рдорд╣ाрдоाрд░ी рдФрд░ рдиाрд░ी рдЙрдд्рдкीреЬрди рдХे рд╕ंрджрд░्рдн рдоें рдирдХाрд░ाрдд्рдордХрддा рд╕े рд╕рдХाрд░ाрдд्рдордХрддा рдХी рдпाрдд्рд░ा

рд╕рдоीрдХ्рд╖рдХ: рдордзु рд╕ंрдзु

рджृрд╢्рдп рд╕े рдЕрджृрд╢्рдп рдХा рд╕рдл़рд░ (рдЙрдкрди्рдпाрд╕)
рд▓ेрдЦрдХ: рд╕ुрдзा рдУрдо рдвींрдЧрд░ा
рдоूрд▓्рдп: ₹ 150 рд░ुрдкрдпे
рдк्рд░рдХाрд╢рди рд╡рд░्рд╖ – 2021, рдкृрд╖्рда - 152
рдк्рд░рдХाрд╢рдХ: рд╢िрд╡рдиा рдк्рд░рдХाрд╢рди, рд╕ीрд╣ोрд░, рдордз्рдп рдк्рд░рджेрд╢ 466001


‘рджृрд╢्рдп рд╕े рдЕрджृрд╢्рдп рдХा рд╕реЮрд░’ рдк्рд░рд╡ाрд╕ी рдорд╣िрд▓ा рдХрдеाрдХाрд░ рд╕ुрдзा рдУрдо рдвींрдЧрд░ा рдХा рдЗрдХ्рдХीрд╕рд╡ीं рд╢рддी рдХे рддीрд╕рд░े рджрд╢рдХ рдХी рд╢ुрд░ुрдЖрдд рдоें рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рд╣ै। рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдПрдХ рдУрд░ рдХोрд░ोрдиा рдорд╣ाрдоाрд░ी рд╕े рд╕ंрдмрдж्рдз рд╣ै, рддो рджूрд╕рд░ी рдУрд░ рдЕрдоेрд░िрдХा рдоें рдмрд╕ी рдк्рд░рд╡ाрд╕ी рднाрд░рддीрдп рд╕्рдд्рд░ी рд╕े। рдк्рд░ौрдж्рдпोрдЧिрдХी рдФрд░ рдФрдж्рдпोрдЧिрдХी рдХे рдЗрд╕ рдЕрдд्рдпाрдзुрдиिрдХ рд╕рдордп рдоें рд╡िрд╢्рд╡ рдХोрд░ोрдиा рдХे рдмाрдпोрд▓ोрдЬिрдХрд▓ рдЖрдХ्рд░рдордг рд╕े рдд्рд░рд╕्рдд рдФрд░ рднрдпрднीрдд рд╣ै। рд╣рд╡ाрдУं рдоें рд╕рдоाрдИ рдПрдХ рдиेрдЧेрдЯिрд╡ рдЕрджृрд╢्рдп рд╢рдХ्рддि рдЕрдЬेрдп рдмрдирдХрд░ рдоाрдирд╡ рдЬाрддि рдХे рдкूрд░े рдЕрд╕्рддिрдд्рд╡ рдХो рдиिрдЧрд▓ рд░рд╣ी рд╣ै। рд▓ेрдХिрди  рдЧрд╣рд░ी рдЙрджाрд╕ी, рд╡ीрд░ाрдирдЧी, рдоंрджी, рднुрдЦрдорд░ी, рдЕрд╕ुрд░рдХ्рд╖ा, рдЕрдкрдиों рдХो рдЦोрдиे рдХे рджрд░्рдж рдХे рдмाрд╡рдЬूрдж рдбॉрдХ्рдЯрд░, рдирд░्рд╕ें, рд╕рднी рд╕्рд╡ाрд╕्рде्рдп рдХрд░्рдордЪाрд░ी/рдЕрдзिрдХाрд░ी, рд╢ोрдзाрд░्рдеी рдЗрд╕ рдпुрдж्рдз рдХो рдЬीрддрдиे рдоें рдЬुрдЯे  рд╣ैं। рджूрд╕рд░ी рдУрд░ рд╡िрд╖рдорддрдо рдкрд░िрд╕्рдеिрддिрдпों рдоें рднी рд╣ाрд░ рдирд╣ीं рдоाрдирдиे рд╡ाрд▓ी, рдШुрдЯрдиे рдирд╣ीं рдЯेрдХрдиे рд╡ाрд▓ी рд╕ुрдзा рдХी рд╕्рдд्рд░ी рд╣ै। рдкीреЬा рд╕े рд╡рд╣ рдЖрдд्рдордмрд▓ рд╕ँрдЬोрддी рд╣ै। рдЙрд╕े рдмाрд░-рдмाрд░ рдУंрдзे рдоुंрд╣ рдЧिрд░ाрдпा рдЬाрддा рд╣ै рдФрд░ рд╡рд╣ рд╣рд░ рдмाрд░ рдЬूрдЭрдиे рдХी рдирдИ рдКрд░्рдЬा рд▓े рдЙрда рдЦреЬी рд╣ोрддी рд╣ै।    
‘рджृрд╢्рдп рд╕े рдЕрджृрд╢्рдп рдХा рд╕реЮрд░’ рдк्рд░рд╡ाрд╕ी рдорд╣िрд▓ा рдХрдеाрдХाрд░ рд╕ुрдзा рдУрдо рдвींрдЧрд░ा рдХा рдЗрдХ्рдХीрд╕рд╡ीं рд╢рддी рдХे рддीрд╕рд░े рджрд╢рдХ рдХे рдкрд╣рд▓े рд╡рд░्рд╖ рдоें рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рд╣ै। рдЕрдиेрдХ рдХрд╣ाрдиी рд╕ंрдЧ्рд░рд╣ों рдХी рд░рдЪрдпिрддा рд╕ुрдзा рдХा рдПрдХ рдЙрдкрди्рдпाрд╕ ‘рдирдХ्рдХाрд╢ीрджाрд░ рдХेрдмिрдиेрдЯ’ 2016 рдоें рдЖ рдЪुрдХा рд╣ै। ‘рджृрд╢्рдп рд╕े рдЕрджृрд╢्рдп рдХा рд╕реЮрд░’ рдХी рдмिрд╖рдп рд╡рд╕्рддु рдХे рджो рдЫोрд░ рд╣ैं। рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдПрдХ рдУрд░ рдХोрд░ोрдиा рдорд╣ाрдоाрд░ी рд╕े рд╕ंрдмрдж्рдз рд╣ै, рддो рджूрд╕рд░ी рдУрд░ рдЕрдоेрд░िрдХा рдоें рдмрд╕ी рдк्рд░рд╡ाрд╕ी рднाрд░рддीрдп рд╕्рдд्рд░ी рд╕े। рдЙрдирдХे рдкрд╣рд▓े рдЙрдкрди्рдпाрд╕ ‘рдирдХ्рдХाрд╢ीрджाрд░ рдХैрдмिрдиेрдЯ’ рдХी рддрд░рд╣ рдпрд╣ाँ рднी рд╕ुрдзा рдУрдо рдвींрдЧрд░ा рдХी рдиाрдпिрдХा рдХो ( рд╡рд╣ाँ рдк्рд░ाрдХृрддिрдХ рдЖрдкрджा) рдорд╣ाрдоाрд░ी рдФрд░ рдЕрдХेрд▓ाрдкрди рдбाрдпрд░ी рдХी рдУрд░ рдоोреЬ рдЕрддीрдд рдХी рдпाрдд्рд░ा рдкрд░ рд▓े рдЬाрддा рд╣ै। рдпрд╣ाँ рднी рдиाрдпिрдХा рдЪाрд▓ीрд╕ рд╕ाрд▓ рдХी рдиौрдХрд░ी рд╕े рдРрдЪ्рдЫिрдХ рд╕ेрд╡ाрдиिрд╡ृрдд्рддि рдХे рдмाрдж рдЕрдкрдиे рд╕ंрдкрд░्рдХ рдоें рдЖрдИ рдк्рд░рд╡ाрд╕ी рднाрд░рддीрдп рдЙрдд्рдкीреЬिрдд рдорд╣िрд▓ाрдУं рдХे рдХрдаिрди/ рдмрджрддрд░ рдЬीрд╡рди рдХो рдЙрдХेрд░ рд░рд╣ी рд╣ैं। рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдоें рд╕рдордп- рд╕рдордп рдкрд░ рдЙрдирдХे рд╕ंрдкрд░्рдХ рдоें рдЖрдИ рднाрд░рддीрдп рдпुрд╡рддिрдпों рдХे рдд्рд░ाрд╕рдж рдЬीрд╡рди рдХी рддीрди рдЭाँрдХिрдпाँ рд╣ैं। 
рдПрдХ рдбॉрдХ्рдЯрд░ рдкрд░िрд╡ाрд░ рд╣ै। рдкрддि рд░рд╡ि рднाрд░्рдЧрд╡ рд╕ंрдХ्рд░ाрдордХ рд░ोрдЧों рдХे рд╡िрд╢ेрд╖рдЬ्рдЮ рд╣ै। рдкрдд्рдиी рд▓рддा рднाрд░्рдЧрд╡ рдордиोрд╡िрдж рд╣ै। рдмेрдЯा рд░рд╡िрд╢ рдФрд░ рдмрд╣ू рдЕंрдХिрддा рдкрд▓्рдордиेрд░ी рдХे рддрдеा рдмेрдЯी рд▓рддिрдХा рдФрд░ рджाрдоाрдж рднाрд░рдд рднूрд╖рдг рдЗंрдЯрд░рдирд▓ рдоेрдбिрд╕िрди рдХे рдбॉрдХ्рдЯрд░ рд╣ैं। 
рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдХी рд╕рдордп рд╕ीрдоा 8 рдоाрд░्рдЪ 2020 рдХी рд╢ाрдо рд╕े рдХोрд░ोрдиा рдХी рд╡ैрдХ्рд╕ीрди рдЕрдк्рд░ूрд╡ рд╣ोрдиे рд╕े рдкрд╣рд▓े рддрдХ рдХी- рдпाрдиी рдХोрдИ рдПрдХ рд╡рд░्рд╖ рдХी рд╣ै, рдЬрдмрдХि рдбाрдпрд░ी рдХे рдкृрд╖्рда рдкाрдардХ рдХो рдкंрдж्рд░рд╣ рд╡рд░्рд╖ рдкीрдЫे рддрдХ рд▓े рдЬाрддे рд╣ैं। рдкूрд░े рд╡िрд╢्рд╡ рдХो рдЪीрди рдХी рджेрди рдХोрд╡िрдб-19/ рдХोрд░ोрдиा рддрд╣рд╕-рдирд╣рд╕ рдХрд░ рд░рд╣ा рд╣ै। рдк्рд░ौрдж्рдпोрдЧिрдХी рдФрд░ рдФрдж्рдпोрдЧिрдХी рдХे рдпुрдЧ рдоें рдмाрдпोрд▓ोрдЬिрдХрд▓ рдЬंрдЧ рдХे рд╕ंрдХ्рд░рдордг рд╕े рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рд╢ुрд░ू рд╣ोрддा рд╣ै। рд╣рд░ рдУрд░ рдЕрджृрд╢्рдп рд╡ाрдпрд░рд╕ рд╕े рдлैрд▓ рд░рд╣ी рдЗрд╕ рдмीрдоाрд░ी рдХी рдЕрдирд╣ोрдиी рдХा рднрдп рд╣ै। рдЧрд╣рд░ी рдЙрджाрд╕ी рд╣ै, рд╡ीрд░ाрдирдЧी рд╣ै, рдоंрджी рдФрд░ рднुрдЦрдорд░ी рд╣ै, рдЕрд╕ुрд░рдХ्рд╖ा, рдЕрдкрдиों рдХो рдЦोрдиे рдХा рджрд░्рдж рдФрд░ рдЖрд╢ंрдХाрдПं рд╣ैं। рд╣рд╡ाрдУं рдоें рд╕рдоाрдИ рдПрдХ рдиेрдЧेрдЯिрд╡ рдЕрджृрд╢्рдп рд╢рдХ्рддि рдЕрдЬेрдп рдмрдирдХрд░ рдоाрдирд╡ рдЬाрддि рдХे рдкूрд░े рдЕрд╕्рддिрдд्рд╡ рдХो рдиिрдЧрд▓ рд░рд╣ी рд╣ै। рдЕрд╕्рдкрддाрд▓ों рдоें рдмिрд╕्рддрд░ рдХे рд▓िрдП рдк्рд░рддीрдХ्рд╖ा рдХрд░ рд░рд╣े рдорд░ीрдЬ рдФрд░ рд░ेрдл्рд░ीрдЬрд░ेрдЯिрдб рдЯ्рд░рдХों рдоें рдЕंрддिрдо рд╕ंрд╕्рдХाрд░ рдХा рдЗंрддреЫाрд░ рдХрд░рддे рд╢рд╡ рд╣ैं। рдоाрд╕्рдХ, рд╕ेрдиेрдЯाрдЗрдЬрд░, рдбिрд╕рдкोрдЬेрдмрд▓ рджрд╕्рддाрдиे, рдЧ्рд░ोрд╕рд░ी рд╕्рдЯोрд░ рдХे рдмाрд╣рд░ рдХी рд▓ंрдмी- рд▓ंрдмी рд▓ाрдЗрдиें, рдХ्рд╡ाрд░िंрдЯीрди, рджूрд░िрдпों рд╕े рдЙрдкрдЬा рдЕрдЬрдирдмीрдкрди рд╣ै। рд╕рдм рдХुрдЫ рдмंрдж рд╣ै рдпा рдСрди рд▓ाрдЗрди рд╣ै। рджрд╕ рдоाрд░्рдЪ, 2020 рдХो рд╣ी рдЙрдирдХी рд╕्рдЯेрдЯ рдоें рдЖрдкाрддрдХाрд▓ рдХी рдШोрд╖рдгा рдХрд░ рджी рдЧрдИ рдеी। рдПрдХ рд╡ीрднрдд्рд╕ рдЕрдХेрд▓ाрдкрди рд╣ै। рдмीрдоाрд░ों рдФрд░ рд╢рд╡ों рд╕े рдЕрдкрдиों рдХी рдЕрдиिрд╡ाрд░्рдп рджूрд░ी рдмрдиी рд╣ुрдИ рд╣ै। рдЬीрд╡рди рдХी рднाрдЧ рджौреЬ рдоें рдмрд╣ुрдд рдХुрдЫ рдЫूрдЯрддा рдЬा рд░рд╣ा рд╣ै। рдСрди рд▓ाрдЗрди рдЙрдкрд╕्рдеिрддि, рд╡िрдбिрдпो рдоुрд▓ाрдХाрддों рдХी рд╕ुрд░рдХ्рд╖िрдд рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рд╣ै। рд▓рддा рдХा рд╕ेрд╡ाрдиिрд╡ृрдд рдкрддि рднी рдХोрд░ोрдиा рдХे рдЗрд╕ рдЖрдкाрддрдХाрд▓ рдоें рдорд░ीрдЬों рдХे рд▓िрдП рди्рдпूрдпाрд░्рдХ рдЕрд╕्рдкрддाрд▓ рдоें рдмुрд▓ा рд▓िрдпा рдЬाрддा рд╣ै। рдкрд░िрд╡ाрд░ рдХे рдмाрдХी рдбॉрдХ्рдЯрд░ рд╕рджрд╕्рдп рднी рдЕрд╕्рдкрддाрд▓ों рдоें рдЗрд╕ рдорд╣ाрдоाрд░ी рдХे рд▓िрдП рд╡ैрд╕े рд╣ी рддैрдиाрдд рд╣ैं, рдЬैрд╕े рдпुрдж्рдз рдХे рд╕рдордп рд╕ैрдиिрдХ рд╕ीрдоाрдУं рдкрд░ рддैрдиाрдд рд╣ोрддे рд╣ैं। рд▓рддा рдмेрдШрд░, рдиौрдХрд░ी рдЦो рдЪुрдХे рд▓ोрдЧों рдХे рд╕ूрдк рдХिрдЪрди рдФрд░ рдлूрдб рдмैंрдХ рд╕े рдЬुреЬ рд╕рдоाрдЬ рдХो рдкूрд░ा рдпोрдЧрджाрди рджे рд░рд╣ी рд╣ै। рдбॉрдХ्рдЯрд░ों рдХो рддो рдЗрд╕ рд╕ंрдХ्рд░рдордг рдХा рд╢िрдХाрд░ рд╣ोрдиा рд╣ी рд╣ै। рдЙрд╕рдХा рдкрддि рдФрд░ рдмेрдЯा- рдмрд╣ू рднी рдХोрд░ोрдиा рд╕ंрдХ्рд░рдоिрдд рд╣ोрддे рд╣ैं। 
рдЙрдкрди्рдпाрд╕рдХाрд░ рдиे рдорд╣ाрдоाрд░ी рдХे рдХाрд░рдг рдкूрд░े рд╡िрд╢्рд╡ рдоें рдлैрд▓ी рдмेрдЪैрдиी, рдкрд░ेрд╢ाрдиी, рдЕрд╕ुрд░рдХ्рд╖ा рдФрд░ рдЕрд░ाрдЬрдХрддा рдХे рдЕрдиेрдХ рдЪिрдд्рд░ рджिрдпे рд╣ैं। рдпрд╣ рдмेрд░ोрдЬрдЧाрд░ी, рд╡рд░्рдХ рдл्рд░ाрдо рд╣ोрдо рдФрд░ рдиेрдЯ рд╕्рдХूрд▓िंрдЧ рдХा рдд्рд░ाрд╕рдж рдФрд░ рдЕрд╡рд╕ाрдж рд╕े рднрд░ा рд╕рдордп рд╣ै।   
рдордиोрд╡िрдж рдбॉ рд▓рддा рдЕрд╡рд╕ाрджрдЧ्рд░рд╕्рдд рд░ोрдЧिрдпों рдХा рдЙрдкрдЪाрд░ рдХрд░рддी рд╣ैं। рдЙрдирдХे рдкाрд╕ рдЕंрддрд░्рджृрд╖्рдЯि рд╣ै, рдкрд░рдХाрдпा рдк्рд░рд╡ेрд╢ рдХी рд╢рдХ्рддि рд╣ै, рдкूрд░्рд╡ाрднाрд╕ рд╣ैं। рдоाрдирддी рд╣ैं рдХि рд╕ौрд░рдоंрдбрд▓ рдХे рдЧृрд╣ рднी рдордиुрд╖्рдп рдХे рдорд╕्рддिрд╖्рдХ рдкрд░ рдк्рд░рднाрд╡ рдбाрд▓рддे рд╣ैं। рдкुрд░ाрдиी рдбाрдпрд░िрдпों рдоें рдорди: рд░ोрдЧी рдПрдорд░рд▓ी рдФрд░ рдк्рд░рддिрднा рд╕िंрд╣ рдХो рдЦोрдЬрддे рдЦोрдЬрддे рдбॉ рд▓рддा рддीрди рд╕्рдд्рд░िрдпों рдХे рдд्рд░ाрд╕рдж, рдЙрд▓рдЭे рдЬीрд╡рди рдоें рдбूрдмрдиे рдЙрддрд░ाрдиे рд▓рдЧрддी рд╣ै- рдбॉрд▓ी, рд╕ाрдпрд░ा рдФрд░ рджрдХ्рд╖िрдг  рднाрд░рддीрдп рд░ाрдиी рд╕ी рд╕ुंрджрд░, рдкрд░ рджाрд╕िрдпों рд╕ा рдЬीрд╡рди рдЬी рд░рд╣ी рд╕्рдд्рд░ी।  
рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдЙрдд्рдкीреЬिрдд рд╕्рдд्рд░ी рдХे рдЬрдЦ्рдоों рдХो рдЕрдиाрд╡ृрдд рдХрд░рддा рд╣ै। рд╣рд░ рд╕्рдд्рд░ी рдк्рд░ाрдгрдШाрддी рд╡ेрджрдиा рд╕े рдЧुрдЬрд░ рд░рд╣ी рд╣ै। рдЗрд╕ рдЗрдХ्рдХीрд╕рд╡ीं рд╢рддी рдоें рднी рд╕्рдд्рд░ी рдХे рдкाрд╕ рдЖрдд्рдордиिрд░्рдгрдп рдХा рдЕрдзिрдХाрд░ рдирд╣ीं рд╣ै। рдбॉрд▓ी  рдХो рдирд╢ीрд▓ा рдкाрдиी рдкिрд▓ा рдХрд░ рдЙрд╕рдХे рджो рджेрд╡рд░ों рдФрд░ рдЬेрда рдж्рд╡ाрд░ा рдмрд▓ाрдд्рдХाрд░ рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै । рд╕ाрд╕ рд╕рд╕ुрд░ рднी рдЗрд╕ рд╖рдб्рдпंрдд्рд░ рдоें, рдХुрдХृрдд्рдп рдоें, рд╕ाрдЬिрд╢ рдоें рдкूрд░ी рддрд░рд╣ рд╢ाрдоिрд▓ рд╣ैं। рдРрд╕ा рдЗрд╕рд▓िрдП рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै рдХि рдЙрд╕рдиे рдХрднी рдЙрд╕ рдЖрджрдоी рд╕े рд╢ाрджी рд╕े рдЗंрдХाрд░ рдХिрдпा рдеा, рдЬो рдЖрдЬ рдЙрд╕рдХा рдЬेрда рд╣ै। рд╕ाрдпрд░ा рдПрд╕िрдб рдЕрдЯैрдХ рдХा рд╢िрдХाрд░ рдЗрд╕рд▓िрдП рдмрдирддी рд╣ै рдХि рдЙрд╕рдиे рд░ाрдЬрдиेрддा рдХे рдЙрд╕ рдмेрдЯे рдХे рдк्рд░ेрдо рдЖрдоंрдд्рд░рдг рдХो рдЕрд╕्рд╡ीрдХाрд░ рдХिрдпा рдеा। рджрдХ्рд╖िрдг рднाрд░рддीрдп рд▓реЬрдХी рдХा рдкрддि рдЙрд╕рдХा рд░ोреЫ рдмрд▓ाрдд्рдХाрд░ рдХрд░рддा рд╣ै, рдХ्рдпोंрдХि рдкрддि рдЬाрдирддा рд╣ै рдХि рд╡рд╣ рдпुрд╡рддी рд╡िрд╡ाрд╣ рд╕े рдкрд╣рд▓े рдХिрд╕ी рдУрд░ рдпुрд╡рдХ рд╕े рдк्рд░ेрдо рдХрд░рддी рдеी। рдЙрд╕े рдкрд╣рд▓े рджिрди рд╣ी рдмрддा рджिрдпा рдЬाрддा рд╣ै рдХि рд╡рд╣ рд▓рд╡ рдХी рдирд╣ी рд▓рд╕्рдЯ рдХी рдЪीреЫ рд╣ै। рдмрдЪ्рдЪों рдХे рд╕ाрдордиे рдоाँ рдХी рдЧंрд╡ाрд░, рдоाрдирд╕िрдХ рд░ोрдЧी рд╕ी рддрд╕्рд╡ीрд░ рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдХी рдЬाрддी рд╣ै। рд╕ोрдЪрддी рд╣ै- “рднाрд░рддीрдп рдоाँ- рдмाрдк рдЕрдкрдиी рд▓реЬрдХिрдпों рдХो рдЦुрдж рди рдоाрд░ рдХрд░ рдорд░рдиे рдХे рд▓िрдП рд╢ाрджी рдХे рдиाрдо рдкрд░ рдЦूंрдЦाрд░ рдЬाрдирд╡рд░ों рдХे рд╣рд╡ाрд▓े рдХрд░ рджेрддे рд╣ैं।“  рд▓ेрдХिрди рдХ्рд░ूрд░ рдкрддिрдпों рдФрд░ рдХ्рд░ूрд░рддрдо рд╕рд╕ुрд░ाрд▓ рд╡ाрд▓ों рдХे рд╣ाрдеों рдЕрдкрдиी рдмрд▓ि рджेрдиे рдХो рд╡िрд╡рд╢ рдпुрд╡рддिрдпाँ рдЖрдЬ рдЕрдкрдиे рд▓िрдП рд╢рдХ्рддि/ рдЬीрд╡рдЯ рдмрдЯोрд░ рд░рд╣ी рд╣ैं।   
рд╕ुрдзा рдХी рд╕्рдд्рд░ी рд╡िрд╖рдорддрдо рдкрд░िрд╕्рдеिрддिрдпों рдоें рднी рд╣ाрд░ рдирд╣ीं рдоाрдирддी, рдШुрдЯрдиे рдирд╣ीं рдЯेрдХрддी। рдкीреЬा рд╕े рд╣ी рдЖрдд्рдордмрд▓ рд╕ँрдЬोрддी рд╣ै। рдЙрд╕े рдмाрд░-рдмाрд░ рдУंрдзे рдоुंрд╣ рдЧिрд░ाрдпा рдЬाрддा рд╣ै рдФрд░ рд╡рд╣ рд╣рд░ рдмाрд░ рдЬूрдЭрдиे рдХी рдирдИ рдКрд░्рдЬा рд▓े рдЙрда рдЦреЬी рд╣ोрддी рд╣ै। рдпрд╣ рд╡ाрд░िрдпाрд░ рд╕्рдд्рд░िрдпों рдХी рдХрдеा рд╣ै। рд╢ाрд░ीрд░िрдХ рдФрд░ рдоाрдирд╕िрдХ рдЖрдШाрдд рдЙрдирдХे рдЧुрд╕्рд╕े рдХो рдЖрдЧ рдкрд░ рдШी рдХी рддрд░рд╣ рдк्рд░рдЬ्рд╡рд▓िрдд рдХрд░ рд░рд╣े рд╣ै। рдбॉрд▓ी рдХा рдЬीрд╡рдЯ рдмрд╣ुрдд рд╕рд╢рдХ्рдд рд╣ै। рд╡рд╣ рд╣ॉрдХी рдХी рдЦिрд▓ाреЬी рд░рд╣ी рд╣ै, рдЯाрдпрдХ्рд╡ोंрджों рдЬाрдирддी рд╣ै, рд╣ॉрд╕्рдкिрдЯрд▓ рдоें рдирд░्рд╕ рдеी । рдЬेрда рджेрд╡рд░ों рдХा рд╕ाрдоूрд╣िрдХ рдмрд▓ाрдд्рдХाрд░ рдЙрд╕े рдЕंрджрд░ рдмाрд╣рд░ рд╕े рдХ्рд╖рдд- рд╡िрдХ्рд╖рдд  рдХрд░ рджेрддा рд╣ै, рд▓ेрдХिрди рд╡рд╣ рдкрд░ाрдпे рджेрд╢ рдоें, рдкрд░ाрдпे рд▓ोрдЧों рдХे рдмीрдЪ рд╣ोрдХрд░ рднी рдЕрдкрдиे рд▓िрдП рд▓реЬрддी рд╣ैं। рдЙрд╕ी реЫрдоीрди рдкрд░ рдЬрд░ूрд░ी рдкреЭाрдИ рдХрд░ рдЕрд╕्рдкрддाрд▓ рдоें рдирд░्рд╕ рд▓рдЧрддी рд╣ै। рдЧुрд░рджीрдк рд╣ुрдб्рдбा рд╕े рддрд▓ाрдХ рд▓ेрддी рд╣ै। рдкुрдирд░्рд╡िрд╡ाрд╣ рдХрд░рддी рд╣ै। рддीрди рдмрдЪ्рдЪों рдХो рдЬрди्рдо рджेрддी рд╣ै। рд╕ाрдпрд░ा рдкрд░ рд░ाрдЬрдиेрддा рдХे рдкुрдд्рд░ рдХा рдк्рд░ेрдо рдЖрдоंрдд्рд░рдг рдЕрд╕्рд╡ीрдХाрд░рдиे рдкрд░ рднрдпंрдХрд░ рдПрд╕िрдб рдЕрдЯैрдХ рд╣ोрддा рд╣ै। рдЙрд╕े рдоाрддाрдкिрддा рдХे рд╕ाрде рд░ाрдЬрдиैрддिрдХ рд╢рдХ्рддि рд╕े рдЗрд╕ рджेрд╢ рдоें рдиिрд╖्рдХाрд╕िрдд рдХрд░ рджिрдпा рдЬाрддा рд╣ै। рдЙрдкрдЪाрд░ рдХे рд╕ाрде- рд╕ाрде рд╡рд╣ рдкीрдПрдЪ. рдбी. рдкूрд░ी рдХрд░рддी рд╣ै।  рдаीрдХ рд╣ोрдиे рдкрд░ рд╡рд╣ рдлाрд░्рдоेрд╕िрдпूрдЯीрдХрд▓ рдХंрдкрдиी рдоें рд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ рдФрд░ рдлिрд░ рдбॉрдХ्рдЯрд░ рдмрдирддी рд╣ै। рджрдХ्рд╖िрдг рднाрд░рддीрдп, рд╣ैрджрд░ाрдмाрдж рдХी рдпрд╣ рдпुрд╡рддी, рдкुрд▓िрд╕, рддेрд▓рдЧू рднाрд░рддीрдп рдорд╣िрд▓ा рдФрд░ рдордиोрд╡िрдж рдбॉрдХ्рдЯрд░ рд▓рддा рдХी рдорджрдж рдФрд░ рдкिрддा рдХा рд╡िрд╢्рд╡ाрд╕ рдЬीрдд рдзीрд░े рдзीрд░े рдЕрдкрдиे рдЖрд░्рдеिрдХ, рдкाрд░िрд╡ाрд░िрдХ, рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдЕрдзिрдХाрд░ рдкाрдиे рдФрд░ рдмрдЪ्рдЪों рдХा рд╕्рдиेрд╣- рд╕рдо्рдоाрди рдЬीрддрдиे рдоें рд╕рдлрд▓ рд╣ो рд╣ी рдЬाрддी рд╣ै। 
рдпрд╣ рддीрди рд╕्рдд्рд░िрдпों рдХी рдд्рд░ाрд╕рдж рд╡्рдпрдеा- рдХрдеा рди рд╣ोрдХрд░ рд╕рдоूрдЪे рдиाрд░ी рдЬрдЧрдд рдХे рджрдорди, рд╢ोрд╖рдг, рд╕ंрдХрдЯ рдХी рдХрд╣ाрдиी рд╣ै। рдордз्рдпрд╡рд░्рдЧीрдп рдирд░्рд╕, рдЙрдЪ्рдЪ рдордз्рдпрд╡рд░्рдЧीрдп рд╕ाрдпрд░ा рдФрд░ рдЙрдЪ्рдЪрд╡рд░्рдЧीрдп рддेрд▓рдЧू  рдпुрд╡рддी- рд╕рднी рдПрдХ рд╕ी рднрдпंрдХрд░ рд╡िрд╕ंрдЧрддि рд╕े рдЬूрдЭ рд░рд╣ी рд╣ैं। рд▓ेрдХिрди рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рд╕्рд╡рдк्рди рднंрдЧ рдХी рдХрдеा рдирд╣ीं рд╣ै। рдкुрд░ुрд╖ рд╕рдд्рддाрдХ рдХे рд▓िрдП рдЪुрдиौрддी рдЙрднрд░ рд░рд╣ी рд╣ै- рдордиुрд╖्рдп рдмрдиो। рдЕрди्рдпрдеा рддुрдо्рд╣ाрд░ा рднी рд╡рд╣ी рд╣ाрд▓ рд╣ोрдЧा, рдЬो рдЧुрд░рджीрдк рд╣ुрдб्рдбा рдХा, рдиेрддा рдЬी рдХे рдмेрдЯे рдпा рд░ाрдЬा рдЬी рдХा рд╣ुрдЖ।    
           рд░ाрдЬрдиेрддा рдФрд░ рд░ाрдЬрдиीрддि рджोрдиों рдХे рдХुрдЪिрдд्рд░ рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдоें рдмिрдЦрд░े рдкреЬे рд╣ैं। рдХोрд░ोрдиा рд╕े рдЙрдд्рдкрди्рди рдЖрдкाрддрдХाрд▓ рдоें рднी рд░ाрдЬрдиीрддि рд╕рдХ्рд░िрдп рд╣ै। рд╕рдд्рддा рджेрд╢ рдФрд░ рджेрд╢рд╡ाрд╕िрдпों рд╕े рдКрдкрд░ рд╣ो рдЧрдИ рд╣ै। рди्рдпूрдпाрд░्рдХ рдХा рдоेрдпрд░ рдСрдкोреЫिрдЯ рджрд▓ рдХा рд╣ै рд╡рд╣ рдорджрдж рдХे рд▓िрдП рдмाрд░-рдмाрд░ рджुрд╣ाрдИ рджेрддा рд╣ै рдЬрдмрдХि рд░ूрд▓िंрдЧ рджрд▓ рди्рдпूрдпाрд░्рдХ рдХी рдЙрдкेрдХ्рд╖ा рдХрд░ рдЕрдкрдиे рд░ाрдЬ्рдпों рдХो рдорджрдж рдкрд╣ुंрдЪाрдиे рдоें рд╡्рдпрд╕्рдд рд░рд╣рддा рд╣ै। рдбॉрд▓ी рдХा рдмрд▓ाрдд्рдХाрд░ рдХрд░рдиे рдФрд░ рдХрд░рд╡ाрдиे рд╡ाрд▓ा рдЙрд╕рдХा рдЬेрда рдХрд░рдиाрд▓ рдХा рдПрдХ рдЧुंрдбा рд╣ै рдФрд░ рдХिрд╕ी рд░ाрдЬрдиेрддा рдХे рд╕ाрде рдЬुреЬा рд╣ै। рд╕ाрдпрд░ा рдкрд░ рдПрд╕िрдб рдЕрдЯैрдХ рдХрд░рдиे рд╡ाрд▓ा рдЫाрдд्рд░ рдпूрдиिрдпрди рдХा рдиेрддा рдеा рдФрд░ рдЪुрдиाрд╡ рдХा рд╕рдордп рдХрд░ीрдм рдЖрддा рджेрдЦ рдЙрд╕рдХे рд░ाрдЬрдиेрддा рдкिрддा рдиे рдбрд░ा- рдзрдордХा рдХрд░ рджेрд╢ рд╕े рд╣ी рдиिрдХाрд▓ рджिрдпा। рдЙрдирдХा рдШрд░ рддीрди рдХрд░ोреЬ рдоें рдЦрд░ीрдж рдЙрди्рд╣ें рджрд╕ рд╕ाрд▓ рдХा рдЕрдоेрд░िрдХा рдХा рд╡ीреЫा рджिрд▓рд╡ा рджिрдпा। рд░ाрдЬрдиीрддि рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдоें рдЦрд▓рдкाрдд्рд░ों рдХा рд╣рдеिрдпाрд░ рдмрдирдХрд░ рдЖрдИ рд╣ै। рд░ाрдЬрдиेрддा рдмेрдкрдиाрд╣ рджौрд▓рдд рдоें рдЦेрд▓рддे рд╣ैं। рджрдХ्рд╖िрдг рднाрд░рддीрдп рдпुрд╡рддी рдХा рдЙрдд्рддрд░ рднाрд░рддीрдп рдпुрд╡рдХ рд╕े рдк्рд░ेрдо рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдХे рд░ाрдЬрдиेрддा рдкिрддा рдХो рдЗрддрдиा рдиाрдЧрд╡ाрд░ рд▓рдЧрддा рд╣ै рдХि рдЗрд╕ рдк्рд░ेрдо рдХो рдЧुрдиाрд╣ рдоाрди рдЙрд╕ рдкрд░िрд╡ाрд░ рдХो рд╣ी рд╡рд╣ाँ рд╕े рдЕрдкрдиा рд╡्рдпाрдкाрд░ рд╕рдоेрдЯ рднाрдЧрдиे рдХे рд▓िрдП рд╡िрд╡рд╢ рдХрд░ рджिрдпा рдЬाрддा рд╣ै рдФрд░ рдмेрдЯी рдХी рд╢ाрджी рдХрд░ рдЙрд╕े рд╡िрджेрд╢ рднेрдЬ рджिрдпा рдЬाрддा рд╣ै। 
рдорд╣ाрдоाрд░िрдпों рдХा рдЗрддिрд╣ाрд╕, рдЪिрдХिрдд्рд╕ा рдФрд░ рдордиोрд╡िрд╢्рд▓ेрд╖рдг рдЬрдЧрдд рдХी рдмाрд░ीрдХिрдпों рдХा рдЪिрдд्рд░рдг рдЙрдкрди्рдпाрд╕рдХाрд░ рдХे рдЧрд╣рди рд╢ोрдзрдкрд░рдХ рдЕрдз्рдпрдпрди рдХा рдкрд░िрдЪрдп рджेрддा рд╣ै рддो рдХोрд░ोрдиा рдХे рд╕рд╡िрд╕्рддाрд░ рдк्рд░рднाрд╡, рд╕рдоाрдЪाрд░, рд╣рд▓рдЪрд▓ें рдЖрд╕рди्рди рд╕рдорд╕ाрдордпिрдХ рдЬीрд╡рди рдХे рдк्рд░рддि рдЙрдирдХी рдЬाрдЧрд░ूрдХрддा рдФрд░ рд╕рдХ्рд░िрдпрддा  рдХो рдЙрдХेрд░рддे рд╣ैं। рдЬैрд╕े рд▓ेрдЦिрдХा рд╡ैрд╢्рд╡िрдХ рд╕्рддрд░ рдкрд░ рдорд╣ाрдоाрд░िрдпों рдХा рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдХрд░рддी рд╣ै:-      
рдЪौрд╣рджрд╡ीं рд╢рддाрдм्рджी рдоें рдЗंрдЧ्рд▓ैंрдб рдоें ‘рдм्рд▓ैрдХ рдбैрде’ рдлैрд▓ी- рдЬिрд╕рдоें рдПрдХ рддिрд╣ाрдИ рдЖрдмाрджी рдоाрд░ी рдЧрдИ।
1647 рдоें ‘рдкीрд▓ा рдмुрдЦाрд░’ рдХा рдк्рд░рдХोрдк рдЕрдл्рд░ीрдХा рдХे рдмाрд░ाрдмाрдбोрд╕ рдж्рд╡ीрдк рдФрд░ рдЕрди्рдп рджेрд╢ों рдоें рдлैрд▓ा। 
1817 рдоें рдПрд╢िрдпाрдИ рдорд╣ाрдоाрд░ी рд╣ैрдЬा рдлैрд▓ी ।
1878 рдоें рдЕрдоेрд░िрдХा рдХी рдоिрд╕िрд╕рд╕िрдкी рдирджी рдХी рдШाрдЯी рдоें рдлैрд▓ी рдмीрдоाрд░ी рдоें рдмीрд╕ рд╣реЫाрд░ рд▓ोрдЧ рдоाрд░े рдЧрдП।
1918 рдоें рдоुंрдмрдИ рдоें рдлैрд▓े рдЗंрдл्рд▓ुрдПंрдЬा рд╕े 2 рдХрд░ोреЬ рд▓ोрдЧों рдХी рдоौрдд рд╣ो рдЧрдИ। 
1918 рдоें рд╣ी, рдк्рд░рдердо рд╡िрд╢्рд╡ рдпुрдж्рдз рдХे рд╕рдордп рд╕्рдкैрдиिрд╢ рдл्рд▓ू рд╕े рд╕ौ рдоिрд▓िрдпрди рд╕े рднी рдЕрдзिрдХ рд▓ोрдЧों рдХी рдоृрдд्рдпु рд╣ुрдИ। 
1980 рд╕े 2018 рддрдХ рдПрдб्рд╕ рд╕े 32 рдоिрд▓िрдпрди рд▓ोрдЧों рдХी рдоृрдд्рдпु рд╣ुрдИ।
2013- 14 рдоें рдЕрдл्рд░ीрдХा рдоें рдлैрд▓ाрдиे рд╡ाрд▓े рдЗрдмोрд▓ा рд╡ाрдпрд░рд╕ рд╕े рдЧ्рдпाрд░рд╣ рд╣реЫाрд░ рд╕े рднी рдЬ्рдпाрджा рд▓ोрдЧों рдХी рдоृрдд्рдпु рд╣ुрдИ। 
рдк्рд░рдХृрддि рдХे рдЪिрдд्рд░, рдЙрд╕рдХा рдоाрдирд╡ीрдХрд░рдг рдпрд╣ाँ- рд╡рд╣ाँ рдоिрд▓ рдЬाрддा рд╣ै। рд▓рддा рдХे рдЪाрд░ рдоंреЫिрд▓ा рдШрд░ рдоें рдКँрдЪे рдКँрдЪे рдУрдХ, рдкाрдЗрди, рдкाрдо, рдбрдЧрд▓рд╕ рдлрд░ рдХे рд╡ृрдХ्рд╖ рдЧрд░рдо рд╢ाрдоों рдХो рд╕ुрд╣ाрд╡рдиा рдмрдиाрдпा рдХрд░рддे рд╣ैं। рдЧिрд▓рд╣рд░िрдпां, рдоोрд░, рдиीрд▓рдХंрда, рдХोрдпрд▓, рд╣िрд░рдг, рдЕрдиेрдХ рдк्рд░рдХाрд░ рдХी рдЪिреЬिрдпाँ- рд╕рднी рд╕े рдЙрд╕े рдк्рдпाрд░ рд╣ै। рдПрдХ рд░िрдЯाрдпрд░्рдб рд╕्рдд्рд░ी- рдмрдЪ्рдЪे рдХैрд▓िрдлोрд░्рдиिрдпा рдоें, рдкрддि рди्рдпूрдпाрд░्рдХ рдоें- рдк्рд░рдХृрддि рд╣ी рдЙрд╕рдХी рд╕рд╣рдЪрд░ी рд╣ै।  
“рд╣рд▓्рдХी- рд╣рд▓्рдХी рд╣рд╡ा рдЪрд▓рдиे рд▓рдЧी рдФрд░ рдкेреЬों рдХी рд▓ंрдмी рдЯрд╣рдиिрдпाँ рд╣рд╡ा рдХे рд╕ाрде рд▓рд╣рд░ाрдиे рд▓рдЧी। --- рдЬैрд╕े рдЯрд╣рдиिрдпाँ рд╣рд╡ा рдХी рдмाрд╣ों рдоें рдЭूрд▓- рдЭूрд▓ рдХрд░ рдиाрдЪ рд░рд╣ी рд╣ैं, рдХрднी рд╡े рдмाрд▓ рд░ूрдо, рддो рдХрднी рд╕ाрд▓рд╕ा рдбांрд╕ рдХрд░рддी ।“     
рдкрд╣рд▓े рдордиुрд╖्рдп рдиे рдк्рд░рдХृрддि рдХो рд░ुрд▓ाрдпा рдФрд░ рдЖрдЬ рд╡рд╣ рдордиुрд╖्рдп рдХो рд░ुрд▓ा рд░рд╣ी рд╣ै। рд╡िрдХाрд╕ рдХे рдиाрдо рдкрд░ рд╡ृрдХ्рд╖ рдФрд░ рдЬंрдЧрд▓ рдХाрдЯрдиे, рдкृрде्рд╡ी рдХा рд╕ंрддुрд▓рди рдмिрдЧाреЬрдиे, рдкрд░्рдпाрд╡рд░рдг рдк्рд░рджूрд╖рдг рдХा рдордиुрд╖्рдп рдХो рдоुрдЖрд╡рдЬा рддो рджेрдиा рд╣ी рдеा। рдХोрд░ोрдиा, рд╢рд░ीрд░ рдоें рдЖрдХ्рд╕ीрдЬрди рдХी рдХрдоी- рдоाрдиो рдк्рд░рдХृрддि рдХा рд░ोрд╖ рд╣ी рд╣ै। 
рд╕ूрдд्рд░ाрдд्рдордХрддा рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдХे рдЪिрди्рддрди рдкрдХ्рд╖ рдХो, рдмौрдж्рдзिрдХ рд╕्рд╡рд░ рдХो рдзाрд░рджाрд░ рдмрдиा рд░рд╣ी рд╣ै:-        
рд╕ूрдд्рд░:-
1. рдпुрдж्рдз рдХैрд╕ा рднी рд╣ो рдиेрдЧेрдЯिрд╡ рдПрдирд░्рдЬी рдЬрдирд░ेрдЯ рдХрд░рддा рд╣ै। - - рдирдХाрд░ाрдд्рдордХрддा рд╕рдХाрд░ाрдд्рдордХрддा рд╕े рдЕрдзिрдХ рддेрдЬी рд╕े рдлैрд▓рддी рд╣ै।  
2. рдЪेрд╣рд░ा рд╕рдмрд╕े рдЕрдЪ्рдЫा рдкाрд╕рд╡рд░्рдб рд╣ै, рд╡рд╣ реЮाрдЗрд▓ рдЦोрд▓рдХрд░ рдПрдХрджрдо рд╕ाрдордиे рд░рдЦ рджेрддा рд╣ै।   
3. рд╕ाрдЗрдХोрд▓ोрдЬिрд╕्рдЯ рдХी рдоेрдоोрд░ी рдХрдо्рдк्рдпुрдЯрд░ рдоेрдоोрд░ी рд╣ोрддी рд╣ै।  
4. рдФрд░рддों рдХी рдпाрджाрд╢्рдд рдорд░्рджों рд╕े рдЬ्рдпाрджा рддेрдЬ рдФрд░ рдЕрдЪ्рдЫी рд╣ोрддी рд╣ै।  
5. рдЕрдЧрд░ рддुрдо рдЕрдкрдиे рд▓िрдП рдЦреЬी рдирд╣ीं рд╣ो рд╕рдХрддी рддो рдХोрдИ рддुрдо्рд╣ाрд░ी рдорджрдж рдирд╣ीं рдХрд░ рд╕рдХрддा।  
6. рдЬрд╣ां рдоृрдд्рдпु рдХा рддांрдбрд╡ рд╣ो рд░рд╣ा рд╣ो, рд╡рд╣ाँ рдЦुрдж рдХो рд╕्рд╡рд╕्рде рдФрд░ рд╕рдХाрд░ाрдд्рдордХ рд░рдЦрдиा рднी рдПрдХ рдЪुрдиौрддी рд╣ै।  
7. рдЬीрдиे рдХे рд▓िрдП рдПрдХ рдЕрдЪ्рдЫा рдоिрдд्рд░ рдФрд░ рдПрдХ рдкреЬोрд╕ी рд╣ी рдХाрдлी рд╣ोрддा рд╣ै।  
8. рдиेрдЧेрдЯिрд╡े рдФрд░ рдкॉреЫिрдЯिрд╡ рд╕ोрдЪ рдФрд░ рднाрд╡рдиाрдПं рд╣ी рджृрд╖्рдЯिрдХोрдг рдмрдиाрддी рд╣ैं; рдХ्рдпोंрдХि рдЙрди्рд╣ीं рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рдоाрдирд╡ рджृрд╢्рдп рджेрдЦрддा рд╣ै рдФрд░ рдЕрджृрд╢्рдп рдХे рдмाрд░े рдоें рд╕ोрдЪрддा рд╣ै।  
9. рдХुрдЫ рднी рдоुрд╢्рдХिрд▓ рдирд╣ीं рд╣ोрддा। рдЙрд╕рдХे рд▓िрдП рдЖрдд्рдорд╡िрд╢्рд╡ाрд╕ рд╡ рдЗрдЪ्рдЫा рд╢рдХ्рддि рдЪाрд╣िрдП।  
10. рдкрд░ेрд╢ाрдиी рдоें рджिрдоाрдЧ рдХрднी рдЦाрд▓ी рдордд рдЫोреЬो। рд╣рдоेрд╢ा рдирдХाрд░ाрдд्рдордХ рд╕ोрдЪрддा рд╣ै।   
11. рдПрдХ рдЕрджृрд╢्рдп рд╕рдд्рдп рдХो рдкाрдиे рдХी рдЪाрд╣ рдоें  рд╣рдо рдЙрдо्рд░ рднрд░ рднрдЯрдХрддे рд░рд╣рддे рд╣ैं, рдЬрдмрдХि рд╣рд░ рддрд░рд╣ рдХी рдЕрджृрд╢्рдп рд╢рдХ्рддिрдпाँ рд╣рдоाрд░े рдЕंрджрд░ рд╣ी рд╡िрдж्рдпрдоाрди рд╣ैं। 
12. рд╣рд░ рдоाрдирд╡ рдХा рдЕंрддिрдо рд╕рдд्рдп рдЕрджृрд╢्рдп рд╣ी рдмрдиा рд░рд╣рддा рд╣ै। 
‘рд░рдм рд░ाрдЦा, рдРрд╡ाрдИ’ рдЬैрд╕े рд╢рдм्рджों рдХे рдк्рд░рдпोрдЧ рдЙрдирдХे рдкाрдд्рд░ों рдХो рдкंрдЬाрдм рдХी рдоिрдЯ्рдЯी рд╕े рдФрд░ рдЕँрдЧ्рд░ेрдЬी рдмोрд▓рдЪाрд▓ рдХे рд╢рдм्рдж рднाрд╖ा рдХो рдЖрдЬ рдХे рдЬीрд╡рди рд╕े рдЬोреЬрддे рд╣ैं।   
рд╕рдорд░्рдкрдг рд╣ी рд╕्рдкрд╖्рдЯ рдХрд░рддा рд╣ै рдХि рд░рдЪрдиा рдХा рд╕ृрдЬрди рд╕ौрдж्рджेрд╢्рдпрддा рд╕े рдЬुреЬा рд╣ै- “рд╕рдХाрд░ाрдд्рдордХ рдКрд░्рдЬाрдУं рдХो, рдЬिрди्рд╣ोंрдиे рд╣рд░ рдпुрдЧ рдХे рдЕрд╢ांрдд рд╕рдордп рдоें рдоाрдирд╡рддा рдХो рдмрдЪाрдП рд░рдЦा।“  рджाрд░्рд╢рдиिрдХ рдкंрдХ्рддिрдпाँ рднी рдпрд╣ाँ- рд╡рд╣ाँ рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдоें рдмिрдЦрд░ी рдкреЬी рд╣ैं-  “ рдПрдХ рдЕрджृрд╢्рдп рд╕рдд्рдп рдкाрдиे рдХी рдЪाрд╣ рдоें рд╣рдо рдЙрдо्рд░ рднрд░ рднрдЯрдХрддे рд░рд╣рддे рд╣ैं, рдЬрдмрдХि рд╣рд░ рддрд░рд╣ рдХी рдЕрджृрд╢्рдп рд╢рдХ्рддिрдпाँ рд╣рдоाрд░े рдЕंрджрд░ рд╡िрдж्рдпрдоाрди рд╣ैं।“  (148)- - -  “рдкूрд░ा рд╡िрд╢्рд╡ рджो рд╣ी рд╢рдХ्рддिрдпों рдкрд░ рдЯिрдХा рд╣ै, рд╕рдХाрд░ाрдд्рдордХ рдФрд░ рдирдХाрд░ाрдд्рдордХ। рджोрдиों рд╣ी рдордиुрд╖्рдп рдХे рдЕंрджрд░ рд╕рдоाрдИ рд╣ैं। рд╕рдХाрд░ाрдд्рдордХ рдКрд░्рдЬा рд╣ी рдЙрд╕ рдЕंрддिрдо рд╕рдд्рдп рдХी рдУрд░ рд▓ेрдХрд░ рдЬाрддी рд╣ै, рдЬिрд╕े рдХुрдЫ рд▓ोрдЧ рдмाрд╣рд░ рд╕े рднीрддрд░ рдЦोрдЬрддे рд╣ैं рдФрд░ рдХुрдЫ рдЙрд╕े рднीрддрд░ рд╕े рдмाрд╣рд░ рддрд▓ाрд╢рддे рд╣ैं।- - -  рд╣рд░ рдоाрдирд╡ рдХा рдЕंрддिрдо рд╕рдд्рдп рдЕрджृрд╢्рдп рд╣ी рдмрдиा рд░рд╣рддा рд╣ै।“ рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рджो рдзрд░ाрддрд▓ों рдкрд░ рдПрдХ рд╕ाрде рдЪрд▓ рд░рд╣ा рд╣ै। рджो рдпुрдж्рдз рдФрд░ рджो рдк्рд░рдХाрд░ рдХे рдпोрдж्рдзा рд╣ैं। рдПрдХ рдпुрдж्рдз рдЕрджृрд╢्рдп рд╢рдд्рд░ु рдХोрд░ोрдиा рдХे рд╕ाрде рд╣ै рдФрд░ рджूрд╕рд░ा рдпुрдж्рдз рдЙрд╕ рдЖрдзी рджुрдиिрдпा рдХा рд╣ै, рдЬिрд╕ рдкрд░ рдЙрдд्рдкीреЬрди, рдЕрдд्рдпाрдЪाрд░ों рдХे рдЬाрдирд▓ेрд╡ा рд╣рдорд▓े рдиिрд░ंрддрд░ рдЪрд▓ рд░рд╣े рд╣ैं। рдПрдХ рддрд░рдл рдбॉрдХ्рдЯрд░ рд╡ाрд░िрдпрд░ рдмрди рдпुрдж्рдз рд▓реЬ рд░рд╣े рд╣ैं рдФрд░ рджूрд╕рд░ी рдУрд░ рдЕрдкрдиो рдХी рджाрдирд╡ी рд╡ृрддिрдпों рд╕े рд▓реЬ рд░рд╣ी рдпुрд╡рддिрдпाँ рд╣ैं। 
рд╕ंрджрд░्рдн:
  рд╕ुрдзा рдУрдо рдвींрдЧрд░ा, рджृрд╢्рдп рд╕े рдЕрджृрд╢्рдп рддрдХ, рд╢िрд╡рдиा рдк्рд░рдХाрд╢рди, рд╕ीрд╣ोрд░, рдПрдо. рдкी॰,рдк्рд░рдердо, 2021, рдкृрд╖्рда 125  
  рд╡рд╣ी, рдкृрд╖्рда 11  
  рд╡рд╣ी, рдкृрд╖्рда 15
  рд╡рд╣ी, рдкृрд╖्рда 31
  рд╡рд╣ी, рдкृрд╖्рда 31
  рд╡рд╣ी, рдкृрд╖्рда 32
  рд╡рд╣ी, рдкृрд╖्рда 52
  рд╡рд╣ी, рдкृрд╖्рда 73
  рд╡рд╣ी, рдкृрд╖्рда 106
  рд╡рд╣ी, рдкृрд╖्рда 115
  рд╡рд╣ी, рдкृрд╖्рда 121
  рд╡рд╣ी, рдкृрд╖्рда 138
  рд╡рд╣ी, рдкृрд╖्рда 149
  рд╡рд╣ी, рдкृрд╖्рда 150
  рд╡рд╣ी, рдкृрд╖्рда 5
  рд╡рд╣ी, рдкृрд╖्рда 148 
  рд╡рд╣ी, рдкृрд╖्рда 150
***

рдбॉ. рдордзु рд╕ंрдзु, рдкूрд░्рд╡ рдк्рд░ोрдлेрд╕рд░ рдПрд╡ं рдЕрдз्рдпрдХ्рд╖, 
рд╣िрди्рджी рд╡िрднाрдЧ, рдЧुрд░ु рдиाрдирдХ рджेрд╡ рд╡िрд╢्рд╡рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп, рдЕрдоृрддрд╕рд░, рдкंрдЬाрдм ।


No comments :

Post a Comment

We welcome your comments related to the article and the topic being discussed. We expect the comments to be courteous, and respectful of the author and other commenters. Setu reserves the right to moderate, remove or reject comments that contain foul language, insult, hatred, personal information or indicate bad intention. The views expressed in comments reflect those of the commenter, not the official views of the Setu editorial board. рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рд░рдЪрдиा рд╕े рд╕рдо्рдмंрдзिрдд рд╢ाрд▓ीрди рд╕рдо्рд╡ाрдж рдХा рд╕्рд╡ाрдЧрдд рд╣ै।