рдХрд╡ि рдШाрд╕ीрд░ाрдо рд╡्рдпाрд╕ рдХे рдХाрд╡्рдп рдоें рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рдЪेрддрдиा рдХी рдЕрднिрд╡्рдпрдХ्рддि

рдк्рд░ीрддि рдЧुрдк्рддा
рдк्рд░ीрддि рдЧुрдк्рддा

рд╢ोрдзाрд░्рдеी (рд╣िंрджी рд╡िрднाрдЧ), рд░ाрдЬрд╕्рдеाрди рд╡िрд╢्рд╡рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп, рдЬрдпрдкुрд░ 

рднाрд░рдд рдХे рд╣ृрджрдп рдоें рд╕्рдеिрдд рдмुрди्рджेрд▓рдЦрдг्рдб рдХा рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдЕрдд्рдпрди्рдд рдЧौрд░рд╡рдкूрд░्рдг рд╣ै। рдпрд╣ाँ рдк्рд░рдХृрддि рдХी рд░рдордгीрдп рдЫрдЯा рд╕ुрди्рджрд░рддा, рд░рдо्рдпрддा, рдордиोрд╣рд░рддा, рдоोрд╣рдХрддा, рдоाрджрдХрддा рджेрдЦрддे рдмрдирддी рд╣ैं। рдмुрди्рджेрд▓рдЦрдг्рдб рдоें рдкрд░्рд╡рддрд░ाрдЬ рд╡िрди्рдз्рдпाрдЪрд▓ рдЬो рдЕрдкрдиी рдХрд░्рддрд╡्рдпрдиिрд╖्рдаा рдФрд░ рдЙрджाрд░рддा рдХे рдХाрд░рдг рднाрд░рдд рдоाрддा рдХे рд╣ृрджрдпрд╕्рдерд▓ рдоें рдиिрд╡ाрд╕ рдХрд░рддा рд╣ै। рдРрд╕ी рдкाрд╡рди, рд░рдо्рдп рдФрд░ рд╡рди्рджрдиीрдп рднूрдоि рдорд╣ाрди рд╡ीрд░ों, рд╢рд╣ीрджों рдФрд░ рд╕ंрд╕्рдХृрдд рддрдеा рд╣िрди्рджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХे рд╕ाрд╣िрдд्рдпрдХाрд░ों, рдХрд╡िрдпों рдХी рдк्рд░рд╕рд╡рд╕्рдерд▓ी рд░рд╣ी рд╣ै। рдЗрд╕ рднूрдоि рдХी рдк्рд░рдХृрддि рдоें рд╣ी рдХрд╡िрдд्рд╡ рдЧुрдг рдк्рд░рджाрди рдХрд░рдиे рдХी рдЕрдкाрд░ рдХ्рд╖рдорддा рд╡िрдж्рдпрдоाрди рд╣ै। рдмुрди्рджेрд▓рдЦрдг्рдб рдЕрдиेрдХ рд╢्рд░ेрд╖्рда рд╕ाрд╣िрдд्рдпрдХाрд░ों рдХा рдЬрди्рдорд╕्рдеाрди рдФрд░ рдХрд░्рдорд╕्рдерд▓ी рд░рд╣ा рд╣ै рдЬिрдирдоें рдЭाँрд╕ी рдХे рдЬрдирдХрд╡ि рднрдЧ्рдЧी рджाрдК рдЬी, рд╢्рдпाрдо, рдЪрддुрд░ेрд╢ рдиीрдЦрд░ा, рд╣ृрджрдпेрд╢, рдкрдг्рдбिрдд рдорджрди рдоोрд╣рди рдж्рд╡िрд╡ेрджी ‘рдорджрдиेрд╢’, рд╕िрдпाрд░ाрдо рд╢рд░рдг рдЧुрдк्рдд, рдоुंрд╢ी рдЕрдЬрдоेрд░ी, рдХрд╡ीрди्рдж्рд░ рдиाрдеूрд░ाрдо рдоाрд╣ौрд░, рдЕрдо्рдмिрдХा рдк्рд░рд╕ाрдж рдЕрдо्рдмिрдХेрд╢, рдШрдирд╢्рдпाрдорджाрд╕ рдкाрдг्рдбेрдп, рдирд░ोрдд्рддрдо рджाрд╕ рдкाрдг्рдбेрдп рдФрд░ рдЗрд╕ी рдкрд░рдо्рдкрд░ा рдоें рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ рдХрд╡ि рдШाрд╕ीрд░ाрдо рд╡्рдпाрд╕ рдЖрджि рдЙрд▓्рд▓ेрдЦрдиीрдп рд╣ैं। рдХाрд╡्рдп рдоें рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рдЪेрддрдиा рдХी рджृрд╖्рдЯि рд╕े рдмुрди्рджेрд▓рдЦрдг्рдб рдЙрдд्рдХृрд╖्рдЯ рд░рд╣ा рд╣ै рдЬिрд╕рд╕े рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рдХाрд╡्рдп рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рдЬрди-рдЬрди рдоें рдк्рд░ेрд░рдгा рдХा рд╕ंрдЪाрд░ рдХिрдпा। рдЙрдирдоें рд╕े рдк्рд░рдоुрдЦ рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рдХрд╡िрд╡рд░ рдкंрдбिрдд рдШाрд╕ीрд░ाрдо рд╡्рдпाрд╕ рдЬी рд╣ै। рдЬिрдирдХे рдЬीрд╡рди рдФрд░ рдХाрд╡्рдп рдХा рдЕрднिрд░्рднाрд╡ рд╡िрднाрд╡ рдж्рд╡िрд╡ेрджी рдпुрдЧ рдоें рд╣ुрдЖ। рд░ाрд╖्рдЯ्рд░рдХрд╡ि рд╕्рд╡рддंрдд्рд░рддा рд╕ेрдиाрдиी рд╕्рд╡рд░्рдЧीрдп рдкрдг्рдбिрдд рдШाрд╕ीрд░ाрдо рд╡्рдпाрд╕ рдиे рдмुрди्рджेрд▓ी рдХो рд╕рд╢рдХ्рдд рдФрд░ рдк्рд░ाрдгрд╡рди्рдд рдХाрд╡्рдп рдзाрд░ा рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рдЪेрддрдиा рдХो рдФрд░ рдмुрди्рджेрд▓ी рднाрд╖ा рдХे рд╕ौрд╖्рдард╡ рдХो рдЕрдкрдиी рд▓рд▓िрдд рдХाрд╡्рдп рд╢ैрд▓ी рдоें рд╕рдЬीрд╡ рдмрдиा рджिрдпा। рд╡्рдпाрд╕ рдЬी рдиे рдЗрд╕ рдпुрдЧ рдоें рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ рдФрд░ рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдпрддा рдХी рдЙрд░्рдЬा рдХो рдЬाрдЧ्рд░рдд рдХिрдпा। рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ рдФрд░ рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдпрддा рдХी рднाрд╡рдиा рд╕े рдУрдд-рдк्рд░ोрдд рдХрд╡ि рд╡्рдпाрд╕ рдЬी рдоाँ рднाрд░рддी рдХे рдЙрди рдорд╣ाрди рд╕рдкूрддों рдоें рд╕े рдПрдХ рд╣ैं, рдЬिрди्рд╣ोंрдиे рдЕрдкрдиी рд▓ेрдЦрдиी рдФрд░ рд╡ाрдгी рд╕े рд╕ुрд╖ुрдк्рдд рдЬрди рдоाрдирд╕ рдоें рд╕्рд╡рджेрд╢ рдХे рдк्рд░рддि рд╕्рдиेрд╣ рдФрд░ рдЪेрддрдиा рдХी рд▓рд╣рд░ рдкैрджा рдХी। рдЙрдирдХा рд╕рдо्рдкूрд░्рдг рдЬीрд╡рди рджेрд╢рднрдХ्рддि, рдд्рдпाрдЧ, рдоाрддृрднूрдоि рд╕ेрд╡ा рдПрд╡ं рдмрд▓िрджाрди рдХी рднाрд╡рдиा рд╕े рдк्рд░ेрд░िрдд рдеा। рдЙрдирдХा рдоूрд▓ рдЙрдж्рджेрд╢्рдп рдФрд░ рд╣ी рд╢рдм्рджों рдоें -
“рдЬрдирддा рдХी рд╢ुрдЪि рд╕ेрд╡ा рдХрд░рдиा рдЕрдкрдиा рд╕्рд╡рдзрд░्рдо рдкрд╣िрдЪाрдиा рд╣ै।
рд╣ै рдЬाрди рд╣рдеेрд▓ी рд▓िрдП рд╣ुрдП рдкाрд╡рди рд╕्рд╡рджेрд╢ рд╡्рд░рдд рдаाрдиा рд╣ै।
рдХрд░्рддрд╡्рдп рдоाрд░्рдЧ рдкрд░ рдоिрдЯ рдЬाрдиा рдЗрддрдиा рдмрд╕ рдХेрд╡рд▓ рдЬाрдиा рд╣ै,
рдпрд╣ рджुрдиिрдпा рдЧोрд░рдЦ рдзंрдзा рд╣ै рд╕ुрдЦ -рджुःрдЦ рдХा рддाрдиा рдмाрдиा рд╣ै।
рд╣ै рд╡िрдкрджाрдУं рд╕े рдоीрддि рдирд╣ीं рдЙрд░ рдк्рд░ीрддि рди рдлрд▓ рдЙрдкрд╣ाрд░ों рд╕े
рдЖрдЬाрджी рдХे рджीрд╡ाрдиे рд╣ैं, рдЦेрд▓ा рдХрд░рддे рдЕंрдЧाрд░ों рд╕े।”1

рд╡्рдпाрд╕ рдЬी рдиे рдЕрдкрдиे рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдж्рд╡ाрд░ा рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рдЪेрддрдиा рдХी рдк्рд░рдЦрд░ рдЕрднिрд╡्рдпрдХ्рддि рдХी। рд╕рдордХाрд▓ीрди рдХрд╡िрдпों рдПрд╡ं рд╕ाрд╣िрдд्рдпрдХाрд░ों рдХो рддो рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдк्рд░рднाрд╡िрдд рдХिрдпा рд╣ी рд╕ाрде рд╣ी рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдЕрдкрдиे рдХाрд╡्рдп рдж्рд╡ाрд░ा рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рдЬाрдЧрд░рдг рдХा рд╕ंрджेрд╢ рджिрдпा। рдЙрдирдХे рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рдХाрд╡्рдп рдХी рд╕рд░ाрд╣рдиा рд░ाрд╖्рдЯ्рд░рдкिрддा рдорд╣ाрдд्рдоा рдЧांрдзी рдЬी рдиे рд╡िрдХ्рд░рдо рд╕ंрд╡рдд 1974 рдХो рд╣िрди्рджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рд╕рдо्рдоेрд▓рди рдЗрди्рджौрд░ рдХे рдоंрдЪ рд╕े рд╡्рдпाрд╕ рдЬी рдХी рдпрд╣ рдУрдЬрд╕्рд╡ी рдХрд╡िрддा рд╕ुрдирдХрд░ рдоुрдХ्рдд рдХंрда рд╕े рд╕рд░ाрд╣рдиा рдХрд░рддे рд╣ुрдП рдХрд╣ा рдеा - “рдмुрди्рджेрд▓рдЦрдг्рдб рдзрди्рдп рд╣ै, рдЬिрд╕рдиे рд╡्рдпाрд╕ рдЬी рдЬैрд╕े рдЬрди рдоाрдирд╕ рдХे рд╣ृрджрдп рд╕्рдкрд░्рд╢ рдХрд░рдиे рд╡ाрд▓े рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рдХрд╡ि рдХो рдЬрди्рдо рджिрдпा।”2 рд╡्рдпाрд╕ рдЬी рдорд╣ाрдд्рдоा рдЧांрдзी рдХे рдЖрджрд░्рд╢ों рдХे рджृреЭ рдЙрдкाрд╕рдХ рдеे,рд╡े рдЕрдкрдиे 20 рд╡рд░्рд╖ рдХे рд░ाрдЬрдиीрддिрдХ рдЬीрд╡рди рдоें рдЕрдкрдиे рдЬрдирдкрдж рдХे рдШрд░-рдШрд░ рдоें рдмाрдкू рдХा рд╕ंрджेрд╢ рдкрд╣ुँрдЪाрдпा, рд╕्рд╡рдпं рд╕рдХ्рд░िрдп рдФрд░ рддрдд्рдкрд░ рд░рд╣े, рд╣рд░ рд╕ंрдЧ्рд░ाрдо рдоें рд╕рдмрд╕े рдЖрдЧे। рд╡े рдЕрд▓ौрдХिрдХ рдк्рд░ेрд░рдХ рд╢рдХ्рддि рдХे рджрд░्рд╢рди рдХрд░рддे рдеे -
“рдЦेрд▓ рдЬाрддे рдЦेрд▓, рдЬेрд▓ рдЬाрддे, рдЭेрд▓ рдЬाрддे рдХрд╖्рдЯ/рдаेрд▓ рдЬाрддे рдЙрд╕рдХा, рджрд▓ेрд▓ рдХो рдоिрдЯाрддे рд╣ैं।
рд▓ाрдаिрдпों рдХो рдЦाрддे, рдЧोрд▓िрдпों рд╕े рдШрдмрд░ाрддे рдирд╣ीं/рд╡्рдпाрд╕ рдкाрд╕ рдлाँрд╕ी рдХे рдмрд▓ि рдмрд▓ि рдЬाрддे рд╣ैं।
рдоोрд╣рди рддрд░рд░ुрдг рддेрд░े рдПрдХ рд╣ी рдЗрд╢ाрд░े рдкрд░/рд╕рдоुрджिрдд рд╕ुрдЦ-рд╕рд░्рд╡рд╕्рд╡ рдХो рд▓ुрдЯाрддे рд╣ैं।
рдмрд▓िрджाрди рд╣ोрдиे рдХो рд╕्рд╡рджेрд╢ рдмрд▓िрд╡ेрджी рдкрд░/рд╡ीрд░ों рдХे рдХрд░ोреЬों рд╢ीрд╢ рдЖрдХे рдЭुрдХ рдЬाрддे рд╣ैं।”3

рдХрд╡ि рдХी рд╢ोрд╖िрддों рдХे рдк्рд░рддि рдЧрд╣рд░ी рд╕рд╣ाрдиुрднूрддि рдПрд╡ं рдЙрдирдХे рдЬीрд╡рди рдХे рд╡िрд╕्рддृрдд рдЕрдз्рдпрдпрди рдХी рдЭाँрдХी рдоिрд▓рддी рд╣ैं। рдорд╣ाрдд्рдоा рдЧांрдзी рдиे ‘рд╡्рдпाрд╕ рдЬी рдХी рдХрд╡िрддा рдЦेрдд рдХी рдЖрдд्рдо рдХрдеा’ рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рд╡्рдпрдХ्рддि рдХे рд╕ंрдШрд░्рд╖рдордп рдЬीрд╡рди рдХी рдХрдеा рдХा рд╕ुрдирдиे рдХे рдЙрдкрд░ांрдд рдЙрдирдХी рдк्рд░рд╢ंрд╕ा рдХрд░рддे рд╣ुрдП рдХрд╣ा - ‘‘рдмुрди्рджेрд▓рдЦрдг्рдб рдзрди्рдп рд╣ैं, рдЬिрд╕рдиे рд╡्рдпाрд╕ рдЬी рдЬैрд╕े рдЬрди рдоाрдирд╕ рдХे рд╣ृрджрдп рдХो рд╕्рдкрд░्рд╢ рдХрд░рдиे рд╡ाрд▓े рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ рдХрд╡ि рдХो рдЬрди्рдо рджिрдпा। рдоैं рд╢्рд░ी рд╡्рдпाрд╕ рдЬी рдХी рдЗрд╕ рдЦेрдд рдХी рдЖрдд्рдо рдХрдеा рдиाрдордХ рд░рдЪрдиा рдХा рдФрд░ рдЙрдирдХी рдХाрд╡्рдп рд╢рдХ्рддि рдХी рдХ्рд╖рдорддा рдХा рд╣ृрджрдп рд╕े рд╕्рд╡ाрдЧрдд рдХрд░рддा рд╣ूँ।’’4 рд╡्рдпाрд╕ рдЬी рд░ाрдЬрдиीрддि рдоें рднी рдкूрд░्рдг рдиिрд╖्рдаा рдХे рд╕ाрде рдХाрд░्рдп рдХрд░рддे рдеे рддрдеा рд╕рдоाрдЬрд╕ेрд╡ी рдХे рд░ूрдк рдоें рднी рдЙрдирдоें рдЙрддрдиी рд╣ी рд▓рдЧрди рдеी, рдЬिрддрдиी рд╡्рдпाрд╕ рдЬी рдиे рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХे рдж्рд╡ाрд░ा рд░ाрдЬрдиैрддिрдХ рдЪेрддрдиा рдХो рдк्рд░рдЬ्рд╡рд▓िрдд рдХिрдпा। рд░ाрд╖्рдЯ्рд░рдХрд╡ि рдоैрдеिрд▓ीрд╢рд░рдг рдЧुрдк्рдд рдиे рдЗрдирдХे рдХाрд╡्рдп рдкрд░ рдЕрдкрдиे рд╡िрдЪाрд░ рд╡्рдпрдХ्рдд рдХिрдпे рдеे। “рдЗрд╕рдоें рдХрд╣рдиा рдХ्рдпा рдХि рд╕्рд╡рд░्рдЧीрдп рд╡्рдпाрд╕ рдЬी рд╣рдоाрд░े рдк्рд░ांрдд рдХे рдПрдХ рд░рдд्рди рдеे। рдЙрдирдХी рдк्рд░рддिрднा рд╕े рд╣рдоें рдФрд░ рдХिрддрдиा рдкाрдиे рдХी рдЖрд╢ा рдеी, рдкрд░рди्рддु рдХाрд▓ рдиे рд╡рд╣ рдкूрд░ी рди рд╣ोрдиे рджी। рдЙрдирдХी рдоृрдд्рдпु рд╕े рд╕рдорд╖्рдЯि рд░ूрдк рдоें рд╣िрди्рджी рдХी рд╣ाрдиि рддो рд╣ुрдИ рд╣ी рд╣ै, рд╡्рдпрдХ्рддिрдЧрдд рд╕рдо्рдмंрдз рд╕े рдоेрд░ी рдЬो рдХ्рд╖рддि рд╣ुрдИ рдЙрд╕рдХी рдкूрд░्рддि рдЕрдм рдХрд╣ाँ।”5 рд░ाрд╖्рдЯ्рд░рдХрд╡ि рдШाрд╕ीрд░ाрдо рд╡्рдпाрд╕ рдиे рджेрд╢ рднрдХ्рддि рдкूрд░्рдг рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рдЪेрддрдиा рдХे рд╕рдо्рдкूрд░्рдг рд╕ोрдкाрдиों рдХा рдмреЬा рд╣ी рд╕рдЬीрд╡ рдЪिрдд्рд░рдг рдХिрдпा рд╣ै, рдЗрди्рд╣ोंрдиे рджेрд╢ рдХे рд╕्рд╡рддрди्рдд्рд░рддा рд╕ंрдЧ्рд░ाрдо рдХे рдЕрдЧुрдЖ рдорд╣ाрдд्рдоा рдЧांрдзी, рдЬрд╡ाрд╣рд░ рд▓ाрд▓ рдиेрд╣рд░ू, рд╕ुрднाрд╖ рдЪрди्рдж्рд░ рдмोрд╕, рд╡िрдЬрдпрд▓рдХ्рд╖्рдоी рдкрдг्рдбिрдд, рдЪрди्рдж्рд░ рд╢ेрдЦрд░ рдЖреЫाрдж, рдЬैрд╕े рдк्рд░िрдп рджेрд╢ рднрдХ्рддों рдХो рдПрдХ рд╣ी рд╕्рдерд▓ рдкрд░ рднाрд╡ рд╡िрднोрд░ рд╣ो рдЕрдкрдиी рдХрд╡िрддा рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рд╕्рдоृрдд рдХिрдпा рд╣ै –
“рднрдИ рд░ोрд╢рдиी рд╕ाрд░े рдЬрдЧ рдоें рдЧांрдзी рд╣िрди्рдж рд╕िрддाрд░े рдХी рд╡ीрд░ рдЬрд╡ाрд╣рд░ рдк्рдпाрд░े рдХी।
рдк्рд░ाрдг рднेंрдЯ рднी рдХрдорд▓ा рдХрд░ рдЧрдпी рджेрд╡ी рджेрд╢ рд╣рдоाрд░े рдХी।
рд╕ुрдирдХрд░ рд╣ाँрдХ рд╕ुрднाрд╖ рдЪрди्рдж्рд░ рдХी рджрдо рдЧрдИ рдЕрдд्рдпाрдЪाрд░े рдХी।
рд╡िрдЬрдп рд▓рдХ्рд╖्рдоी рдХौ рддрдк рд▓рдЦ рдХे рдЙрдаी рджुрдХाрди рдж्рд╡ाрд░े рдХी।”6

рд╡्рдпाрд╕ рдЬी рдХे рдХाрд╡्рдп рд╕े рдмुрди्рджेрд▓рдЦрдг्рдб рдХी рдЬрдирддा рдЗрддрдиी рдк्рд░рднाрд╡िрдд рд╣ुрдИ рдХि рдЙрди्рд╣ोंрдиे рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рдЖंрджोрд▓рдиों рдоें рдмреЭрдЪреЭ рдХрд░ рднाрдЧ рд▓िрдпा। рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ рдХे рд▓िрдП рддрдд्рдкрд░ рд░рд╣рдиे рд╡ाрд▓े рд╡्рдпाрд╕ рдЬी рд╕्рд╡рдпं рдПрдХ рдХрд░्рддрд╡्рдп рдкрд░ाрдпрдг рд╕ेрдиाрдиी рд░рд╣े। рдХрдИ рдмाрд░ рдЬेрд▓ рдЧрдП। рдм्рд░िрдЯिрд╢ рд╕рд░рдХाрд░ рдж्рд╡ाрд░ा рджी рдЬाрдиे рд╡ाрд▓ी рдпाрддрдиाрдУं, рдХрд╖्рдЯों рдХी рдкрд░рд╡ाрд╣ рди рдХрд░рддे рд╣ुрдП рднाрд░рдд рдоाрддा рдХो рдЖрдЬाрдж рдХрд░ाрдиे рдХे рд▓िрдП рднाрд░рдд рдоाрддा рдХे рд╕рдкूрдд рдЕрдкрдиा рд╢ीрд╢ рд╣рдеेрд▓ी рдкрд░ рд░рдЦрдХрд░ рд░рдг рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдоें рдХूрдж рдкреЬрддे рдеे। рд╡े рдЕрдкрдиे рдХाрд╡्рдп рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рдЙрд╕ рд╕рдд्рддा рдХो рд▓рд▓рдХाрд░рддे рд╣ुрдП рдХрд╣ рдЙрдарддे рд╣ैं -
“рдЪाрд╣े рдЦूрдм рдЬिрддрдиा рд╕рддा рд▓े рдЬुрд▓्рдо рдЬाрд▓िрдо рдХрд░,
рдЖ рдЧрдпा рд╣ै рдЕंрдд рдЕрдм рддेрд░े рд╣рд░рд╖ाрдиे рдХा।
рднाрд░рдд рд╕्рд╡рддрди्рдд्рд░ рднाрд░рдд рд╕्рд╡рддрди्рдд्рд░, рд╣рдо рдЧाрддे рд╣ैं рд▓рд▓рдХाрд░ों рд╕े।
рдЖрдЬाрджी рдХे рджीрд╡ाрдиे рд╣ैं, рдЦेрд▓ा рдХрд░рддे рдЕंрдЧाрд░ों рд╕े।”7

рд╡्рдпाрд╕ рдЬी рдиे рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рдЖंрджोрд▓рди рдоें рд╕рдХ्рд░िрдп рднूрдоिрдХा рдХा рдиिрд░्рд╡ाрд╣ рдХिрдпा। рджेрд╢ рдХे рд▓िрдП рддрди-рдорди-рдзрди рд╕े рдЬुрдЯ рдЧрдпे рдФрд░ рдЬिрд▓ा рд░ाрдЬрдиैрддिрдХ рдХॉрди्рдл्рд░ेंрд╕ рдордКрд░ाрдиीрдкुрд░ рдоें рд╕рди् 1928 рдоें рдкрдг्рдбिрдд рд░ाрдоेрд╢्рд╡рд░ рдк्рд░рд╕ाрдж рд╢рд░्рдоा рдХी рдЕрдз्рдпрдХ्рд╖рддा рдоें рдЖрд╣ूрдд рдХी рдЧрдпी। рдЗрд╕ рдЕрд╡рд╕рд░ рдкрд░ рдк्рд░рдоुрдЦ рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рд╡िрдЪाрд░ рдзाрд░ा рдХे рдХрд░्рдорда рдиेрддा рд╢्рд░ी рдХृрд╖्рдгрдХांрдд рдоाрд▓рд╡ीрдп рдк्рд░рдпाрдЧ, рдЙрдоा рдиेрд╣рд░ू рдк्рд░рдпाрдЧ рдФрд░ рд╢्рд░ी рдмाрд▓рдХृрд╖्рдг рд╢рд░्рдоा ‘рдирд╡ीрди’ рдХाрдирдкुрд░, рдмुрди्рджेрд▓рдЦрдг्рдб рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдХे рдХрд░्рдорда рдиेрддा рд╢्рд░ी рд░рдШुрдиाрде рд╡िрдиाрдпрдХ рдзुрд▓ेрдХрд░ рдЭाँрд╕ी, рджीрд╡ाрди рд╢рдд्рд░ुрдШ्рди рд╕िंрд╣, рд░ाрдиी рд░ाрдЬेрди्рдж्рд░ рдХुрдоाрд░ी рдордЧрд░ोрда рдФрд░ рд╢्рд░ी рдмेрдиी рдоाрдзрд╡ рддिрд╡ाрд░ी рдЙрд░рдИ рдЖрджि рдиे рднाрдЧ рд▓िрдпा। рд╡्рдпाрд╕ рдЬी рдиे рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХा рд╕ृрдЬрди рдХिрдпा, рдЙрдирдХा рдХрд╡ि рд╣ृрджрдп рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬी рд╕рдд्рддा рдХे рдЕрдд्рдпाрдЪाрд░ों рд╕े рд╕ंрдШрд░्рд╖ рдХрд░рдиे рд▓рдЧा рдеा। рддрдм рдЙрдирдХी рдоाрддा рд░ाрдзाрд░ाрдиी рдиे рдЕрдкрдиे рд╡ीрд░ рдкुрдд्рд░ рдШाрд╕ीрд░ाрдо рдХे рдорд╕्рддрдХ рдкрд░ рддिрд▓рдХ рд▓рдЧाрдХрд░ рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬी рд╕рдд्рддा рдХे рдЕрдд्рдпाрдЪाрд░ों рд╕े рдЬрдирддा рдХो рдоुрдХ्рдд рдХрд░ाрдиे рд╡ рд╡िрдЬрдп рд╣ोрдиे рдХा рдЖрд╢ीрд░्рд╡ाрдж рдк्рд░рджाрди рдХिрдпा। рд╡्рдпाрд╕ рдЬी рдХे рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рд╡िрдЪाрд░ рдФрд░ рдЙрдирдХी рдмрд▓िрджाрди, рд╡ीрд░рддा рдХा рднाрд╡ рдЗрди рдкंрдХ्рддिрдпों рдоें рднрд▓ीрднांрддि рд╕्рдкрд╖्рдЯ рд╣ै -
“рд╕рд░ рдкрд░ рдХрдлрди рд▓рдкेрдЯрдХрд░ рдиिрдХрд▓े рд╣ैं/рдЖрдЬ рдорд░рдиे рдХे рд▓िрдП рдоाँ рдХी рдЖрди рдХी рд╣ै рдпाрдж।
рдоाрд░рдиे рджो рдЧोрд▓िрдпाँ рдЪрд▓ाрдиे рджो рд▓ाрдаिрдпाँ рдЙрди्рд╣ें/рдЦोрд▓рдХрд░ рд╕ीрдиा, рдЕреЬ рдЬाрдУ рдХрд░ рдПрддрдХाрдж।
рд╣ै рди рдкрд░рд╡ाрд╣ рд╡्рдпाрд╕ рдЖрд╣ рди рд▓ेрдиा рдиाрдо/рд╣ोрдЧा рдЦुрдж рдЬाрд▓िрдоों рдХा рдЬोрд░ों рдЬुрд▓्рдо рдмрд░рдмाрдж।
рдлाँрд╕ी рдХे рддрдЦ्рддे рдкрд░ рд╣ोрдХे рджिрд▓рд╢ाрдж рдХрд╣ा/рдЗрдирдХрд▓ाрдм рдЬिрди्рджाрдмाрдж, рдЗрдирдХрд▓ाрдм рдЬिрди्рджाрдмाрдж।”8

рдЗрд╕ी рд╕ंрджрд░्рдн рдоें рдХрд╡िрд╡рд░ рд╡्рдпाрд╕ рдЬी рдХो рдЙрдирдХी рдоाрддाрд╢्рд░ी рд░ाрдзाрд░ाрдиी рдиे рдзрд░рдиा рдЖंрджोрд▓рди рдХрд░ рд╢ाрд╕рди рдХो рдЭुрдХा рджेрдиे рдХा рдоंрдд्рд░ рджिрдпा рдеा। рдЙрд╕ी рд╕े рдк्рд░ेрд░िрдд рд╣ोрдХрд░ рд╡्рдпाрд╕ рдЬी рдиे рд╕рди् 1921 рдоें рдЧांрдзी рдЬी рдХे рдЕрд╕рд╣рдпोрдЧ рдЖंрджोрд▓рди рдоें рдордКрд░ाрдиीрдкुрд░ рдоें рд╕ंрдЧрдаिрдд рд╣ोрдХрд░ рдЬुрд▓ूрд╕ рдиिрдХाрд▓ा рдоाрддा рд░ाрдзाрд░ाрдиी рдиे рд╕्рд╡рдпं рд╡्рдпाрд╕ рд╡ рд╕ाрдеिрдпों рдХो рддिрд▓рдХ рд▓рдЧाрдХрд░ рдФрд░ рдоाрд▓ा рдкрд╣рдиाрдХрд░ рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рдз्рд╡рдЬ рджेрдХрд░ рдЗрд╕рдХी рд▓ाрдЬ рд░рдЦрдиे рдХो рдХрд╣ा। рдЗрд╕ рдЕрд╡рд╕рд░ рдкрд░ рд░ाрд╖्рдЯ्рд░рдХрд╡ि рд╡्рдпाрд╕ рдХा рдпрд╣ рдЙрдж्рдмोрдзрди рдЙрдирдХी рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рднाрд╡рдиा рдХा рдкрд░िрдЪाрдпрдХ рд╣ै -
‘‘рдмреЭे рдЪрд▓ो рдоाрддृ-рднू рдХी рдирдордХ рдЕрджाрдИ рд╣ेрддु,
рднрдп рд╣ै рдХ्рдпा рдХाрд▓ рдХा рдд्рд░िрдХाрд▓ рдХा рд╡िрдзाрддा рдХा।
рдЧोрд▓िрдпों рдХो рдЦाрдиा, рд╢ीрд╢ рдлाँрд╕ी рдкрд░ рдЭुрд▓ाрдиा,
рдорд░ рдЬाрдиा рдкрд░ рд╡ीрд░ों рди рд▓рдЬाрдиा рджूрдз рдоाрддा рдХा।”9

рд╡्рдпाрд╕ рдЬी рдХे рдХाрд╡्рдп рдХा рдоूрд▓्рдпांрдХрди рдХрд░рддे рд╣ुрдП рд╕ाрд╣िрдд्рдпрдХाрд░ рдПрд╡ं рдкрдд्рд░рдХाрд░ рд╢िрд░ोрдордгि рдбॉреж рдмрдиाрд░рд╕ीрджाрд╕ рдЪрддुрд░्рд╡ेрджी рдиे рдХрд╣ा рдеा- ‘рд╢्рд░ीрдпुрдд рдШाрд╕ीрд░ाрдо рд╡्рдпाрд╕ рдХी рдЕрд╕ाрдордпिрдХ рдоृрдд्рдпु рдХेрд╡рд▓ рд╣рдоाрд░े рдк्рд░ांрдд рдмुрди्рджेрд▓рдЦрдг्рдб рдХी рд╣ी рдирд╣ीं, рд╡рд░рди् рдЕрдЦिрд▓ рднाрд░рддीрдп рд╣िрди्рджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдХी рдПрдХ рдорд╣ाрди рджुрд░्рдШрдЯрдиा рд╣ै, рдЬिрд╕ рдХिрд╕ी рдиे рдЙрдирдХे рдордзुрд░ рд╕्рд╡рд░ рд╕े рдХрд╡िрддा рдХा рдкाрда рд╕ुрдиा, рд╡рд╣ी рдЙрдирдХा рдк्рд░ेрдоी рдФрд░ рдк्рд░рд╢ंрд╕рдХ рдмрди рдЧрдпा। рдЖрдЬ рднी рдЙрдирдХी рдЕрдиेрдХ рдкंрдХ्рддिрдпाँ рдХाрдиों рдоें рдЧूँрдЬ рд░рд╣ी рд╣ैं। рдХрд╡ि рд╕рдд्рдпрдиाрд░ाрдпрдг рдм्рд░рдЬ рдХोрдХिрд▓ рдеे, рддो рд╡्рдпाрд╕ рдЬी рдмुрди्рджेрд▓рдЦрдг्рдб рдХे рдХोрдХिрд▓, рджोрдиों рдоें рдЕрдиेрдХ рд╕рдоाрдирддाрдПँ рдеीं рдФрд░ рджोрдиों рдХрд░ीрдм-рдЧрд░ीрдм рдПрдХ рд╣ी рдЙрдо्рд░ рдоें рд╕्рд╡рд░्рдЧрд╡ाрд╕ी рд╣ुрдП।“10 рдЙрди्рд╣ोंрдиे рд╕рдордХाрд▓ीрди рд╡िрд╡िрдз рд╕ाрдоाрдЬिрдХ, рд░ाрдЬрдиीрддिрдХ рдПрд╡ं рд╕ाрд╣िрдд्рдпिрдХ рдЧрддिрд╡िрдзिрдпों рдХा рднрд▓ीрднाँрддि рд╕ाрдХ्рд╖ाрдд्рдХाрд░ рдХिрдпा рддрдеा рдЖрджрд░ рдкрд░рдХ рд╕ाрдордЧ्рд░ी рдЬुрдЯाрдХрд░ рдпुрдЧाрдиुрд░ूрдк рдХाрд╡्рдп рдХी рд╕ृрд╖्рдЯि рдХी। рдЙрди्рд╣ोंрдиे рд╕рдоाрдЬ рдоें рдПрдХ рдирдпी рдЪेрддрдиा рдЬाрдЧ्рд░рдд рдХрд░рдиे рдПрд╡ं рд╕рджैрд╡ рд╕рдЬрдЧ рд╡ рдЬाрдЧрд░ूрдХ рд╣ोрдХрд░ рдпुрдЧाрдиुрдХूрд▓ рдХाрд░्рдп рдХрд░рддे рд╣ुрдП рднी рд╡ृрдж्рдзि рдХी рдФрд░ рдЕрдЧ्рд░рд╕ाрд░िрдд рд╣ोрдиे рдХी рдк्рд░ेрд░рдгा рджी। рд╕्рд╡ाрддंрдд्рд░्рдп рд╕рдорд░ рдХी рдЕрдиुрдЧूंрдЬ рдиे рд╡्рдпाрд╕ рдЬी рдХे рд╣ृрджрдп рдХो рдЭंрдХृрдд рдХрд░ рджिрдпा рддो рдоाрддृрднूрдоि рдХे рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ рдк्рд░ेрдо рдХे рдЧीрдд рдЙрдирдХी рд▓ेрдЦрдиी рдХे рд╕्рд░ोрдд рдмрди рдЧрдП। рд╕рди् 1933 рдоें рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдЗрд╕ рдоाрддृрднूрдоि рдЧीрдд рдХी рд░рдЪрдиा рдХी рдеी -
“рдзрди्рдп рдЬрдЧрдЬीрд╡рди рдХे рдлूрд▓/рдЕреЬे рд░рд╣े рдиिрдЬ рд╕्рд╡ाрднिрдоाрди рдкрд░ рд╕рджा рд╕्рдиेрд╣ рдХрдмूрд▓
рдЕंрдд рд╕рдордп рд╢ुрдЪि рдоाрддृ рднूрдоि рдХी рд╢ीрд╢ рдЪреЭाрдИ рдзूрд▓/рдзрди्рдп рдЬрдЧрдЬीрд╡рди рдХे рдлूрд▓।”11

рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ рдХी рдорд╣िрдоा рдХा рдЧाрди, рдЕрддीрдд рдЧौрд░рд╡ рдХे рдЪिрдд्рд░ рдПрд╡ं рд╕рдо्рдкूрд░्рдг рджेрд╢рд╡ाрд╕िрдпों рдХो рдЕрдкрдиी рд╕्рд╡ाрдзीрдирддा рдПрд╡ं рд╕्рд╡рддंрдд्рд░рддा рдХे рд▓िрдпे рдЖрдд्рдоोрдд्рд╕рд░्рдЧ рдХे рднाрд╡ рд╕े рдЙрджीрдк्рдд рдХрд░рдиे рд╡ाрд▓े рдкं. рдШाрд╕ीрд░ाрдо рд╡्рдпाрд╕ рдиे рдЕрдкрдиी рд░рдЪрдиाрдУं рд╕े рдЬрди-рдЬрди рдоें рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ рдк्рд░ेрдо рдФрд░ рдоाрддृрднूрдоि рдХे рдк्рд░рддि рдЕрдЯूрдЯ рд╢्рд░рдж्рдзा рдПрд╡ं рд╡िрд╢्рд╡ाрд╕ рдЬाрдЧ्рд░рдд рдХिрдпा। рд╡े рд╕рдЪ्рдЪे рдЕрд░्рдеों рдоें рдЕрдкрдиे рдпुрдЧ рдХे рдк्рд░рддिрдиिрдзि рдеे। рдЙрдирдХे рдХाрд╡्рдп рдоें рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ рдк्рд░ेрдо, рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ рднрдХ्рддि, рд╢рдХ्рддि рд╡ рд╕्рд╡ाрднिрдоाрди рдХे рдЪिрдд्рд░ рдЪिрдд्рд░िрдд рд╣ुрдП। рдЙрдирдХे рд╣ृрджрдп рдкрд░ рдХिрддрдиे рд╡्рдпाрдШाрддों рдХा рдк्рд░рд╣ाрд░ рд╣ुрдЖ рдЙрддрдиी рд╣ी рддीрд╡्рд░рддा рдФрд░ рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдпрддा рдХे рдЧीрдд рдЙрдирдХे рдХाрд╡्рдп рд░ूрдк рдмрдиे। рд╡्рдпाрд╕ рдЬी рдХा рдпрд╣ рд░ाрд╖्рдЯ्рд░рдЧीрдд рднी рдЗрд╕ी рдкрд░рдо्рдкрд░ा рдХा рд╣ै-
“рдк्рд░рдг рдХрд░ рдиिрдХрд▓े рд╣ैं рд╢ीрд╢ рдХो рд╣рдеेрд▓ी рдШрд░/рдк्рд░ाрдг рд░рд╣рддे рди рдкрдЧ рдкीрдЫे рдХो рдкрдЫेрд▓ेंрдЧे।
рдЕрд░ि рдХे рд╕рдордХ्рд╖ рджुрд░рд▓рдХ्рд╖ рд▓рдХ्рд╖ рдЧोрд▓िрдпों рдХे/рд╕рдорд░ рд╕рдордЭ рдиिрдЬ рд╡рдХ्рд╖ рдкрд░ рдЭेрд▓ेंрдЧे।
рдзрд╕ेंрдЧे рджुрдзाрд░ों рдкрд░ рдиाрдЪेंрдЧे рдХрдЯाрд░ों рдкрд░/рдЖрд░ों рдкрд░ рдЪрд▓ेंрдЧे, рдЕंрдЧाрд░ों рдкрд░ рдЦेрд▓ेंрдЧे।“12

рд╡्рдпाрд╕ рдЬी рдХी рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдпрддा рдЗрди्рд╣ीं рдЙрдкрд░्рдпुрдХ्рдд рднाрд╡ों рдкрд░ рдЖрдзाрд░िрдд рд░рд╣ी, рд╡े рддрди, рдорди, рдзрди рд╕े рдоाрддृрднूрдоि рдХे рдк्рд░рддि рдмрд▓िрджाрди рдХे рд▓िрдП рдЕрдЧ्рд░рд╕рд░ рд░рд╣े, рддрднी рддो рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рдЙрдж्рдмोрдзрди рдоें рд╕्рд╡ाрддंрдд्рд░рдд्рдп рд╡ीрд░ों рдХो рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдЕрдкрдиी рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рднाрд╡рдиाрдУं рд╕े рдк्рд░ेрд░िрдд рдХिрдпा। рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ рдХो рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬों рдХे рдЕрдд्рдпाрдЪाрд░ों рд╕े рдоुрдХ्рдд рдХрд░ाрдиे рдХे рд▓िрдП рдЕрдкрдиा рд╕рд░्рд╡рд╕्рд╡ рди्рдпौрдЫाрд╡рд░ рдХрд░рдиे рдХो рддрдд्рдкрд░ рд░рд╣े। рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬ рд╕рд░рдХाрд░ рдХे рджрдорди рдЪрдХ्рд░ рд╕े рдЬрди-рдЬीрд╡рди рдЖрдХ्рд░ाрди्рдд рд╣ोрддा рдЧрдпा, рддрдм рди рдЬाрдиे рдХिрддрдиे рдХंрдЧाрд░ूрдУं рдиे рдЕрдкрдиे рдк्рд░ाрдгों рдХी рдЖрд╣ुрддि рджे рджी। рд╡्рдпाрд╕ рдЬी рдХे рдХрд╡ि рд╣ृрджрдп рдХा рд╡्рдпрдЧ्рд░ рд░ूрдк рддрдм рджेрдЦрдиे рдХो рдоिрд▓ा рдЬрдм рджीрд╡ाрди рд╢рдд्рд░ुрдШ्рди рд╕िंрд╣ рдХी рд░ाрдиी рд░ाрдЬेрди्рдж्рд░ рдХुрдоाрд░ी рдХे рдирд╡ рд╢िрд╢ु рдХी рдЬेрд▓ рдоें рд╣ी рдоृрдд्рдпु рд╣ो рдЧрдпी, рддрдм рдЙрдирдХा рд╣ृрджрдп рд╕्рд╡рддंрдд्рд░рддा рдХो рд╕рдо्рдмोрдзिрдд рдХрд░рддे рд╣ुрдП рдЙрдЧ्рд░ рднाрд╡ों рдоें рдлूрдЯ рдкреЬा। рдЗрд╕ рдШрдЯрдиा рд╕े рдкीреЬिрдд рд╣ोрдХрд░ рд╡्рдпाрд╕ рдЬी рдиे рдирд╡рдпुрд╡рдХों рдХो рдоाрддृрднूрдоि рдкрд░ рдмрд▓िрджाрди рд╣ोрдиे рдХे рд▓िрдП рд▓рд▓рдХाрд░ा-
“рдХाрдЯ рджी рдЬो рдоाрддृ рднू рдХी рдкрд░ाрдзीрдирддा рдХी рдкाрд╢, /рдЬेрд▓ рдЧрдпे рдЬाрди рдкрд░ рд╕рдЪ्рдЪे рд╕्рд╡ाрднिрдоाрди рдкрд░
рдлूрд▓ рдмрд░рд╕ाрдпेंрдЧे, рд▓рдЧाрдпेंрдЧे рдЧрд▓े рд╕े рджेрд╡, /рдмрд▓ि рдмрд▓ि рдЬाрдпेंрдЧे рддुрдо्рд╣ाрд░े рдмрд▓िрджाрди рдкрд░।”13

 рд╡िрдЬрдп рдЧ्рд▓ाрдиि рд╢ीрд░्рд╖рдХ рд░рдЪрдиा рдоें рджेрд╡рдЧреЭ рд╡िрдЬрдп рдкрд░ рджिрд▓्рд▓ी рдХी рд╕ेрдиा рдХी рдФрд░ рд╕े рдпुрдж्рдз рдХрд░рдиे рддрдеा рд╡िрдЬрдп рдк्рд░ाрдк्рдд рдХрд░рдиे рдоें рдЫрдд्рд░рд╕ाрд▓ рдХी рдЧ्рд▓ाрдиि рдЗрд╕ी рдХा рд╕ूрдЪрдХ рд╣ै -
“рдЖрдУ рдЖрдЬ рд╣ौрд╕рд▓े рдоिрдЯा рд▓े рджिрд▓ рдЦोрд▓рдХрд░/рд╕्рд╡ाрдЧрдд рд╣ै рдЖрдкрдХी рдЧрдлा рдХा рдЬुрд▓्рдо рдвाрдиे рдХा।
рд╣рдордХो рдоुрд╕ीрдмрддें рдЙрдаाрдиे рдоें рдоिрд▓ा рд╣ै рдордЬा/рд╢ौрдХ рдЧрдкाрдиे рдоें рддुрдо्рд╣ें рд░ौрдм рдХे рдЬрдоाрдиे рдХा।”14

рд╡्рдпाрд╕ рдЬी рдХी рдЖрдд्рдоा рдПрдХ рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рдХрд╡ि рдХी рдЖрдд्рдоा рдеी, рдЬिрд╕рдоें рднाрд░рдд рдоाрддा рдХी рдХрд░ुрдг рдкुрдХाрд░ рдк्рд░рддिрдз्рд╡рдиिрдд рд╣ोрдХрд░ рдмрд╣ी рдеी। рдЙрдирдХे рд╕्рдлुрдЯ рдХрд╡िрдд्рдд рдЬो рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдпрддा рдкрд░ рд╣ै, рдмुрди्рджेрд▓рдЦрдг्рдб рднрд░ рдоें рдк्рд░рдЪрд▓िрдд рд╣ै। рдпे рдЫрди्рдж рдЙрдд्рдХृрд╖्рдЯ рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдпрддा рдХे рдзрд░ोрд╣рд░ рд╣ैं। рдЙрдирдХे рдХрд╡िрдд्рдд рдорд╣ाрд░ाрдЬा рдЫрдд्рд░рд╕ाрд▓, рдорд╣ाрд░ाрдиी рд▓рдХ्рд╖्рдоीрдмाрдИ рд░ाрдгा рдк्рд░рддाрдк, рд╢िрд╡ाрдЬी, рдЧुрд░ु рдЧोрд╡िрди्рдж рд╕िंрд╣ рддрдеा рджेрд╢ рдХे рдЕрди्рдп рд╡ीрд░ों рдкрд░ рдк्рд░рддिрджिрди рдкреЭрдиे рдХी рд╡рд╕्рддु рд╣ै। рдЙрдирдоें рд╡рд╣ рд╢рдХ्рддि рд╣ै рдХि рд╡े рдоुрд░्рджा рджिрд▓ों рдоें рднी рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ рдк्рд░ेрдо рдХी рдПрдХ рд▓рд╣рд░ рдЬрдЧा рджे। рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рдкрд░рдо्рдкрд░ा рдХे рдЬीрд╡рди्рдд рдХрд╡ि рд╡्рдпाрд╕ рдЬी рдХी рддो рдпрд╣ी рд╣ाрд░्рджिрдХ рдХाрдордиा рд╣ै рдХि рджेрд╢ рдХे рд▓िрдП рддрди-рдорди-рдзрди рд╕рдм рдХुрдЫ рдЕрд░्рдкिрдд рд╣ै। рдоृрдд्рдпु рднी рдЙрди्рд╣ें рдирд╣ीं рдбрд░ा рдкाрддी, рдЙрдирдХी рддो рдпрд╣ी рднाрд╡рдиा рд╣ै -
“рдХौрдоी рдЦिрджрдордд рдоें рдЬिрди्рджрдЧी рдиिрд╕ाрд░ рд╣ोрдпे
рднूрд▓े рдирд╣ीं рд╡्рдпाрд╕ рдХрднी рдПрдХ рдкрд▓ рдХो рднी рдпाрдж
рдЬेрд▓ рдЦुрд╢ рдЦेрд▓ рд╣ाрде рд╣рдердХреЬिрдпों рдХो рдмрдЬा,
рдЧाрддे рд╣ो рдЖрдЬाрджी рдХे рддрд░ाрдиे рджिрд▓ рд╣ो рдХे рд╢ाрдж
рдлाँрд╕ी рд╣ो рдЧрд▓े рдкे рдФрд░ рдЬुрдмाँ рдкे рдпрд╣ी рдЖрд╡ाрдЬ,
рдЗрдирдХрд▓ाрдм рдЬिрди्рджाрдмाрдж, рдЗрдирдХрд▓ाрдм рдЬिрди्рджाрдмाрдж।”15

“рд╡्рдпाрд╕ рдЬी рдХे рджो рдк्рд░рдоुрдЦ рд░ूрдк рдеे рдПрдХ рдФрд░ рд╡े рдк्рд░рдЦрд░ рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ рднрдХ्рдд рдеे, рджूрд╕рд░ी рдФрд░ рдПрдХ рдпрд╢рд╕्рд╡ी рд░ाрд╖्рдЯ्рд░рдХрд╡ि। рдЙрдирдХे рдЕрди्рддрд░ рдоें рдиिрд░рди्рддрд░ рддीрд╡्рд░ рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ рднрдХ्рддि рд╣िрд▓ोрд░ें рдоाрд░рддी рдеी, рд╡рд╣ाँ рд╕рддрдд् рдХाрд╡्рдп рд╕рд░्рдЬрдиा рдлрд▓िрдд рд╣ो рд░рд╣ी рдеी। рджेрд╢ рдХो рд╕्рд╡рддंрдд्рд░ рдХрд░ाрдиे рдХी рдЫрдЯрдкрдЯाрд╣рдЯ, рд╡्рдпाрдХुрд▓рддा рдХी рд╕рджा рдЖрдЧ рдзрдзрдХрддी рд░рд╣рддी рдеी рд╕ाрде рд╣ी рдХाрд╡्рдп рд╕рд░्рдЬрдиा рдХा рдпрд╢ рдЪрд▓рддा рд░рд╣рддा рдеा। рдЬрд╣ाँ рджेрд╢ рднрдХ्рдд рдХे рд░ूрдк рдоें рд╡े рдЬ्рд╡ाрд▓ाрдоुрдЦी рдеे рд╡рд╣ीं рд╕рд░рд╕्рд╡рддी рдХी рдЙрдкाрд╕рдиा рдоें рдЖрд░рддी рдеे।”16 рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдЕрдЧрд░ рджेрдЦा рдЬाрдП рддो рдмुंрджेрд▓рдЦंрдб рдХी рдПрдХ рд╕рдоृрдж्рдз рд╣िंрджी рдХाрд╡्рдп рдкрд░рдо्рдкрд░ा рд░рд╣ी рд╣ै рдФрд░ рдЗрд╕ рдкрд░рдо्рдкрд░ा рдХे рдХрд╡िрдпों рдиे рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рдЪेрддрдиा рд╕े рд╕ंрдмंрдзिрдд рд╡िрд╡िрдз рдкрдХ्рд╖ों рдкрд░ рдЕрдкрдиी рд▓ेрдЦрдиी рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рдЬрди-рд╕ाрдоाрди्рдп рдоें рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рднाрд╡рдиा рдХा рд╕ंрдЪाрд░ рдХिрдпा рд╣ै рдФрд░ рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ рд╕ेрд╡ा рдХे рдкрде рдкрд░ рдЖрдЧे рдмреЭрдиे рд╣ेрддु рдк्рд░ेрд░िрдд рдХिрдпा рд╣ै। рд╡्рдпाрд╕ рдЬी рдХी рдЖрдд्рдоा рд╕рдо्рдкूрд░्рдг рдиिрд╖्рдаा рдХे рд╕ाрде рднाрд░рдд рдоाрддा рдХी рднрдХ्рддि рдФрд░ рд╕ेрд╡ा рдоें рд▓рдЧी рд░рд╣ी। рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ рдХे рд╕्рд╡ाрдзीрдирддा рд╕ंрдЧ्рд░ाрдо рдоें рдЕрдкрдиा рд╕рд░्рд╡рд╕्рд╡ рди्рдпौрдЫाрд╡рд░ рдХрд░рдХे рдХूрдж рдкреЬрдиे рд╡ाрд▓े рд╡े рдПрдХ рдорд╣ाрдХрд╡ि рдеे। рджेрд╢ рдФрд░ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХी рд╕ेрд╡ा рдоें рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдЕрдкрдиा рдЬीрд╡рди рд╣ी рдЦрдкा рджिрдпा। рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рдЪेрддрдиा рдХे рдж्рд╡ाрд░ा рдЕрдкрдиे рдХाрд╡्рдп рдоें рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдпрддा рдХो рд╕्рдеाрди рджिрдпा, рдХ्рдпोंрдХि рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рдЪेрддрдиा рдХी рдкрд╣рдЪाрди рднी рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдпрддा рд╕े рдЬुреЬी рд╣ोрддी рд╣ैं। рдЗрд╕ीрд▓िрдП рдЗрди рд╣िंрджी рдХрд╡िрдпों рдХा рдХाрд╡्рдп рд╣िंрджी рдХे рд▓िрдП рдЙрдкрд╣ाрд░ рд╣ै। рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рд╕्рд╡рддрди्рдд्рд░рддा рд╕ंрдЧ्рд░ाрдо рдоें рдЙрдирдХे рдд्рдпाрдЧ рдФрд░ рдмрд▓िрджाрди рдХो рдХрднी рднी рднुрд▓ाрдпा рдирд╣ीं рдЬा рд╕рдХрддा, рд╡े рдЖрдЬ рднी рд╣рдоाрд░े рдк्рд░ेрд░рдгा рд╕्рд░ोрдд рд╣ै рдФрд░ рд░рд╣ेंрдЧे। 

рд╕ंрджрд░्рдн 
1. рд╕ुрдХрд╡ि 15 рдЬूрди 1941, рдЖрдЬाрджी рдХे рджीрд╡ाрдиे – рдЫंрджांрд╢
2. рд╢्рд░рдж्рдзाрдЮ्рдЬрд▓ि рдЕंрдХ - рд░ाрд╖्рдЯ्рд░рдХрд╡ि рдкंрдбिрдд рдШाрд╕ीрд░ाрдо -рдкृрд╖्рда рд╕ंрдЦ्рдпा - 5
3. рд╢्рд░ी рдиाрдеूрд░ाрдо рдоाрд╣ौрд░, рдЕрднिрдиंрджрди рдЧ्рд░ंрде - рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ рдХрд╡ि рд╢्рд░ी рд╡्рдпाрд╕ рдЬी, рдкृрд╖्рда рд╕ंрдЦ्рдпा - 35
4. рд░ाрд╖्рдЯ्рд░рдХрд╡ि рдШाрд╕ीрд░ाрдо рд╡्рдпाрд╕ рд╡्рдпрдХ्рддिрдд्рд╡ рдПрд╡ं рдХृрддिрдд्рд╡ рд░ाрдордЪрд░рдг рд╣рдпाрд░рдг ‘рдоिрдд्рд░’ рдкृрд╖्рда рд╕ंрдЦ्рдпा -51
5. рд╢्рд░рдж्рдзाрдЮ्рдЬрд▓ि рдЕंрдХ - рд░ाрд╖्рдЯ्рд░рдХрд╡ि рдкрдг्рдбिрдд рдШाрд╕ीрд░ाрдо рдкृрд╖्рда рд╕ंрдЦ्рдпा -6
6. рд╡्рдпाрд╕-рд╕ुрдзा-рдШाрд╕ीрд░ाрдо рд╡्рдпाрд╕, рдкृрд╖्рда рд╕ंрдЦ्рдпा - 38
7. рд╡्рдпाрд╕-рдпрд╢-рд╕िंрдзु, рд░ाрд╖्рдЯ्рд░рдХрд╡ि рдШाрд╕ीрд░ाрдо рд╡्рдпाрд╕, рдЬрди्рдо рд╢рддाрдм्рджी рдЧ्рд░ंрде рдкृрд╖्рда рд╕ंрдЦ्рдпा - 92 
8. рд╢्рд░рдж्рдзाрдЮ्рдЬрд▓ि рдЕंрдХ - рд░ाрд╖्рдЯ्рд░рдХрд╡ि рдкрдг्рдбिрдд рдШाрд╕ीрд░ाрдо рдкृрд╖्рда рд╕ंрдЦ्рдпा - 8
9. рд╡्рдпाрд╕-рдпрд╢-рд╕िंрдзु, рд░ाрд╖्рдЯ्рд░рдХрд╡ि рдШाрд╕ीрд░ाрдо рд╡्рдпाрд╕, рдЬрди्рдо рд╢рддाрдм्рджी рдЧ्рд░ंрде рдкृрд╖्рда рд╕ंрдЦ्рдпा - 15
10. рд╢्рд░рдж्рдзाрдЮ्рдЬрд▓ि рдЕंрдХ - рд░ाрд╖्рдЯ्рд░рдХрд╡ि рдкрдг्рдбिрдд рдШाрд╕ीрд░ाрдо рдкृрд╖्рда рд╕ंрдЦ्рдпा - 25
11. рд╕ुрдХрд╡ि 15 рдЬूрди 1941 рдоाрддृрднूрдоि рдЧीрдд, рдкृрд╖्рда рд╕ंрдЦ्рдпा - 16
12. рд╕ुрдХрд╡ि, рд╕рди् - 1930 рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рдЧीрдд
13. рд╡्рдпाрд╕-рдпрд╢-рд╕िंрдзु, рд░ाрд╖्рдЯ्рд░рдХрд╡ि рдШाрд╕ीрд░ाрдо рд╡्рдпाрд╕, рдЬрди्рдо рд╢рддाрдм्рджी рдЧ्рд░ंрде, рдкृрд╖्рда рд╕ंрдЦ्рдпा - 91
14. рд╡्рдпाрд╕-рдпрд╢-рд╕िंрдзु, рд░ाрд╖्рдЯ्рд░рдХрд╡ि рдШाрд╕ीрд░ाрдо рд╡्рдпाрд╕, рдЬрди्рдо рд╢рддाрдм्рджी рдЧ्рд░ंрде, рдкृрд╖्рда рд╕ंрдЦ्рдпा - 98
15. рд╡्рдпाрд╕-рдпрд╢-рд╕िंрдзु, рд░ाрд╖्рдЯ्рд░рдХрд╡ि рдШाрд╕ीрд░ाрдо рд╡्рдпाрд╕, рдЬрди्рдо рд╢рддाрдм्рджी рдЧ्рд░ंрде, рдкृрд╖्рда рд╕ंрдЦ्рдпा - 109
16. рд╡्рдпाрд╕-рд╕ुрдзा - рдШाрд╕ीрд░ाрдо рд╡्рдпाрд╕, рдкृрд╖्рда рд╕ंрдЦ्рдпा - 33

рд╢ोрдз рдиिрд░्рджेрд╢рдХ: рдбॉ. рджीрдкिрдХा рд╡िрдЬрдпрд╡рд░्рдЧीрдп
рд╕рд╣ рдЖрдЪाрд░्рдп (рд╣िंрджी рд╡िрднाрдЧ), рд░ाрдЬрд╕्рдеाрди рд╡िрд╢्рд╡рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп, рдЬрдпрдкुрд░

No comments :

Post a Comment

We welcome your comments related to the article and the topic being discussed. We expect the comments to be courteous, and respectful of the author and other commenters. Setu reserves the right to moderate, remove or reject comments that contain foul language, insult, hatred, personal information or indicate bad intention. The views expressed in comments reflect those of the commenter, not the official views of the Setu editorial board. рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рд░рдЪрдиा рд╕े рд╕рдо्рдмंрдзिрдд рд╢ाрд▓ीрди рд╕рдо्рд╡ाрдж рдХा рд╕्рд╡ाрдЧрдд рд╣ै।