рдирдИ рд╢िрдХ्рд╖ा рдиीрддि-2020: рдПрдХ рд╕ंрдХрд▓्рдк рдпंрдд्рд░ рд╕े рдоाрдирд╡ рдмрдиाрдиे рдХी рдУрд░

 рдбॉ. рд░рдоेрд╢ рдХुрдоाрд░

рд╕рд╣ рдЖрдЪाрд░्рдп, рдк्рд░ाрд░рдо्рднिрдХ рд╢िрдХ्рд╖ा рд╡िрднाрдЧ, рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рд╢ैрдХ्рд╖िрдХ рдЕрдиुрд╕ंрдзाрди рдФрд░ рдк्рд░рд╢िрдХ्рд╖рдг рдкрд░िрд╖рдж, рджिрд▓्рд▓ी
рд╡्рдпрдХ्рддिрдЧрдд рд╢рдХ्рддिрдУं рдХा рд╡िрдХाрд╕ рдХрд░рдиा рд╢िрдХ्рд╖ा рдХे рдЙрдж्рджेрд╢्рдпों рдоें рд╕े рдПрдХ рдЙрдж्рджेрд╢्рдп рд╣ै। рдЪूँрдХि рдордиुрд╖्рдп рдПрдХ рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдк्рд░ाрдгी рд╣ै, рдЗрд╕рд▓िрдП рд╡्рдпрдХ्рддिрдд्рд╡ рдХा рд╡िрдХाрд╕ рд╕рдоाрдЬ рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рд╣ोрдиा рдЪाрд╣िрдП। рдЗрд╕рдоें рд╣рдоें рд╕рдоाрдЬिрдХ рдоूрд▓्рдпों рдПрд╡ं рд╕िрдж्рдзांрдд рдХो рдЕрдкрдиे рд╢िрдХ्рд╖ा рдоें рд╕्рдеाрди рдЕрдиिрд╡ाрд░्рдп рд░ूрдк рд╕े рджेрдиा рдЪाрд╣िрдП। рд╢िрдХ्рд╖ा рдХा рдЕрд░्рде рдХेрд╡рд▓ рдбिрдЧ्рд░ी рд▓ेрдиा рдХрддрдИ рдирд╣ीं рд╣ै। рдпрд╣ рддो рдЬीрд╡рди рдХो рд╕рдордЭрдиे рд╡ाрд▓ा рдПрдХ рдРрд╕ा рд╕ाрдзрди рд╣ै, рдЬिрд╕рдХे рдмिрдиा рд╣рдо рдПрдХ рдкрд▓ рдХे рд▓िрдП рднी рдЬी рдирд╣ीं рд╕рдХрддे। рдпрд╣ рдордиुрд╖्рдп рдХे рдЪрд░िрдд्рд░ рдХो рдкрд╡िрдд्рд░ рд╡ рд╕ुंрджрд░ рдмрдиाрддा рд╣ै। рдпрд╣ рд╣рдоें рдк्рд░рдХृрддि рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рд▓рдЪीрд▓ा, рдкрд░िрд╡рд░्рддрдирд╢ीрд▓ рд╡ рдЕрдиुрдХूрд▓िрдд рдмрдиाрдиे рдХा рдк्рд░рд╢िрдХ्рд╖рдг рджेрддा рд╣ै। рдпрд╣ рд╕рдм рдХुрдЫ рдиिрд░्рднрд░ рдХрд░рддा рд╣ै рд╢िрдХ्рд╖ा рдиीрддि рдкрд░। рд╢िрдХ्рд╖ा рдиीрддि рдЬिрддрдиी рд╕рд╢рдХ्рдд рдФрд░ рджूрд░рджृрд╖्рдЯिрдпुрдХ्рдд рд╣ोрдЧी рд╡рд╣ рджेрд╢ рдЙрддрдиा рд╡िрдХाрд╕ рдХрд░ेрдЧा। рднाрд░рдд рдоें рд╕рди् 1968 рдФрд░ 1986 рдХे рдмाрдж рд╡рд░्рд╖ 2020 рдоें рддीрд╕рд░ी рдмाрд░ рдирдИ рд╢िрдХ्рд╖ा рдиीрддि рд▓ाрдЧू рдХी рдЬा рд░рд╣ी рд╣ै। рд╡рд░्рддрдоाрди рдоें рдЖрдпी рдирдИ рд╢िрдХ्рд╖ा рдиीрддि-2020  (NEP-2020) рдкिрдЫрд▓ी рджो рдиीрддिрдпों рдХी рддुрд▓рдиा рдоें рдЕрдд्рдпंрдд рдорд╣рдд्рд╡ाрдХांрдХ्рд╖ी рд╡ рджूрд░рдЧाрдоी рдкрд░िрдгाрдоों рдХा рд╕рдлрд▓рддा рд╕ंрдХрд▓्рдк рд╣ै। рдРрд╕ा рдЗрд╕рд▓िрдП рдХी рдпрд╣ рд╢िрдХ्рд╖ा рдоें рдмुрдиिрдпाрдж рд╕े рд▓ेрдХрд░ рдЙрдЪ्рдЪ рд╕्рддрд░ рддрдХ рдХे рдкрд░िрд╡рд░्рддрдиों рдХे рдмाрд░े рдоें рдХрдердиी рдХी рддुрд▓рдиा рдоें рдХрд░рдиी рдХो рдорд╣рдд्рд╡ рджेрддी рд╣ै। рд╕्рдХूрд▓ी рд╢िрдХ्рд╖ा рдХे рд╕рднी рд╕्рддрд░ों рдк्рд░ी-рд╕्рдХूрд▓ рд╕े рдоाрдз्рдпрдоिрдХ рд╕्рддрд░ рддрдХ рд╕рдмрдХे рд▓िрдП рдПрдХ рд╕рдоाрди рдкрд╣ुँрдЪ рд╕ुрдиिрд╢्рдЪिрдд рдХрд░рдиे рдкрд░ рдЬोрд░ рджेрддी рд╣ै। рд╕्рдХूрд▓ рдЫोрдб़ рдЪुрдХे рдмрдЪ्рдЪों рдХो рдлिрд░ рд╕े рдоुрдЦ्рдп рдзाрд░ा рдоें рд╢ाрдоिрд▓ рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рд╕्рдХूрд▓ рдХे рдмुрдиिрдпाрджी рдвांрдЪे рдХा рд╡िрдХाрд╕ рдФрд░рд░ рдирд╡ीрди рд╢िрдХ्рд╖ा рдХेंрдж्рд░ों рдХी рд╕्рдеाрдкрдиी рдкрд░ рдмрд▓ рджेрддी рд╣ै। рдЗрд╕ рдирдИ рд╢िрдХ्рд╖ा рдиीрддि рдоें рдЫाрдд्рд░ों рдФрд░ рдЙрдирдХे рд╕ीрдЦрдиे рдХे рд╕्рддрд░ рдкрд░ рдирдЬ़рд░ рд░рдЦрдиे, рдФрдкрдЪाрд░िрдХ рдФрд░ рдЧैрд░-рдФрдкрдЪाрд░िрдХ рд╢िрдХ्рд╖ा рд╕рд╣िрдд рдмрдЪ्рдЪों рдХी рдкрдв़ाрдИ рдХे рд▓िрдП рдмрд╣ुрд╕्рддрд░ीрдп рд╕ुрд╡िрдзाрдПँ рдЙрдкрд▓рдм्рдз рдХрд░ाрдиे, рдкрд░ाрдорд░्рд╢рджाрддाрдУं рдпा рдк्рд░рд╢िрдХ्рд╖िрдд рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдХाрд░्рдпрдХрд░्рддाрдУं рдХो рд╕्рдХूрд▓ рдХे рд╕ाрде рдЬोрдб़рдиे, рдХрдХ्рд╖ा 3, 5 рдФрд░ 8 рдХे рд▓िрдП рдПрдирдЖрдИрдУрдПрд╕ рдФрд░ рд░ाрдЬ्рдп рдУрдкрди рд╕्рдХूрд▓ों рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рдУрдкрди рд▓рд░्рдиिंрдЧ, рдХрдХ्рд╖ा 10 рдФрд░ 12 рдХे рд╕рдордХрдХ्рд╖ рдоाрдз्рдпрдоिрдХ рд╢िрдХ्рд╖ा рдХाрд░्рдпрдХ्рд░рдо, рд╡्рдпाрд╡рд╕ाрдпिрдХ рдкाрда्рдпрдХ्рд░рдо, рд╡рдпрд╕्рдХ рд╕ाрдХ्рд╖рд░рддा рдФрд░ рдЬीрд╡рди-рд╕ंрд╡рд░्рдзрди рдХाрд░्рдпрдХ्рд░рдо рдЬैрд╕े рд╢рдХ्рддिрд╢ाрд▓ी рджृрдв़ рд╕ंрдХрд▓्рдк рд╣ैं। рдПрдирдИрдкी-2020 рдХे рддрд╣рдд рд╕्рдХूрд▓ рд╕े рджूрд░ рд░рд╣ рд░рд╣े рд▓рдЧрднрдЧ 2 рдХрд░ोрдб़ рдмрдЪ्рдЪों рдХो рдоुрдЦ्рдп рдзाрд░ा рдоें рдкुрдиः рдЬोрдб़рдиे рдХे рдк्рд░рддि рджृрдв़ рд╕ंрдХрд▓्рдкिрдд рд╣ै।

рдк्рд░рд╕्рддाрд╡рдиा
рд╕ाрдоाрди्рдп рд╢рдм्рджों рдоें рдирдИ рд╢िрдХ्рд╖ा рдиीрддि рд╣рдоें рдпрд╣ рдмрддाрддी рд╣ै рдХि рдмрдЪ्рдЪे рдХрдм рддрдХ рд╕्рдХूрд▓ों рдоें рдкрдв़ेंрдЧे, рдХिрддрдиे рд╕ाрд▓ों рдХा рд╕्рдиाрддрдХ рдХрд░ेंрдЧे, рдмोрд░्рдб рдХी рдкрд░ीрдХ्рд╖ाрдПँ рдХिрд╕-рдХिрд╕ рдХрдХ्рд╖ा рдоें рдФрд░ рдХрдм-рдХрдм рдЖрдпोрдЬिрдд рдХी рдЬाрдПрдЧी, рдХे рдмाрд░े рдоें рдмрддाрддी рд╣ै। рдЗрди рдиिрдпрдоों рдХी рдПрдХ рдирдИ рдиीрддि рд╡рд░्рддрдоाрди рд╕рд░рдХाрд░ рд▓ेрдХрд░ рдЖрдИ рд╣ै, рдЬिрд╕े рди्рдпू рдПрдЬुрдХेрд╢рди рдкॉрд▓िрд╕ी-2020 рдпाрдиी рдирдИ рд╢िрдХ्рд╖ा рдиीрддि-2020 рдиाрдо рджिрдпा рдЧрдпा рд╣ै।

рдирдИ рд╢िрдХ्рд╖ा рдиीрддि 2020 рдХे рдб्рд░ाрдл्рдЯ рдХो 29 рдЬुрд▓ाрдИ рдХो рдХेंрдж्рд░ीрдп рдХैрдмिрдиेрдЯ рдиे рдоंрдЬूрд░ी рджी। рдЗрд╕рдХा рдиिрд░्рдоाрдг рдХाрд░्рдп 31 рдЕрдХ्рддूрдмрд░, 2015 рдХे рджिрди рдЖрд░ंрдн рд╣ुрдЖ। рддрдд्рдХाрд▓ीрди рд╕рд░рдХाрд░ рдиे рдкूрд░्рд╡ рдХैрдмिрдиेрдЯ рд╕рдЪिрд╡ рдЯी.рдПрд╕.рдЖрд░. рд╕ुрдм्рд░рд╣्рдордг्рдпрди рдХी рдЕрдз्рдпрдХ्рд╖рддा рдоें рдкाँрдЪ рд╕рджрд╕्рдпों рдХी рдХрдоिрдЯी рдмрдиाрдИ। рдХрдоिрдЯी рдиे рдЕрдкрдиी рд░िрдкोрд░्рдЯ рджी 27 рдордИ, 2016 рдХो рд╕ौंрдкी। рдЗрд╕рдХे рдмाрдж 24 рдЬूрди, 2017 рдХो рдЗрд╕рд░ो рдХे рдк्рд░рдоुрдЦ рд░рд╣े рд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ рдХे. рдХрд╕्рддूрд░ीрдЧрди рдХी рдЕрдз्рдпрдХ्рд╖рддा рдоें рдиौ рд╕рджрд╕्рдпों рдХी рдХрдоेрдЯी рдХो рдирдИ рд╢िрдХ्рд╖ा рдиीрддि рдХा рдб्рд░ाрдл्рдЯ рддैрдпाрд░ рдХрд░рдиे рдХी рдЬिрдо्рдоेрджाрд░ी рд╕ौंрдкी рдЧрдпी рдеी। 31 рдордИ, 2019 рдХो рдпे рдб्рд░ाрдл्рдЯ рдПрдЪрдЖрд░рдбी рдоंрдд्рд░ी рд░рдоेрд╢ рдкोрдЦрд░िрдпाрд▓ рдиिрд╢ंрдХ рдХो рд╕ौंрдкा рдЧрдпा। рдб्рд░ाрдл्рдЯ рдкрд░ рдПрдЪрдЖрд░рдбी рдоंрдд्рд░ाрд▓рдп рдиे рд▓ोрдЧों рдХे рд╕ुрдЭाрд╡ рдоांрдЧे рдеे। рдЗрд╕ рдкрд░ рджो рд▓ाрдЦ рд╕े рдЬ्рдпाрджा рд╕ुрдЭाрд╡ рдЖрдП। рдФрд░ рдЗрд╕рдХे рдмाрдж 29 рдЬुрд▓ाрдИ рдХो рдХेрдж्рд░ीрдп рдХैрдмिрдиेрдЯ рдиे рдирдИ рд╢िрдХ्рд╖ा рдиीрддि рдХे рдб्рд░ाрдл्рдЯ рдХो рдоंрдЬूрд░ी рджे рджी।  

рд╢िрдХ्рд╖ा рдиीрддिः рдкрд░िрд╡рд░्рддрди рдХी рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддा
рд╢िрдХ्рд╖ा рдХी рдЧुрдгрд╡рдд्рддा рдмрдв़ाрдиे, рдирд╡ोрди्рдоेрд╖ рдФрд░ рд╢ोрдз рдХो рдмрдв़ाрд╡ा рджेрдиे рдФрд░ рджेрд╢ рдХो рдЬ्рдЮाрди рдХा рд╕ुрдкрд░ рдкॉрд╡рд░ рдмрдиाрдиे рдХे рд▓िрдП рдирдИ рд╢िрдХ्рд╖ा рдиीрддि рдХी рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддा рдкрдб़ी рд╣ै। рдЕрднी рджेрд╢ рдоें рдЬो рд╢िрдХ्рд╖ा рдиीрддि рдЪрд▓ рд░рд╣ी рд╣ै, рд╡рд╣ 34 рд╕ाрд▓ рдкрд╣рд▓े 1986 рдоें рд░ाрдЬीрд╡ рдЧांрдзी рд╕рд░рдХाрд░ рдХे рджौрд░ाрди рд▓ाрдЧू рдХी рдЧрдИ рдеी। рд╢िрдХ्рд╖ा рдиीрддि рдоें рдкрд░िрд╡рд░्рддрди, рд╕्рдХूрд▓ी рд╢िрдХ्рд╖ा рдХे рд╕рднी рд╕्рддрд░ों рдк्рд░ी-рд╕्рдХूрд▓ рд╕े рдоाрдз्рдпрдоिрдХ рд╕्рддрд░ рддрдХ рд╕рдмрдХे рд▓िрдП рдПрдХ рд╕рдоाрди рдкрд╣ुँрдЪ рд╕ुрдиिрд╢्рдЪिрдд рдХрд░рдиे, рдирд╡ोрди्рдоेрд╖ рд╡ рд╢ोрдз рдХी рд╕ंрднाрд╡рдиा рддрдеा рд░рдЯ्рдЯेрджाрд░ рд╢िрдХ्рд╖ा рдХे рд╕्рдеाрди рдкрд░ рдЬीрд╡рдиोрдкрдпोрдЧी рд╢िрдХ्рд╖ा рджेрдиे рдХो рдз्рдпाрди рдоें рд░рдЦрдХрд░ рдХी рдЧрдпी рд╣ै। рдЗрддрдиा рд╣ी рдирд╣ीं рд╕्рдХूрд▓ рдЫोрдб़ рдЪुрдХे рдмрдЪ्рдЪों рдХो рдлिрд░ рд╕े рдоुрдЦ्рдп рдзाрд░ा рдоें рд╢ाрдоिрд▓ рдХрд░рдиे рддрдеा рд╕्рдХूрд▓ рдХे рдмुрдиिрдпाрджी рдвांрдЪे рдХा рд╡िрдХाрд╕ рдФрд░ рдирд╡ीрди рд╢िрдХ्рд╖ा рдХेंрдж्рд░ों рдХी рд╕्рдеाрдкрдиा рднी рдЗрд╕рдХे рдк्рд░рдоुрдЦ рдЙрдж्рджेрд╢्рдп рд╣ैं। 

рдПрдирдИрдкी-1986 рдФрд░ рдПрдирдИрдкी-2020 рдоें рдЕंрддрд░
рдкрд╣рд▓े рдЬрд╣ाँ рд╢िрдХ्рд╖ा рдХो рд╕ुрдиिрд╢्рдЪिрдд рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рдоाрдирд╡ рд╕ंрд╕ाрдзрди рд╡िрдХाрд╕ рдоंрдд्рд░ाрд▓рдп рдЪрд▓ाрдпा рдЬाрддा рдеा рдЙрд╕рдХा рдиाрдо рдмрджрд▓рдХрд░ рд╢िрдХ्рд╖ा рдоंрдд्рд░ाрд▓рдп рдХрд░ рджिрдпा рдЧрдпा рд╣ै। рд╡ाрд╕्рддрд╡ рдоें рд╕्рд╡рддंрдд्рд░рддा рдк्рд░ाрдк्рдд рд╕े рд▓ेрдХрд░ рд╕рди् 1985 рддрдХ рд╢िрдХ्рд╖ा рдоंрдд्рд░ी рдФрд░ рд╢िрдХ्рд╖ा рдоंрдд्рд░ाрд▓рдп рд╣ी рд╣ुрдЖ рдХрд░рддा рдеा, рдХिंрддु рд░ाрдЬीрд╡ рдЧांрдзी рд╕рд░рдХाрд░ рдиे рдЗрд╕рдХा рдиाрдо рдмрджрд▓рдХрд░ рдоाрдирд╡ рд╕ंрд╕ाрдзрди рдоंрдд्рд░ाрд▓рдп рдХрд░ рджिрдпा рдеा। 

рдПрдирдИрдкी-1986 рдХी рддुрд▓рдиा рдоें рдирдИ рд╢िрдХ्рд╖ा рдиीрддि 2020 рдЕрдд्рдпंрдд рд╡्рдпाрдкрдХ, рд▓рдЪीрд▓ी рдФрд░ рд╕ंрдХрд▓्рдкрдмрдж्рдз рд╣ै।  3 рд╕े 6 рд╡рд░्рд╖ рдХी рдЖрдпु рдХे рдмрдЪ्рдЪों рдХे рд▓िрдП рдЖँрдЧрдирд╡ाреЬी/рдмाрд▓рд╡ाрдЯिрдХा/рдк्рд░ी-рд╕्рдХूрд▓ рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рдоुрдл्рдд, рд╕ुрд░рдХ्рд╖िрдд рдФрд░ рдЧुрдгрд╡рдд्рддाрдкूрд░्рдг ‘рдк्рд░ाрд░ंрднिрдХ рдмाрд▓्рдпाрд╡рд╕्рдеा рджेрдЦрднाрд▓ рдФрд░ рд╢िрдХ्рд╖ा’ (Early Childhood Care and Education- ECCE) рдХी рдЙрдкрд▓рдм्рдзрддा рд╕ुрдиिрд╢्рдЪिрдд рдХрд░рдиा। рд╡рд╣ीं 6 рд╡рд░्рд╖ рд╕े 8 рд╡рд░्рд╖ рддрдХ рдХे рдмрдЪ्рдЪों рдХो рдк्рд░ाрдердоिрдХ рд╡िрдж्рдпाрд▓рдпों рдоें рдХрдХ्рд╖ा-1 рдФрд░ 2 рдоें рд╢िрдХ्рд╖ा рдк्рд░рджाрди рдХी рдЬाрдПрдЧी। рдк्рд░ाрд░ंрднिрдХ рд╢िрдХ्рд╖ा рдХो рдмрд╣ुрд╕्рддрд░ीрдп рдЦेрд▓ рдФрд░ рдЧрддिрд╡िрдзि рдЖрдзाрд░िрдд рдмрдиाрдиे рдХो рдк्рд░ाрдердоिрдХрддा рджी рдЬाрдПрдЧी।
рдПрдирдИрдкी-2020 рдоें рд╢िрдХ्рд╖ा рдоंрдд्рд░ाрд▓рдп рдж्рд╡ाрд░ा ‘рдмुрдиिрдпाрджी рд╕ाрдХ्рд╖рд░рддा рдФрд░ рд╕ंрдЦ्рдпाрдд्рдордХ рдЬ्рдЮाрди рдкрд░ рдПрдХ рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рдоिрд╢рди’ (National Mission on Foundational Literacy and Numeracy) рдХी рд╕्рдеाрдкрдиा рдХी рдЬाрдПрдЧी। рдЗрддрдиा рд╣ी рдирд╣ीं рд░ाрдЬ्рдп рд╕рд░рдХाрд░ों рдж्рд╡ाрд░ा рд╡рд░्рд╖ 2025 рддрдХ рдк्рд░ाрдердоिрдХ рд╡िрдж्рдпाрд▓рдпों рдоें рдХрдХ्рд╖ा-3 рддрдХ рдХे рд╕рднी рдмрдЪ्рдЪों рдоें рдмुрдиिрдпाрджी рд╕ाрдХ्рд╖рд░рддा рдФрд░ рд╕ंрдЦ्рдпाрдд्рдордХ рдЬ्рдЮाрди рдк्рд░ाрдк्рдд рдХрд░рдиे рд╣ेрддु рдЗрд╕ рдоिрд╢рди рдХे рдХ्рд░िрдпाрди्рд╡рдпрди рдХी рдпोрдЬрдиा рддैрдпाрд░ рдХी рдЬाрдПрдЧी।

• рднाрд╖ाрдИ рд╡िрд╡िрдзрддा рдХो рдмреЭाрд╡ा рдФрд░ рд╕ंрд░рдХ्рд╖рдг
рдПрдирдИрдкी-2020 рдоें рдХрдХ्рд╖ा-5 рддрдХ рдХी рд╢िрдХ्рд╖ा рдоें рдоाрддृрднाрд╖ा/ рд╕्рдеाрдиीрдп рдпा рдХ्рд╖ेрдд्рд░ीрдп рднाрд╖ा рдХो рдЕрдз्рдпाрдкрди рдХे рдоाрдз्рдпрдо рдХे рд░ूрдк рдоें рдЕрдкрдиाрдиे рдкрд░ рдмрд▓ рджिрдпा рдЧрдпा рд╣ै, рд╕ाрде рд╣ी рдЗрд╕ рдиीрддि рдоें рдоाрддृрднाрд╖ा рдХो рдХрдХ्рд╖ा-8 рдФрд░ рдЖрдЧे рдХी рд╢िрдХ्рд╖ा рдХे рд▓िрдпे рдк्рд░ाрдердоिрдХрддा рджेрдиे рдХा рд╕ुрдЭाрд╡ рджिрдпा рдЧрдпा рд╣ै। рд╕्рдХूрд▓ी рдФрд░ рдЙрдЪ्рдЪ рд╢िрдХ्рд╖ा рдоें рдЫाрдд्рд░ों рдХे рд▓िрдпे рд╕ंрд╕्рдХृрдд рдФрд░ рдЕрди्рдп рдк्рд░ाрдЪीрди рднाрд░рддीрдп рднाрд╖ाрдУं рдХा рд╡िрдХрд▓्рдк рдЙрдкрд▓рдм्рдз рд╣ोрдЧा рдкрд░ंрддु рдХिрд╕ी рднी рдЫाрдд्рд░ рдкрд░ рднाрд╖ा рдХे рдЪुрдиाрд╡ рдХी рдХोрдИ рдмाрдз्рдпрддा рдирд╣ीं рд╣ोрдЧी। рдмрдзिрд░ рдЫाрдд्рд░ों рдХे рд▓िрдпे рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рдФрд░ рд░ाрдЬ्рдп рд╕्рддрд░ рдкрд░ рдкाрда्рдпрдХ्рд░рдо рд╕ाрдордЧ्рд░ी рд╡िрдХрд╕िрдд рдХी рдЬाрдПрдЧी рддрдеा рднाрд░рддीрдп рд╕ंрдХेрдд рднाрд╖ा (Indian Sign Language- ISL) рдХो рдкूрд░े рджेрд╢ рдоें рдоाрдирдХीрдХृрдд рдХिрдпा рдЬाрдПрдЧा।  NEP-2020 рдХे рддрд╣рдд рднाрд░рддीрдп рднाрд╖ाрдУं рдХे рд╕ंрд░рдХ्рд╖рдг рдФрд░ рд╡िрдХाрд╕ рдХे рд▓िрдпे рдПрдХ ‘рднाрд░рддीрдп рдЕрдиुрд╡ाрдж рдФрд░ рд╡्рдпाрдЦ्рдпा рд╕ंрд╕्рдеाрди’ (Indian Institute of Translation and Interpretation- IITI), ‘рдлाрд░рд╕ी, рдкाрд▓ी рдФрд░ рдк्рд░ाрдХृрдд рдХे рд▓िрдпे рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рд╕ंрд╕्рдеाрди (рдпा рд╕ंрд╕्рдеाрди)’ [National Institute (or Institutes) for Pali, Persian and Prakrit] рд╕्рдеाрдкिрдд рдХрд░рдиे рдХे рд╕ाрде рдЙрдЪ्рдЪ рд╢िрдХ्рд╖рдг рд╕ंрд╕्рдеाрдиों рдоें рднाрд╖ा рд╡िрднाрдЧ рдХो рдореЫрдмूрдд рдмрдиाрдиे рдПрд╡ं рдЙрдЪ्рдЪ рд╢िрдХ्рд╖рдг рд╕ंрд╕्рдеाрдиों рдоें рдЕрдз्рдпाрдкрди рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рд░ूрдк рдоें рдоाрддृрднाрд╖ा/ рд╕्рдеाрдиीрдп рднाрд╖ा рдХो рдмреЭाрд╡ा рджिрдпे рдЬाрдиे рдХा рд╕ुрдЭाрд╡ рджिрдпा рд╣ै। 

• рдирд╡ीрди рд╢िрдХ्рд╖ा рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдХा рдк्рд░ाрд░ूрдк
рдЕрднी рд╣рдоाрд░ी рд╕्рдХूрд▓ी рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा 10+2 рд╣ै। рдпाрдиी 10рд╡ीं рддрдХ рд╕ाрд░े рд╕рдм्рдЬेрдХ्рдЯ рдФрд░ 11рд╡ीं рдоें рд╕्рдЯ्рд░ीрдо рддрдп рдХрд░рдиी рд╣ोрддी рд╣ै। рдЕрдм рдпрд╣ рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдмрджрд▓рдХрд░ 5+3+3+4 рдХрд░ рджी рдЧрдпी рд╣ै। 3 рд╕े 6 рд╕ाрд▓ рдХे рдмрдЪ्рдЪों рдХो рдЕрд▓рдЧ рдкाрда्рдпрдХ्рд░рдо рддрдп рд╣ोрдЧा, рдЬिрд╕рдоें рдЙрди्рд╣ें рдкाрда्рдпрдХ्рд░рдо рдХे рддौрд░ рдкрд░ рдЦेрд▓ рдХो рдЕрдиिрд╡ाрд░्рдп рдХрд░ рджिрдпा рдЬाрдПрдЧा। рдЗрд╕рдХे рд▓िрдП рдЕрдз्рдпाрдкрдХों рдХे рдЕрд▓рдЧ рд╕े рдк्рд░рд╢िрдХ्рд╖рдг рднी рджिрдпा рдЬाрдПрдЧा। рдХрдХ्рд╖ा рдПрдХ рд╕े рддीрди рддрдХ рдХे рдмрдЪ्рдЪों рдХो рдпाрдиी 6 рд╕े 9 рд╕ाрд▓ рдХे рдмрдЪ्рдЪों рдХो рд▓िрдЦрдиा рдкрдв़рдиा рдЖ рдЬाрдП, рдЗрд╕ рдкрд░ рдЦाрд╕ рдЬ़ोрд░ рджिрдпा рдЬाрдПрдЧा। рдЗрд╕рдХे рд▓िрдП рдиेрд╢рдирд▓ рдоिрд╢рди рд╢ुрд░ू рдХिрдпा рдЬाрдПрдЧा।  

рд╡рд╣ीं рдХрдХ्рд╖ा 6 рд╕े рд╣ी рдмрдЪ्рдЪों рдХो рд╡ोрдХेрд╢рдирд▓ рдХोрд░्рд╕ рдкрдв़ाрдП рдЬाрдПँрдЧे, рдпाрдиी рдЬिрд╕рдоें рдмрдЪ्рдЪे рдХोрдИ рд╕्рдХिрд▓ рд╕ीрдЦ рдкाрдП। рдмाрдХाрдпрджा рдмрдЪ्рдЪों рдХी рдЗंрдЯрд░्рдирд╢िрдк рднी рд╣ोрдЧी, рдЬिрд╕рдоें рд╡ो рдоेрдХैрдиिрдХ рдЕрдерд╡ा рддрдХрдиीрдХ рдЖрдзाрд░ рдХोрдИ рдХाрд░्рдп рд╕ीрдЦ рд╕рдХрддा рд╣ै। рдЗрд╕рдХे рдЕрддिрд░िрдХ्рдд рдЫрдаी рдХрдХ्рд╖ा рд╕े рд╣ी рдмрдЪ्рдЪों рдХा рд╢िрдХ्рд╖рдг рдкрд░िрдпोрдЬрдиा рдЖрдзाрд░िрдд рд╣ोрдЧा। рдХोрдбिंрдЧ рд╕िрдЦाрдИ рдЬाрдПрдЧी।  рдЗрд╕рдоें рд╕्рдХूрд▓ рдХे рдЖрдЦिрд░ рдЪाрд░ рд╕ाрд▓ рдпाрдиी 9рд╡ीं рд╕े рд▓ेрдХрд░ 12рд╡ीं рддрдХ рдПрдХрд╕рдоाрди рдоाрдиा рдЧрдпा рд╣ै, рдЬिрд╕рдоें рд╕рдм्рдЬेрдХ्рдЯ рдЧрд╣рд░ाрдИ рдоें рдкрдв़ाрдП рдЬाрдПँрдЧे, рд▓ेрдХिрди рд╕्рдЯ्рд░ीрдо рдЪुрдирдиे рдХी рдЬрд░ूрд░рдд рдирд╣ीं рд╣ोрдЧी рдорд▓्рдЯी рд╕्рдЯ्рд░ीрдо рдкрдв़ाрдИ рд╣ोрдЧी। рд░рд╕ाрдпрди рд╢ाрд╕्рдд्рд░ рдХा рдЫाрдд्рд░ рдЪाрд╣े рддो рднूрдЧोрд▓ рднी рдкрдв़ рдкाрдПрдЧा। рдпा рдХोрдИ рдЕрддिрд░िрдХ्рдд рдкाрда्рдпрдХ्рд░рдо рдЧрддिрд╡िрдзि рдЬैрд╕े- рд╕ंрдЧीрдд рдпा рдХोрдИ рдЦेрд▓ рд╣ै, рддो рдЙрд╕े рднी рдПрдХ рд╡िрд╖рдп рдХे рд░ूрдк рдоें рдЪрдпрди рдХрд░ рд╕рдХेрдЧा।  

рд╕рднी рдмрдЪ्рдЪे 3, 5 рдФрд░ 8 рдХी рд╕्рдХूрд▓ी рдкрд░ीрдХ्рд╖ा рджेंрдЧे। рдЧ्рд░ेрдб 10 рдФрд░ 12 рдХे рд▓िрдП рдмोрд░्рдб рдкрд░ीрдХ्рд╖ा рдЬाрд░ी рд░рдЦी рдЬाрдПँрдЧी, рд▓ेрдХिрди рдЗрди्рд╣ें рдирдпा рд╕्рд╡рд░ूрдк рджिрдпा рдЬाрдПрдЧा। рдПрдХ рдирдпा рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рдЖрдХрд▓рди рдХेंрдж्рд░ ‘рдкрд░рдЦ’ рд╕्рдеाрдкिрдд рдХिрдпा рдЬाрдПрдЧा। рдЗрддрдиा рд╣ी рдирд╣ीं рд╕्рдХूрд▓ों рдХे рд╕िрд▓ेрдмрд╕ рдоें рдмрджрд▓ाрд╡ рдХिрдпा рдЬाрдПрдЧा। рдирдП рд╕िрд░े рд╕े рдкाрда्рдпрдХ्рд░рдо рддैрдпाрд░ рдХिрдП рдЬाрдПँрдЧे рдФрд░ рд╡ो рдкूрд░े рджेрд╢ рдоें рдПрдХ рдЬैрд╕े рд╣ोंрдЧे। рдЬोрд░ рдЗрд╕ рдкрд░ рджिрдпा рдЬाрдПрдЧा рдХि рдХрдо рд╕े рдХрдо рдкाँрдЪрд╡ीं рдХрдХ्рд╖ा рддрдХ рдмрдЪ्рдЪों рдХो рдЙрдирдХी рдоाрддृрднाрд╖ा рдпा рдХ्рд╖ेрдд्рд░ीрдп рднाрд╖ा рдоें рдкрдв़ाрдпा рдЬा рд╕рдХे। рдХिрд╕ी рднी рд╡िрдж्рдпाрд░्рдеी рдкрд░ рдХोрдИ рднी рднाрд╖ा рдирд╣ीं рдеोрдкी рдЬाрдПрдЧी। рднाрд░рддीрдп рдкाрд░ंрдкрд░िрдХ рднाрд╖ाрдПँ рдФрд░ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рднी рд╡िрдХрд▓्рдк рдХे рд░ूрдк рдоें рдЙрдкрд▓рдм्рдз рд╣ोंрдЧे। рд╕्рдХूрд▓ рдоें рдЖрдиे рдХी рдЖрдпु рд╕े рдкрд╣рд▓े рднी рдмрдЪ्рдЪों рдХो рдХ्рдпा рд╕िрдЦाрдпा рдЬाрдП, рдпे рднी рдЕрднिрднाрд╡рдХ рдХो рдмрддाрдпा рдЬाрдПрдЧा। рдЬрд╣ाँ рддрдХ рд╕рд╡ाрд▓ рд╕्рдиाрддрдХ рдХा рд╣ै рддो рдЕрднी рдмीрдП, рдмीрдПрд╕рд╕ी рдЬैрд╕े рдЧ्рд░ेрдЬुрдПрд╢рди рдХोрд░्рд╕ рддीрди рд╕ाрд▓ рдХे рд╣ैं। рдЕрдм рдирдИ рд╡ाрд▓ी рдкॉрд▓िрд╕ी рдоें рддो рдХрдИ рддрд░рд╣ рдХे рд╡िрдХрд▓्рдк рд╣ोंрдЧे। рдЬो рдиौрдХрд░ी рдХे рд▓िрд╣ाрдЬ рд╕े рдкрдв़ рд░рд╣े рд╣ैं, рдЙрдирдХे рд▓िрдП 3 рд╕ाрд▓ рдХा рдЧ्рд░ेрдЬुрдПрд╢рди। рдФрд░ рдЬो рд░िрд╕рд░्рдЪ рдоें рдЬाрдиा рдЪाрд╣рддे рд╣ैं, рдЙрдирдХे рд▓िрдП 4 рд╕ाрд▓ рдХा рдЧ्рд░ेрдЬुрдПрд╢рди, рдлिрд░ рдПрдХ рд╕ाрд▓ рдкोрд╕्рдЯ рдЧ्рд░ेрдЬुрдПрд╢рди рдФрд░ 4 рд╕ाрд▓ рдХा рдкीрдПрдЪрдбी। рдПрдордлिрд▓ рдХी рдЬрд░ूрд░рдд рднी рдирд╣ीं рд░рд╣ेрдЧी। рдПрдо рдлिрд▓ рдХा рдХोрд░्рд╕ рднी рдЦрдд्рдо рдХрд░ рджिрдпा рдЧрдпा рд╣ै।

рдк्рд░ी-рд╕्рдХूрд▓ рд╕े рдоाрдз्рдпрдоिрдХ рд╕्рддрд░ рддрдХ рд╕рдмрдХे рд▓िрдП рдПрдХрд╕рдоाрди рдкрд╣ुँрдЪ рд╕ुрдиिрд╢्рдЪिрдд рдХрд░рдиे рдкрд░ рдЬोрд░ рджिрдпा рдЬाрдПрдЧा। рд╕्рдХूрд▓ рдЫोрдб़ рдЪुрдХे рдмрдЪ्рдЪों рдХो рдлिрд░ рд╕े рдоुрдЦ्рдп рдзाрд░ा рдоें рд╢ाрдоिрд▓ рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рд╕्рдХूрд▓ рдХे рдЗрди्рдл्рд░ॉрд╕्рдЯ्рд░рдХ्рдЪрд░ рдХा рд╡िрдХाрд╕ рдХिрдпा рдЬाрдПрдЧा। рд╕ाрде рд╣ी рдирдП рд╢िрдХ्рд╖ा рдХेंрдж्рд░ों рдХी рд╕्рдеाрдкрдиा рдХी рдЬाрдПрдЧी। рдирдИ рд╢िрдХ्рд╖ा рдиीрддि 2020 рдХे рддрд╣рдд рд╕्рдХूрд▓ рд╕े рджूрд░ рд░рд╣ рд░рд╣े рд▓рдЧрднрдЧ 2 рдХрд░ोрдб़ рдмрдЪ्рдЪों рдХो рдоुрдЦ्рдп рдзाрд░ा рдоें рд╡ाрдкрд╕ рд▓ाрдиे рдХा рд▓рдХ्рд╖्рдп рд╣ै। рдмोрд░्рдб рдХी рдкрд░ीрдХ्рд╖ाрдУं рдХा рдЕрд╣рдоिрдпрдд рдШрдЯाрдиे рдХी рдмाрдд рд╣ै। рд╕ाрд▓ рдоें рджो рдмाрд░ рдмोрд░्рдб рдХी рдкрд░ीрдХ्рд╖ाрдПँ рдХрд░ाрдИ рдЬा рд╕рдХрддी рд╣ैं। рдмोрд░्рдб рдХी рдкрд░ीрдХ्рд╖ाрдУं рдоें рд╡рд╕्рддुрдиिрд╖्рда рдк्рд░рд╢्рди рдкрдд्рд░ рдмрдиाрдиे рдкрд░ рдЬोрд░ рджिрдпा рдЬाрдПрдЧा।  рдЬрд╣ाँ рддрдХ рдоूрд▓्рдпांрдХрди рдХा рдк्рд░рд╢्рди рд╣ै рддो рдмрдЪ्рдЪों рдХे рд░िрдкोрд░्рдЯ рдХाрд░्рдб рдоें рдоूрд▓्рдпांрдХрди рдЕрдм рдЕрдз्рдпाрдкрдХों рдХे рд╕ाрде-рд╕ाрде рдмрдЪ्рдЪे рднी рдХрд░ рдкाрдпेंрдЧे। рдмрдЪ्рдЪों рдХे рд▓िрдП рд╕्рд╡рдоूрд▓्рдпांрдХрди рд╣ेрддु рдПрдХ рдЕрд▓рдЧ рдХॉрд▓рдо рджिрдпा рдЬाрдПрдЧा। рдЗрддрдиा рд╣ी рдирд╣ीं рдЕрдм рдмрдЪ्рдЪे рдХे  рд╕рд╣рдкाрдаी рднी рдЕрдкрдиे рдоिрдд्рд░ рдХा рдоूрд▓्рдпांрдХрди рдХрд░ рдкाрдпेंрдЧे। 

рдмрдЪ्рдЪा рдкाрдард╢ाрд▓ा рдЫोрдб़рддे рд╕рдордп рдХिрд╕ी рди рдХिрд╕ी рдХौрд╢рд▓ рдоें рдк्рд░рд╢िрдХ्рд╖िрдд рд╣ोрдиा рдЕрдиिрд╡ाрд░्рдп рд╣ै। рд╕्рдХूрд▓ рдХे рдмाрдж рдХॉрд▓ेрдЬ рдоें рджाрдЦिрд▓े рдХे рд▓िрдП рдПрдХ рдХॉрдорди рдЗंрдЯ्рд░ेрд╕ рдПрдХ्рдЬाрдо рд╣ो, рдЗрд╕рдХे рд▓िрдП рдиेрд╢рдирд▓ рдПрд╕ेрд╕рдоेंрдЯ рд╕ेंрдЯрд░ рдмрдиाрдП рдЬाрдиे рдХी рднी рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдХी рдЬाрдПрдЧी। 

рдПрдирд╕ीрдИрдЖрд░рдЯी рдХी рд╕рд▓ाрд╣ рд╕े, рдПрдирд╕ीрдЯीрдИ рдЯीрдЪрд░्рд╕ рдЯ्рд░ेрдиिंрдЧ рдХे рд▓िрдП рдПрдХ рдирдпा рд╕िрд▓ेрдмрд╕ NCFTE 2021 рддैрдпाрд░ рдХрд░ेрдЧा। 2030 рддрдХ, рд╢िрдХ्рд╖рдг рдХाрд░्рдп рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рдХрдо рд╕े рдХрдо рдпोрдЧ्рдпрддा 4 рд╡рд░्рд╖ीрдп рдЗंрдЯीрдЧ्рд░ेрдЯेрдб рдмीрдПрдб рдбिрдЧ्рд░ी рд╣ो рдЬाрдПрдЧी। рд╢िрдХ्рд╖рдХों рдХो рдк्рд░рднाрд╡ी рдФрд░ рдкाрд░рджрд░्рд╢ी рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा рдХे рдЬрд░िрдП рднрд░्рддी рдХिрдпा рдЬाрдПрдЧा। рдк्рд░рдоोрд╢рди рдпोрдЧ्рдпрддा рдЖрдзाрд░िрдд рд╣ोрдЧी। рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рдЕрдз्рдпाрдкрдХ рд╢िрдХ्рд╖ा рдкрд░िрд╖рдж рдж्рд╡ाрд░ा рд╢िрдХ्рд╖рдХों рдХे рд▓िрдП рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рдк्рд░ोрдлेрд╢рдирд▓ рдоाрдирдХ (рдПрдирдкीрдПрд╕рдЯी) 2022 рддрдХ рд╡िрдХрд╕िрдд рдХिрдпा рдЬाрдПрдЧा। рдЗрд╕ рдиीрддि рдХे рдЬрд░िрдП 2030 рддрдХ 100% рдпुрд╡ा рдФрд░ рдк्рд░ौрдв़ рд╕ाрдХ्рд╖рд░рддा рдХे рд▓рдХ्рд╖्рдп рдХो рдк्рд░ाрдк्рдд рдХрд░рдиा рд╣ै।

рдирдИ рд╢िрдХ्рд╖ा рдиीрддि рдХा рд▓рдХ्рд╖्рдп 
рд╡्рдпрд╡рд╕ाрдпिрдХ рд╢िрдХ्рд╖ा рд╕рд╣िрдд рдЙрдЪ्рдЪрддрд░ рд╢िрдХ्рд╖ा рдоें GER (рд╕рдХрд▓ рдиाрдоांрдХрди рдЕрдиुрдкाрдд) рдХो 26 рдк्рд░рддिрд╢рдд (2018) рд╕े рдмреЭाрдХрд░ 2035 рддрдХ 50 рдк्рд░рддिрд╢рдд рдХрд░рдиा рд╣ै। рдЬीрдИрдЖрд░ рд╣ाрдпрд░ рдПрдЬुрдХेрд╢рди рдоें рдиाрдоांрдХрди рдоाрдкрдиे рдХा рдПрдХ рдоाрдз्рдпрдо рд╣ै। рд╣ाрдпрд░ рдПрдЬुрдХेрд╢рдирд▓ рдЗंрд╕्рдЯीрдЯ्рдпूрдЯ्рд╕ рдоें 3।5 рдХрд░ोреЬ рдирдИ рд╕ीрдЯें рдЬोреЬी рдЬाрдПँрдЧी। 

рджेрд╢рднрд░ рдХी рд╣рд░ рдпूрдиिрд╡рд░्рд╕िрдЯी рдХे рд▓िрдП рд╢िрдХ्рд╖ा рдХे рдоाрдирдХ рдПрдХ рд╕рдоाрди рд╣ोंрдЧे। рдпाрдиी рд╕ेंрдЯ्рд░рд▓ рдпूрдиिрд╡рд░्рд╕िрдЯी рд╣ो рдпा рд╕्рдЯेрдЯ рдпूрдиिрд╡рд░्рд╕िрдЯी рд╣ो рдпा рдбीрдо्рдб рдпूрдиिрд╡рд░्рд╕िрдЯी। рд╕рдмрдХा рд╕्рдЯैंрдбрд░्рдб рдПрдХ рдЬैрд╕ा рд╣ोрдЧा। рдРрд╕ा рдирд╣ीं рд╣ोрдЧा рдХि рдмिрд╣ाрд░ рдХे рдХिрд╕ी рдпूрдиिрд╡рд░्рд╕िрдЯी рдоें рдЕрд▓рдЧ рддрд░рд╣ рдХी рдкрдв़ाрдИ рд╣ो рд░рд╣ी рд╣ै рдФрд░ рдбीрдпू рдХे рдХॉрд▓ेрдЬ рдоें рдХुрдЫ рдЕрд▓рдЧ рдкрдв़ाрдпा рдЬा рд░рд╣ा рд╣ै। рдФрд░ рдХोрдИ рдк्рд░ाрдЗрд╡ेрдЯ рдХॉрд▓ेрдЬ рднी рдХिрддрдиी рдЕрдзिрдХрддрдо рдлीрд╕ рд▓े рд╕рдХрддा рд╣ै, рдЗрд╕рдХे рд▓िрдП рдлी рдХैрдк рддрдп рд╣ोрдЧी।  рд░िрд╕рд░्рдЪ рдк्рд░ोрдЬेрдХ्рдЯ्рд╕ рдХी рдлंрдбिंрдЧ рдХे рд▓िрдП рдЕрдоेрд░िрдХा рдХी рддрд░्рдЬ рдкрд░ рдиेрд╢рдирд▓ рд░िрд╕рд░्рдЪ рдлाрдЙंрдбेрд╢рди рдмрдиाрдпा рдЬाрдПрдЧा, рдЬो рд╕ाрдЗंрд╕ рдХे рдЕрд▓ाрд╡ा рдЖрд░्рдЯ्рд╕ рдХे рд╡िрд╖рдпों рдоें рднी рд░िрд╕рд░्рдЪ рдк्рд░ोрдЬेрдХ्рдЯ्рд╕ рдХो рдлंрдб рдХрд░ेрдЧा। 

рдЖрдИрдЖрдИрдЯी, рдЖрдИрдЖрдИрдПрдо рдХे рд╕рдордХрдХ्рд╖ рдмрд╣ुрд╡िрд╖рдпрдХ рд╢िрдХ्рд╖ा рдПрд╡ं рдЕрдиुрд╕ंрдзाрди рд╡िрд╢्рд╡рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп (рдПрдордИрдЖрд░рдпू) рд╕्рдеाрдкिрдд рдХिрдП рдЬाрдПँрдЧे।  рд╢िрдХ्рд╖ा рдоें рдЯेрдХ्рдиोрд▓ॉрдЬी рдХे рд╕рд╣ी рдЗрд╕्рддेрдоाрд▓, рд╢ैрдХ्рд╖िрдХ рдпोрдЬрдиा, рдк्рд░рд╢ाрд╕рди рдФрд░ рдк्рд░рдмंрдзрди рдХो рдХाрд░рдЧрд░ рдмрдиाрдиे рддрдеा рд╡ंрдЪिрдд рд╕рдоूрд╣ों рддрдХ рд╢िрдХ्рд╖ा рдХो рдкрд╣ुँрдЪाрдиे рдХे рд▓िрдП рдПрдХ рд╕्рд╡ाрдпрдд्рдд рдиिрдХाрдп рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рд╢ैрдХ्рд╖िрдХ рдк्рд░ौрдж्рдпोрдЧिрдХी рдоंрдЪ (NETF) рдмрдиाрдпा рдЬाрдПрдЧा।  рд╡िрд╢्рд╡ рдХी рдЯॉрдк рдпूрдиिрд╡рд░्рд╕िрдЯीрдЬ рдХो рджेрд╢ рдоें рдЕрдкрдиे рдХैрдо्рдкрд╕ рдЦोрд▓рдиे рдХी рдЕрдиुрдорддि рджी рдЬाрдПрдЧी।

рдЙрдкрд╕ंрд╣ाрд░ 
рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рд╢िрдХ्рд╖ा рдиीрддि 2020 рдХो, рдкрд░ाрдорд░्рд╢ों рдХी рдЕрднूрддрдкूрд░्рд╡ рдк्рд░рдХ्рд░िрдпाрдУं рдХे рдмाрдж рддैрдпाрд░ рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै рдЬिрд╕рдоें 2.5 рд▓ाрдЦ рдЧ्рд░ाрдо рдкंрдЪाрдпрддों, 6,600 рдм्рд▓ॉрдХों, 6,000 рдпूрдПрд▓рдмी, 676 рдЬिрд▓ों рд╕े рдк्рд░ाрдк्рдд рд╣ुрдП рд▓рдЧрднрдЧ 2 рд▓ाрдЦ рд╕े рдЬ्рдпाрджा рд╕ुрдЭाрд╡ों рдХो рд╢ाрдоिрд▓ рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै। рдЗрд╕рд╕े рдпрд╣ рд╕्рдкрд╖्рдЯ рд╣ोрддा рд╣ै рдХि рдЗрд╕рдХा рдЙрдж्рджेрд╢्рдп рд╢िрдХ्рд╖ा рд╕े рд╡ंрдЪिрдд рд╕рднी рдмрдЪ्рдЪों рдХो рдоुрдЦ्рдп рдзाрд░ा рдоें рдЬोрдб़рдХрд░ рдЙрди्рд╣ें рд╕ुрдирд╣рд░ा рднрд╡िрд╖्рдп рджेрдиा рд╣ै। рдпрд╣ рдиीрддि рдмрдЪ्рдЪों рдХो рдпंрдд्рд░ рдирд╣ीं рдордиुрд╖्рдп рдмрдирдиे рдкрд░ рдмрд▓ рджेрддी рд╣ै। рдпрджि рдЗрд╕рдХे рдЖрд╢рдпों рдХा рдЕрдХ्рд╖рд░рд╢ः рдкाрд▓рди рд╣ोрдЧा рддो рд╡рд╣ рджिрди рджूрд░ рдирд╣ीं рдЬрдм рднाрд░рдд рдлिрд░ рд╕े рджुрдиिрдпा рдХा рд╡िрд╢्рд╡рдЧुрд░ु рдмрди рдЬाрдПрдЧा। 

рд╕ंрджрд░्рдн
рднाрд░рдд рд╕рд░рдХाрд░, 2020, рдирдИ рд╢िрдХ्рд╖ा рдиीрддि-2020, рд╢िрдХ्рд╖ा рдоंрдд्рд░ाрд▓рдп, рднाрд░рдд рд╕рд░рдХाрд░, рдирдпी рджिрд▓्рд▓ी
рднाрд░рдд рд╕рд░рдХाрд░, 1986, рдирдИ рд╢िрдХ्рд╖ा рдиीрддि-2020, рд╢िрдХ्рд╖ा рдоंрдд्рд░ाрд▓рдп, рднाрд░рдд рд╕рд░рдХाрд░, рдирдпी рджिрд▓्рд▓ी
рднाрд░рдд рд╕рд░рдХाрд░, 1968, рдирдИ рд╢िрдХ्рд╖ा рдиीрддि-2020, рд╢िрдХ्рд╖ा рдоंрдд्рд░ाрд▓рдп, рднाрд░рдд рд╕рд░рдХाрд░, рдирдпी рджिрд▓्рд▓ी
рд░ा.рд╢ै.рдЕ.рдк्рд░.рдк. 1976. рджрд╕ рд╡рд░्рд╖ीрдп рд╕्рдХूрд▓ рдХे рд▓िрдП рдкाрда्рдпрдХ्рд░рдо — рдПрдХ рд░ूрдкрд░ेрдЦा. рд░ा.рд╢ै.рдЕ.рдк्рд░.рдк., рдирдпी рджिрд▓्рд▓ी.
 —. 2000. рд╡िрдж्рдпाрд▓рдпी рд╢िрдХ्рд╖ा рдХे рд▓िрдП рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рдкाрда्рдпрдЪрд░्рдпा рдХी рд░ूрдкрд░ेрдЦा. рд░ा.рд╢ै.рдЕ.рдк्рд░.рдк., рдирдпी рджिрд▓्рд▓ी.
 —. 2005. рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рдкाрда्рдпрдЪрд░्рдпा рдХी рд░ूрдкрд░ेрдЦा 2005. рд░ा.рд╢ै.рдЕ.рдк्рд░.рдк., рдирдпी рджिрд▓्рд▓ी. 
—. 2008. рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рдл़ोрдХрд╕ рд╕рдорд╣ рдХा рдЖрдзाрд░ рдкрдд्рд░ — рдкाрда्рдпрдЪрд░्рдпा рдмрджрд▓ाрд╡ рдХे рд▓िрдП рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеाрдЧрдд рд╕ुрдзाрд░, рд░ा.рд╢ै.рдЕ.рдк्рд░.рдк., рдирдпी рджिрд▓्рд▓ी. 
—. 2009. рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рдл़ोрдХрд╕ рд╕рдорд╣ рдХा рдЖрдзाрд░ рдкрдд्рд░ — рд╢ैрд╢्рд░िрдХ рддрдХрдиीрдХी. рд░ा.рд╢ै.рдЕ.рдк्рд░.рдк., рдирдпी рджिрд▓्рд▓ी. 
рд╡ाрдпрдЧोрдд्рд╕्рдХी, рдПрд▓. рдПрд╕. 1962. рдеॉрдЯ рдПрдб рд▓ैंрдЧ्рд╡ेрдЬ, рдХैंрдм्рд░िрдЬ, рдПрдо.рдЖрдИ.рдЯी. рдк्рд░ेрд╕, рдорд╕ाрдЪुрд╕ेрдЯ्рд╕
рднाрд░рдд рд╕рд░рдХाрд░, 2009, рдиिрд╢ुрд▓्рдХ рдФрд░ рдЕрдиिрд╡ाрд░्рдп рдмाрд▓ рд╢िрдХ्рд╖ा рдХा рдЕрдзिрдХाрд░ рдЕрдзिрдиिрдпрдо, рдоाрдирд╡ рд╕ंрд╕ाрдзрди рд╡िрдХाрд╕ рдоंрдд्рд░ाрд▓рдп, рднाрд░рдд рд╕рд░рдХाрд░, рдирдпी рджिрд▓्рд▓ी

No comments :

Post a Comment

We welcome your comments related to the article and the topic being discussed. We expect the comments to be courteous, and respectful of the author and other commenters. Setu reserves the right to moderate, remove or reject comments that contain foul language, insult, hatred, personal information or indicate bad intention. The views expressed in comments reflect those of the commenter, not the official views of the Setu editorial board. рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рд░рдЪрдиा рд╕े рд╕рдо्рдмंрдзिрдд рд╢ाрд▓ीрди рд╕рдо्рд╡ाрдж рдХा рд╕्рд╡ाрдЧрдд рд╣ै।