рдЪाрд░ рдорд╣ाрдж्рд╡ीрдкों рдоें рдмिрдЦрд░ी рдирджी рд╕ी рдЕрдмाрдз рдЬीрд╡рди рдзाрд░ा: рдХैрд░ाрд▓ी рдорд╕ाрдЬ рдкाрд░्рд▓рд░

рдордзु рд╕ंрдзु

рдордзु рд╕ंрдзु

‘рдХैрд░ाрд▓ी рдорд╕ाрдЬ рдкाрд░्рд▓рд░’ рдЕрд░्рдЪрдиा рдкेрди्рдпूрд▓ी рдХा 2020 рдоें рднाрд░рддीрдп рдЬ्рдЮाрдирдкीрда рд╕े рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рдЪौрдеा рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рд╣ै। 2014 рдоें рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рдХрд╣ाрдиी ‘рдбेрд░िрдХ рдХी рддीрд░्рде рдпाрдд्рд░ा’ рдФрд░ 2016 рдоें рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рдЙрдкрди्рдпाрд╕ ‘рдкॉрд▓ рдХी рддीрд░्рдердпाрдд्рд░।‘ рдХे рдиाрдпрдХ рдбेрд░िрдХ/ рдкॉрд▓ рдХो рд╣рдо ‘рдХैрд░ाрд▓ी рдорд╕ाрдЬ рдкाрд░्рд▓рд░’ рдоें рджेрдЦрддे рд╣ैं। рдЗрд╕ рдЧ्рд▓ोрдмрд▓ рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдХी рдиाрдпिрдХा рдХो рддीрди рдмाрд░ рддрд▓ाрдХ рд▓ेрдиा рдкреЬрддा рд╣ै। рдЪाрд░ рд╢ाрджिрдпाँ рдХрд░рддी рд╣ै। рдПрд╢िрдпा, рдпूрд░ोрдк, рдЕрдл्рд░ीрдХा, рдЕрдоेрд░िрдХा рдЪाрд░ों рдорд╣ाрдж्рд╡ीрдкों рдоें рд╕рдордп-рд╕рдордп рдкрд░ рд░рд╣рддी рд╣ै। рд╣рд░ рдорд╣ाрдж्рд╡ीрдк рд╕े, рдЙрд╕рдХी рд╕ंрд╕्рдХृрддि рд╕े рд╕ीрдЦрддी рд╣ै। рдк्рд░рдХृрддि рд╕े рдЙрд╕े рд╡िрд╢ेрд╖ рдЬुреЬाрд╡ рд╣ै। рд╡рд╣ рдЬрд▓рдкрд░ी рд╣ै, рдХрдо्рдк्рдпूрдЯрд░  рд╡िрд╢ेрд╖рдЬ्рдЮ рд╣ै, рдорд╕ाрдЬ рдХी рдмाрд░ीрдХिрдпाँ рдЬाрдирддी рд╣ै। рдЖрд░्рдеिрдХ рд╕्рд╡ाрд╡рд▓ंрдмрди рдХे рд▓िрдП рдЙрд╕े рдорд╕ाрдЬ рдкाрд░्рд▓рд░ рдЦोрд▓рдиा рдкреЬрддा рд╣ै। рдЕрдкрдиे рдк्рд░рдердо рдЧ्рд░ाрд╣рдХ рдкॉрд▓ рдХो рдЬрдм рд╡рд╣ рдЕрдкрдиी рдХрд╣ाрдиी рд╕ुрдиाрддी рд╣ै рддो рдкॉрд▓ рдХो рд▓рдЧрддा рд╣ै рдХि рджोрдиों рдХे рдЬीрд╡рди рдХी рджुрд░्рдШрдЯрдиाрдУं рдоें рдПрдХрд░ूрдкрддा рдФрд░ рд╕рдоाрдирддा рд╣ै।  
‘рдХैрд░ाрд▓ी рдорд╕ाрдЬ рдкाрд░्рд▓рд░’ рдЕрд░्рдЪрдиा рдкेрди्рдпूрд▓ी рдХा 2020 рдоें рднाрд░рддीрдп рдЬ्рдЮाрдирдкीрда рд╕े рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рдЪौрдеा рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рд╣ै। рджेрд╣рд░ाрджूрди рдХी рдЕрд░्рдЪрдиा 1987 рдоें рд╡िрд╡ाрд╣ोрдкрд░ाрди्рдд рдоुंрдмрдИ рдФрд░ рдлिрд░ 1997 рдоें рдбेрди्рдоाрд░्рдХ рдкрд╣ुँрдЪी। ‘рдХैрд░ाрд▓ी рдорд╕ाрдЬ рдкाрд░्рд▓рд░’ рд╕े рдкрд╣рд▓े рдЙрдирдХे рдЙрдкрди्рдпाрд╕ ‘рдкрд░िрд╡рд░्рддрди’ (2003), ‘рд╡ेрдпрд░ рдбू рдЖрдИ рдмिрд▓ांрдЧ’ (2010) рдФрд░ ‘рдкॉрд▓ рдХी рддीрд░्рдердпाрдд्рд░ा’ (2016) рдЖ рдЪुрдХे рд╣ैं। рдЕрд░्рдЪрдиा рдкेрди्рдпूрд▓ी рдХे рдкрдЪ्рдЪाрд╕ рд╕े рдЕрдзिрдХ рд▓ेрдЦ, рдХрд╣ाрдиिрдпाँ, рдХрд╡िрддाрдпें рдФрд░ рд╕ाрдХ्рд╖ाрдд्рдХाрд░ рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рд╣ो рдЪुрдХे рд╣ैं। рдЙрдирдХे рдХрд╣ाрдиी рд╕ंрдЧ्рд░рд╣ ‘рд╣ाрдИрд╡े рдИ 47’ 2018 рдоें рдФрд░ ‘рдХिрддрдиी рдоाрдпें рд╣ैं рдоेрд░ी’ 2019 рдоें рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рд╣ुрдП। рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдбेрдиिрд╢ рд▓ेрдЦिрдХा рдХाрд░ेрди рдм्рд▓िрдХ्рд╖рдг рдХी рд░рдЪрдиाрдУं рдХा рд╣िрди्рджी рдоें рдЕрдиुрд╡ाрдж рднी рдХिрдпा рд╣ै। 

рд╕िрддрдо्рдмрд░ 2014 рдХी рд╣ंрд╕ рдкрдд्рд░िрдХा рдоें рдЕрд░्рдЪрдиा рдкेрди्рдпूрд▓ी рдХी рдПрдХ рдХрд╣ाрдиी рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рд╣ुрдИ рдеी-‘рдбेрд░िрдХ рдХी рддीрд░्рде рдпाрдд्рд░ा’। 2016 рдоें рд╡рд╣ी рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдХा рд░ूрдк рд▓ेрдХрд░ ‘рдкॉрд▓ рдХी рддीрд░्рдердпाрдд्рд░।‘ рдмрди рдкाрдардХों рдХे рд╕рдордХ्рд╖ рдкрд╣ुँрдЪी, рдЬिрд╕े ‘рдлेрдоिрдиा рд╕рд░्рд╡े’ рдиे 2016 рдХे рджрд╕ рд╕рд░्рд╡рд╢्рд░ेрд╖्рда рдЙрдкрди्рдпाрд╕ों рдоें рдПрдХ рдШोрд╖िрдд рдХिрдпा। рдЙрд╕ी рдкॉрд▓ рдХो рд╣рдо ‘рдХैрд░ाрд▓ी рдорд╕ाрдЬ рдкाрд░्рд▓рд░’ рдоें рджेрдЦрддे рд╣ैं। рд╡рд╣ рдиाрдпिрдХा рдиैрди्рд╕ी рдХे рдорд╕ाрдЬ рдкाрд░्рд▓рд░ рдХा рдк्рд░рдердо рдЧ्рд░ाрд╣рдХ, рдоिрдд्рд░рд╡рдд рдХрдеाрд╢्рд░ोрддा, рдФрд░ рдмाрдж рдоें рдЪрддुрд░्рде рдкрддि рдмрдирддा рд╣ै। рдЗрд╕ рдоाрд▓िрд╢ рдХा рдк्рд░рд╢िрдХ्рд╖рдг рдиैрди्рд╕ी рдиे рдЕрдл्рд░ीрдХрди рдоौрд░ीрди рдФрд░ рдмैंрдЧрд▓ोрд░ рдХे рд╡ेрдгुрдЧोрдкाрд▓ рдиांрдмिрдпाрд░  рд╕े рд▓िрдпा рд╣ै।    

рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдоें рдЖрд░ंрдн рдФрд░ рдЙрдкрд╕ंрд╣ाрд░ рдХे рдЕрддिрд░िрдХ्рдд рдЧ्рдпाрд░рд╣ рд╢ीрд░्рд╖рдХ рд╣ैं-1. рднाрд░рдд (рдПрд╢िрдпा) 2. рдХेрди्рдпा (рдЕрдл्рд░ीрдХा) 3. рдбेрдирдоाрд░्рдХ (рдпूрд░ोрдк) 4. рднाрд░рдд (рдПрд╢िрдпा) 5. рдбेрдирдоाрд░्рдХ (рдпूрд░ोрдк) 6. рд╕ंрдпुрдХ्рдд рд░ाрдЬ्рдп рдЕрдоेрд░िрдХा (рдЙрдд्рддрд░ी рдЕрдоेрд░िрдХा) 7. рдбेрдирдоाрд░्рдХ (рдпूрд░ोрдк) 8. рднाрд░рдд (рдПрд╢िрдпा) 9. рдбेрдирдоाрд░्рдХ (рдпूрд░ोрдк) 10. рдмрд╣рд░ीрди рдФрд░ рдХрддрд░ (рдЕрд░рдм рдЬрдЧрдд) 11. рдбेрдирдоाрд░्рдХ (рдпूрд░ोрдк)। 
рдЕрд░्рдЪрдиा рдкेрди्рдпूрд▓ी рдиे рдЗрд╕े рдЧ्рд▓ोрдмрд▓ рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдХрд╣ा рд╣ै। рдПрд╢िрдпा-рднाрд░рдд рдХे рдХेрд░рд▓ рдХी рдмाрдЗрд╕-рддेрдИрд╕ рд╡рд░्рд╖ीрдп рдиैрди्рд╕ी 1985 рдоें рд╡िрд╡ाрд╣ोрдкрд░ाрди्рдд рдЕрдкрдиे рдкाрджрд░ी рдХिрди्рддु рдЕрдзрд░्рдоी рдкрддि рдЕрдм्рд░ाрд╣рдо рдФрд░ рдЧोрджी рдХे рдмрдЪ्рдЪे рдХे рд╕ाрде рдкूрд░्рд╡ी рдЕрдл्рд░ीрдХी рджेрд╢ рдХेрди्рдпा рдХे рд╕ाрдЧрд░ рддрдЯीрдп рдирдЧрд░ рдоोрдо्рдмाрд╕ा рдкрд╣ुँрдЪрддी рд╣ै, рдЬрдмрдХि рдЙрд╕рдХा рджूрд╕рд░ा рдкрддि рд▓ाрд░्рд╕ рд╣ैрдирд╕рди рд╡िрд╢्рд╡ рдХे рд╕рдоृрдж्рдз рдорд╣ाрдж्рд╡ीрдк рдпूрд░ोрдк рдХे рдкрдЪ्рдЪाрд╕ рджेрд╢ों рдоें рд╕े рдПрдХ рдЫोрдЯे рд╕े рд░рдИрд╕ рджेрд╢ рдбेрдирдоाрд░्рдХ рд╕े рд╣ै। рддीрд╕рд░े рдл्рд░ांрд╕ीрд╕ी рдкрддि рдоाрд░्рдХो рдХे рд╕ाрде рд╡рд╣ реЮ्рд░ांрд╕, рдЕрдоेрд░िрдХा рдФрд░ рдмैंрдЧрд▓ोрд░ рдЬाрддी рд╣ै। рдЕंрддрдд: рд╡рд╣ рдбेрдирдоाрд░्рдХ рдоें рдЕрдкрдиा рдорд╕ाрдЬ рдкाрд░्рд▓рд░ рдмрдиाрддी рд╣ै рдФрд░ рдЪौрдеे рдкрддि рдкॉрд▓ рдФрд░ рдмेрдЯे рдЖрд░्рдпрд░ рдХे рд╕ाрде рд╡рд╣ीं рдмрд╕ рдЬाрддी рд╣ै। рдпाрдиी рдХрдеा рдЪाрд░ рдорд╣ाрдж्рд╡ीрдкों рддрдХ рдлैрд▓ी рд╣ै। рд╣рд░ рдмाрд░ рдкрддि рдмрджрд▓рдиे рдХे рд╕ाрде рдиैрди्рд╕ी рдХो рджेрд╢ рднी рдмрджрд▓рдиा рдкреЬрддा рд╣ै। рдЙрд╕рдХा рдиाрдо рднी рд╣рд░ рдмाрд░ рдмрджрд▓рддा рд╣ै-рдиैрди्рд╕ी рдоैрде्рдпू, рдиैрди्рд╕ी рдХोрдХ्рдХрди, рдиैрди्рд╕ी рд╣ैрди्рд╕рди, рдиैрди्рд╕ी рд▓ेрд░ाрдп, рдиैрди्рд╕ी рдоैрде्рдпू, рдиैрди्рд╕ी рдкॉрд▓। рдмेрдЯा рдЬोрд╢ुрдЖ рдкрд╣рд▓े рдкिрддा рдХे рд╕ाрде рдоोрдо्рдмाрд╕ा рдФрд░ рдиैрд░ोрдмी рдоें рд░рд╣рддा рд╣ै рдФрд░ рдлिрд░ рдХैрдиेрдбा рдоें рдкреЭाрдИ рдХрд░рдиे рдкрд╣ुँрдЪ рдЬाрддा рд╣ै। рдмрд╣рди рд░ेрдЪрди рдПрд╢िрдпा рдХे рдмрд╣рд░ीрди рдХी рд░ाрдЬрдзाрдиी рдордиाрдкा рдФрд░ рднाрдИ рдЬाрд░्рдЬ рдХрддрд░ рдХी рд░ाрдЬрдзाрдиी рджोрд╣ा рдоें рдмрд╕े рд╣ैं। рдиैрди्рд╕ी рднी рд░ेрдЪрд▓ рдХे рдмेрдЯे рдХी рд╢ाрджी рдкрд░ рдордиाрдкा рдФрд░ рднाрдИ рдХे рдкाрд╕ рдХрддрд░ рдЖрддी рд╣ै। рдоौрд░ीрди рдХेрди्рдпा рдХे рдоोрдо्рдмाрд╕ा рдпाрдиी рдЕрдл्рд░ीрдХा рдорд╣ाрдж्рд╡ीрдк рд╕े рд╣ै। рдоौрд░ीрди рдХे рдмेрдЯे рдЕрдоेрд░िрдХा рдоें рд╣ैं। рдкुрдд्рд░ों рдХे рдХाрд░рдг рдЕрдоेрд░िрдХा рдЖрдиा рдЬाрдиा рдмрдиा рд╣ी рд░рд╣рддा рд╣ै। рдПрд╢िрдпा рдХे рднी рдХुрдЫ рджेрд╢ рдШूрдо рдЪुрдХी рд╣ै। рдкрддि рдХे рд╕ाрде рднाрд░рдд рдпाрдд्рд░ा рднी рдХрд░ рдЪुрдХी рд╣ै। рдоाрд░्рдХो рдХी рджाрджी рдкोрд▓ैंрдб рд╕े рд╣ै।
 
рдиैрди्рд╕ी рдЬिрд╕ рджेрд╢ рд╕े рд╣ै, рд╡рд╣ाँ рд╡िрд╡ाрд╣ рдЖрдЬीрд╡рди рдиिрд░्рд╡рд╣рди рдХा рд╕ंрдХрд▓्рдк рд╣ै। рддрд▓ाрдХ рдХी рджрд░ рджो рдк्рд░рддिрд╢рдд рд╣ै। рддрд▓ाрдХ рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд░ूрдк рд╕े рдПрдХ рдзрдм्рдмा рд╣ै рдФрд░ рдЗрд╕рдХी рд╡ैрдзाрдиिрдХ рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा рднी рд╕ुрдЧрдо рдирд╣ीं рд╣ै। рд╕्рдд्рд░ी рдХे рд▓िрдП рд╡िрд╡ाрд╣ рдХा рд░рдХ्рд╖ा рдХрд╡рдЪ рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ реЫрд░ूрд░рдд рд╣ै। рдлिрд░ рднी рдпрд╣ рдкрд╣рд▓े рдкрддि рдЕрдм्рд░ाрд╣рдо рдХोрдХ्рдХрди рд╕े рд╢ाрджी рдХे рдиौ рд╡рд░्рд╖ рдХे рдмाрдж, рджूрд╕рд░े рдкрддि рд▓ाрд░्рд╕ рд╕े рдЖрда рд╡рд░्рд╖ рдмाрдж рдФрд░ рддीрд╕рд░े рдоाрд░्рдХो рд╕े рд╕ाрдд рд╡рд░्рд╖ рдмाрд░ рддрд▓ाрдХ рд▓ेрддी рд╣ै। рдХ्рдпोंрдХि рдкрд╣рд▓े рдкрддि рдиे рдЙрд╕рдХे рд╕ाрде рдЫрд▓ рдХिрдпा, рд╡рд╣ рдзрд░्рдо рдЧुрд░ु/ рдкाрджрд░ी рд╣ोрдХрд░ рднी рдордиोрд░ोрдЧी рдХी рд╣рдж рддрдХ рдФрд░рддрдмाрдЬ, рд╡्рдпрднिрдЪाрд░ी рдиिрдХрд▓ा, рджूрд╕рд░े рдиे рд╕рдн्рдп рджेрд╢ рдбेрдирдоाрд░्рдХ рдХा рд╣ोрдХрд░ рднी рдоाрд░ा-рдкीрдЯा, рддीрд╕рд░े рдл्рд░ांрд╕ीрд╕ी рдиे рд░рдИрд╕ рдЦाрдирджाрди рд╕े рд╣ोрдХрд░ рднी рдПрдХ-рдПрдХ рдкैрд╕े рдХे рд▓िрдП рддрд░рд╕ा рджिрдпा। рд╣рд░ рдирдИ рд╢ाрджी рдХे рдмाрдж рдЙрд╕े рд▓рдЧрддा рдХि рд╡рд░्рддрдоाрди рдкрддि рд╕े рдкिрдЫрд▓ा рдкрддि рдХрд╣ीं рдмेрд╣рддрд░ рдеा। 

рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдПрдХрд▓ рдкрд░िрд╡ाрд░ рдХे рдмीрдЪ рдЖрдИ рджрд░ाрд░ों рдХे рдиिрд╖्рдХрд░्рд╖ рд╕्рд╡рд░ूрдк рдХрд╣рддा рд╣ै рдХि рджाрдо्рдкрдд्рдп рд╕рдо्рдмрди्рдзों рдХो ‘рдлॉрд░ рдЧ्рд░ंрдЯेрдб’ рдирд╣ीं рд▓िрдпा рдЬा рд╕рдХрддा। рд╕рдо्рдмрди्рдзों рдХो рдмрдиाрдП рд░рдЦрдиे рдХी рдЪाрд╣ рдФрд░ рдХोрд╢िрд╢ рджोрдиों рддрд░рдл рд╕े рд╣ोрдиी рдЪाрд╣िрдП। рд╣рд░ рд╕рдорд╕्рдпा рдХो рдоिрд▓-рдмैрдардХрд░ рд╕ुрд▓рдЭाрдпा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै। рдПрдХ-рджो-рддीрди-рдЪाрд░ рд╢ाрджिрдпाँ рдХрд░рдиे рд╡ाрд▓ी рд╕्рдд्рд░ी рдХी рд╕рдорд╕्рдпाрдПँ рдФрд░ рд╕ंрдШрд░्рд╖ рдХрд╣ीं рджुрд╖्рдХрд░ рд╣ै। рд╕рдоाрдЬ рдФрд░ рдкрд░िрд╡ाрд░ рдоें рд╕्рдеिрддि рднी рд╕ाрдоाрди्рдп рдирд╣ीं рд░рд╣рддी। рдЕрдкрдиों рдХे рд╕ाрде рд╣ी рдЙрд╕े рдмाрд░-рдмाрд░ рдиीрдо рдХी рдкрдд्рддिрдпाँ рдЪрдмाрдиी рдкреЬрддी рд╣ैं। рдкрддि рдмрджрд▓рдиे рдХे рд╕ाрде-рд╕ाрде рдЬीрд╡рди рднी рдмрджрд▓ рдЬाрддा рд╣ै। рдЕрдкрдиी рдЦुрд╢ी рдХी рддрд▓ाрд╢ рдоें рднрдЯрдХ рд░рд╣ी рд╕्рдд्рд░ी рдиैрддिрдХрддा рдХे рдоुрдЦौрдЯे рдирд╣ीं рд▓рдЧा рд╕рдХрддी। рдиिрдпрддि рдиे рдиैрди्рд╕ी рдж्рд░ोрдкрджी рдХा рджूрд╕рд░ा рд╕ंрд╕्рдХाрд░рдг рдмрдиा рджिрдпा। рдиैрди्рд╕ी рдпрд╣ рднी рднूрд▓ рдЬाрддी рд╣ै рдХि рдЙрд╕рдХे рдмेрдЯों рдХी рдЦुрд╢ी рдХ्рдпा рд╣ै। рд╡рд╣ рдХैрдиेрдбा рдЬोрд╢ुрдЖ рдХे рдкाрд╕ рдЖрддी рд╣ै, рдкрд░ рдорд╣рд╕ूрд╕рддी рд╣ै рдХि рдмेрдЯा рдЙрд╕рдХे рдкाрд╕ рд╣ोрдХрд░ рднी рдХिрддрдиी рджूрд░ рд╣ै। рдЕрдкрдиे рдмेрдЯों рдиे рднी рдЙрд╕े рдХोрд╕рдиे рд╕े рдирд╣ीं рдмрдЦ्рд╢ा। рдЬोрд╢ुрдЖ рдЕрдХрд╕рд░ рдЧुрдирдЧुрдиाрддा рд░рд╣рддा рд╣ै, “рдЬрдм рднी рдЬी рдЪाрд╣े рдирдИ рджुрдиिрдпा рдмрд╕ा рд▓ेрддे рд╣ैं рд▓ोрдЧ---рдПрдХ рдЪेрд╣рд░े рдкрд░ рдХрдИ рдЪेрд╣рд░े рдЪреЭा рд▓ेрддे рд╣ै рд▓ोрдЧ।” рдЬोрд╢ुрдЖ рдХे рд▓िрдП рдХрднी рд▓ाрд░्рд╕ рдФрд░ рдХрднी рдоाрд░्рдХो-рд╕ौрддेрд▓े рдкिрддाрдУं рдХो рдоाँ рдХे рдШрд░ рдоें рдЭेрд▓рдиा рдХाрдлी рдХрдаिрди рд╣ै। рдкाрдкा рдХा рдЕрдкрдиी рдЧрд░्рд▓्рд╕ рдФрд░ рджाрд░ू рдоें рдорд╕्рдд рд░рд╣рдиे рд╕े рдЙрд╕े рдХोрдИ рдлрд░्рдХ рдирд╣ीं рдкреЬрддा, рдХ्рдпोंрдХि рдХिрд╕ी рдФрд░рдд рдХो рд╕ौрддेрд▓ी рдоाँ рдмрдиा рд╡े рдЙрд╕рдХे рдШрд░ рдирд╣ीं рд▓ाрдпे рдФрд░ рдмेрдЯे рдХे рд╕ंрд░рдХ्рд╖рдг рдХे рдк्рд░рддि рд╡े рдЕрдкрдиा рдкूрд░ा рдЙрдд्рддрд░рджाрдпिрдд्рд╡ рдиिрднा рд░рд╣े рд╣ैं। рдЫोрдЯा рдмेрдЯा рдиीрд▓ рднी рдоाँ рдХे рдкाрд╕ рдирд╣ीं рдкिрддा рдоाрд░्рдХो рдХे рдкाрд╕ рд░рд╣рдиा рдкрд╕ंрдж рдХрд░рддा рд╣ै। рдЬрдмрдХि рдоाँ рдХी рд╕्рдеिрддि рдпрд╣ рд╣ै-“рдХोрдИ рд╣рдорджрд░्рдж рдирд╣ीं рджрд░्рдж рдоेрд░ा рд╕ाрдпा рд╣ै। рд╣ँрд╕рдиे рдХी рдЪाрд╣ рдиे рдХिрддрдиा рдоुрдЭे рд░ुрд▓ाрдпा рд╣ै।“  

 рдпрд╣ рдк्рд░рд╡ाрд╕ी рд╕्рдд्рд░ी рдХी рдХрд╣ाрдиी рд╣ै। рд╣рд░ рдк्рд░рд╡ाрд╕рди рдЙрд╕ рдкрд░ рд╡िрд╕्рдеाрдкрди рдмрдирдХрд░ рд╣ी рдЯूрдЯрддा рд╣ै। рдк्рд░рд╡ाрд╕рди рдХे рдХाрд░рдгों рдкрд░ рдЕрд░्рдЪрдиा рдкेрди्рдпूрд▓ी рдХрд╣рддी рд╣ै, “рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдХे рдХाрд▓ рдЦंрдбों рдоें рддрд░рд╣-рддрд░рд╣ рдХे рдк्рд░рд╡ाрд╕рди рдЬुреЬे рд╣ैं-рдЕрди्рд╡ेрд╖рдг-рдЬाрдирдХाрд░ी рдпा рд╕ंрд╕ाрдзрдиों рдХी рдЦोрдЬ рдХे рдЙрдж्рджेрд╢्рдп рдХे рд▓िрдП рдк्рд░рд╡ाрд╕рди, рдзрд░्рдо рдк्рд░рдЪाрд░ рдХे рд▓िрдП рдк्рд░рд╡ाрд╕рди, рд╕ुрд░рдХ्рд╖ा рд╣ेрддु рдк्рд░рд╡ाрд╕рди, рд╡्рдпाрд╡рд╕ाрдпिрдХ рдк्рд░рд╡ाрд╕рди, рд╢ैрдХ्рд╖िрдХ рдк्рд░рд╡ाрд╕рди......। рд╕्рдкाрдЙрд╕ рдоाрдЗрдЧ्рд░ेрд╢рди рднी рд╣ोрддा рд╣ै।”  рдиैрди्рд╕ी рдХा рдк्рд░рд╡ाрд╕рди рд╕्рдкाрдЙрд╕ рдк्рд░рд╡ाрд╕рди рд╣ै।

 рдХेрд░рд▓ рдпाрдиी рдкрд╣ाреЬों рдФрд░ рд╕рдоुрдж्рд░ рдХे рд╕ाрд╣рдЪрд░्рдп рдоें рдкрд▓ी рдмреЭी рдиैрди्рд╕ी рдк्рд░рдХृрддि рд╕े рд╡िрд╢ेрд╖ рдЕрдиुрд░ाрдЧ рд░рдЦрддी рд╣ै। рдЙрд╕рдХा рдЧृрд╣рдирдЧрд░ рдорд▓्рд▓рдкुрд░рдо рдЫोрдЯी рдкрд╣ाреЬिрдпों рдФрд░ рдЯीрд▓ों рдХा рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рд╣ै। рддीрди рдирджिрдпां рдЪेрд▓िрдпाрд░, рдХाрдбрд▓рдХुंрдбी рдФрд░ рднрд░рддрднुрдЬा рдпрд╣ाँ рдмрд╣рддी рд╣ैं। рдкрддि рдХोрд▓्рд▓рдо рдХे рд╕ैंрдЯ рдеाрдорд╕ рдЪрд░्рдЪ рдоें рдкाрджрд░ी рд╣ै। рдпрд╣ рдЕрд░рдмрд╕ाрдЧрд░ рдХे рддрдЯ рдкрд░ рдЕрд╖्рдЯрдоुрдЦी рдЭीрд▓ рдХे рдиिрдХрдЯ рдмрд╕ा рдмрди्рджрд░рдЧाрд╣ рд╢рд╣рд░ рд╣ै। рд╕рдоुрдж्рд░, рдЭीрд▓, рдоैрджाрди, рдкрд╣ाреЬ, рдирджिрдпां, рдмैрдХ рд╡ाрдЯрд░, рдШрдиे рдЬंрдЧрд▓-рд╣рд░ рджृрд╢्рдп рдпрд╣ाँ рдоौрдЬूрдж рд╣ै। рдиैрди्рд╕ी рдХा рдкाрдиी рдХे рдк्рд░рддि рдк्рд░ेрдо рдЙрд╕े рддैрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рдк्рд░ेрд░िрдд рдХрд░рддा рд╣ै рдФрд░ рдХोрдЪ рд╡ेрдж рд╡िрд▓ाрд╕ рдХा рдк्рд░рд╢िрдХ्рд╖рдг рдЙрд╕े рддैрд░ाрдХी рдПрдХ्рд╕рдкрд░्рдЯ рдмрдиा рджेрддा рд╣ै। рд╕рдоुрдж्рд░ рдХे рдЦाрд░े рдкाрдиी рдоें рддैрд░рдиा рдЙрд╕े рддрдиाрд╡ рдоुрдХ्рдд рдХрд░рддा рд╣ै। рд▓ोрдЧ рдЙрд╕े рд▓рд╣рд░ों рдХी рдмेрдЯी рдХрд╣рддे рд╣ैं। рд╡рд╣ рдирджी рд╣ोрдиा рдЪाрд╣рддी рд╣ै। рдЕрдмाрдз рдЧрддि рд╕े рдмрд╣рдиा рдЪाрд╣рддी рд╣ै। рджिрд╕рдо्рдмрд░ рдХी рдХреЬाрдХे рдХी рдаंрдб рдоें рд╡рд╣ рдбेрди्рдоाрд░्рдХ рдХे рдмрд░्рдлीрд▓े рд╕рдоुрдж्рд░ рдоें рднी рддैрд░рдиे рдХा рдЖрдиंрдж рд▓ेрддी рд╣ै। рдЪाрд╣рддी рд╣ै рдХि рдмेрдЯा рдЬोрд╢ рдЕंрддрд░्рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рд╕्рддрд░ рдХा рддैрд░ाрдХ рдмрди рдУрд▓ंрдкिрдХ рдоें рднाрдЧ рд▓े। рдПрд▓ोрд╡ेрд░ा рдХे рд░рд╕ीрд▓े, рдЧूрджेрджाрд░ рдкौрдзों рдХे рдк्рд░рддि рднी рдиैрди्рд╕ी рдХा рд╕्рдеाрдпी рдЕрдиुрд░ाрдЧ рд╣ै, рдПрд▓ोрд╡ेрд░ा рдЙрд╕рдХा рдЬрдиूрди рд╣ै, рдкрд░рдо рдоिрдд्рд░ рд╣ै। рдЗрд╕рдХी рдЕрдиेрдХ рдк्рд░рдЬाрддिрдпाँ рдЙрд╕рдХे рд╣рд░ рдШрд░ рдоें рд╣ी рдирд╣ीं, рдкाрд░्рд▓рд░ рдоें рднी рдпрд╣ рдоौрдЬूрдж рд╣ैं। рдоाрд░्рдХो рдХे рдкिрддा рдХे рдЕंрдЧूрд░ों рдХे рдмाрдЧ рд╣ैं। рдиीрдиा рдХो рднी рдкेреЬ-рдкौрдзों рд╕े рдмрд╣ुрдд рдк्рдпाрд░ рд╣ै।

 рдиैрди्рд╕ी рдиे рдЪाрд░ рдорд╣ाрдж्рд╡ीрдкों рдоें рдЬिंрджрдЧी рдЬी рд╣ै рдФрд░ рдорд╣рд╕ूрд╕ рдХिрдпा рд╣ै рдХि рджुрдиिрдпा рдХी рд╕ंрд╕्рдХृрддिрдпों рдоें рдЬिрддрдиी рднिрди्рдирддा рд╣ै, рдЙрд╕рд╕े рдХрд╣ीं рдЕрдзिрдХ рд╕рдоाрдирддा рд╣ै। рдПрдХ рджूрд╕рд░े рдХे рд▓िрдП рдЖрджрд░ рдФрд░ рдЕрдкрдиाрдкрди рджिрдЦाрдУ рддो рд╕рднी рдЕрдкрдиे рд╣ो рдЬाрддे рд╣ैं। рдЗрди рдмрд╣ुрд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рджेрд╢ों рдиे рдЙрд╕рдХे рдХ्рд╖िрддिрдЬ рдХो рд╡िрд╕्рддाрд░ рд╣ी рджिрдпा। рд╡рд╣ рднाрд░рддीрдп рдИрд╕ाрдИ рд╣ै। рдорд▓рдк्рдкुрд░рдо рдоें рдЬрд╣ाँ рдиैрди्рд╕ी рдХा рдШрд░ рд╣ै рд╡рд╣ाँ рд╕ुрдмрд╣-рд╢ाрдо рдоंрджिрд░ рдХे рдШंрдЯे рдХी рдЯрдирдЯрдиाрд╣рдЯ рдФрд░ рдорд╕्рдЬिрдж рдХी рдЕреЫाрди рдХी рдЖрд╡ाрдЬें рд╕ुрдиाрдИ рджेрддी рд╣ैं। рдк्рд░ोрдЯेрд╕्рдЯेंрдЯ рдЪрд░्рдЪ рднी рдкाрд╕ рд╣ी рд╣ै। рдИрд╕ाрдИ рдХे рдЗрд▓ाрд╡ा рд╡рд╣ рдЗрд╕्рд▓ाрдоी рддौрд░-рддрд░ीрдХों рдФрд░ рд╣िрди्рджू рд░ीрддि-рд░िрд╡ाрдЬों рд╕े рднी рдкрд░िрдЪिрдд рд╣ै। рджीрдкाрд╡рд▓ी, рдУрдгрдо, рд░рдордЬाрди, рдмреШрд░ीрдж, рдХ्рд░िрд╕рдорд╕, рдИрд╕्рдЯрд░-рд╕рднी рдд्рдпोрд╣ाрд░ рдЙрд╕рдХे рдоुрд╣рд▓्рд▓े рдоें рдордиाрдП рдЬाрддे рд╣ैं। рдирдоीрд░ा, рд╕рдХीрдиा, рд╡िрд▓्рд╕ी, рдоैрд░ी, рдЗрди्рджु, рдЙрд╕рдХी рд╕рдЦिрдпाँ рд╣ैं। рддीрдиों рд╕ंрд╕्рдХृрддिрдпों рдХा рдпрд╣ाँ рдоेрд▓ рджिрдЦाрдИ рджेрддा рд╣ै। рдкाрджрд░ी рдХी рдкрдд्рдиी рд╣ोрдиे рдФрд░ рдЪрд░्рдЪ рдкрд░िрд╕рд░ рдоें рдЖрд╡ाрд╕ рд╣ोрдиे рдХे рдиाрддे рдмрдкрддिрд╕्рдоा, рдИрд╕्рдЯрд░, рдХ्рд░िрд╕рдорд╕ рдЙрд╕рдХे рдЬीрд╡рди рдХा рдЕрднिрди्рди рдЕंрдЧ рд╣ैं। рдмैंрдЧрд▓ोрд░े рдХे рдЬौрд╣рд░ी рдкрд░िрд╡ाрд░ рдоें рд╣рд░ рддीрдЬ рдд्рдпोрд╣ाрд░ рдкрд░ рдоंрдд्рд░, рдкूрдЬрди, рд╣рд╡рди, рдХрдеा, рдХीрд░्рддрди рдЪрд▓рддे рд╣ी рд░рд╣рддे рд╣ैं। рдЬрдмрдХि рдЙрд╕рдХे рдкрддि рд▓ाрд░्рд╕, рдоाрд░्рдХो рдФрд░ рдкॉрд▓ рдпूрд░ोрдкिрдпрди рдИрд╕ाрдИ рд╣ै।

рднाрд░рддीрдп рд╕ंрд╕्рдХृрддि рдоें рд╣рд░ рд░िрд╢्рддे рдХे рд▓िрдП рдПрдХ рдиाрдо рд╣ोрддा рд╣ै। (рдХेрд░рд▓) рдоाँ-рдЕрдо्рдоा, рдкिрддा-рдЕрдк्рдкा, рдоाँ рдХी рдмрд╣рди-рдХुрдЬрдо्рдоा, рдкिрддा рдХा рднाрдИ рдкाрдкुрди, рдкिрддा рдХे рднाрдИ рдХी рдкрдд्рдиी-рдЪेрд░िрдЕрдо्рдоा, рдоौрд╕ा-рдЕрдо्рдоाрдЪрди -рдЬрдм рдХि рд╡िрдХрд╕िрдд рдФрд░ рд╕рдн्рдп рдоाрдиे рдЬाрдиे рд╡ाрд▓े рдкрд╢्рдЪिрдо рдоें рд╕рдм рдХो рдиाрдо рд╕े рдкुрдХाрд░рддे рд╣ैं। рд╣ाँ! рдбेрди्рдоाрд░्рдХ рдоें рд▓ाрд░्рд╕ рдоाँ рдХो рдоुрдЖ рдФрд░ рдиाрдиी рдХो рдоुрдЖрдоुрдЖ рдмुрд▓ाрддा рд╣ै। рдпूрд░ोрдк рдФрд░ рдЕрдоेрд░िрдХा рдоें рдирдЬрджीрдХी рд░िрд╢्рддेрджाрд░ों рд╕े рдоिрд▓рдиे рдХे рд▓िрдП рднी рдЙрдирдХी рдЗрдЬाрдЬрдд рд▓ेрдиी рдкреЬрддी рд╣ै, рд▓ोрдЧ рдЕрдкрдиी рдк्рд░ाрдЗрд╡ेрд╕ी рдХो рдмрд╣ुрдд рдорд╣рдд्рдд्рд╡ рджेрддे рд╣ैं। рдЬрдмрдХि рднाрд░рдд рдФрд░ рдЕрдл्рд░ीрдХा рдоें рдмреЬे рдмूреЭे рдкрд░िрд╡ाрд░ рдХे рдХेंрдж्рд░ рдоें рд░рд╣рдиा рдЪाрд╣рддे рд╣ैं।

рдоृрдд्рдпु рдФрд░ рд╢ाрджी рдХे рд╕ंрд╕्рдХाрд░ рднी рдЪिрдд्рд░िрдд рд╣ैं। рдЕрдк्рдкा рдХी рдоृрдд्рдпु рдХे рдЪौрд╣рджрд╡ें рджिрди рдЪрд░्рдЪ рдоें рд╕рднी рдЗрд╖्рдЯ рдоिрдд्рд░ों рдХो рд╢ाрдХाрд╣ाрд░ी рдоृрдд्рдпुрднोрдЬ рджिрдпा рдЬाрддा рд╣ै। рдбेрдирдоाрд░्рдХ рдоें рдпूं рддो рд╕ंрд╕्рдХाрд░ рдХे рд▓िрдП рдкैрдХेрдЬ рд╣ोрддे рд╣ैं, рдлिрд░ рднी рдХрдИ рд░рд╕्рдоें рдЦुрдж рдиिрднाрдиी рдкреЬрддी рд╣ैं। рд▓ोрдЧ рдХाрд▓े рдХрдкреЬे рдкрд╣рди рдХрд░ рдЖрддे рд╣ैं рдФрд░ рдк्рд░рд╢рд╕्рддि рднी рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдХी рдЬाрддी рд╣ै।

рдЖрдЬ рдиैрди्рд╕ी рд╕्рдХрд░्рдЯ, рдоिрдбी, рдЬींрд╕ рдкрд╣рдирддी рд╣ै। рдЕрдкрдиी рдкрд╣рд▓ी рд╢ाрджी рдоें рдиैрди्рд╕ी рдЕрдкрдиी рд╕ुрдирд╣рд░े рдмाрд░्рдбрд░ рд╡ाрд▓ी рд╕реЮेрдж рд╕ाреЬी рдкрд╣рдирддी рд╣ै। рд╡िрд▓्рд╕ी рдЙрд╕рдХी рдл्рд▓ाрд╡рд░ рдЧрд░्рд▓ рдмрдирддी рд╣ै। рджूрд╕рд░ी рд╢ाрджी рдоें рд╕реЮेрдж рдЧाрдЙрди рдкрд╣рдирддी рд╣ै рдФрд░ рд╕िрд░ рдкрд░ рдЭीрдиा рд╕реЮेрдж рдШूँрдШрдЯ।  рддीрд╕рд░ी рд╢ाрджी рдоें рд╕реЮेрдж рдЧाрдЙрди, рд╕िрд░ рдкрд░ рдлूрд▓ों рдХी рдоाрд▓ा рдФрд░ рдоाрд░्рдХो рдФрд░ рдиैрди्рд╕ी рдХे рд╕िрд░ рдкрд░ рдЪोрдХोрд░ рд░ेрд╢рдоी рдШूँрдШрдЯ/ рдЯॉрдк рд╕ा рд▓рдЧाрдпा рдЬाрддा рд╣ै। рд░ेрдЪрд▓ рдХे рдмेрдЯे рдХी рдоेрд╣ंрджी рдоें рд▓рд╣ंрдЧा рдЪोрд▓ी, рд╢ाрджी рдоें рд╕ाреЬी рдФрд░ рд░िрд╕ेрдк्рд╢рди рдоें рд╕рд▓рд╡ाрд░ рдХрдоीреЫ рдкрд╣рдирддी рд╣ै। рдоुрд╕्рд▓िрдо рдФрд░рддें рдбिреЫाрдЗрдирд░ рдЕрдмाрдпा рд╣िрдЬाрдм рдкрд╣рдирддी рд╣ैं।
    
рдпूрд░ोрдк рдоें рд╕्рдд्рд░ी-рдкुрд░ुрд╖ рдХा рдмिрдиा рд╢ाрджी рдХे рд╕ाрде рд░рд╣рдиा рдмрд╣ुрдд рд╣ी рд╕ाрдоाрди्рдп рд╕рдордЭा рдЬाрддा рд╣ै। рдиैрди्рд╕ी рд╕े рд╢ाрджी рд╕े рдкрд╣рд▓े рд▓ाрд░्рд╕ рджो рд╕्рдд्рд░िрдпॉं рдХे рд╕ंрдЧ рд░рд╣ рдЪुрдХा рд╣ै। рд▓ाрд░्рд╕ рдХी рдоाँ рд▓ाрд░ा рднी рдкрддि рдХे рдЗрд▓ाрд╡ा рджो рдкुрд░ुрд╖ों рдХे рд╕ाрде рд░рд╣ рдЪुрдХी рд╣ै। рдЬрдмрдХि рднाрд░рддीрдп рд╕ंрд╕्рдХृрддि рдЗрд╕рдХी рдЗрдЬाрдЬрдд рдирд╣ीं рджेрддी। рдпрд╣ рдПрдХ рдирдпा рд╕ंрд╕ाрд░ рд╣ै, рдЬрд╣ाँ 18 рд╡рд░्рд╖ीрдп рдмेрдЯा рдоाँ рдХो рдЙрд╕рдХी рддीрд╕рд░ी рд╢ाрджी рдкрд░ рдмрдзाрдИ рдХा рдХाрд░्рдб рднेрдЬрддा рд╣ै рдЬीрд╡рди рд╢ैрд▓ी рдХी рднिрди्рдирддा, рд╕ोрдЪ рдХा рдЕंрддрд░, рднाрд╖ाрдЧрдд рднिрди्рдирддा, рдоूрд▓्рдпрдЧрдд рдЯрдХрд░ाрд╣рдЯ рдЧूंрдЬ-рдЕрдиुрдЧूँрдЬ рдмрдирдХрд░ рд╣рд░ рдмाрд░ рдиैрди्рд╕ी рдХो рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рдзрдХ्рдХा рджेрддी рд╣ै। рднाрд░рддीрдп рдФрд░ рдкाрд╢्рдЪाрдд्рдп рдоूрд▓्рдпों рдоें рдЫрдд्рддीрд╕ рдХा рдЖंрдХреЬा рд╣ै। рдРрд╕े рдоें рдХिрддрдиा рдЫोреЬрдиा рд╣ै рдФрд░ рдХिрддрдиा рд▓ेрдиा рд╣ै-рд╕ंрдн्рд░рдо рдмрдиा рд░рд╣рддा рд╣ै।

рдиैрди्рд╕ी рдЕрдкрдиे рдЧ्рд░ाрд╣рдХों рдХो рддाрдЬे рдлрд▓ों рдФрд░ рд╕рдм्рдЬिрдпों рдХी рдУрд░рдЧрдиिрдХ рдб्рд░िंрдХ рд╕्рдоूрдеी рдкीрдиे рдХो рджेрддी рд╣ै। рдоौрд░ीрди рдХो рдЕрдкрдиी рднाрд░рдд рдпाрдд्рд░ा рдоें рджрд╣ीं, рдЖрдЪाрд░, рдЪрдЯрдиी рдХे рд╕ाрде рдЦाрдпे рдХрдИ рдк्рд░рдХाрд░ рдХे рднрд░рд╡ां рдкрд░ाрдаे рдирд╣ीं рднूрд▓рддे। рдЬрдмрдХि рдк्рд░рд╡ाрд╕ рдоें рдЕрдХ्рд╕рд░ рд╣рд░ рдкाрд░्рдЯी рдоें рдХрдХрдЯेрд▓ рдб्рд░िंрдХ рдмрдиाрдП рдЬाрддे рд╣ैं। рдиैрди्рд╕ी рдкीрддी рдирд╣ीं। рдХैрдерд░ीрди рдХी рдкाрд░्рдЯी рдоें рдоाрд░्рдХो рдЙрд╕рдХे рд▓िрдП рдмिрдпрд░ рдл्рд▓ेрд╡рд░ рдоें рд▓ेрдорди рдЬूрд╕, рдСрд░ेंрдЬ рдЬूрд╕ рдФрд░ рдкुрджीрдиे рдХे рдоिрд╢्рд░рдг рд╕े рд╣рд▓्рдХा рдб्рд░िंрдХ рдмрдиा рдХрд░ рд▓ाрддा рд╣ै।

рднाрд░рдд рдоें рдЬो рд╕рд╣ूрд▓िрдпрддें рдЙрдкрд▓рдм्рдз рд╣ैं, рдпूрд░ोрдк рдФрд░ рдЕрдоेрд░िрдХा рдоें рддो рдЙрдирдХी рдХрд▓्рдкрдиा рднी рдирд╣ीं рдХी рдЬा рд╕рдХрддी। рдпрд╣ाँ рдмाрдИ, рдХुрдХ, рдзोрдмी, рдк्рд░ेрд╕рд╡ाрд▓ा, рдоोрдЪी, рдиाрдИ, рджрд░्рдЬी, рдоाрд▓ी, рдХाрд░ рдзोрдиे рд╡ाрд▓ा, рд░ाрд╢рди рдкрд╣ुँрдЪाрдиे рд╡ाрд▓ा рдоिрдд्рд░рд╡рдд рдкреЬोрд╕ी, рд╕рдм рдЙрдкрд▓рдм्рдз рд╣ैं, рд╕рд╕्рддे рд╣ैं рдФрд░ реЫिंрджрдЧी рдЖрд╕ाрди рд╣ै। рднाрд░рдд рдоें рдЧрд░рдо рдФрд░ рддाрдЬा рдЦाрдиा рдЦाрдпा рдЬाрддा рд╣ै, рдпрд╣ाँ рдЦाрдиे рдоें рд╡ैрд░ाрдпрдЯी рд░рд╣рддी рд╣ै, рдЬрдмрдХि рдбेрдирдоाрд░्рдХ, рдЕрдоेрд░िрдХा  рдоें рдаंрдбा рдФрд░ рдкुрд░ाрдиा рдЦाрдиा рдЪрд▓рддा рд╣ै। рдпрд╣ाँ рдПрдХ рджिрди рдоें рдЕрдкрдиे рд╕ाрд░े рдЯेрд╕्рдЯ рдХрд░рд╡ा рд╕рдХрддे рд╣ैं, рдЬрдмрдХि рдпूрд░ोрдк рдоें рдорд╣ीрдиों рдЗंрддреЫाрд░ рдХрд░рдиा рдкреЬрддा рд╣ै। рд╡рд╣ाँ рдШрд░ рднी рдЫोрдЯे-рдЫोрдЯे рд╣ैं। рдмाрдЗрдирд▓ोрд░ рдХे рдиैрди्рд╕ी рдХे рдЕрдкाрд░्рдЯрдоेंрдЯ рдкрд░िрд╕рд░ рдоें рд╣рд░ рд╕ुрд╡िрдзा рд╣ै-рдЬिрдо, рд╕्рд╡िрдоिंрдЧ рдкूрд▓, рдЬाрдЧिंрдЧ  рдЯ्рд░ेрдХ, рдмेрдбрдоिंрдЯрди рдХोрд░्рдЯ, рдЯेрдиिрд╕ рдХोрд░्рдЯ, рд╣рд░े-рднрд░े рдЙрдкрд╡рди।

рдкूрд░े рд╡िрд╢्рд╡ рдоें, рд╣рд░ рдорд╣ाрдж्рд╡ीрдк рдоें, рд╕рднी-рдЕрд╕рдн्рдп рджेрд╢ों рдоें рд╕्рдд्рд░ी рдХो рдкрддि рдкुрд░ुрд╖ों рдж्рд╡ाрд░ा рдЙрдд्рдкीреЬिрдд рд╣ी рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै рдФрд░ рдЗрд╕ рдЬंрдЧ рдоें рдФрд░рдд рдЕрдХेрд▓ी рд╣ी рд╣ै। рдиैрди्рд╕ी рдХा рдкрд╣рд▓ा рдкाрджрд░ी/ рдзрд░्рдордЧुрд░ु рдкрддि рдЕрдм्рд░ाрд╣рдо рднाрд░рдд рдоें рд░рд╣े рдпा рдЕрдл्рд░ीрдХा рдоें-рдЕрдкрдиे рдкрд░ рд╕्рдд्рд░ी рд╕рдо्рдмрди्рдзों рд╕े, рджांрдкрдд्рдп рдХी рдиैрддिрдХрддा рдХा рдЕрддिрдХ्рд░рдордг рдХрд░рдХे рдиैрди्рд╕ी рдХो рдЕрдкрдоाрдиिрдд-рдЙрдд्рдкीреЬिрдд рдХрд░рдиे рд╕े рдмाреЫ рдирд╣ीं рдЖрддा। рджूрд╕рд░ा рдбेрдирдоाрд░्рдХ рд╕े рд╕рдн्рдп рджेрд╢ рдХा рдкрддि рд▓ाрд░्рд╕ рд╣िंрд╕ा рдХे рдоाрдирд╕िрдХ рд╡िрдХाрд░ рд╕े рдкीреЬिрдд/ рдХुंрдаिрдд рд╣ै। рд╡рд╣ рдЙрд╕ рдкрд░ рд╣ाрде рдЙрдаाрддा рд╣ै, рдердк्рдкреЬ рдоाрд░рддा рд╣ै, рдЧाрд▓िрдпाँ рдмрдХрддा рд╣ै, рдмाрд▓ рдЦींрдЪрддा рд╣ै, рдмांрд╣ рдорд░ोреЬрддा рд╣ै, рдзрдХ्рдХे рджेрддा рд╣ै, рдЬूрддे рдЪрд▓ाрддा рд╣ै, рд▓рд╣ूрд▓ुрд╣ाрди рдХрд░рддा рд╣ै, рдоुँрд╣ рдкрд░ рдеूрдХрддा рд╣ै, рдЕрд╕्рдкрддाрд▓ рдкрд╣ुँрдЪा рджेрддा рд╣ै। рдХ्рдпा рдЙрдд्рдкीреЬрди рд╣ी рдкрдд्рдиी рдХी рдиिрдпрддि рд╣ै। рдЬ्рд╡рд▓ंрдд рдк्рд░рд╢्рди рд╣ै рдХि рдРрд╕ी рд╕्рдеिрддि рдоें рд╡рд╣ рд╕्рд╡рдпं рдХो рдмрдЪाрдП рдпा рд╢ाрджी рдХो? рд▓ाрдЪाрд░ рдкрдд्рдиी рд╕े рдЕрдХेрд▓ी рдФрд░рдд рд╣ोрдиा рдХ्рдпा рдмेрд╣рддрд░ рд╡िрдХрд▓्рдк рдирд╣ीं рд╣ै? рдбेрдирдоाрд░्рдХ рдХे рдорд╣िрд▓ा рдЖрд╢्рд░рдп рдЧृрд╣ рдХी 21 рд╕े 65 рд╡рд░्рд╖ рдХी рд╕рднी рд╕्рдд्рд░िрдпाँ рдЗрд╕ी рдд्рд░ाрд╕рджी рдХा рд╢िрдХाрд░ рд╣ैं। рд▓ेрдмрдиाрди рд╕े рдЖрдИ рдЗрдХ्рдХीрд╕ рд╡рд░्рд╖ीрдп рдЬрди्рдирдд рдХा рдкрддि рдЙрд╕े рд╡ेрд╢्рдпाрд╡ृрдд्рддि рдоें рдзрдХेрд▓рдиे рдХा рдоंрд╕ूрдмा рд▓िрдП рд╣ै। рдордиा рдХрд░рдиे рдкрд░ рдкीрдЯрддा рд╣ै, рд╕ुрд▓рдЧрддी рд╕िрдЧрд░ेрдЯ рд╕े рджाрдЧрддा рд╣ै, рд╕्рдЯोрд╡ рд╕े рдЪिрдордЯा рдЧрд░рдо рдХрд░рдХे рдЙрд╕ рдкрд░ рдмрд░рд╕ाрддा рд╣ै। рдкाрдХिрд╕्рддाрди рдХी рдмेрдиреЫीрд░ рдХा рдкрддि рд╢рд░ाрдм рдкीрдХрд░ рдкीрдЯрддा рднी рд╣ै рдФрд░ рд╢рд░ाрдм рдХे рд▓िрдП рд╕ाрд░े рдкैрд╕े/ рдмрдЪрдд рдЫीрди рд▓ेрддा рд╣ै। рдШाрдиा рдХी рдЕрдмीрдиा рдХा рдкрддि рдЙрд╕े рдбाрдпрди рдпा рдЪुрдбैрд▓ рдХрд╣ рдХрд░ рдкुрдХाрд░рддा рд╣ै। рд╕िрдЦ рдорд╣िрд▓ा рдЬрд╕рдмीрд░ рдХा рдкрддि рдЙрд╕рдХे рдкेрдЯ рдоें рдЫुрд░ा рдШोंрдк рджेрддा рд╣ै। рдиाрдиी рджाрджी рдмрди рдЪुрдХी рдмाрд╕рда рд╡рд░्рд╖ीрдп рдлाрд░рд╕ी рдорд╣िрд▓ा рдлिрд░ोреЫा рджрд░िंрджे рдкрддि рдХे рдХाрд░рдг рдЗрд╕ рдкрдиाрд╣рдЧाрд░ рдоें рд╣ै।

рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдПрдХ рд╕्рдд्рд░ी рдХे 29-30 рд╡рд░्рд╖ों рдХे рдЬीрд╡рди рдХी рдЙрдерд▓-рдкुрдерд▓ рд▓िрдП рд╣ै। рдРрд╕े рдоें рдпрд╣ाँ рджрд░्рдЬрдиों рдкाрдд्рд░ рдЖрдП рд╣ैं। рдЬैрд╕े; рдиैрди्рд╕ी рдХा рдорд▓рдк्рдкुрд░рдо рдХा рдкрд░िрд╡ाрд░ рдФрд░ рдкреЬोрд╕ी – рдХुрдЬрдо्рдоा (рд╕ूрдЬрди), рдХोрд╢ी рдоैрде्рдпू, рд╕ांрдж्рд░ा рдоैрде्рдпू, рдиीрд▓, рдЬाрд░्рдЬ, рд░ीрдмा, рд░ेрдЪрд▓, рд▓्рдпूрдХा, рдЬोрдЬрдл, рдУрд░्рдиेрд▓ा, рдеाрдорд╕, рдЬैрдирдм, рдкाрдкुрди, рдЪेрд░िрдЕрдо्рдоा, рд╡िрд▓्рд╕ी, рд╕рдХीрдиा, рдЕрдиाрд╕, рд╢рдлीрдХ, рдЕрд╕рд░рдл рдЕंрдХрд▓, рд░ूрдмी рдЖंрдЯी। рдиैрди्рд╕ी рдХे рдкрддि рдФрд░ рдЙрдирдХा рдкрд░िрд╡ाрд░-рдЕрдм्рд░ाрд╣рдо рдХोрдХ्рдХрди, рд▓ाрд░्рд╕ рд╣ैрдирд╕рди, рдоाрд░्рдХो рд▓ेрд░ाрдп, рдкॉрд▓। рд▓ाрд░्рд╕ рдХी рдиाрдиी рдЧ्рд░ेрдеा, рдоाрдоा рдлिрд▓िрдк, рдоाँ рд▓ाрд░ा, рдкिрддा рдбेрдиिрдпрд▓, рдоाрдоी рдХрдоिрд▓ा।  рдоाрд░्рдХो рд▓ेрд░ाрдп рдХे рдкिрддा рдмрд░рдиाрд░्рдб, рдоाँ рдЕрд▓ीрд╕ा, рдмрд╣рди рдиीрд╕। рдкॉрд▓ рдХी рдкрдд्рдиी рдиीрдиा рдФрд░ рдкॉрд▓ рдХी рдмेрдЯिрдпाँ, рдиीрдиा рдХे рдоाрддा-рдкिрддा। рдиैрди्рд╕ी рдХे рдмेрдЯे рдФрд░ рдЙрдирдХे рдоिрдд्рд░-рдЬोрд╢ुрдЖ рдФрд░ рдиीрд▓, рдЖрд░्рдпрд░; рдоिрдд्рд░-рдХрд░्рддाрд░ рд╕िрд╣, рдоीрдпूंрдЧ рдбांрдЧ, рд╢ुрднрдо। рдиैрди्рд╕ी рдХे рдорд╕ाрдЬ рдЧुрд░ु-рдоौрд░ीрди рдЯाрдб, рд╡ेрдгुрдЧोрдкाрд▓ рдиाрдо्рдмिрдпाрд░। рдкреЬोрд╕ी-рдХाрд░्рд▓, рдПрд▓्рдл, рд╕ुрдлाрди-рд▓ी, рдмैंрдЧрд▓ोрд░ рдХा рдЬौрд╣рд░ी рдкрд░िрд╡ाрд░। рдиैрди्рд╕ी рдХी рд╕рдЦिрдпाँ-рд░ोрдЬ, рдоाрд░्рдпा, рдмेрд▓िंрдбा, рд░ीрдо, рдХैрдерд░ीрди, рдбेрдиिрдПрд▓ा рддрдеा рд╡рдХीрд▓ рд╕ोрдлिрдпा рд▓ांрдЧे, рд▓ीрдбрд░ рдЕрди्рдиेрддा, рдЕрдЪाрд░ा рдЖрджि।

‘рдХैрд░ाрд▓ी рдорд╕ाрдЬ рдкाрд░्рд▓рд░’ рдоाрдд्рд░ рдХрдеा рд╡िрдзा рдХे рдХрд▓ेрд╡рд░ рдоें рд╕िрдордЯा рдПрдХ рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдирд╣ीं рд╣ै। рдЕрд░्рдЪрдиा рдкेрди्рдпूрд▓ी рдХे рд╕ूрдХ्рд╖्рдо рд╡िрд╡рд░рдг рдЕрдкрдиे рдкाрдардХों рдХे рдорди; рдЬрдЧрдд рдХो рднिрди्рди рдорд╣ाрдж्рд╡ीрдкों рдХी рдЬीрд╡рди्рдд рдпाрдд्рд░ा рдХा рд░рд╕-рд╕्рд╡ाрджрди рднी рдХрд░рд╡ा рд░рд╣े рд╣ैं। рднाрд░рдд, рдмैрдЧрд▓ोрд░, рд╡ाрдИрдЯ рдлीрд▓्рдб, рд░ैрдлрд▓्рд╕ рдкाрд░्рдХ, рдХेрд░рд▓, рдорд▓рдк्рдкुрд░рдо, рдоाрд▓ाрдмाрд░, рдЕрд░िрдХोрдб рдЗрд▓ाрдХा, рдЪेрд░िрдпाрд░ рдирджी, рдкрддाрдо्рдмी, рддिрд░ुрд╡рдиंрддрдкुрд░рдо, рдХाрд▓ीрдХрдЯ, рдЕрд░ीрдХोрдЯ, рд╕рдКрджी рдЕрд░рдм, рдоोрдо्рдмाрд╕ा, рддिрд░ुрд░, рдХрддрд░, рдоंрд╕ोрд░ा, рдоाрдирд╡ рдиिрд░्рдоिрдд рдж्рд╡ीрдк рдкрд░्рд▓, рдмрд╣рд░ीрди, рдордиाрдоा, рдЕрд▓ рдоुрд╣рд░्рд░рдХ рдж्рд╡ीрдк, рддुрдм्рд▓ी, рд░िрдл्рдлा, рджोрд╣ा, рдХोрд▓्рд▓рдо, рдЕрд╖्рдЯрдоुрдбी рдЭीрд▓, рди्рдпाрд▓ी, рдмрдо्рдмुрд░ी, рд╣ाрд▓рд▓ेрд░ рдкाрд░्рдХ, рдбेрдирдоाрд░्рдХ, рдХोрдкрдирд╣ेрдЧрди, рдЬрдЯрд▓ैंрдб рдХा рдирдЧрд░ рд╕ोंрдбाрд░рдмोрд░्рдЧ, рд╣ेрд▓्рд▓ेрд░ूрдк, рдЯीрд╡ोрд▓ी рдЧाрд░्рдбेрди, реЮ्рд░ांрд╕ рдХे рдиीрд╕ рдирдЧрд░ рдХा рдЧाँрд╡ рдлोंрдЯрди , рдЙрдд्рддрд░ी рдЕрдоेрд░िрдХा – рдПрдорд░ाрд▓्рдб рд╕िрдЯी, рд╕िрдПрдЯрд▓,  рдХैрдиेрдбा-рдм्рд░िрдЯिрд╢ рдХोрд▓рдо्рдмिрдпा, рд╡ैंрдХूрд╡рд░, рд╕рд░्рд░ी, рдЧ्рд░ीрдирд╡ुрдб, рдкोрд▓ैंрдб рдЖрджि рдж्рд╡ीрдкों, рджेрд╢ों, рд╢рд╣рд░ों, рд╕्рдеाрдиों рдХी рдпाрдд्рд░ा рдХрд░рддी рдкाрдардХीрдп рдЬिрдЬ्рдЮाрд╕ा рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдоें рдкूрд░्рдгрдд: рдиिрдордЬ्рдЬिрдд рд╣ो рдЬाрддी рд╣ै। рд╡ाрдд-рдкिрдд-рдХрдл рдХो рд╕ंрддुрд▓िрдд рдХрд░ рдкूрд░्рдг рд╕्рд╡ाрд╕्рде्рдп рдХी рдУрд░ рд▓े рдЬाрдиे рд╡ाрд▓ी рдХेрд░рд▓ рдХी рдкाँрдЪ рд╣реЫाрд░ рд╕ाрд▓ рдкुрд░ाрдиी рдорд╕ाрдЬ рднी рдкाрдардХ рдХा рдз्рдпाрди рдЖрдХрд░्рд╖िрдд рдХрд░рддी рд╣ै।
  
 рд╢्рд░ोрддा, рдкाрд░्рд▓рд░ рдХे рдк्рд░рдердо рдЧ्рд░ाрд╣рдХ, рдФрд░ рдиैрди्рд╕ी рдХे рдЪौрдеे рдкрддि рдХे рд░ूрдк рдоें рдкॉрд▓ рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рднूрдоिрдХा рдиिрднा рд░рд╣ा рд╣ै। рд╡рд╣ рдЕрдкрдиी рдкूрд░्рд╡ рдкрдд्рдиी рдиीрдиा рдХी рдк्рд░рдердо рдкुрдг्рдп рддिрдеि рдХे рд▓िрдП 108 рдХिрд▓ोрдоीрдЯрд░ рдХी рдкैрджрд▓ рдпाрдд्рд░ा рдХрд░ рд╢्рд░рдж्рдзांрдЬрд▓ि рджेрдиे рдЧрдпा рдеा। рдШाрдпрд▓ рдкाँрд╡ों рдФрд░ рдердХे рд╢рд░ीрд░ рдХे рдЙрдкрдЪाрд░ рдХे рд▓िрдП рд╡рд╣ ‘рдХैрд░ाрд▓ी рдорд╕ाрдЬ рдкाрд░्рд▓рд░’ рдЖрддा рд╣ै। рдЙрд╕рдХी рдорд╕ाрдЬ рдХрд░рддी рдиैрди्рд╕ी рдЕрдкрдиी рдЬीрд╡рди рдЧाрдеा рд╕ुрдиाрдиे рд▓рдЧрддी рд╣ै-рдХोрдЦ рд╕े рджुрдиिрдпा рддрдХ, рд╡ोंрдм рдЯु рд╡рд░्рдб। рдиैрди्рд╕ी рдХी рдХрдеा рд╕ुрди рд░рд╣ा рдкॉрд▓ рдоूрдХ рд╢्рд░ोрддा рдирд╣ीं рд╣ै। рдРрд╕ी рд╣ी рдмाрддें рдЙрд╕рдХे рд╕ाрде рднी рдШрдЯिрдд рд╣ुрдИ рд╣ैं рдФрд░ рд╡рд╣ рдмрд╣ुрдд рд╕ी рдШрдЯрдиाрдУं рдХो рдЕрдкрдиे рдЬीрд╡рди рдХे рд╕ाрде рдЬोреЬрддा рдЬाрддा рд╣ै। рдиैрди्рд╕ी рддीрди рд╕ंрд╕्рдХृрддिрдпों рдХे рдмीрдЪ рдкाрд▓ी-рдмреЭी рд╣ै, рддो рд╕्рдХॉрдЯрд▓ैंрдб рдХा рдкॉрд▓ рдбेрдирдоाрд░्рдХ рдоें рд░рд╣рддा рд╣ै। рдЙрд╕рдХी рдкрд░рджाрджी рднाрд░рдд рдХे рдорд░ाрдаा рд░ाрдЬрд╕ी рдкрд░िрд╡ाрд░ рд╕े рдеी рдФрд░ рдкрдд्рдиी рдиीрдиा рднाрд░рддीрдп рдеी। рджोрдиों рдХे рдк्рд░рд╡ाрд╕рди рд╕्рдкाрдЙрд╕ рдк्рд░рд╡ाрд╕рди рд╣ै। рд╡ैрд╡ाрд╣िрдХ рдЬीрд╡рди рдХे рдХреЬे рдЕрдиुрднрд╡ рдФрд░ рджो рдмाрд░ рддрд▓ाрдХ рдХा рджंрд╢ рд╡рд╣ рдиैрди्рд╕ी рдХी рддрд░рд╣ рд╣ी рдЭेрд▓ рдЪुрдХा рд╣ै। рдиैрди्рд╕ी рдкрддि рд▓ाрд░्рд╕ рд╕े рдмрдЪ्рдЪा рдЪाрд╣рддी рд╣ै рдФрд░ рдиीрдиा рднी рдЪाрд╣рддी рдеी рдХि рдЙрд╕рдХा рдФрд░ рдкॉрд▓ рдХा рдПрдХ рдмрдЪ्рдЪा рд╣ो। рдиैрди्рд╕ी рдХी рдоाँ рдХी рдоृрдд्рдпु рдм्рд░ेрд╕्рдЯ рдХैंрд╕рд░ рд╕े рд╣ुрдИ рдеी рдФрд░ рдкॉрд▓ рдХी рджूрд╕рд░ी рдкрдд्рдиी рдиीрдиा рдХी рд▓ंрдЧ рдХैंрд╕рд░ рд╕े। рд▓ाрд░्рд╕ рдХी рдоाрдоी рдХрдоिрд▓ा рдХी рдоृрдд्рдпु рдХे рдк्рд░рд╕ंрдЧ рдоें рднी рдкॉрд▓ рдХो рдоृрдд्рдпु рд╢ैрдп्рдпा рдкрд░ рд╣рдб्рдбिрдпों рдХे рдвांрдЪे рд╕ी рдкреЬी рдиीрдиा рдпाрдж рдЖрддी рд╣ै। рддрд▓ाрдХ рдХे рдмाрдж рдЬोрд╢ुрдЖ рдХो рдкिрддा рдХे рдкाрд╕ рд░рд╣рдиा рдкреЬрддा рд╣ै, рддो рдкॉрд▓ рдХी рдмेрдЯिрдпाँ рднी рдоाँ рдХे рдкाрд╕ рд░рд╣ी। рдиैрди्рд╕ी рдХे рдкाрд░्рд▓рд░ рдоें рдЬрдЧрд╣-рдЬрдЧрд╣ рдПрд▓ोрд╡ेрд░ा рд╕рдЬे рджेрдЦ рдЙрд╕े рдиीрдиा рдХा рдкेреЬ-рдкौрдзों рдХे рдк्рд░рддि рдк्рд░ेрдо рд╕्рдорд░рдг рдЖрддा рд╣ै। рдиीрдиा рдХा рдк्рд░िрдп рдкेреЬ рдХрд╕्рддूрд░ा рдеा। рдиैрди्рд╕ी рдХी рддрд░рд╣ рд╡рд╣ рднी рд╕्рдкाрдЙрд╕ рдк्рд░рд╡ाрд╕рди рдХे рдХाрд░рдг рд╡िрджेрд╢ рдЖрдпा। рд╕्рдкाрдЙрд╕ рдХे рдХाрд░рдг рдЕрдкрдиा рдШрд░, рдкрд░िрд╡ाрд░, рдиौрдХрд░ी, рд╡рддрди –рд╕рдм рдЫोреЬा, рдлिрд░ рднी рдк्рд░ेрдо рдХी рдкрд░िрднाрд╖ा рдкрд░ рдкूрд░ी рддрд░рд╣ рдлिрдЯ рдирд╣ी рд╣ो рдкाрдпा। рджोрдиों рдПрдХ рд╣ी рдиौрдХा рдкрд░ рд╕рд╡ाрд░ рд╣ैं। рди рдкॉрд▓ рдХो рдХрднी рд╕्рдХॉрдЯрд▓ैंрдб рдоें рдмрд╕рдиे рдХा рдЦ्рдпाрд▓ рдЖрдпा рдФрд░ рди рдиैрди्рд╕ी рдХो рднाрд░рдд। рд╢ुрднрдЪिंрддрдХ рдХुрдЬрдо्рдоा рдХी рдЙрдкेрдХ्рд╖ा рдХे рдк्рд░рд╕ंрдЧ рдоें рдкॉрд▓ рдХी рднी рдиीрдиा рдХे рдоाрддा-рдкिрддा рдФрд░ рдмेрдЯिрдпों рдж्рд╡ाрд░ा рдоिрд▓рдиे рд╡ाрд▓ी рдЙрдкेрдХ्рд╖ा рдЯीрд╕рдиे рд▓рдЧрддी рд╣ै। рдЬैрд╕े рдиैрди्рд╕ी рдХो рд▓ाрд░्рд╕ рдХे рдШрд░ рд╕े рдЕрдкрдиा рд╕ाрдоाрди рдЙрдаाрдиा рдкреЬा, рд╡ैрд╕े рд╣ी рдПрдХ рджिрди рдкॉрд▓ рдХो рдиीрдиा рдХे рдШрд░ рд╕े рдЕрдкрдиा рд╕ाрдоाрди рдЙрдаाрдиा рдкреЬा рдеा। рдиैрди्рд╕ी рдХी рддрд░рд╣ рдЙрд╕े рднी рдбांрд╕ рдХрд░рдиा рдмрд╣ुрдд рдкрд╕ंрдж рд╣ै।

рдиैрди्рд╕ी рдХрдо्рдк्рдпुрдЯрд░ рдПрдХ्рд╕рдкрд░्рдЯ рд╣ै। рдмी. рдПрд╕. рд╕ी. рд╣ै। рддैрд░ाрдХी рдоें рдЙрд╕рдХा рдХोрдИ рдоुреШाрдмрд▓ा рдирд╣ीं। рдоोрдо्рдмाрд╕ा рдФрд░ рдмैंрдЧрд▓ौрд░ рдоें рдЙрд╕рдиे рдорд╕ाрдЬ рдХрд▓ा рдХे рдЕрдиेрдХों рдЧुрд░ рдЬाрдиे рд╣ैं। рдоोрдо्рдмाрд╕ा рдоें рд╡рд╣ рдПрдХ рдЗंрдЯрд░рдиेрд╢рдирд▓ рд╕्рдХूрд▓ рдоें рдкреЭाрддी рд░рд╣ी  рд╣ै। рдбेрди्рдоाрд░्рдХ рдоें рднी рд╕्рдХूрд▓ рдЕрдз्рдпाрдкिрдХा рд░рд╣ी рд╣ै। рдкрддि рдоाрд░्рдХो рдХे рдХाрд░рдг рдЙрд╕े рдиौрдХрд░ी рдЫोреЬ рдЕрдоेрд░िрдХा рдЬाрдиा рдкреЬा। рджोрдмाрд░ा рдиौрдХрд░ी рдоिрд▓ी рдирд╣ीं। рд╡рд╣ рдорд╕ाрдЬ рдкाрд░्рд▓рд░ рдЦोрд▓рддी рд╣ै। рд╡рд╣ рдорд╕ाрдЬ рд╡िрд╢ेрд╖рдЬ्рдЮ, рдмॉрдбी рд╡рд░्рдХрд░ рд╣ै। рдпрд╣ рдоाрд▓िрд╢ рд╡ाрдд-рдкिрдд्рдд, рдХрдл рдХो рд╕ंрддुрд▓िрдд рдХрд░рддी рд╣ै। рдЕрдм рдиैрди्рд╕ी рдоाрд▓िрд╢рд╡ाрд▓ी, рдорд╕ाрдЬ рдеेрд░ेрдкिрд╕्рдЯ, рдмॉрдбी рд╡рд░्рдХрд░ рд╣ै। рдпрд╣ ‘рдЖрдпुрд░्рд╡ेрджिрдХ рд╣ीрд▓िंрдЧ рд░िреЫॉрд░्рдЯ’ рдПрдХ рд╕्рдд्рд░ी рдХा рдкाрд░्рд▓рд░ рд╣ै, рд▓ेрдХिрди рдпрд╣ рдпूрдиिрд╕ेрдХ्рд╕ рд╣ै। рдпрд╣ाँ рдкुрд░ुрд╖-рд╕्рдд्рд░ी рджोрдиों рдЧ्рд░ाрд╣рдХ рдЖ рд╕рдХрддे рд╣ैं, рдпाрдиी рдЪुрдиौрддीрдкूрд░्рдг рдкेрд╢ा рд╣ै।

рд╕्рдеाрдиीрдп рд╢рдм्рдж рднी рдЖрдП рд╣ैं-рд╣ाрд▓ेрд▓ुрдЗрдпा, рд╢ंрдЧрдЬी, рдоुрдЖ, рдоुрдЖрдоुрдЖ, рдЯिрд▓्рд▓ाрд▓ुрдХा, рдердХ, рд╣рдпूрдЧे, рд╣рдпुрдЧ्рд▓िрдЧ्рдд , рдиाрдХूрдкेंрджा, рд╡ेрд▓्рдмीрдХрдо рдЖрджि। 

рд╕ूрдд्рд░ рд╡ाрдХ्рдп рд▓ेрдЦिрдХा рдХी рднाрд╖ा рдХे рдирдЧीрдиे рд╣ैं- 
1. рдпूрд░ोрдк рдЕрдл्рд░ीрдХा рдирд╣ीं рд╣ै, рд╡рд╣ाँ рдПрд╢िрдпрди рдЗрдоिрдЧ्рд░ेрди्рдд्рд╕ рдХी рдХोрдИ рдЗрдЬ्рдЬрдд рдирд╣ीं।  65        
2. рдХुрдЫ рд╕рдЪ рдЗрддрдиे рдХрдбрд╡े рд╡ рд╡ीрднрдд्рд╕ рд╣ैं рдХि рдЙрди्рд╣ें рдЙрдЧрд▓рдиे рдХी рд╣िрдо्рдордд рдирд╣ीं рдкреЬрддी। 
3. реЫिंрджрдЧी рдоें рдХोрдИ рдЪीреЫ рдЬрдм рд╣рдоें рдЕрдирдкेрдХ्рд╖िрдд рдХोрдиे рд╕े рдоिрд▓рддी рд╣ै рддो рд╡рд╣ рдмिрдиा рдХीрдордд рдХी рдиाрд╣ी рд╣ोрддी। 
4. рдЖрдз्рдпाрдд्рдоिрдХ рдЕрдн्рдпाрд╕ рд╡्рдпрдХ्рддि рдХे рднीрддрд░ рдирдо्рд░рддा рдФрд░ рд╕ेрд╡ाрднाрд╡ рд▓ाрддा рд╣ै। 
5. рдк्рд░ेрдо рдЕрд▓ौрдХिрдХ рд╣ोрддा рд╣ै, рдордЧрд░ рдЬрдм рд▓ोрдХ рдоें рдЖрддा рд╣ै рддो рдЬिрдо्рдоेрджाрд░िрдпों рд╕े рдШिрд░ рдЬाрддा рд╣ै। 
6. рдЖрдк рдХैрд╕ा рд╡िрд╡ाрд╣ рдХрд░рддे рд╣ैं, рдпрд╣ рдоाрдпрдиे рдирд╣ीं рд░рдЦрддा, рдЖрдкрдХी рд╢ाрджीрд╢ुрджा реЫिंрджрдЧी рдХैрд╕ी рдЪрд▓ рд░рд╣ी рд╣ै, рдпрд╣ рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рд╣ै।    
7. рд╕ेрдХ्рд╕ рдФрд░ рдк्рдпाрд░ рдХे рдмीрдЪ рдПрдХ рдПрд╕рдкीрдПрд╕рдПрдЪрдЯी рдЕंрддрд░ рд╣ै। рд╕ेрдХ्рд╕ рдПрдХ рд╢ाрд░ीрд░िрдХ рдЧрддि рд╡िрдзि рд╣ै। рдк्рд░ेрдо рдоें рднाрд╡рдиाрдПं, рдЕंрддрд░рдЧрддा рд╢ाрдоिрд▓ рд░рд╣рддी рд╣ै। 
8. реЫिंрджрдЧी рдоें рдЖрдд्рдордиिрд░्рднрд░рддा рдЕрдд्рдпрди्рдд рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рд╣ै। рдордиुрд╖्рдп рдХो рджूрд╕рд░ों рдкрд░ рднрд░ोрд╕ा рди рдХрд░ рдЖрдд्рдордиिрд░्рднрд░, рдЖрдд्рдорд╡िрд╢्рд╡ाрд╕ी рд╣ोрдиा рдЪाрд╣िрдП।   
9. рд▓ोрдЧ рджेрд╣ рд╕े рд╣ी рдорд░ीрдЬ рдирд╣ीं рд╣ोрддे। рдорд╕्рддिрд╖्рдХ, рдЖрдд्рдоा, рд╕ोрдЪ рдФрд░ рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рд╕े рднी рдорд░ीрдЬ рд╣ोрддे рд╣ैं।  
10. рдмीрдоाрд░ी рдФрд░ рдоौрдд рдХी рдХोрдИ рдЙрдо्рд░ рдирд╣ीं рд╣ोрддी। рдЬрдм рдПрдХ рд╡्рдпрдХ्рддि рдоाрд░рддा рд╣ै рддो рд╕िрд░्рдл рдПрдХ реЫिंрджрдЧी рдирд╣ीं рдЬाрддी, рдХी реЫिंрджрдЧिрдпाँ рдЦрдд्рдо рд╣ो рдЬाрддी рд╣ैं। 
11. рдЖрд╕ाрди рдирд╣ीं рд╣ै рдЬीрд╡рди рдХा рд╣рд░ рдХिрд░рджाрд░ рдиिрднाрдиा। рдЦुрдж рдмिрдЦрд░рдиा рд╣ोрддा рд╣ै рд░िрд╢्рддों рдХो рд╕рдоेрдЯрдиे рдХे рд▓िрдП।  
12. рдЬрд╣ाँ рдЕрдЪ्рдЫा рд╡рдХ्рдд рд╣рдоें рдЦुрд╢ी рджेрддा рд╣ै, рд╡рд╣ीं рдмुрд░ा рд╡рдХ्рдд рд╣рдоें рдореЫрдмूрдд рдмрдиाрддा рд╣ै।  
13. рдирджी рдоें рдЧिрд░рдиे рд╕े рдоौрдд рдирд╣ीं рд╣ोрддी। рдоौрдд рддрдм рд╣ोрддी рд╣ै рдЬрдм рд╣рдоें рддैрд░рдиा рдирд╣ीं рдЖрддा।  
14. рд╢ाрджी рдПрдХ рдРрд╕ा рд╕ंрдХрд▓्рдк рд╣ै, рдЬिрд╕рдоें рдкрддि рдФрд░ рдкрдд्рдиी рджोрдиों рдХे рд▓िрдП рдПрдХ рджूрд╕рд░े рдХो рд╕рдордЭрдиा рдФрд░ рдПрдХ рджूрд╕рд░े рдХा рд╕рдо्рдоाрди рдХрд░рдиा рдмेрд╣рдж рдЬрд░ूрд░ी рд╣ै। 
15. рдоौрдд рд╕рдмрд╕े рдЕрд╕ाрдзाрд░рдг рдШрдЯрдиा рд╣ै। рдХोрдИ рднी рдоृрдд्рдпु рдХे рд░рд╣рд╕्рдп рдХो рдирд╣ीं рдЬाрдирддा।     
16. рд╣рд░ рдЕंрдд рдПрдХ рд╢ुрднाрд░ंрдн рд╣ोрддा рд╣ै।  
рдиैрди्рд╕ी рдЙрди рд▓ोрдЧों рдоें рд╣ै, рдЬो рдЕрдкрдиे рджेрд╢ рдоें рдЧुрдЬाрд░ा рд╕рдордп рдпाрдж рдХрд░рддे рд╣ैं, рдЕрдкрдиे рд▓ोрдЧों рд╕े рдоिрд▓рдиा рдЪाрд╣рддे рд╣ैं, рдЗंрдбिрдпрди рдкाрд╕рдкोрд░्рдЯ рд╣ी рд░рдЦрддे рд╣ैं, рдордЧрд░ рднाрд░рдд рд╡ाрдкिрд╕ рдЬाрдХрд░ рдмрд╕рдиे рдХा рдЦ्рдпाрд▓ рдХрднी рдирд╣ीं рдЖрддा। рд╡рд╣ाँ рднрдЯрдХрддे рд╣ैं, рдЕрдкрдиे рд╣ी рдЬीрд╡рди рдХे рдоूрд▓्рдп рдкрд░ рдк्рд░рдпोрдЧ рдХрд░рддे рд╣ैं, рдоाрддृрднूрдоि рдФрд░ рд╕рдЧे-рд╕ंрдмंрдзिрдпों рдХे рдоोрд╣ рдоें рд╕्рд╡рджेрд╢ рдЖрддे рд╣ैं, рдкрд░ рдЬреЬों рд╕े рдЙрдЦреЬे рдмिрд░рд╡े рдХрд╣ाँ рдкрдирдк рд╕рдХрддे рд╣ैं ? рд▓ौрдЯрдиा рд╣ी, рдк्рд░рд╡ाрд╕ рд╣ी рдЙрдирдХी рдиिрдпрддि рдФрд░ рдЙрдкрд▓рдм्рдзि рд╣ै।  
рд╕ंрджрд░्рдн
  1.    рдЕрд░्рдЪрдиा рдкेрди्рдпूрд▓ी, рдХैрд░ाрд▓ी рдорд╕ाрдЬ рдкाрд░्рд▓рд░, рднाрд░рддीрдп рдЬ्рдЮाрдирдкीрда, рджिрд▓्рд▓ी, 2020, рдкृрд╖्рда 68 
  2.    рд╡рд╣ी, рдкृрд╖्рда 65 
  3.    рд╡рд╣ी, рдкृрд╖्рда 23 
  4.    рд╡рд╣ी, рдкृрд╖्рда 28 
  5.    рд╡рд╣ी, рдкृрд╖्рда 30
  6.    рд╡рд╣ी, рдкृрд╖्рда 31 
  7.    рд╡рд╣ी, рдкृрд╖्рда 33 
  8.    рд╡рд╣ी, рдкृрд╖्рда 37  
  9.    рд╡рд╣ी, рдкृрд╖्рда 47
  10.    рд╡рд╣ी, рдкृрд╖्рда 56
  11.    рд╡рд╣ी, рдкृрд╖्рда 58 
  12.    рд╡рд╣ी, рдкृрд╖्рда 91 
  13.    рд╡рд╣ी, рдкृрд╖्рда 139 
  14.    рд╡рд╣ी, рдкृрд╖्рда 201 
  15.    рд╡рд╣ी, рдкृрд╖्рда 203  
  16.    рд╡рд╣ी, рдкृрд╖्рда 209 
  17.    рд╡рд╣ी, рдкृрд╖्рда 231 
 

1 comment :

  1. рдзрди्рдпрд╡ाрдж рдордзु рд╕ंрдзू рдЬी рдФрд░ рд╕ेрддु рдХे рд╕рдо्рдкाрджрдХ

    ReplyDelete

We welcome your comments related to the article and the topic being discussed. We expect the comments to be courteous, and respectful of the author and other commenters. Setu reserves the right to moderate, remove or reject comments that contain foul language, insult, hatred, personal information or indicate bad intention. The views expressed in comments reflect those of the commenter, not the official views of the Setu editorial board. рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рд░рдЪрдиा рд╕े рд╕рдо्рдмंрдзिрдд рд╢ाрд▓ीрди рд╕рдо्рд╡ाрдж рдХा рд╕्рд╡ाрдЧрдд рд╣ै।