![]() |
рдк्рд░ीрддि рдЧुрдк्рддा |
рд╢ोрдзाрд░्рдеी (рд╣िंрджी рд╡िрднाрдЧ), рд░ाрдЬрд╕्рдеाрди рд╡िрд╢्рд╡рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп, рдЬрдпрдкुрд░
рднाрд░рдд рдХे рд╣ृрджрдп рдоें рд╕्рдеिрдд рдмुрди्рджेрд▓рдЦрдг्рдб рдХा рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдЕрдд्рдпрди्рдд рдЧौрд░рд╡рдкूрд░्рдг рд╣ै। рдпрд╣ाँ рдк्рд░рдХृрддि рдХी рд░рдордгीрдп рдЫрдЯा рд╕ुрди्рджрд░рддा, рд░рдо्рдпрддा, рдордиोрд╣рд░рддा, рдоोрд╣рдХрддा, рдоाрджрдХрддा рджेрдЦрддे рдмрдирддी рд╣ैं। рдмुрди्рджेрд▓рдЦрдг्рдб рдоें рдкрд░्рд╡рддрд░ाрдЬ рд╡िрди्рдз्рдпाрдЪрд▓ рдЬो рдЕрдкрдиी рдХрд░्рддрд╡्рдпрдиिрд╖्рдаा рдФрд░ рдЙрджाрд░рддा рдХे рдХाрд░рдг рднाрд░рдд рдоाрддा рдХे рд╣ृрджрдпрд╕्рдерд▓ рдоें рдиिрд╡ाрд╕ рдХрд░рддा рд╣ै। рдРрд╕ी рдкाрд╡рди, рд░рдо्рдп рдФрд░ рд╡рди्рджрдиीрдп рднूрдоि рдорд╣ाрди рд╡ीрд░ों, рд╢рд╣ीрджों рдФрд░ рд╕ंрд╕्рдХृрдд рддрдеा рд╣िрди्рджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХे рд╕ाрд╣िрдд्рдпрдХाрд░ों, рдХрд╡िрдпों рдХी рдк्рд░рд╕рд╡рд╕्рдерд▓ी рд░рд╣ी рд╣ै। рдЗрд╕ рднूрдоि рдХी рдк्рд░рдХृрддि рдоें рд╣ी рдХрд╡िрдд्рд╡ рдЧुрдг рдк्рд░рджाрди рдХрд░рдиे рдХी рдЕрдкाрд░ рдХ्рд╖рдорддा рд╡िрдж्рдпрдоाрди рд╣ै। рдмुрди्рджेрд▓рдЦрдг्рдб рдЕрдиेрдХ рд╢्рд░ेрд╖्рда рд╕ाрд╣िрдд्рдпрдХाрд░ों рдХा рдЬрди्рдорд╕्рдеाрди рдФрд░ рдХрд░्рдорд╕्рдерд▓ी рд░рд╣ा рд╣ै рдЬिрдирдоें рдЭाँрд╕ी рдХे рдЬрдирдХрд╡ि рднрдЧ्рдЧी рджाрдК рдЬी, рд╢्рдпाрдо, рдЪрддुрд░ेрд╢ рдиीрдЦрд░ा, рд╣ृрджрдпेрд╢, рдкрдг्рдбिрдд рдорджрди рдоोрд╣рди рдж्рд╡िрд╡ेрджी ‘рдорджрдиेрд╢’, рд╕िрдпाрд░ाрдо рд╢рд░рдг рдЧुрдк्рдд, рдоुंрд╢ी рдЕрдЬрдоेрд░ी, рдХрд╡ीрди्рдж्рд░ рдиाрдеूрд░ाрдо рдоाрд╣ौрд░, рдЕрдо्рдмिрдХा рдк्рд░рд╕ाрдж рдЕрдо्рдмिрдХेрд╢, рдШрдирд╢्рдпाрдорджाрд╕ рдкाрдг्рдбेрдп, рдирд░ोрдд्рддрдо рджाрд╕ рдкाрдг्рдбेрдп рдФрд░ рдЗрд╕ी рдкрд░рдо्рдкрд░ा рдоें рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ рдХрд╡ि рдШाрд╕ीрд░ाрдо рд╡्рдпाрд╕ рдЖрджि рдЙрд▓्рд▓ेрдЦрдиीрдп рд╣ैं। рдХाрд╡्рдп рдоें рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рдЪेрддрдиा рдХी рджृрд╖्рдЯि рд╕े рдмुрди्рджेрд▓рдЦрдг्рдб рдЙрдд्рдХृрд╖्рдЯ рд░рд╣ा рд╣ै рдЬिрд╕рд╕े рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рдХाрд╡्рдп рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рдЬрди-рдЬрди рдоें рдк्рд░ेрд░рдгा рдХा рд╕ंрдЪाрд░ рдХिрдпा। рдЙрдирдоें рд╕े рдк्рд░рдоुрдЦ рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рдХрд╡िрд╡рд░ рдкंрдбिрдд рдШाрд╕ीрд░ाрдо рд╡्рдпाрд╕ рдЬी рд╣ै। рдЬिрдирдХे рдЬीрд╡рди рдФрд░ рдХाрд╡्рдп рдХा рдЕрднिрд░्рднाрд╡ рд╡िрднाрд╡ рдж्рд╡िрд╡ेрджी рдпुрдЧ рдоें рд╣ुрдЖ। рд░ाрд╖्рдЯ्рд░рдХрд╡ि рд╕्рд╡рддंрдд्рд░рддा рд╕ेрдиाрдиी рд╕्рд╡рд░्рдЧीрдп рдкрдг्рдбिрдд рдШाрд╕ीрд░ाрдо рд╡्рдпाрд╕ рдиे рдмुрди्рджेрд▓ी рдХो рд╕рд╢рдХ्рдд рдФрд░ рдк्рд░ाрдгрд╡рди्рдд рдХाрд╡्рдп рдзाрд░ा рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рдЪेрддрдиा рдХो рдФрд░ рдмुрди्рджेрд▓ी рднाрд╖ा рдХे рд╕ौрд╖्рдард╡ рдХो рдЕрдкрдиी рд▓рд▓िрдд рдХाрд╡्рдп рд╢ैрд▓ी рдоें рд╕рдЬीрд╡ рдмрдиा рджिрдпा। рд╡्рдпाрд╕ рдЬी рдиे рдЗрд╕ рдпुрдЧ рдоें рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ рдФрд░ рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдпрддा рдХी рдЙрд░्рдЬा рдХो рдЬाрдЧ्рд░рдд рдХिрдпा। рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ рдФрд░ рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдпрддा рдХी рднाрд╡рдиा рд╕े рдУрдд-рдк्рд░ोрдд рдХрд╡ि рд╡्рдпाрд╕ рдЬी рдоाँ рднाрд░рддी рдХे рдЙрди рдорд╣ाрди рд╕рдкूрддों рдоें рд╕े рдПрдХ рд╣ैं, рдЬिрди्рд╣ोंрдиे рдЕрдкрдиी рд▓ेрдЦрдиी рдФрд░ рд╡ाрдгी рд╕े рд╕ुрд╖ुрдк्рдд рдЬрди рдоाрдирд╕ рдоें рд╕्рд╡рджेрд╢ рдХे рдк्рд░рддि рд╕्рдиेрд╣ рдФрд░ рдЪेрддрдиा рдХी рд▓рд╣рд░ рдкैрджा рдХी। рдЙрдирдХा рд╕рдо्рдкूрд░्рдг рдЬीрд╡рди рджेрд╢рднрдХ्рддि, рдд्рдпाрдЧ, рдоाрддृрднूрдоि рд╕ेрд╡ा рдПрд╡ं рдмрд▓िрджाрди рдХी рднाрд╡рдиा рд╕े рдк्рд░ेрд░िрдд рдеा। рдЙрдирдХा рдоूрд▓ рдЙрдж्рджेрд╢्рдп рдФрд░ рд╣ी рд╢рдм्рджों рдоें -
“рдЬрдирддा рдХी рд╢ुрдЪि рд╕ेрд╡ा рдХрд░рдиा рдЕрдкрдиा рд╕्рд╡рдзрд░्рдо рдкрд╣िрдЪाрдиा рд╣ै।
рд╣ै рдЬाрди рд╣рдеेрд▓ी рд▓िрдП рд╣ुрдП рдкाрд╡рди рд╕्рд╡рджेрд╢ рд╡्рд░рдд рдаाрдиा рд╣ै।
рдХрд░्рддрд╡्рдп рдоाрд░्рдЧ рдкрд░ рдоिрдЯ рдЬाрдиा рдЗрддрдиा рдмрд╕ рдХेрд╡рд▓ рдЬाрдиा рд╣ै,
рдпрд╣ рджुрдиिрдпा рдЧोрд░рдЦ рдзंрдзा рд╣ै рд╕ुрдЦ -рджुःрдЦ рдХा рддाрдиा рдмाрдиा рд╣ै।
рд╣ै рд╡िрдкрджाрдУं рд╕े рдоीрддि рдирд╣ीं рдЙрд░ рдк्рд░ीрддि рди рдлрд▓ рдЙрдкрд╣ाрд░ों рд╕े
рдЖрдЬाрджी рдХे рджीрд╡ाрдиे рд╣ैं, рдЦेрд▓ा рдХрд░рддे рдЕंрдЧाрд░ों рд╕े।”1
рд╡्рдпाрд╕ рдЬी рдиे рдЕрдкрдиे рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдж्рд╡ाрд░ा рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рдЪेрддрдиा рдХी рдк्рд░рдЦрд░ рдЕрднिрд╡्рдпрдХ्рддि рдХी। рд╕рдордХाрд▓ीрди рдХрд╡िрдпों рдПрд╡ं рд╕ाрд╣िрдд्рдпрдХाрд░ों рдХो рддो рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдк्рд░рднाрд╡िрдд рдХिрдпा рд╣ी рд╕ाрде рд╣ी рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдЕрдкрдиे рдХाрд╡्рдп рдж्рд╡ाрд░ा рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рдЬाрдЧрд░рдг рдХा рд╕ंрджेрд╢ рджिрдпा। рдЙрдирдХे рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рдХाрд╡्рдп рдХी рд╕рд░ाрд╣рдиा рд░ाрд╖्рдЯ्рд░рдкिрддा рдорд╣ाрдд्рдоा рдЧांрдзी рдЬी рдиे рд╡िрдХ्рд░рдо рд╕ंрд╡рдд 1974 рдХो рд╣िрди्рджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рд╕рдо्рдоेрд▓рди рдЗрди्рджौрд░ рдХे рдоंрдЪ рд╕े рд╡्рдпाрд╕ рдЬी рдХी рдпрд╣ рдУрдЬрд╕्рд╡ी рдХрд╡िрддा рд╕ुрдирдХрд░ рдоुрдХ्рдд рдХंрда рд╕े рд╕рд░ाрд╣рдиा рдХрд░рддे рд╣ुрдП рдХрд╣ा рдеा - “рдмुрди्рджेрд▓рдЦрдг्рдб рдзрди्рдп рд╣ै, рдЬिрд╕рдиे рд╡्рдпाрд╕ рдЬी рдЬैрд╕े рдЬрди рдоाрдирд╕ рдХे рд╣ृрджрдп рд╕्рдкрд░्рд╢ рдХрд░рдиे рд╡ाрд▓े рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рдХрд╡ि рдХो рдЬрди्рдо рджिрдпा।”2 рд╡्рдпाрд╕ рдЬी рдорд╣ाрдд्рдоा рдЧांрдзी рдХे рдЖрджрд░्рд╢ों рдХे рджृреЭ рдЙрдкाрд╕рдХ рдеे,рд╡े рдЕрдкрдиे 20 рд╡рд░्рд╖ рдХे рд░ाрдЬрдиीрддिрдХ рдЬीрд╡рди рдоें рдЕрдкрдиे рдЬрдирдкрдж рдХे рдШрд░-рдШрд░ рдоें рдмाрдкू рдХा рд╕ंрджेрд╢ рдкрд╣ुँрдЪाрдпा, рд╕्рд╡рдпं рд╕рдХ्рд░िрдп рдФрд░ рддрдд्рдкрд░ рд░рд╣े, рд╣рд░ рд╕ंрдЧ्рд░ाрдо рдоें рд╕рдмрд╕े рдЖрдЧे। рд╡े рдЕрд▓ौрдХिрдХ рдк्рд░ेрд░рдХ рд╢рдХ्рддि рдХे рджрд░्рд╢рди рдХрд░рддे рдеे -
“рдЦेрд▓ рдЬाрддे рдЦेрд▓, рдЬेрд▓ рдЬाрддे, рдЭेрд▓ рдЬाрддे рдХрд╖्рдЯ/рдаेрд▓ рдЬाрддे рдЙрд╕рдХा, рджрд▓ेрд▓ рдХो рдоिрдЯाрддे рд╣ैं।
рд▓ाрдаिрдпों рдХो рдЦाрддे, рдЧोрд▓िрдпों рд╕े рдШрдмрд░ाрддे рдирд╣ीं/рд╡्рдпाрд╕ рдкाрд╕ рдлाँрд╕ी рдХे рдмрд▓ि рдмрд▓ि рдЬाрддे рд╣ैं।
рдоोрд╣рди рддрд░рд░ुрдг рддेрд░े рдПрдХ рд╣ी рдЗрд╢ाрд░े рдкрд░/рд╕рдоुрджिрдд рд╕ुрдЦ-рд╕рд░्рд╡рд╕्рд╡ рдХो рд▓ुрдЯाрддे рд╣ैं।
рдмрд▓िрджाрди рд╣ोрдиे рдХो рд╕्рд╡рджेрд╢ рдмрд▓िрд╡ेрджी рдкрд░/рд╡ीрд░ों рдХे рдХрд░ोреЬों рд╢ीрд╢ рдЖрдХे рдЭुрдХ рдЬाрддे рд╣ैं।”3
рдХрд╡ि рдХी рд╢ोрд╖िрддों рдХे рдк्рд░рддि рдЧрд╣рд░ी рд╕рд╣ाрдиुрднूрддि рдПрд╡ं рдЙрдирдХे рдЬीрд╡рди рдХे рд╡िрд╕्рддृрдд рдЕрдз्рдпрдпрди рдХी рдЭाँрдХी рдоिрд▓рддी рд╣ैं। рдорд╣ाрдд्рдоा рдЧांрдзी рдиे ‘рд╡्рдпाрд╕ рдЬी рдХी рдХрд╡िрддा рдЦेрдд рдХी рдЖрдд्рдо рдХрдеा’ рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рд╡्рдпрдХ्рддि рдХे рд╕ंрдШрд░्рд╖рдордп рдЬीрд╡рди рдХी рдХрдеा рдХा рд╕ुрдирдиे рдХे рдЙрдкрд░ांрдд рдЙрдирдХी рдк्рд░рд╢ंрд╕ा рдХрд░рддे рд╣ुрдП рдХрд╣ा - ‘‘рдмुрди्рджेрд▓рдЦрдг्рдб рдзрди्рдп рд╣ैं, рдЬिрд╕рдиे рд╡्рдпाрд╕ рдЬी рдЬैрд╕े рдЬрди рдоाрдирд╕ рдХे рд╣ृрджрдп рдХो рд╕्рдкрд░्рд╢ рдХрд░рдиे рд╡ाрд▓े рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ рдХрд╡ि рдХो рдЬрди्рдо рджिрдпा। рдоैं рд╢्рд░ी рд╡्рдпाрд╕ рдЬी рдХी рдЗрд╕ рдЦेрдд рдХी рдЖрдд्рдо рдХрдеा рдиाрдордХ рд░рдЪрдиा рдХा рдФрд░ рдЙрдирдХी рдХाрд╡्рдп рд╢рдХ्рддि рдХी рдХ्рд╖рдорддा рдХा рд╣ृрджрдп рд╕े рд╕्рд╡ाрдЧрдд рдХрд░рддा рд╣ूँ।’’4 рд╡्рдпाрд╕ рдЬी рд░ाрдЬрдиीрддि рдоें рднी рдкूрд░्рдг рдиिрд╖्рдаा рдХे рд╕ाрде рдХाрд░्рдп рдХрд░рддे рдеे рддрдеा рд╕рдоाрдЬрд╕ेрд╡ी рдХे рд░ूрдк рдоें рднी рдЙрдирдоें рдЙрддрдиी рд╣ी рд▓рдЧрди рдеी, рдЬिрддрдиी рд╡्рдпाрд╕ рдЬी рдиे рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХे рдж्рд╡ाрд░ा рд░ाрдЬрдиैрддिрдХ рдЪेрддрдиा рдХो рдк्рд░рдЬ्рд╡рд▓िрдд рдХिрдпा। рд░ाрд╖्рдЯ्рд░рдХрд╡ि рдоैрдеिрд▓ीрд╢рд░рдг рдЧुрдк्рдд рдиे рдЗрдирдХे рдХाрд╡्рдп рдкрд░ рдЕрдкрдиे рд╡िрдЪाрд░ рд╡्рдпрдХ्рдд рдХिрдпे рдеे। “рдЗрд╕рдоें рдХрд╣рдиा рдХ्рдпा рдХि рд╕्рд╡рд░्рдЧीрдп рд╡्рдпाрд╕ рдЬी рд╣рдоाрд░े рдк्рд░ांрдд рдХे рдПрдХ рд░рдд्рди рдеे। рдЙрдирдХी рдк्рд░рддिрднा рд╕े рд╣рдоें рдФрд░ рдХिрддрдиा рдкाрдиे рдХी рдЖрд╢ा рдеी, рдкрд░рди्рддु рдХाрд▓ рдиे рд╡рд╣ рдкूрд░ी рди рд╣ोрдиे рджी। рдЙрдирдХी рдоृрдд्рдпु рд╕े рд╕рдорд╖्рдЯि рд░ूрдк рдоें рд╣िрди्рджी рдХी рд╣ाрдиि рддो рд╣ुрдИ рд╣ी рд╣ै, рд╡्рдпрдХ्рддिрдЧрдд рд╕рдо्рдмंрдз рд╕े рдоेрд░ी рдЬो рдХ्рд╖рддि рд╣ुрдИ рдЙрд╕рдХी рдкूрд░्рддि рдЕрдм рдХрд╣ाँ।”5 рд░ाрд╖्рдЯ्рд░рдХрд╡ि рдШाрд╕ीрд░ाрдо рд╡्рдпाрд╕ рдиे рджेрд╢ рднрдХ्рддि рдкूрд░्рдг рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рдЪेрддрдиा рдХे рд╕рдо्рдкूрд░्рдг рд╕ोрдкाрдиों рдХा рдмреЬा рд╣ी рд╕рдЬीрд╡ рдЪिрдд्рд░рдг рдХिрдпा рд╣ै, рдЗрди्рд╣ोंрдиे рджेрд╢ рдХे рд╕्рд╡рддрди्рдд्рд░рддा рд╕ंрдЧ्рд░ाрдо рдХे рдЕрдЧुрдЖ рдорд╣ाрдд्рдоा рдЧांрдзी, рдЬрд╡ाрд╣рд░ рд▓ाрд▓ рдиेрд╣рд░ू, рд╕ुрднाрд╖ рдЪрди्рдж्рд░ рдмोрд╕, рд╡िрдЬрдпрд▓рдХ्рд╖्рдоी рдкрдг्рдбिрдд, рдЪрди्рдж्рд░ рд╢ेрдЦрд░ рдЖреЫाрдж, рдЬैрд╕े рдк्рд░िрдп рджेрд╢ рднрдХ्рддों рдХो рдПрдХ рд╣ी рд╕्рдерд▓ рдкрд░ рднाрд╡ рд╡िрднोрд░ рд╣ो рдЕрдкрдиी рдХрд╡िрддा рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рд╕्рдоृрдд рдХिрдпा рд╣ै –
“рднрдИ рд░ोрд╢рдиी рд╕ाрд░े рдЬрдЧ рдоें рдЧांрдзी рд╣िрди्рдж рд╕िрддाрд░े рдХी рд╡ीрд░ рдЬрд╡ाрд╣рд░ рдк्рдпाрд░े рдХी।
рдк्рд░ाрдг рднेंрдЯ рднी рдХрдорд▓ा рдХрд░ рдЧрдпी рджेрд╡ी рджेрд╢ рд╣рдоाрд░े рдХी।
рд╕ुрдирдХрд░ рд╣ाँрдХ рд╕ुрднाрд╖ рдЪрди्рдж्рд░ рдХी рджрдо рдЧрдИ рдЕрдд्рдпाрдЪाрд░े рдХी।
рд╡िрдЬрдп рд▓рдХ्рд╖्рдоी рдХौ рддрдк рд▓рдЦ рдХे рдЙрдаी рджुрдХाрди рдж्рд╡ाрд░े рдХी।”6
рд╡्рдпाрд╕ рдЬी рдХे рдХाрд╡्рдп рд╕े рдмुрди्рджेрд▓рдЦрдг्рдб рдХी рдЬрдирддा рдЗрддрдиी рдк्рд░рднाрд╡िрдд рд╣ुрдИ рдХि рдЙрди्рд╣ोंрдиे рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рдЖंрджोрд▓рдиों рдоें рдмреЭрдЪреЭ рдХрд░ рднाрдЧ рд▓िрдпा। рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ рдХे рд▓िрдП рддрдд्рдкрд░ рд░рд╣рдиे рд╡ाрд▓े рд╡्рдпाрд╕ рдЬी рд╕्рд╡рдпं рдПрдХ рдХрд░्рддрд╡्рдп рдкрд░ाрдпрдг рд╕ेрдиाрдиी рд░рд╣े। рдХрдИ рдмाрд░ рдЬेрд▓ рдЧрдП। рдм्рд░िрдЯिрд╢ рд╕рд░рдХाрд░ рдж्рд╡ाрд░ा рджी рдЬाрдиे рд╡ाрд▓ी рдпाрддрдиाрдУं, рдХрд╖्рдЯों рдХी рдкрд░рд╡ाрд╣ рди рдХрд░рддे рд╣ुрдП рднाрд░рдд рдоाрддा рдХो рдЖрдЬाрдж рдХрд░ाрдиे рдХे рд▓िрдП рднाрд░рдд рдоाрддा рдХे рд╕рдкूрдд рдЕрдкрдиा рд╢ीрд╢ рд╣рдеेрд▓ी рдкрд░ рд░рдЦрдХрд░ рд░рдг рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдоें рдХूрдж рдкреЬрддे рдеे। рд╡े рдЕрдкрдиे рдХाрд╡्рдп рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рдЙрд╕ рд╕рдд्рддा рдХो рд▓рд▓рдХाрд░рддे рд╣ुрдП рдХрд╣ рдЙрдарддे рд╣ैं -
“рдЪाрд╣े рдЦूрдм рдЬिрддрдиा рд╕рддा рд▓े рдЬुрд▓्рдо рдЬाрд▓िрдо рдХрд░,
рдЖ рдЧрдпा рд╣ै рдЕंрдд рдЕрдм рддेрд░े рд╣рд░рд╖ाрдиे рдХा।
рднाрд░рдд рд╕्рд╡рддрди्рдд्рд░ рднाрд░рдд рд╕्рд╡рддрди्рдд्рд░, рд╣рдо рдЧाрддे рд╣ैं рд▓рд▓рдХाрд░ों рд╕े।
рдЖрдЬाрджी рдХे рджीрд╡ाрдиे рд╣ैं, рдЦेрд▓ा рдХрд░рддे рдЕंрдЧाрд░ों рд╕े।”7
рд╡्рдпाрд╕ рдЬी рдиे рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рдЖंрджोрд▓рди рдоें рд╕рдХ्рд░िрдп рднूрдоिрдХा рдХा рдиिрд░्рд╡ाрд╣ рдХिрдпा। рджेрд╢ рдХे рд▓िрдП рддрди-рдорди-рдзрди рд╕े рдЬुрдЯ рдЧрдпे рдФрд░ рдЬिрд▓ा рд░ाрдЬрдиैрддिрдХ рдХॉрди्рдл्рд░ेंрд╕ рдордКрд░ाрдиीрдкुрд░ рдоें рд╕рди् 1928 рдоें рдкрдг्рдбिрдд рд░ाрдоेрд╢्рд╡рд░ рдк्рд░рд╕ाрдж рд╢рд░्рдоा рдХी рдЕрдз्рдпрдХ्рд╖рддा рдоें рдЖрд╣ूрдд рдХी рдЧрдпी। рдЗрд╕ рдЕрд╡рд╕рд░ рдкрд░ рдк्рд░рдоुрдЦ рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рд╡िрдЪाрд░ рдзाрд░ा рдХे рдХрд░्рдорда рдиेрддा рд╢्рд░ी рдХृрд╖्рдгрдХांрдд рдоाрд▓рд╡ीрдп рдк्рд░рдпाрдЧ, рдЙрдоा рдиेрд╣рд░ू рдк्рд░рдпाрдЧ рдФрд░ рд╢्рд░ी рдмाрд▓рдХृрд╖्рдг рд╢рд░्рдоा ‘рдирд╡ीрди’ рдХाрдирдкुрд░, рдмुрди्рджेрд▓рдЦрдг्рдб рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдХे рдХрд░्рдорда рдиेрддा рд╢्рд░ी рд░рдШुрдиाрде рд╡िрдиाрдпрдХ рдзुрд▓ेрдХрд░ рдЭाँрд╕ी, рджीрд╡ाрди рд╢рдд्рд░ुрдШ्рди рд╕िंрд╣, рд░ाрдиी рд░ाрдЬेрди्рдж्рд░ рдХुрдоाрд░ी рдордЧрд░ोрда рдФрд░ рд╢्рд░ी рдмेрдиी рдоाрдзрд╡ рддिрд╡ाрд░ी рдЙрд░рдИ рдЖрджि рдиे рднाрдЧ рд▓िрдпा। рд╡्рдпाрд╕ рдЬी рдиे рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХा рд╕ृрдЬрди рдХिрдпा, рдЙрдирдХा рдХрд╡ि рд╣ृрджрдп рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬी рд╕рдд्рддा рдХे рдЕрдд्рдпाрдЪाрд░ों рд╕े рд╕ंрдШрд░्рд╖ рдХрд░рдиे рд▓рдЧा рдеा। рддрдм рдЙрдирдХी рдоाрддा рд░ाрдзाрд░ाрдиी рдиे рдЕрдкрдиे рд╡ीрд░ рдкुрдд्рд░ рдШाрд╕ीрд░ाрдо рдХे рдорд╕्рддрдХ рдкрд░ рддिрд▓рдХ рд▓рдЧाрдХрд░ рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬी рд╕рдд्рддा рдХे рдЕрдд्рдпाрдЪाрд░ों рд╕े рдЬрдирддा рдХो рдоुрдХ्рдд рдХрд░ाрдиे рд╡ рд╡िрдЬрдп рд╣ोрдиे рдХा рдЖрд╢ीрд░्рд╡ाрдж рдк्рд░рджाрди рдХिрдпा। рд╡्рдпाрд╕ рдЬी рдХे рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рд╡िрдЪाрд░ рдФрд░ рдЙрдирдХी рдмрд▓िрджाрди, рд╡ीрд░рддा рдХा рднाрд╡ рдЗрди рдкंрдХ्рддिрдпों рдоें рднрд▓ीрднांрддि рд╕्рдкрд╖्рдЯ рд╣ै -
“рд╕рд░ рдкрд░ рдХрдлрди рд▓рдкेрдЯрдХрд░ рдиिрдХрд▓े рд╣ैं/рдЖрдЬ рдорд░рдиे рдХे рд▓िрдП рдоाँ рдХी рдЖрди рдХी рд╣ै рдпाрдж।
рдоाрд░рдиे рджो рдЧोрд▓िрдпाँ рдЪрд▓ाрдиे рджो рд▓ाрдаिрдпाँ рдЙрди्рд╣ें/рдЦोрд▓рдХрд░ рд╕ीрдиा, рдЕреЬ рдЬाрдУ рдХрд░ рдПрддрдХाрдж।
рд╣ै рди рдкрд░рд╡ाрд╣ рд╡्рдпाрд╕ рдЖрд╣ рди рд▓ेрдиा рдиाрдо/рд╣ोрдЧा рдЦुрдж рдЬाрд▓िрдоों рдХा рдЬोрд░ों рдЬुрд▓्рдо рдмрд░рдмाрдж।
рдлाँрд╕ी рдХे рддрдЦ्рддे рдкрд░ рд╣ोрдХे рджिрд▓рд╢ाрдж рдХрд╣ा/рдЗрдирдХрд▓ाрдм рдЬिрди्рджाрдмाрдж, рдЗрдирдХрд▓ाрдм рдЬिрди्рджाрдмाрдж।”8
рдЗрд╕ी рд╕ंрджрд░्рдн рдоें рдХрд╡िрд╡рд░ рд╡्рдпाрд╕ рдЬी рдХो рдЙрдирдХी рдоाрддाрд╢्рд░ी рд░ाрдзाрд░ाрдиी рдиे рдзрд░рдиा рдЖंрджोрд▓рди рдХрд░ рд╢ाрд╕рди рдХो рдЭुрдХा рджेрдиे рдХा рдоंрдд्рд░ рджिрдпा рдеा। рдЙрд╕ी рд╕े рдк्рд░ेрд░िрдд рд╣ोрдХрд░ рд╡्рдпाрд╕ рдЬी рдиे рд╕рди् 1921 рдоें рдЧांрдзी рдЬी рдХे рдЕрд╕рд╣рдпोрдЧ рдЖंрджोрд▓рди рдоें рдордКрд░ाрдиीрдкुрд░ рдоें рд╕ंрдЧрдаिрдд рд╣ोрдХрд░ рдЬुрд▓ूрд╕ рдиिрдХाрд▓ा рдоाрддा рд░ाрдзाрд░ाрдиी рдиे рд╕्рд╡рдпं рд╡्рдпाрд╕ рд╡ рд╕ाрдеिрдпों рдХो рддिрд▓рдХ рд▓рдЧाрдХрд░ рдФрд░ рдоाрд▓ा рдкрд╣рдиाрдХрд░ рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рдз्рд╡рдЬ рджेрдХрд░ рдЗрд╕рдХी рд▓ाрдЬ рд░рдЦрдиे рдХो рдХрд╣ा। рдЗрд╕ рдЕрд╡рд╕рд░ рдкрд░ рд░ाрд╖्рдЯ्рд░рдХрд╡ि рд╡्рдпाрд╕ рдХा рдпрд╣ рдЙрдж्рдмोрдзрди рдЙрдирдХी рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рднाрд╡рдиा рдХा рдкрд░िрдЪाрдпрдХ рд╣ै -
‘‘рдмреЭे рдЪрд▓ो рдоाрддृ-рднू рдХी рдирдордХ рдЕрджाрдИ рд╣ेрддु,
рднрдп рд╣ै рдХ्рдпा рдХाрд▓ рдХा рдд्рд░िрдХाрд▓ рдХा рд╡िрдзाрддा рдХा।
рдЧोрд▓िрдпों рдХो рдЦाрдиा, рд╢ीрд╢ рдлाँрд╕ी рдкрд░ рдЭुрд▓ाрдиा,
рдорд░ рдЬाрдиा рдкрд░ рд╡ीрд░ों рди рд▓рдЬाрдиा рджूрдз рдоाрддा рдХा।”9
рд╡्рдпाрд╕ рдЬी рдХे рдХाрд╡्рдп рдХा рдоूрд▓्рдпांрдХрди рдХрд░рддे рд╣ुрдП рд╕ाрд╣िрдд्рдпрдХाрд░ рдПрд╡ं рдкрдд्рд░рдХाрд░ рд╢िрд░ोрдордгि рдбॉреж рдмрдиाрд░рд╕ीрджाрд╕ рдЪрддुрд░्рд╡ेрджी рдиे рдХрд╣ा рдеा- ‘рд╢्рд░ीрдпुрдд рдШाрд╕ीрд░ाрдо рд╡्рдпाрд╕ рдХी рдЕрд╕ाрдордпिрдХ рдоृрдд्рдпु рдХेрд╡рд▓ рд╣рдоाрд░े рдк्рд░ांрдд рдмुрди्рджेрд▓рдЦрдг्рдб рдХी рд╣ी рдирд╣ीं, рд╡рд░рди् рдЕрдЦिрд▓ рднाрд░рддीрдп рд╣िрди्рджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдХी рдПрдХ рдорд╣ाрди рджुрд░्рдШрдЯрдиा рд╣ै, рдЬिрд╕ рдХिрд╕ी рдиे рдЙрдирдХे рдордзुрд░ рд╕्рд╡рд░ рд╕े рдХрд╡िрддा рдХा рдкाрда рд╕ुрдиा, рд╡рд╣ी рдЙрдирдХा рдк्рд░ेрдоी рдФрд░ рдк्рд░рд╢ंрд╕рдХ рдмрди рдЧрдпा। рдЖрдЬ рднी рдЙрдирдХी рдЕрдиेрдХ рдкंрдХ्рддिрдпाँ рдХाрдиों рдоें рдЧूँрдЬ рд░рд╣ी рд╣ैं। рдХрд╡ि рд╕рдд्рдпрдиाрд░ाрдпрдг рдм्рд░рдЬ рдХोрдХिрд▓ рдеे, рддो рд╡्рдпाрд╕ рдЬी рдмुрди्рджेрд▓рдЦрдг्рдб рдХे рдХोрдХिрд▓, рджोрдиों рдоें рдЕрдиेрдХ рд╕рдоाрдирддाрдПँ рдеीं рдФрд░ рджोрдиों рдХрд░ीрдм-рдЧрд░ीрдм рдПрдХ рд╣ी рдЙрдо्рд░ рдоें рд╕्рд╡рд░्рдЧрд╡ाрд╕ी рд╣ुрдП।“10 рдЙрди्рд╣ोंрдиे рд╕рдордХाрд▓ीрди рд╡िрд╡िрдз рд╕ाрдоाрдЬिрдХ, рд░ाрдЬрдиीрддिрдХ рдПрд╡ं рд╕ाрд╣िрдд्рдпिрдХ рдЧрддिрд╡िрдзिрдпों рдХा рднрд▓ीрднाँрддि рд╕ाрдХ्рд╖ाрдд्рдХाрд░ рдХिрдпा рддрдеा рдЖрджрд░ рдкрд░рдХ рд╕ाрдордЧ्рд░ी рдЬुрдЯाрдХрд░ рдпुрдЧाрдиुрд░ूрдк рдХाрд╡्рдп рдХी рд╕ृрд╖्рдЯि рдХी। рдЙрди्рд╣ोंрдиे рд╕рдоाрдЬ рдоें рдПрдХ рдирдпी рдЪेрддрдиा рдЬाрдЧ्рд░рдд рдХрд░рдиे рдПрд╡ं рд╕рджैрд╡ рд╕рдЬрдЧ рд╡ рдЬाрдЧрд░ूрдХ рд╣ोрдХрд░ рдпुрдЧाрдиुрдХूрд▓ рдХाрд░्рдп рдХрд░рддे рд╣ुрдП рднी рд╡ृрдж्рдзि рдХी рдФрд░ рдЕрдЧ्рд░рд╕ाрд░िрдд рд╣ोрдиे рдХी рдк्рд░ेрд░рдгा рджी। рд╕्рд╡ाрддंрдд्рд░्рдп рд╕рдорд░ рдХी рдЕрдиुрдЧूंрдЬ рдиे рд╡्рдпाрд╕ рдЬी рдХे рд╣ृрджрдп рдХो рдЭंрдХृрдд рдХрд░ рджिрдпा рддो рдоाрддृрднूрдоि рдХे рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ рдк्рд░ेрдо рдХे рдЧीрдд рдЙрдирдХी рд▓ेрдЦрдиी рдХे рд╕्рд░ोрдд рдмрди рдЧрдП। рд╕рди् 1933 рдоें рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдЗрд╕ рдоाрддृрднूрдоि рдЧीрдд рдХी рд░рдЪрдиा рдХी рдеी -
“рдзрди्рдп рдЬрдЧрдЬीрд╡рди рдХे рдлूрд▓/рдЕреЬे рд░рд╣े рдиिрдЬ рд╕्рд╡ाрднिрдоाрди рдкрд░ рд╕рджा рд╕्рдиेрд╣ рдХрдмूрд▓
рдЕंрдд рд╕рдордп рд╢ुрдЪि рдоाрддृ рднूрдоि рдХी рд╢ीрд╢ рдЪреЭाрдИ рдзूрд▓/рдзрди्рдп рдЬрдЧрдЬीрд╡рди рдХे рдлूрд▓।”11
рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ рдХी рдорд╣िрдоा рдХा рдЧाрди, рдЕрддीрдд рдЧौрд░рд╡ рдХे рдЪिрдд्рд░ рдПрд╡ं рд╕рдо्рдкूрд░्рдг рджेрд╢рд╡ाрд╕िрдпों рдХो рдЕрдкрдиी рд╕्рд╡ाрдзीрдирддा рдПрд╡ं рд╕्рд╡рддंрдд्рд░рддा рдХे рд▓िрдпे рдЖрдд्рдоोрдд्рд╕рд░्рдЧ рдХे рднाрд╡ рд╕े рдЙрджीрдк्рдд рдХрд░рдиे рд╡ाрд▓े рдкं. рдШाрд╕ीрд░ाрдо рд╡्рдпाрд╕ рдиे рдЕрдкрдиी рд░рдЪрдиाрдУं рд╕े рдЬрди-рдЬрди рдоें рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ рдк्рд░ेрдо рдФрд░ рдоाрддृрднूрдоि рдХे рдк्рд░рддि рдЕрдЯूрдЯ рд╢्рд░рдж्рдзा рдПрд╡ं рд╡िрд╢्рд╡ाрд╕ рдЬाрдЧ्рд░рдд рдХिрдпा। рд╡े рд╕рдЪ्рдЪे рдЕрд░्рдеों рдоें рдЕрдкрдиे рдпुрдЧ рдХे рдк्рд░рддिрдиिрдзि рдеे। рдЙрдирдХे рдХाрд╡्рдп рдоें рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ рдк्рд░ेрдо, рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ рднрдХ्рддि, рд╢рдХ्рддि рд╡ рд╕्рд╡ाрднिрдоाрди рдХे рдЪिрдд्рд░ рдЪिрдд्рд░िрдд рд╣ुрдП। рдЙрдирдХे рд╣ृрджрдп рдкрд░ рдХिрддрдиे рд╡्рдпाрдШाрддों рдХा рдк्рд░рд╣ाрд░ рд╣ुрдЖ рдЙрддрдиी рд╣ी рддीрд╡्рд░рддा рдФрд░ рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдпрддा рдХे рдЧीрдд рдЙрдирдХे рдХाрд╡्рдп рд░ूрдк рдмрдиे। рд╡्рдпाрд╕ рдЬी рдХा рдпрд╣ рд░ाрд╖्рдЯ्рд░рдЧीрдд рднी рдЗрд╕ी рдкрд░рдо्рдкрд░ा рдХा рд╣ै-
“рдк्рд░рдг рдХрд░ рдиिрдХрд▓े рд╣ैं рд╢ीрд╢ рдХो рд╣рдеेрд▓ी рдШрд░/рдк्рд░ाрдг рд░рд╣рддे рди рдкрдЧ рдкीрдЫे рдХो рдкрдЫेрд▓ेंрдЧे।
рдЕрд░ि рдХे рд╕рдордХ्рд╖ рджुрд░рд▓рдХ्рд╖ рд▓рдХ्рд╖ рдЧोрд▓िрдпों рдХे/рд╕рдорд░ рд╕рдордЭ рдиिрдЬ рд╡рдХ्рд╖ рдкрд░ рдЭेрд▓ेंрдЧे।
рдзрд╕ेंрдЧे рджुрдзाрд░ों рдкрд░ рдиाрдЪेंрдЧे рдХрдЯाрд░ों рдкрд░/рдЖрд░ों рдкрд░ рдЪрд▓ेंрдЧे, рдЕंрдЧाрд░ों рдкрд░ рдЦेрд▓ेंрдЧे।“12
рд╡्рдпाрд╕ рдЬी рдХी рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдпрддा рдЗрди्рд╣ीं рдЙрдкрд░्рдпुрдХ्рдд рднाрд╡ों рдкрд░ рдЖрдзाрд░िрдд рд░рд╣ी, рд╡े рддрди, рдорди, рдзрди рд╕े рдоाрддृрднूрдоि рдХे рдк्рд░рддि рдмрд▓िрджाрди рдХे рд▓िрдП рдЕрдЧ्рд░рд╕рд░ рд░рд╣े, рддрднी рддो рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рдЙрдж्рдмोрдзрди рдоें рд╕्рд╡ाрддंрдд्рд░рдд्рдп рд╡ीрд░ों рдХो рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдЕрдкрдиी рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рднाрд╡рдиाрдУं рд╕े рдк्рд░ेрд░िрдд рдХिрдпा। рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ рдХो рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬों рдХे рдЕрдд्рдпाрдЪाрд░ों рд╕े рдоुрдХ्рдд рдХрд░ाрдиे рдХे рд▓िрдП рдЕрдкрдиा рд╕рд░्рд╡рд╕्рд╡ рди्рдпौрдЫाрд╡рд░ рдХрд░рдиे рдХो рддрдд्рдкрд░ рд░рд╣े। рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬ рд╕рд░рдХाрд░ рдХे рджрдорди рдЪрдХ्рд░ рд╕े рдЬрди-рдЬीрд╡рди рдЖрдХ्рд░ाрди्рдд рд╣ोрддा рдЧрдпा, рддрдм рди рдЬाрдиे рдХिрддрдиे рдХंрдЧाрд░ूрдУं рдиे рдЕрдкрдиे рдк्рд░ाрдгों рдХी рдЖрд╣ुрддि рджे рджी। рд╡्рдпाрд╕ рдЬी рдХे рдХрд╡ि рд╣ृрджрдп рдХा рд╡्рдпрдЧ्рд░ рд░ूрдк рддрдм рджेрдЦрдиे рдХो рдоिрд▓ा рдЬрдм рджीрд╡ाрди рд╢рдд्рд░ुрдШ्рди рд╕िंрд╣ рдХी рд░ाрдиी рд░ाрдЬेрди्рдж्рд░ рдХुрдоाрд░ी рдХे рдирд╡ рд╢िрд╢ु рдХी рдЬेрд▓ рдоें рд╣ी рдоृрдд्рдпु рд╣ो рдЧрдпी, рддрдм рдЙрдирдХा рд╣ृрджрдп рд╕्рд╡рддंрдд्рд░рддा рдХो рд╕рдо्рдмोрдзिрдд рдХрд░рддे рд╣ुрдП рдЙрдЧ्рд░ рднाрд╡ों рдоें рдлूрдЯ рдкреЬा। рдЗрд╕ рдШрдЯрдиा рд╕े рдкीреЬिрдд рд╣ोрдХрд░ рд╡्рдпाрд╕ рдЬी рдиे рдирд╡рдпुрд╡рдХों рдХो рдоाрддृрднूрдоि рдкрд░ рдмрд▓िрджाрди рд╣ोрдиे рдХे рд▓िрдП рд▓рд▓рдХाрд░ा-
“рдХाрдЯ рджी рдЬो рдоाрддृ рднू рдХी рдкрд░ाрдзीрдирддा рдХी рдкाрд╢, /рдЬेрд▓ рдЧрдпे рдЬाрди рдкрд░ рд╕рдЪ्рдЪे рд╕्рд╡ाрднिрдоाрди рдкрд░
рдлूрд▓ рдмрд░рд╕ाрдпेंрдЧे, рд▓рдЧाрдпेंрдЧे рдЧрд▓े рд╕े рджेрд╡, /рдмрд▓ि рдмрд▓ि рдЬाрдпेंрдЧे рддुрдо्рд╣ाрд░े рдмрд▓िрджाрди рдкрд░।”13
рд╡िрдЬрдп рдЧ्рд▓ाрдиि рд╢ीрд░्рд╖рдХ рд░рдЪрдиा рдоें рджेрд╡рдЧреЭ рд╡िрдЬрдп рдкрд░ рджिрд▓्рд▓ी рдХी рд╕ेрдиा рдХी рдФрд░ рд╕े рдпुрдж्рдз рдХрд░рдиे рддрдеा рд╡िрдЬрдп рдк्рд░ाрдк्рдд рдХрд░рдиे рдоें рдЫрдд्рд░рд╕ाрд▓ рдХी рдЧ्рд▓ाрдиि рдЗрд╕ी рдХा рд╕ूрдЪрдХ рд╣ै -
“рдЖрдУ рдЖрдЬ рд╣ौрд╕рд▓े рдоिрдЯा рд▓े рджिрд▓ рдЦोрд▓рдХрд░/рд╕्рд╡ाрдЧрдд рд╣ै рдЖрдкрдХी рдЧрдлा рдХा рдЬुрд▓्рдо рдвाрдиे рдХा।
рд╣рдордХो рдоुрд╕ीрдмрддें рдЙрдаाрдиे рдоें рдоिрд▓ा рд╣ै рдордЬा/рд╢ौрдХ рдЧрдкाрдиे рдоें рддुрдо्рд╣ें рд░ौрдм рдХे рдЬрдоाрдиे рдХा।”14
рд╡्рдпाрд╕ рдЬी рдХी рдЖрдд्рдоा рдПрдХ рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рдХрд╡ि рдХी рдЖрдд्рдоा рдеी, рдЬिрд╕рдоें рднाрд░рдд рдоाрддा рдХी рдХрд░ुрдг рдкुрдХाрд░ рдк्рд░рддिрдз्рд╡рдиिрдд рд╣ोрдХрд░ рдмрд╣ी рдеी। рдЙрдирдХे рд╕्рдлुрдЯ рдХрд╡िрдд्рдд рдЬो рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдпрддा рдкрд░ рд╣ै, рдмुрди्рджेрд▓рдЦрдг्рдб рднрд░ рдоें рдк्рд░рдЪрд▓िрдд рд╣ै। рдпे рдЫрди्рдж рдЙрдд्рдХृрд╖्рдЯ рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдпрддा рдХे рдзрд░ोрд╣рд░ рд╣ैं। рдЙрдирдХे рдХрд╡िрдд्рдд рдорд╣ाрд░ाрдЬा рдЫрдд्рд░рд╕ाрд▓, рдорд╣ाрд░ाрдиी рд▓рдХ्рд╖्рдоीрдмाрдИ рд░ाрдгा рдк्рд░рддाрдк, рд╢िрд╡ाрдЬी, рдЧुрд░ु рдЧोрд╡िрди्рдж рд╕िंрд╣ рддрдеा рджेрд╢ рдХे рдЕрди्рдп рд╡ीрд░ों рдкрд░ рдк्рд░рддिрджिрди рдкреЭрдиे рдХी рд╡рд╕्рддु рд╣ै। рдЙрдирдоें рд╡рд╣ рд╢рдХ्рддि рд╣ै рдХि рд╡े рдоुрд░्рджा рджिрд▓ों рдоें рднी рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ рдк्рд░ेрдо рдХी рдПрдХ рд▓рд╣рд░ рдЬрдЧा рджे। рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рдкрд░рдо्рдкрд░ा рдХे рдЬीрд╡рди्рдд рдХрд╡ि рд╡्рдпाрд╕ рдЬी рдХी рддो рдпрд╣ी рд╣ाрд░्рджिрдХ рдХाрдордиा рд╣ै рдХि рджेрд╢ рдХे рд▓िрдП рддрди-рдорди-рдзрди рд╕рдм рдХुрдЫ рдЕрд░्рдкिрдд рд╣ै। рдоृрдд्рдпु рднी рдЙрди्рд╣ें рдирд╣ीं рдбрд░ा рдкाрддी, рдЙрдирдХी рддो рдпрд╣ी рднाрд╡рдиा рд╣ै -
“рдХौрдоी рдЦिрджрдордд рдоें рдЬिрди्рджрдЧी рдиिрд╕ाрд░ рд╣ोрдпे
рднूрд▓े рдирд╣ीं рд╡्рдпाрд╕ рдХрднी рдПрдХ рдкрд▓ рдХो рднी рдпाрдж
рдЬेрд▓ рдЦुрд╢ рдЦेрд▓ рд╣ाрде рд╣рдердХреЬिрдпों рдХो рдмрдЬा,
рдЧाрддे рд╣ो рдЖрдЬाрджी рдХे рддрд░ाрдиे рджिрд▓ рд╣ो рдХे рд╢ाрдж
рдлाँрд╕ी рд╣ो рдЧрд▓े рдкे рдФрд░ рдЬुрдмाँ рдкे рдпрд╣ी рдЖрд╡ाрдЬ,
рдЗрдирдХрд▓ाрдм рдЬिрди्рджाрдмाрдж, рдЗрдирдХрд▓ाрдм рдЬिрди्рджाрдмाрдж।”15
“рд╡्рдпाрд╕ рдЬी рдХे рджो рдк्рд░рдоुрдЦ рд░ूрдк рдеे рдПрдХ рдФрд░ рд╡े рдк्рд░рдЦрд░ рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ рднрдХ्рдд рдеे, рджूрд╕рд░ी рдФрд░ рдПрдХ рдпрд╢рд╕्рд╡ी рд░ाрд╖्рдЯ्рд░рдХрд╡ि। рдЙрдирдХे рдЕрди्рддрд░ рдоें рдиिрд░рди्рддрд░ рддीрд╡्рд░ рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ рднрдХ्рддि рд╣िрд▓ोрд░ें рдоाрд░рддी рдеी, рд╡рд╣ाँ рд╕рддрдд् рдХाрд╡्рдп рд╕рд░्рдЬрдиा рдлрд▓िрдд рд╣ो рд░рд╣ी рдеी। рджेрд╢ рдХो рд╕्рд╡рддंрдд्рд░ рдХрд░ाрдиे рдХी рдЫрдЯрдкрдЯाрд╣рдЯ, рд╡्рдпाрдХुрд▓рддा рдХी рд╕рджा рдЖрдЧ рдзрдзрдХрддी рд░рд╣рддी рдеी рд╕ाрде рд╣ी рдХाрд╡्рдп рд╕рд░्рдЬрдиा рдХा рдпрд╢ рдЪрд▓рддा рд░рд╣рддा рдеा। рдЬрд╣ाँ рджेрд╢ рднрдХ्рдд рдХे рд░ूрдк рдоें рд╡े рдЬ्рд╡ाрд▓ाрдоुрдЦी рдеे рд╡рд╣ीं рд╕рд░рд╕्рд╡рддी рдХी рдЙрдкाрд╕рдиा рдоें рдЖрд░рддी рдеे।”16 рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдЕрдЧрд░ рджेрдЦा рдЬाрдП рддो рдмुंрджेрд▓рдЦंрдб рдХी рдПрдХ рд╕рдоृрдж्рдз рд╣िंрджी рдХाрд╡्рдп рдкрд░рдо्рдкрд░ा рд░рд╣ी рд╣ै рдФрд░ рдЗрд╕ рдкрд░рдо्рдкрд░ा рдХे рдХрд╡िрдпों рдиे рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рдЪेрддрдиा рд╕े рд╕ंрдмंрдзिрдд рд╡िрд╡िрдз рдкрдХ्рд╖ों рдкрд░ рдЕрдкрдиी рд▓ेрдЦрдиी рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рдЬрди-рд╕ाрдоाрди्рдп рдоें рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рднाрд╡рдиा рдХा рд╕ंрдЪाрд░ рдХिрдпा рд╣ै рдФрд░ рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ рд╕ेрд╡ा рдХे рдкрде рдкрд░ рдЖрдЧे рдмреЭрдиे рд╣ेрддु рдк्рд░ेрд░िрдд рдХिрдпा рд╣ै। рд╡्рдпाрд╕ рдЬी рдХी рдЖрдд्рдоा рд╕рдо्рдкूрд░्рдг рдиिрд╖्рдаा рдХे рд╕ाрде рднाрд░рдд рдоाрддा рдХी рднрдХ्рддि рдФрд░ рд╕ेрд╡ा рдоें рд▓рдЧी рд░рд╣ी। рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ рдХे рд╕्рд╡ाрдзीрдирддा рд╕ंрдЧ्рд░ाрдо рдоें рдЕрдкрдиा рд╕рд░्рд╡рд╕्рд╡ рди्рдпौрдЫाрд╡рд░ рдХрд░рдХे рдХूрдж рдкреЬрдиे рд╡ाрд▓े рд╡े рдПрдХ рдорд╣ाрдХрд╡ि рдеे। рджेрд╢ рдФрд░ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХी рд╕ेрд╡ा рдоें рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдЕрдкрдиा рдЬीрд╡рди рд╣ी рдЦрдкा рджिрдпा। рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рдЪेрддрдиा рдХे рдж्рд╡ाрд░ा рдЕрдкрдиे рдХाрд╡्рдп рдоें рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдпрддा рдХो рд╕्рдеाрди рджिрдпा, рдХ्рдпोंрдХि рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рдЪेрддрдиा рдХी рдкрд╣рдЪाрди рднी рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдпрддा рд╕े рдЬुреЬी рд╣ोрддी рд╣ैं। рдЗрд╕ीрд▓िрдП рдЗрди рд╣िंрджी рдХрд╡िрдпों рдХा рдХाрд╡्рдп рд╣िंрджी рдХे рд▓िрдП рдЙрдкрд╣ाрд░ рд╣ै। рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рд╕्рд╡рддрди्рдд्рд░рддा рд╕ंрдЧ्рд░ाрдо рдоें рдЙрдирдХे рдд्рдпाрдЧ рдФрд░ рдмрд▓िрджाрди рдХो рдХрднी рднी рднुрд▓ाрдпा рдирд╣ीं рдЬा рд╕рдХрддा, рд╡े рдЖрдЬ рднी рд╣рдоाрд░े рдк्рд░ेрд░рдгा рд╕्рд░ोрдд рд╣ै рдФрд░ рд░рд╣ेंрдЧे।
рд╕ंрджрд░्рдн
1. рд╕ुрдХрд╡ि 15 рдЬूрди 1941, рдЖрдЬाрджी рдХे рджीрд╡ाрдиे – рдЫंрджांрд╢
2. рд╢्рд░рдж्рдзाрдЮ्рдЬрд▓ि рдЕंрдХ - рд░ाрд╖्рдЯ्рд░рдХрд╡ि рдкंрдбिрдд рдШाрд╕ीрд░ाрдо -рдкृрд╖्рда рд╕ंрдЦ्рдпा - 5
3. рд╢्рд░ी рдиाрдеूрд░ाрдо рдоाрд╣ौрд░, рдЕрднिрдиंрджрди рдЧ्рд░ंрде - рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ рдХрд╡ि рд╢्рд░ी рд╡्рдпाрд╕ рдЬी, рдкृрд╖्рда рд╕ंрдЦ्рдпा - 35
4. рд░ाрд╖्рдЯ्рд░рдХрд╡ि рдШाрд╕ीрд░ाрдо рд╡्рдпाрд╕ рд╡्рдпрдХ्рддिрдд्рд╡ рдПрд╡ं рдХृрддिрдд्рд╡ рд░ाрдордЪрд░рдг рд╣рдпाрд░рдг ‘рдоिрдд्рд░’ рдкृрд╖्рда рд╕ंрдЦ्рдпा -51
5. рд╢्рд░рдж्рдзाрдЮ्рдЬрд▓ि рдЕंрдХ - рд░ाрд╖्рдЯ्рд░рдХрд╡ि рдкрдг्рдбिрдд рдШाрд╕ीрд░ाрдо рдкृрд╖्рда рд╕ंрдЦ्рдпा -6
6. рд╡्рдпाрд╕-рд╕ुрдзा-рдШाрд╕ीрд░ाрдо рд╡्рдпाрд╕, рдкृрд╖्рда рд╕ंрдЦ्рдпा - 38
7. рд╡्рдпाрд╕-рдпрд╢-рд╕िंрдзु, рд░ाрд╖्рдЯ्рд░рдХрд╡ि рдШाрд╕ीрд░ाрдо рд╡्рдпाрд╕, рдЬрди्рдо рд╢рддाрдм्рджी рдЧ्рд░ंрде рдкृрд╖्рда рд╕ंрдЦ्рдпा - 92
8. рд╢्рд░рдж्рдзाрдЮ्рдЬрд▓ि рдЕंрдХ - рд░ाрд╖्рдЯ्рд░рдХрд╡ि рдкрдг्рдбिрдд рдШाрд╕ीрд░ाрдо рдкृрд╖्рда рд╕ंрдЦ्рдпा - 8
9. рд╡्рдпाрд╕-рдпрд╢-рд╕िंрдзु, рд░ाрд╖्рдЯ्рд░рдХрд╡ि рдШाрд╕ीрд░ाрдо рд╡्рдпाрд╕, рдЬрди्рдо рд╢рддाрдм्рджी рдЧ्рд░ंрде рдкृрд╖्рда рд╕ंрдЦ्рдпा - 15
10. рд╢्рд░рдж्рдзाрдЮ्рдЬрд▓ि рдЕंрдХ - рд░ाрд╖्рдЯ्рд░рдХрд╡ि рдкрдг्рдбिрдд рдШाрд╕ीрд░ाрдо рдкृрд╖्рда рд╕ंрдЦ्рдпा - 25
11. рд╕ुрдХрд╡ि 15 рдЬूрди 1941 рдоाрддृрднूрдоि рдЧीрдд, рдкृрд╖्рда рд╕ंрдЦ्рдпा - 16
12. рд╕ुрдХрд╡ि, рд╕рди् - 1930 рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рдЧीрдд
13. рд╡्рдпाрд╕-рдпрд╢-рд╕िंрдзु, рд░ाрд╖्рдЯ्рд░рдХрд╡ि рдШाрд╕ीрд░ाрдо рд╡्рдпाрд╕, рдЬрди्рдо рд╢рддाрдм्рджी рдЧ्рд░ंрде, рдкृрд╖्рда рд╕ंрдЦ्рдпा - 91
14. рд╡्рдпाрд╕-рдпрд╢-рд╕िंрдзु, рд░ाрд╖्рдЯ्рд░рдХрд╡ि рдШाрд╕ीрд░ाрдо рд╡्рдпाрд╕, рдЬрди्рдо рд╢рддाрдм्рджी рдЧ्рд░ंрде, рдкृрд╖्рда рд╕ंрдЦ्рдпा - 98
15. рд╡्рдпाрд╕-рдпрд╢-рд╕िंрдзु, рд░ाрд╖्рдЯ्рд░рдХрд╡ि рдШाрд╕ीрд░ाрдо рд╡्рдпाрд╕, рдЬрди्рдо рд╢рддाрдм्рджी рдЧ्рд░ंрде, рдкृрд╖्рда рд╕ंрдЦ्рдпा - 109
16. рд╡्рдпाрд╕-рд╕ुрдзा - рдШाрд╕ीрд░ाрдо рд╡्рдпाрд╕, рдкृрд╖्рда рд╕ंрдЦ्рдпा - 33
рд╢ोрдз рдиिрд░्рджेрд╢рдХ: рдбॉ. рджीрдкिрдХा рд╡िрдЬрдпрд╡рд░्рдЧीрдп
рд╕рд╣ рдЖрдЪाрд░्рдп (рд╣िंрджी рд╡िрднाрдЧ), рд░ाрдЬрд╕्рдеाрди рд╡िрд╢्рд╡рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп, рдЬрдпрдкुрд░
sarahniya karya
ReplyDeletemy self krishan chan upahyay
ReplyDelete