рдкрд░рдд-рджрд░-рдкрд░рдд рдЖрдЗрдиा рджिрдЦाрддी рдХрд╣ाрдиिрдпों рдХा рд╕ंрдЧ्рд░рд╣: рдЕрд░्рдерд╢ाрд╕्рдд्рд░ рдирд╣ीं рд╣ै рдк्рд░ेрдо

рд╕рдоीрдХ्рд╖рдХ: рджिрдиेрд╢ рдкाрдардХ ‘рд╢рд╢ि’

28, рд╕ाрд░ंрдЧ рд╡िрд╣ाрд░, рдордеुрд░ा-6; рдЪрд▓рднाрд╖: +91 941 272 7361; рдИрдоेрд▓: drdinesh57@gmail.com


рдкुрд╕्рддрдХ: рдЕрд░्рдерд╢ाрд╕्рдд्рд░ рдирд╣ीं рд╣ै рдк्рд░ेрдо (рдХрд╣ाрдиी рд╕ंрдЧ्рд░рд╣)

рд▓ेрдЦрдХ: рд░ाрдЬрдЧोрдкाрд▓ рд╕िंрд╣ рд╡рд░्рдоा
рдкृрд╖्рда: 118
рдоूрд▓्рдп: ₹ 260.00 рд░ुрдкрдпे
рдк्рд░рдХाрд╢рди рд╡рд░्рд╖: рд╕िрддрдо्рдмрд░ 2020
рдк्рд░рдХाрд╢рдХ: рд╢ुрднрджा рдмुрдХ्рд╕, рд╕ाрд╣िрдмाрдмाрдж-201005
ISBN: 978-81-945745-8-3
--------------------------------------------------------------------------

рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рд╡ рдХрд╣ाрдиी рд▓ेрдЦрди рдФрд░ рдкрдд्рд░рдХाрд░िрддा рджोрдиों рд╣ी рдХ्рд╖ेрдд्рд░ों рдоें рдк्рд░рд╡ीрдг рд░ाрдЬрдЧोрдкाрд▓ рд╕िंрд╣ рд╡рд░्рдоा рдХी рдкाँрдЪрд╡ी рдкुрд╕्рддрдХ рдХा рдиाрдо рд╣ै -‘рдЕрд░्рдерд╢ाрд╕्рдд्рд░ рдирд╣ीं рд╣ै рдк्рд░ेрдо’। рдЗрд╕рд╕े рдкूрд░्рд╡ рдЖрдкрдХी рдЬीрд╡рдиी рдкрд░рдХ рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдЙрдкрди्рдпाрд╕ -‘рдмेрдЧрдо рд╕рдорд░ू рдХा рд╕рдЪ’  рддрдеा ‘360 рдбिрдЧ्рд░ी рдХा рдк्рд░ेрдо’ рдХा рдк्рд░рдХाрд╢рди рд╣ो рдЪुрдХा рд╣ै рдФрд░ рджो рдкुрд╕्рддрдХें -‘рджुрд╕्рд╕ाрд╣рд╕ी рдЬॉрд░्рдЬ рдеॉрдорд╕ рдпाрдиि рд╣ाँрд╕ी рдХा рд░ाрдЬा’ рддрдеा ‘рдЧोрд░ों рдХा рджुрд╕्рд╕ाрд╣рд╕’ рдЕрднी рдк्рд░рдХाрд╢рди рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा рдоें рд╣ैं।
рдкрдд्рд░рдХाрд░िрддा рдХे рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдоें рдЖрдкрдиे рдХेрди्рдж्рд░ рдПрд╡ं рдЙрдд्рддрд░ рдк्рд░рджेрд╢ рд╕рд░рдХाрд░ рд╣ी рдирд╣ीं рдЙрдж्рдпोрдЧ рдоंрдд्рд░ाрд▓рдп рдФрд░ рд╕्рд╡ाрд╕्рде्рдп рдоंрдд्рд░ाрд▓рдп рдХे рдк्рд░рдХाрд╢рдиों рдоें рднी рд╕ंрдкाрджрди, рдк्рд░рдХाрд╢рди рдФрд░ рдЬрдирд╕рдо्рдкрд░्рдХ рдХे рджाрдпिрдд्рд╡ों рдХा рдХрдИ рд╡рд░्рд╖ рддрдХ рдиिрд╖्рдаाрдкूрд░्рд╡рдХ рдиिрд░्рд╡рд╣рди рдХिрдпा рд╣ै।
‘рдЕрд░्рдерд╢ाрд╕्рдд्рд░ рдирд╣ीं рд╣ै рдк्рд░ेрдо’ рдХрд╣ाрдиी рд╕ंрдЧ्рд░рд╣ рдоें рдХुрд▓ рдЧ्рдпाрд░рд╣ рдХрд╣ाрдиिрдпों рдХा рд╕рдоाрд╡ेрд╢ рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै। рд╕ंрдЧ्рд░рд╣ рдХी рдкрд╣рд▓ी рдХрд╣ाрдиी рдХा рд╢ीрд░्рд╖рдХ рд╣ै-‘рдЫुрдЯрдХी’। рдЬैрд╕े рджुрдХाрдиों рдкрд░ рдпा рд╣ोрдЯрд▓ों рдкрд░ рдХाрдо рдХрд░рдиे рд╡ाрд▓े рдЫोрдЯे рд▓реЬрдХे рдХा рдХुрдЫ рднी рдиाрдо рд╣ो рд╕рдм рдЙрд╕े рдЫोрдЯू рд╣ी рдкुрдХाрд░рддे рд╣ैं рд╡ैрд╕े рд╣ी рдоाрдеुрд░ рд╕ाрд╣рдм рдХे рдШрд░ рдХाрдо рдХрд░рдиे рд╡ाрд▓ी рд▓реЬрдХी рднी рдЫुрдЯрдХी рд╣ै। рдЧрд░ीрдм рдХा рдЬрдм рд╕рд╣ाрд░ा рдЯूрдЯ рдЬाрддा рд╣ै рддो рдЕрди्рдпोрди्рдпाрд╢्рд░िрдд рд╣ो рдЬाрдиा рдЙрд╕рдХी рд╡िрд╡рд╢рддा рд╣ै। рдкिрддा рдХी рдЕрдиाрдпाрд╕ рдоृрдд्рдпु рдиे рдЫुрдЯрдХी рдХो рднी рдоाрдеुрд░ рд╕ाрд╣рдм рдХी рдХृрдкा рдкрд░ рдЖрд╢्рд░िрдд рдХрд░ рджिрдпा। рдоाрдеुрд░ рд╕ाрд╣рдм рдХी рдХोрдаी рдХे рдПрдХ рдХोрдиे рдоें рд░рд╣рддे рд╣ुрдП рд╡рд╣ рдЕрдкрдиी рдоाँ рдФрд░ рдЫोрдЯे рднाрдИ рдХे рд╕ाрде рд╕ुрдмрд╣ рдЬाрдЧрдиे рд╕े рд░ाрдд 12 рдмрдЬे рддрдХ рдХोрдаी рдХे рд╡िрднिрди्рди рдХाрд░्рдпों рдоें рд▓рдЧी рд░рд╣рддी। рдаंрдб рд╕े рдиिрдоोрдиिрдпा рд╣ुрдЖ рддो рдоाрдеुрд░ рд╕ाрд╣рдм рдиे рдХिрд╕ी рдЕрдЪ्рдЫे рдЕрд╕्рдкрддाрд▓ рдоें рдЙрд╕рдХा рдЗрд▓ाрдЬ рдХрд░ाрдиा рднी рдЬрд░ूрд░ी рдирд╣ीं рд╕рдордЭा рдФрд░ рд╕рд░рдХाрд░ी рдЕрд╕्рдкрддाрд▓ рдоें рдЙрд╕рдиे рджрдо рддोреЬ рджिрдпा। рдХрд╣ाрдиीрдХाрд░ рдиे рдЫुрдЯрдХी рдХे рдмрд╣ाрдиे рдЙрди рд╕рднी рд╕ंрд╡ेрджрдирд╣ीрди рдзрдиाрдв्рдпों рдХो рдиिрд░्рд╡рд╕्рдд्рд░ рдХрд░ рджिрдпा рд╣ै рдЬो рд╕рдо्рдмрди्рдзों рдФрд░ рдоाрдирд╡рддा рдХो рддाрдХ рдкрд░ рд░рдЦрдХрд░ рдзрдиोрдкाрд░्рдЬрди рдХो рд╣ी рд╕рдм рдХुрдЫ рд╕рдордЭрддे рд╣ैं рдФрд░ рдЧрд░ीрдм рдХा рд╢ोрд╖рдг рдЬिрдирдХी рдиिрдпрддि рдмрди рдЪुрдХी рд╣ै।

‘рди рдЬाрдиे рдХ्рдпा рдХрд╣рд▓ाрддा рд╣ै рдпрд╣ рд░िрд╢्рддा’ рд╢ीрд░्рд╖рдХ рд╣ै рд╕ंрдЧ्рд░рд╣ рдХी рджूрд╕рд░ी рдХрд╣ाрдиी рдХा। рд╕ोрд╢рд▓ рдоीрдбिрдпा рдХी рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рдЙрдкрд▓рдм्рдзि рд╣ी рдХрд╣िрдП рдЗрд╕े рдХि рдЖрдЬ рдЕрдкрдиे рдорди рдХी рд░िрдХ्рддि рдХो рднрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рдлेрд╕рдмुрдХ рдФрд░ рдоैрд╕ेрди्рдЬрд░ рдмрд╣ुрдд рд╕рд╣ाрдпрдХ рд╕िрдж्рдз рд╣ो рд░рд╣े рд╣ैं। рд░ाрдд्рд░ि рджрд╕ рдмрдЬे рд╕े рдк्рд░ाрддः рдХे рддीрди-рдЪाрд░ рдмрдЬे рддрдХ рдЬैрд╕े рдирдпे рдоिрдд्рд░ों рдХी рддрд▓ाрд╢ рдХा рдмाрдЬाрд░ рд▓рдЧрддा рд╣ै рдФрд░ рдл्рд░ैंрдб рд░िрдХ्рд╡ैрд╕्рдЯ рдПрд╕ेрдк्рдЯ рдХрд░рддे рд╣ी рдЕрдзिрдХांрд╢рддः рдЕрдкрдиे рдорди рдХे рдХुрдд्рд╕िрдд рд╡िрдХाрд░ों рдХो рдХ्рд░िрдпाрд░ूрдк рджेрдиे рдоें рдЕрдкрдиी рд╕рдо्рдкूрд░्рдг рдКрд░्рдЬा рд▓рдЧा рджेрддे рд╣ैं। рдЗрд╕ рдХाрд░्рдп рдоें рдиाрд░ी рдЬाрддि рдпा рдХрд╣िрдП рдХि рдн्рд░рдоिрдд рдирд╡рдпौрд╡рдиाрдПँ рднी рдкीрдЫे рдирд╣ीं। рдЪाрд▓рдмाрдЬी, рдлрд░ेрдм рдФрд░ рдм्рд▓ैрдХрдоेрд▓िंрдЧ рдХे рдж्рд╡ाрд░ा рдкैрд╕ा рдРंрдардиे рдХा рд╡्рдпрд╡рд╕ाрдп рднी рдЗрд╕ рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рдЕрдкрдиे рдкूрд░्рдг рдпौрд╡рди рдкрд░ рд╣ै рддो рдХुрдЫ рдЕрдкрдиे рдЖंрддрд░िрдХ рднाрд╡ों рдХी рдЕрднिрд╡्рдпрдХ्рддि рдХे рдж्рд╡ाрд░ा рдЬीрд╡рди рдХा рд╕ुрдЦ рддрд▓ाрд╢рдиे рдХा рдк्рд░рдпाрд╕ рднी рдХрд░рддे рдирдЬрд░ рдЖрддे рд╣ैं।

рд╕ंрдЧ्рд░рд╣ рдХी рдХрд╣ाрдиी-‘рди рдЬाрдиे рдХ्рдпा рдХрд╣рд▓ाрддा рд╣ै рдпрд╣ рд░िрд╢्рддा’  рднी рдПрдХ рдРрд╕ी рд╣ी рдиाрд░ी рдХी рдХрд╣ाрдиी рд╣ै рдЬो рдЕрдкрдиे рдЬीрд╡рди рдХी рдХрдЯुрддा рдФрд░ рд╕्рд╡рдкोрд╖िрдд рд░ीрддेрдкрди рдХो рдлेрд╕рдмुрдХिрдпा рдкुрд░ुрд╖ рдоिрдд्рд░ों рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рднрд░рдиे рдХा рдк्рд░рдпाрд╕ рдХрд░рддी рдирдЬрд░ рдЖрддी рд╣ै। 

рджिрдиेрд╢ рдкाрдардХ ‘рд╢рд╢ि’
‘‘рдзीрд░े-рдзीрд░े рдоैं рд╕рдордЭ рдкा рд░рд╣ा рдеा । рдЙрд╕рдХी рд░рд╣рд╕्рдпрдордп рдЬिंрджрдЧी рдХे рдПрдХाрдХीрдкрди рдХी рдкрд░рддें рдЦुрд▓рддी рдЬा рд░рд╣ी рдеीं। (рдкृрд╖्рда-24)
рдХрд╣ाрдиी рдХी рдиाрдпिрдХा рдоाрдзुрд░ी рдПрдХ рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп рдоें рдк्рд░ोрдлेрд╕рд░ рд╣ै рдХिрди्рддु рдк्рд░ेрдо рд╡िрд╡ाрд╣ рдХे рдмाрдж рдкрддि рдж्рд╡ाрд░ा рдЙрд╕рдХा рдХрд╡िрддा рд▓िрдЦрдиे рдХा рд╡िрд░ोрдз рдХिрдпा рдЬाрдиा рдЙрд╕े рдХुंрдаिрдд рдХрд░рддा рд╣ै рдЬिрд╕рдХी рднाрд╡ाрд╡्рдпрдХ्рддि рдпрджा-рдХрджा рд╡рд╣ рдлेрд╕рдмुрдХ рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рдХрд░рддी рд╣ै рдФрд░ рдлेрдЬрдмुрдХ рдкрд░ рдЬुреЬे рдЕрдирдЬाрдиे рдкुрд░ुрд╖ рдоिрдд्рд░ рдХो рдЕрдкрдиी рдХुंрдаा рдХे рдХुрдЫ рдЕंрд╢ рдк्рд░рдХрдЯ рдХрд░, рдЕрдирдЬाрдиी рдорд░ीрдЪिрдХा рдоें рдЬीрддी рд╣ै। 
‘‘рдХृрд╖ рд╕े рд╡िрд╡ाрд╣ рддो рд╣ो рдЧрдпा, рдкрд░ рд╡рд╣ рдЪाрд╣рддे рд╣ुрдП рднी рдЙрд╕рдХे рд╕ंрдпुрдХ्рдд рдкрд░िрд╡ाрд░, рдкेрд░ैрдг्рдЯ्рд╕ рддрдеा рдЕрди्рдп рд░िрд╢्рддेрджाрд░ों рд╕े рддाрд▓рдоेрд▓ рдирд╣ीं рдмिрдаा рдкाрдИ рдеी।’’(рдкृрд╖्рда-30)

рдЗрд╕ рд╕ंрдЧ्рд░рд╣ рдоें рдПрдХ рдРрд╕ी рднी рдХрд╣ाрдиी рд╣ै рдЬो рдкूрд░ी рдХी рдкूрд░ी рдкрдд्рд░ рд╡िрдзा рдоें рд▓िрдЦी рдЧрдИ рд╣ै। рдЕрд▓рдЧ-рдЕрд▓рдЧ рддाрд░ीрдЦों рдоें рдкрддि рдж्рд╡ाрд░ा рдкрдд्рдиी рдХो рд▓िрдЦे рдЧрдпे рдиौ рдкрдд्рд░ рдЗрд╕рдоें рд░рдЦे рдЧрдпे рд╣ैं। рд╣рд░ рдкрдд्рд░ рдЬीрд╡рди рдХा рдлрд▓рд╕рдлा рдХрд╣рддे рд╣ुрдП। рддीрди рджिрд╕рдо्рдмрд░ 2001 рдХे рдкрдд्рд░ рдоें рдкौрдзों рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рд╡िрджेрд╢ों рдоें рд░рд╣ рд░рд╣ी рд╡рд░्рддрдоाрди рдпुрдЧ рдХी рд╕ंрддрддि рдХे рд╕्рд╡ाрд░्рдердкूрд░्рдг рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рдХो рдФрд░ рдоाँ рдХे рдзैрд░्рдп рдХो рдХрд╣ाрдиीрдХाрд░ рдиे рдкрд░ोрдХ्рд╖ рд░ूрдк рд╕े рдЬिрд╕ рдмाрд░ीрдХी рд╕े рдЗंрдЧिрдд рдХिрдпा рд╣ै, рд╡рд╣ рдк्рд░рд╢ंрд╕рдиीрдп рд╣ै।
‘‘рди рдЬाрдиे рддुрдо рдХैрд╕े рдоैрдиेрдЬ рдХрд░рддी рд╣ो рдЗрди рд╕ैрдХреЬों рдкौрдзों рдХो рдФрд░ рджेрдЦрддे-рджेрдЦрддे рдХुрдЫ рддो рдкेреЬ рдмрдирдХрд░ рдкрд▓्рд▓рд╡िрдд рд╣ो рдЧрдпे рд╣ैं। рдЕрдм рдЙрди्рд╣ें рди рдоेрд░ी рдпाрдж рдЖрддी рд╣ै рдФрд░ рд╢ाрдпрдж рди рддुрдо्рд╣ाрд░ी। рдмрд╣ुрдд рдЖрдд्рдордиिрд░्рднрд░ рдЬो рд╣ो рдЧрдпे рд╣ैं।’’(рдкृрд╖्рда-37)
рдХोрд░्рдЯ-рдХрдЪрд╣рд░ी рдоें рд╕ाрд▓ो-рд╕ाрд▓ рд▓рдЯрдХрддे рд░рд╣рдиे рд╡ाрд▓े рдоुрдХрдж्рджрдоों рдХी рдкीреЬा рдХा рдЙрд▓्рд▓ेрдЦ рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै рд╕ंрдЧ्рд░рд╣ рдХी рдХрд╣ाрдиी-‘‘рдоुрдЬрд░िрдо рд╣ाрдЬिрд░ рд╣ो’’ рдоें рддो рдк्рд░ेрдо рдХा рдиाрдЯрдХ рд░рдЪрдиे рд╡ाрд▓े рдк्рд░ेрдо рдоें рдЕंрдзे рд╣ोрдиे рд╡ाрд▓ों рдХो рдХैрд╕ी рдкрд░ाрдЬрдп рджेрддे рд╣ैं рдХрд╣ाрдиी - ‘‘16 рдк्рд░ेрдо рдкрдд्рд░’’ рдХो рдкреЭрдХрд░ рдЕрдиुрдоाрди рд▓рдЧाрдпा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै।
‘‘рдЕрд░्рдерд╢ाрд╕्рдд्рд░ рдирд╣ीं рд╣ै рдк्рд░ेрдо’’ рд╕ंрдЧ्рд░рд╣ рдХी рдЫрдард╡ीं рдФрд░ рд╢ीрд░्рд╖рдХ рдХрд╣ाрдиी рд╣ै। рд╡рд░्рддрдоाрди рд╢िрдХ्рд╖ा рдФрд░ рд╕ंрдЪाрд░ рдХ्рд░ाрди्рддि рдиे рдиाрд░ी рдЬाрддि рдХी рд╕ोрдЪ рдХो рдХिрддрдиा рдмрджрд▓ा рд╣ै рдЬो рдЕрдм рдкрддि-рдкрдд्рдиी рдХे рд╕рдо्рдмрди्рдз рдХो рдЬрди्рдо-рдЬрди्рдоाрди्рддрд░ рдХा рд░िрд╢्рддा рди рдоाрдирдХрд░ рдХ्рд╖рдгिрдХ рдоौрдЬ-рдорд╕्рддी рдХा рд╕ाрдзрди рд╕рдордЭрдиे рдФрд░ рдпेрди-рдХेрди-рдк्рд░рдХाрд░ेрдг рдЙрд╕े рднुрдиाрдиे рдХा рдк्рд░рдпाрд╕ рдХрд░рддी рдирдЬрд░ рдЖрдиे рд▓рдЧी рд╣ै। рд╡рд░्рддрдоाрди рдоें рдЕрдкрдиे рдЖрдк рдХो рдЕрддि рдЖрдзुрдиिрдХ рд╕рдордЭрдиे рд╡ाрд▓े рдпुрд╡рдХ-рдпुрд╡рддिрдпों рдХे рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдорд░्рдпाрджाрдУं рдХो рдзрддा рдмрддाрддे рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рдФрд░  рдЕрд░्рдерд╢ाрд╕्рдд्рд░ рдкрд░ рдЖрдзाрд░िрдд рдк्рд░ेрдо рдк्рд░рд╕्рддाрд╡ों рдХे рдпрдеाрд░्рде рдХा рдЖрдИрдиा рджिрдЦाрддी рдирдЬрд░ рдЖрддी рд╣ै рдпрд╣ рдХрд╣ाрдиी ।
‘‘рд╕्рдоाрд░्рдЯрдлोрди рдФрд░ рдЗंрдЯрд░рдиेрдЯ рдЬैрд╕ी рдЙрди्рдирдд рддрдХрдиीрдХों рдХी рдИрдЬाрдж рдФрд░ рдЙрдирдХी рд╡्рдпाрдкрдХ рдЙрдкрд▓рдм्рдзрддा рд╕े рд╕्рдд्рд░ी-рдкुрд░ुрд╖ рдХे рд╕рдо्рдмрди्рдзों рдХी рдкुрдирд░्рд╡्рдпाрдЦ्рдпा рдж्рд░ुрддрдЧрддि рд╕े рд╕рд░рд▓ीрдХृрдд рд╣ो рдЧрдИ рд╣ै।
рджेрдЦрддे рд╣ी рджेрдЦрддे рдЬрдоाрдиा рдмрджрд▓ рдЧрдпा рд╣ै-рдкूрд░ा рдХा рдкूрд░ा, рддो рдк्рд░ेрдо рдХी рдЬрдЧрд╣ рд╡्рдпाрдкाрд░ рдФрд░ рдмाрдЬाрд░рд╡ाрдж рдХ्рдпों рди рд╣ाрд╡ी рд╣ो। рджेрд╣ рддो рди рдЬाрдиे рдХрдм рд╕े рд╡्рдпाрдкाрд░ рдХा рд╣िрд╕्рд╕ा рд░рд╣ी рд╣ै, рдкुрд░ाрддрди рдХाрд▓ рдоें рднी। рдЕрдм рдЙрд╕рдХा рдЙрдШреЬा рд╕ंрд╕्рдХрд░рдг рд╕ाрдордиे рдЖ рд░рд╣ा рд╣ै।’’(рдкृрд╖्рда-71)
‘‘рд╕рдЪ рд╣ै...рдЕрдкрдиे рд╣िрд╕्рд╕े рдХा рд╣िрд╕ाрдм рд╣рдоें рд╕्рд╡рдпं рд╣ी рдХрд░рдиा рдкреЬрддा рд╣ै।’’- рд╕ंрдЧ्рд░рд╣ рдХी рдЕрдЧрд▓ी рдХрд╣ाрдиी ‘‘рдк्рд░ाрд░рдм्рдз’’ рдХा рдпрд╣ рдЕंрддिрдо рд╡ाрдХ्рдп рдордиुрд╖्рдп рдХे рдЬीрд╡рди рдХी рдкूрд░ी рдкрд╣ेрд▓ी рдХा рд╣рд▓ рдк्рд░рддीрдд рд╣ोрддा рд╣ै। рдХрд╣ाрдиी рдХे рдиाрдпрдХ рдаाрдХुрд░ рдЕрдЬрдп рдк्рд░рддाрдк рд╕िंрд╣ рдкुрд▓िрд╕ рд╡िрднाрдЧ рдоें рдбिрдк्рдЯी рдПрд╕.рдкी. рдЕрдкрдиी рдХрдоाрдИ рджौрд▓рдд рд╕े рдЖрдЧрд░ा рдоें рд╢ाрдирджाрд░ рдХोрдаी рдмрдирд╡ाрдХрд░ рд░рд╣рддे рд╣ैं। рдмрд╣ुрдд рдХрдо рд▓ोрдЧ рд╣ोрддे рд╣ैं рдЬिрди्рд╣ें рдкрдж рд╕े рд╕ेрд╡ाрдиिрд╡ृрдд्рдд рд╣ो рдЬाрдиे рдХे рдмाрдж рд╕ंрддрддि рдХा рдкूрд░्рд╡рд╡рдд рд╕рдо्рдоाрди рдк्рд░ाрдк्рдд рд╣ोрддा рд╣ो рдлिрд░ рднी рдХुрдЫ рд▓ोрдЧ рдЙрд╕े рд╡्рдпрдХ्рдд рдирд╣ीं рдХрд░рддे। рдаाрдХुрд░ рд╕ाрд╣рдм рднी рдЗрд╕рдХे рдЕрдкрд╡ाрдж рдирд╣ीं-
‘‘рд░िрдЯाрдпрд░рдоेंрдЯ рдХे рдмाрдж рдЕрд╡рд╕ाрдж рдФрд░ рдШрд░ рдХे рд▓ोрдЧों рд╕े рддाрд▓рдоेрд▓ рди рдмैрдардиे рдХे рдХिрд╕्рд╕े рдЖрдо рд╣ोрддे рд╣ैं рд▓ेрдХिрди рдЙрдирд╕े рдоेрд░ी рдШрдиिрд╖्рдарддा рдоें рди рддो рдоैंрдиे рд╕्рд╡рдпं рдРрд╕ा рдХुрдЫ рджेрдЦा рдеा рдФрд░ рди рд╣ी рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдХрднी рдоुрдЭрд╕े рд╕ाрдЭा рдХिрдпा। рдХрднी рд╣рд▓्рдХा рд╕ा рдЧुрдмाрд░ рднी рдЙрдирдХे рдорди рдоें рдирд╣ीं рджिрдЦा। рдмाрд╡рдЬूрдж рдЙрд╕рдХे рдпрд╣ рднी рдЙрддрдиा рд╣ी рд╕рд╣ी рдеा рдХि рдХुрдЫ рддो рдеा рдЬो рдХрддрд░ा-рдХрддрд░ा рдЙрдирдХी рдЬिंрджрдЧी рдХो рдЦा рд░рд╣ा рдеा।’’(рдкृрд╖्рда-76)
рдлिрд╕рд▓ рдЬाрдиे рдХे рдХाрд░рдг рдЕрдЪाрдирдХ рдаाрдХुрд░ рд╕ाрд╣рдм рдХी рдоृрдд्рдпु рдЙрдкрд░ाрди्рдд рдЙрдирдХे рдмреЬे рдкुрдд्рд░ рдХा рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рдХрд╣ाрдиीрдХाрд░ рдХो рдоाрдирдиे рдкрд░ рд╡िрд╡рд╢ рдХрд░рддा рд╣ै рдХि-
‘‘рд╕ंрд╕्рдХाрд░ों рдХा рд╡्рдпрдХ्рддि рдХे рд╕ाрде рдРрд╕ा рд╕рдо्рдмрди्рдз рд╣ै рдЬैрд╕ा рдЬрд▓ рдХा рдЬрдоीрди рдХे рд╕ाрде। рд╡्рдпрдХ्рддि рдХे рдХुрдЫ рд╕ंрд╕्рдХाрд░ рддो рдЙрд╕рдХे рдЕрдкрдиे рд╣ोрддे рд╣ैं। рд╣рдо рдЬीрд╡рди рдХो рдЙрд╕рдХी рдЧрд╣рд░ाрдИ рддрдХ рдЬाрдХрд░ рджेрдЦрддे рд╣ैं рддो рдмोрдз рд╣ोрддा рд╣ै рдХि рд╣рд░ рд╡्рдпрдХ्рддि рдЕंрддрддः рд╕ंрд╕्рдХाрд░ों рдХा рд╣ी рдПрдХ рдкुрддрд▓ा рд╣ै। рд╡्рдпрдХ्рддि рдПрдХ рдЬрди्рдо рдХा рдирд╣ीं, рдЬрди्рдо-рдЬрди्рдоाрди्рддрд░ рдХे рд╕ंрд╕्рдХाрд░ों рдХा рдкрд░िрдгाрдо рд╣ै।’’(рдкृрд╖्рда-80)
рд╕ोрд╢рд▓ рдоीрдбिрдпा рдиे рд╕्рдд्рд░ी-рдкुрд░ुрд╖ों рдХो рдЕंрддрд░ंрдЧ рд╕ंрд╡ाрдж рд╕्рдеाрдкिрдд рдХрд░рдиे рдХा рд╕рд╣рдЬ рдЕрд╡рд╕рд░ рдк्рд░рджाрди рдХिрдпा рд╣ै। рд╕ंрдЧ्рд░рд╣ рдХी рдЕрдЧрд▓ी рдХрд╣ाрдиी-‘‘рд▓ॉрдЧрдЖрдЙрдЯ’’ рдоें рдХрд╣ाрдиीрдХाрд░ рдиे рдлेрд╕рдмुрдХ рдЬैрд╕ी рдЖрднाрд╕ी рджुрдиिрдпा рдХे рдЖрднाрд╕ी рд░िрд╢्рддों рдФрд░ рдЙрд╕рд╕े рдоिрд▓рдиे рд╡ाрд▓े рд╕ुрдЦ рдХा рдмрд╣ुрдд рд╣ी рдЧрд╣рд░ाрдИ рд╕े рд╕рдЯीрдХ рд╡рд░्рдгрди рдХिрдпा рд╣ै-
‘‘рдлेрд╕рдмुрдХिрдпा рдЗрд╢्рдХ рдкреЬोрд╕ी рдХे рдШрд░ рдоें рдкрдХ рд░рд╣े рдЦाрдиे рдХे рдЬैрд╕ा рд╣ै, рдоिрд▓рддा рдХुрдЫ рдирд╣ीं, рдмрд╕ рдЦुрд╢рдмू рдЫाрдИ рд░рд╣рддी рд╣ै।’’(рдкृрд╖्рда-89)
рдХिрди्рд╣ीं рдкूрд░्рд╡ाрдЧ्рд░рд╣ों рдХे рд╡рд╢ीрднूрдд рд╕рдорд╕्рдд рдкुрд░ुрд╖ рдЬाрддि рдХे рдк्рд░рддि рдирдХाрд░ाрдд्рдордХ рд╕ोрдЪ рдмрдиा рд▓ेрдиा рдФрд░ рдлिрд░ рдЕрдкрдиे рдЬीрд╡рди рдХे рдЦोрдЦрд▓ेрдкрди рдХो рдврдХрдиे рдХे рд▓िрдП рдХृрдд्рд░िрдо рд╣ँрд╕ी рдФрд░ рдЫрдж्рдо рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рдХे рд╕рд╣ाрд░े рдЬीрд╡рди рдЬीрдиे рдХो рд╡िрд╡рд╢ рд╣ोрдиा, рдХुрдЫ рдиाрд░िрдпों рдХा рд╕्рд╡рднाрд╡ рдмрди рдЬाрддा рд╣ै। рд╕ंрдЧ्рд░рд╣ рдХी рдХрд╣ाрдиी-‘рдзूрд▓ рдХी рдкрд░рдд’  рдХी рдиाрдпिрдХा рджिрд╡्рдпा рднी рдкुрд░ुрд╖ рдЬाрддि рдХे рдк्рд░рддि рдЕрдиेрдХ рдкूрд░्рд╡ाрдЧ्рд░рд╣ों рд╕े рдЧ्рд░рд╕िрдд рд╣ोрдиे рдХे рдХाрд░рдг рдЖрдЬीрд╡рди рдЕрд╡िрд╡ाрд╣िрдд рд░рд╣рддी рд╣ै рдФрд░ рдХ्рд▓ाрд╕ рд╡рди рдЕрдзिрдХाрд░ी рдХे рдкрдж рд╕े рд╕ेрд╡ाрдиिрд╡ृрдд्рддि рдХे рдмाрдж рднी  рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╕ंрд╕्рдеाрдУं рд╕े рдЬुреЬрдХрд░ рдЕрдкрдиे рдЖрдк рдХो рд╡्рдпрд╕्рдд рд░рдЦрдиे рдХा рдЙрдкрдХ्рд░рдо рдХрд░рддी рд░рд╣рддी рд╣ै। 
‘‘рджूрд░ рд╕े рд╣ाрде рддाрдкрдиे рдФрд░ рдЦुрдж рдХो рдЬрд▓рддे рд╣ुрдП рдорд╣рд╕ूрд╕ рдХрд░рдиे рдоें рдЬрдоीрди-рдЖрд╕рдоाрди рдХा рдЕрди्рддрд░ рд╣ै। ... рдлिрд░ рдЖрджрдоी рдХो рддो рдмрд╣ाрдиा рдЪाрд╣िрдП... рд╡рд╣ рдХुрдЫ рд╕рдордп рддрдХ рдк्рд░ेрдо рдХрд░рддा рд╣ै, рджрдпा рднी рджिрдЦा рд╕рдХрддा рд╣ै рдкрд░ рдЬीрд╡рди рднрд░ рди рдЕрдкрдиा рд╕рдХрддा рд╣ै рдФрд░ рди рдЕрдкрдиा рдмрдирдХрд░ рд░рд╣ рд╕рдХрддा рд╣ै। рдпрд╣ी рдоूрд▓ рдлрд░्рдХ рд╣ोрддा рд╣ै рд╕्рдд्рд░ी рдФрд░ рдкुрд░ुрд╖ рдХे рдмीрдЪ। рдХिрд╕ी рдХी рджрдпा рдкрд░ рдкूрд░ी рдЬिрди्рджрдЧी рдЬीрдиा рдкреЬे рдпрд╣ рдоेрд░े рд▓िрдП рд╕рдо्рднрд╡ рдирд╣ीं рдеा।(рдкृрд╖्рда-104)
рдХिрди्рддु рдкुрд░ुрд╖ рдЬाрддि рдХे рдк्рд░рддि рдЕрдиेрдХ рдкूрд░्рд╡ाрдЧ्рд░рд╣ों рдХे рдмाрд╡рдЬूрдж рдЧрдд 35 рд╕ाрд▓ рд╕े рдЕрдкрдиे рдкुрд░ुрд╖ рдоिрдд्рд░ рд╕े рдЬुреЬे рд░рд╣рдХрд░, рдЙрд╕рдХे рдЖрдЧрдорди рдкрд░ рдЙрд╕рдХी рдЖрд╡рднрдЧрдд рдХрд░ рджिрд▓ рдоें рд╕ुрдХूрди рдорд╣рд╕ूрд╕ рдХрд░рддी рд╣ैं। рдХ्рдпा рдпрд╣ рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рдЙрдирдХे рдЕрди्рддрд░्рдорди рдХी рдкुрд░ुрд╖ рдЪाрд╣рдд рдХो рдк्рд░рдХрдЯ рдирд╣ीं рдХрд░рддा?
рд░ाрдЬрдЧोрдкाрд▓ рд╕िेрд╣ рд╡рд░्рдоा рдЬी рдиे рджिрд╡्рдпा рдХे рд░рд╣рди-рд╕рд╣рди, рдЦाрди-рдкाрди рд╕े рд▓ेрдХрд░ рдЙрд╕рдХे рдЬीрд╡рди рдХे рдк्рд░рд╕ंрдЧों рдФрд░ рддрдоाрдо рдЧрддिрд╡िрдзिрдпों рдХो рдмрд╣ुрдд рдмाрд░ीрдХी рд╕े рдмुрдирдХрд░ рдРрд╕ी рд╕рдорд╕्рдд рдиाрд░िрдпों рдХो рдЖрдЗрдиा рджिрдЦाрдиे рдХा рдк्рд░рдпाрд╕ рдХिрдпा рд╣ै рдХрд╣ाрдиी ‘рдзूрд▓ рдХी рдкрд░рдд’ рдоें।
‘‘рдУ....рдиैंрд╕ी  рдУ!’’ рдХрд╣ाрдиी рд╕ंрдЧ्рд░рд╣ рдХी рдЖрдЦिрд░ी рдХрд╣ाрдиी рд╣ै рдЬो рдиैंрд╕ी рдФрд░ рд╡िрдХ्рдЯрд░ рдХी рдк्рд░ेрдо рдХрд╣ाрдиी рд╣ोрддे рд╣ुрдП рднी рдЬीрд╡рди рдХे рдЦुрд░рджрд░े рдпрдеाрд░्рде рдХा рджिрдЧ्рджрд░्рд╢рди рдХрд░ाрддी рд╣ै। рдХрд╣ाрдиी рдоें рд╕ंрд╡ेрджрдиा рдФрд░ рднाрд╡ुрдХрддा рдХे рддंрддुрдУं рдХा рдкूрд░्рдг рд╕рдоाрд╡ेрд╢ рд╣ै рдХिрди्рддु рд╡िрд╖рдо рдкрд░िрд╕्рдеिрддिрдпों рдоें рднी рдЬीрд╡рди рдХो рдЕрдкрдиे рддрд░рд╣ рд╕े рдЬीрдиे рдХी рдХрд▓ा рдХा рд╕ौрди्рджрд░्рдп рдЧреЭрдиे рдоें рдХрд╣ाрдиीрдХाрд░ рдХो рдорд╣ाрд░рдд рд╣ाрд╕िрд▓ рд╣ै। рдпрд╣ рдЬाрдирддे рд╣ुрдП рднी рдХि рдХैंрд╕рд░ рдХे рдХाрд░рдг рд╡िрдХ्рдЯрд░ рдХी рдЖрдпु рдоाрдд्рд░ рджो рдоाрд╣ рдмрдЪी рд╣ै рдиैंрд╕ी рд╡िрджेрд╢ рдоें рд░рд╣ рд░рд╣े рдЕрдкрдиे рдкुрдд्рд░-рдкुрдд्рд░ी рдХो рд╡ाрдкрд╕ рдЖрдиे рдХे рд▓िрдП рдХोрдИ рджрдмाрд╡ рдирд╣ीं рдмрдиाрддी рдФрд░ рд╡िрдХ्рдЯрд░ рдХे рдЕрд▓्рдк рдЬीрд╡рди рдоें рд░рд╕ рдШोрд▓рдиे рдХा рд╣рд░ рд╕рдо्рднрд╡ рдк्рд░рдпाрд╕ рдХрд░рддी рд╣ै।
рд╕ाрд╣िрдд्рдпрдХाрд░ рдЬो рднी рджेрдЦрддा рд╣ै рдФрд░ рдЕрдиुрднрд╡ рдХрд░рддा рд╣ै рдЙрд╕рдХा рдк्рд░рднाрд╡ рдиिрд╢्рдЪिрдд рд░ूрдк рд╕े рдЙрд╕рдХी рд░рдЪрдиाрдУं рдоें рдкрд░िрд▓рдХ्рд╖िрдд рд╣ोрддा рд╣ै। рд░ाрдЬрдЧोрдкाрд▓ рд╕िंрд╣ рд╡рд░्рдоा рдЬी рдиे рднी рдЕрдкрдиे рд╕рдШрди рдЕрдиुрднрд╡ рдФрд░ рдЕрдиुрднूрддिрдпों рдХा рдиिрдЪोреЬ рдпрд╣ाँ рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдХिрдпा рд╣ै। рд╕ंрдЧ्рд░рд╣ рдХे рдк्рд░ाрдХ्рдерди рдоें рдбॉ. рд░рд╡ीрди्рдж्рд░ рдХाрдд्рдпाрдпрди рдЬी рдиे рд╕рдЪ рд╣ी рд▓िрдЦा рд╣ै рдХि-
‘‘рд╕ंрдЧ्рд░рд╣ рдХी рдХрд╣ाрдиिрдпाँ рдЬीрд╡рди рдХी рд╕рд╣рдЬ рдЕрдиुрднूрддिрдпों рдФрд░ рдЕрднिрд╡्рдпрдХ्рддिрдпों рд╕े рд╕рд╣рдЬ рдЙрдж्рднूрдд рд╣ैं। рдпे рдХрд╣ाрдиिрдпाँ рд░ोрдЬрдорд░्рд░ा рдХी рдмेрдЪैрди рдХрд░рдиे рд╡ाрд▓ी рд╕рдЪ्рдЪाрдЗрдпों, рдХрдаोрд░ рдХ्рд░ूрд░рддाрдУं, рдЬрд░ूрд░рддों рдФрд░ рд╕рд╡ाрд▓ों рд╕े рд╣рдоें рд░ूрдмрд░ू рдХрд░ाрддी рд╣ैं।
рд╕ंрдЧ्рд░рд╣ рдХी рдк्рд░рдд्рдпेрдХ рдХрд╣ाрдиी рдкाрдардХ рдХो рд╕ोрдЪрдиे рдкрд░ рд╡िрд╡рд╢ рдХрд░рддी рд╣ै рдФрд░ рд╡рд░्рддрдоाрди рдпुрдЧ рдХी рдХुрд╕ंрдЧрддिрдпों рд╕े рд╕рдЪेрдд рднी рдХрд░рддी рдирдЬрд░ рдЖрддी рд╣ै। рдоुрдж्рд░рдг рдд्рд░ुрдЯिрд╣ीрди рдФрд░ рдЖрдХрд░्рд╖рдХ рд╣ै।
рд╣िрди्рджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдЬрдЧрдд рдоें рдХрд╣ाрдиी рд╕ंрдЧ्рд░рд╣ ‘рдЕрд░्рдерд╢ाрд╕्рдд्рд░ рдирд╣ीं рд╣ै рдк्рд░ेрдо’ рдХрд╣ाрдиी рд╕ंрдЧ्рд░рд╣ рдХा рднрд░рдкूрд░ рд╕्рд╡ाрдЧрдд рд╣ोрдЧा, рдРрд╕ा рд╕рд╣рдЬ рд╡िрд╢्рд╡ाрд╕ рд╣ै।

3 comments :

  1. рдЙрдд्рддрдо рд╕рдоीрдХ्рд╖ा рд╣ेрддु рдЖрджрд░рдгीрдп рдбॉ рджिрдиेрд╢ рдкाрдардХ'рд╢рд╢ि'рдЬी рдХे рд╕рдоाрд▓ोрдЪрдХ рд╡्рдпрдХ्рддिрдд्рд╡ рдХो рдХोрдЯि-рдХोрдЯि рдирдорди।

    ReplyDelete
  2. рд╡िрдж्рд╡ाрди рд▓ेрдЦрдХ рдиे рдкूрд░्рдгрддः рдЙрдЪिрдд рд▓िрдЦा рд╣ै, 'рдЕрд░्рдерд╢ाрд╕्рдд्рд░ рдирд╣ीं рд╣ै рдк्рд░ेрдо' । рд╕рдЪ рдоें рдк्рд░ेрдо рдЕрдкрдиे рдЖрдк рдоें рдПрдХ рджрд░्рд╢рди рд╢ाрд╕्рдд्рд░ рд╣ै। рд╕ुंрджрд░ рдХृрддि рд╣ेрддु рд╣ाрд░्рджिрдХ рдмрдзाрдИ।

    ReplyDelete
  3. рдЖрджрд░рдгीрдп рд╢्рд░ी рджिрдиेрд╢ рдкाрдардХ рд╢рд╢ि рдЬी рдж्рд╡ाрд░ा рдХी рдЧрдИ рд╕рдоीрдХ्рд╖ा рдмрд╣ुрдд рд╣ी рд╕рдд्рдпрдиिрд╖्рда рдЙрдд्рддрдо рд╕्рдкрд╖्рдЯ рдиिрд╖्рдкрдХ्рд╖ рд░ूрдк рд╕े рдХी рдЧрдИ рд╣ै рдХрд╣ाрдиी рдХी рд╕рднी рдмाрд░ीрдХिрдпों рдХो рдиिрдХाрд▓ рдХрд░ рд╕рднी рдмिंрджुрдУं рдкрд░ рдЧрд╣рдирддा рд╕े рд╡िрдЪाрд░ рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдХिрдП рдЧрдП рд╣ैं рд╕ाрджрд░ рд╕рд╣ृрджрдп рдЕрднिрд╡ाрджрди рдХрд░рддे рд╣ैं рдЖрджрд░рдгीрдп рд╕рдоीрдХ्рд╖рдХ рдЬी рдХो рд╕ाрде рд╣ी рд╡िрдж्рд╡ाрди рдХрд╣ाрдиीрдХाрд░ рдЖрджрд░рдгीрдп рд╢्рд░ी рд░ाрдо рдЧोрдкाрд▓ рд╡рд░्рдоा рдЬी рдХो рд╕ाрджрд░ рд╕рд╣ृрджрдп рдЕрднिрд╡ाрджрди рдХрд░рддे рд╣ैं। рджोрдиों рдХे рд▓िрдП рдмрд╣ुрдд рдмрд╣ुрдд рдзрди्рдпрд╡ाрдж।

    ReplyDelete

We welcome your comments related to the article and the topic being discussed. We expect the comments to be courteous, and respectful of the author and other commenters. Setu reserves the right to moderate, remove or reject comments that contain foul language, insult, hatred, personal information or indicate bad intention. The views expressed in comments reflect those of the commenter, not the official views of the Setu editorial board. рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рд░рдЪрдиा рд╕े рд╕рдо्рдмंрдзिрдд рд╢ाрд▓ीрди рд╕рдо्рд╡ाрдж рдХा рд╕्рд╡ाрдЧрдд рд╣ै।