡ाрд╕ी рд▓ेрдЦрди рдХी рдк्рд░ाрд░ंрднिрдХ рд╕्рдеिрддि рдоें рдпрд╣ рдмреЬी рдЙрдкрд▓рдм्рдзि рд╣ै। рд╡ाрд▓्рдЯрд░ рднेंрдЧрд░ा рдХी рдХрдИ рдХрд╣ाрдиिрдпों рдоें рдЗрд╕рдХी рдЭрд▓рдХ рдоिрд▓рддी рд╣ै। рдпे рдХрд╣ाрдиिрдпाँ рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдкрд░िрд╡рд░्рддрди рд╣ेрддु рд╕рд╢рдХ्‍рдд рд╕ाрд╣िрдд्рдпिрдХ рд╣рд╕्рддрдХ्рд╖ेрдк рдХा рд╕рдлрд▓ рдк्рд░рдпाрд╕ рдХрд░рддी рд╣ै। рд╡ाрд▓्рдЯрд░ рднेंрдЧрд░ा рдХे рдХрдеा рдЬрдЧрдд рдоें рдЖрджिрд╡ाрд╕ी рдЬीрд╡рди рдоूрд▓्рдп рдкрд░ंрдкрд░ा, рд╕ंрд╕्рдХृрддि рд╡ рдЬीрд╡рдирджृрд╖्рдЯि рдХो рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдХрд░рддी рдХрд╣ाрдиिрдпों рдХी рдХрдоी рдЦрд▓рддी рд╣ै। рдЗрди рд╕ीрдоाрдУं рдХे рдмाрд╡рдЬूрдж рдпे рдХрд╣ाрдиिрдпाँ рд╕рд░्рд╡рдеा рдЕрдЫूрддी рднाрд╡рднूрдоि, рдкрд░िрд╡ेрд╢ рдФрд░ рдЪрд░िрдд्рд░ рд╕ृрдЬрди рдХे рдХाрд░рдг рд╣िрди्рджी рдХрдеा рд╕ंрд╕ाрд░ рдХे рдиाрдЧрд░ рд╕рдоाрдЬ рдХो рдирдП рд╕ंрд╕ाрд░ рд╕े рдкрд░िрдЪिрдд рдХрд░рд╡ाрддे рд╣ुрдП рдХрдеिрдд ‘рд╡िрдХाрд╕’ рдХे рдмрд╣ुрдк्рд░рдЪाрд░िрдд рд╕्рд╡рдк्рди рдкрд░ рд╡िрдЪाрд░ рдХрд░рдиे рдХो рд╡िрд╡рд╢ рдХрд░рддी рд╣ैं। рдкूँрдЬीрд╡ाрджी рд╡िрдХाрд╕ рдХे рджुрд╖्рдкрд░िрдгाрдоों рд╡ рджुрд╖्рдк्рд░рднाрд╡ рдХो рдк्рд░рдХрдЯ рдХрд░рдиे рд╣ेрддु рдпे рдХрд╣ाрдиिрдпाँ рд╕ाрд░्рдердХ рд╣рд╕्рддрдХ्рд╖ेрдк рдХрд░рддी рд╣ैं рдФрд░ рд╕рдн्рдпрддाрдЧрдд рдФрд░ рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рд╡िрднिрди्рдирддा рдХे рдмाрд╡рдЬूрдж рд╕ंрдкूрд░्рдг рдоाрдирд╡ рдЬीрд╡рди рд╡ рд╕ृрд╖्рдЯि рдХे рдорд╣рдд्рдд्рд╡ рдХे рдкрдХ्рд╖ рдоें рдЦреЬी рд╣ोрддी рд╣ै।

3 comments :

  1. Mam mera naam Remon longku hai Rajiv Gandhi university mai shodhaarthi hung... Mam Walter sir ki kitaabe mujhe kaha se milegi? Kyuki flipkart aur Amazon Mai kewal vikalp aur shaam ki shubha pustak he uplabd milta hai.... Mujhe unke aur bhi rachnaaye parne ki ichcha hai.. Plz mam batayega ��

    ReplyDelete
  2. Mam mera naam Remon longku hai Rajiv Gandhi university mai shodhaarthi hung... Mam Walter sir ki kitaabe mujhe kaha se milegi? Kyuki flipkart aur Amazon Mai kewal vikalp aur shaam ki shubha pustak he uplabd milta hai.... Mujhe unke aur bhi rachnaaye parne ki ichcha hai.. Plz mam batayega ЁЯЩП

    ReplyDelete
    Replies
    1. рджो рдмुрдХ्рд╕ рдЖрдкрдХो рдЕрдиुрдЬ्рдЮा рдк्рд░рдХाрд╢рди рд╕े рдоिрд▓ рдЬाрдПंрдЧी

      Delete

We welcome your comments related to the article and the topic being discussed. We expect the comments to be courteous, and respectful of the author and other commenters. Setu reserves the right to moderate, remove or reject comments that contain foul language, insult, hatred, personal information or indicate bad intention. The views expressed in comments reflect those of the commenter, not the official views of the Setu editorial board. рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рд░рдЪрдиा рд╕े рд╕рдо्рдмंрдзिрдд рд╢ाрд▓ीрди рд╕рдо्рд╡ाрдж рдХा рд╕्рд╡ाрдЧрдд рд╣ै।