![]() |
рдкुрдиीрддा рдЬैрди |
рдкुрдиीрддा рдЬैрди
рдк्рд░ाрдз्рдпाрдкрдХ (рд╣िрди्рджी), рд╢ाрд╕рдХीрдп рд╕्рдиाрддрдХोрдд्рддрд░ рдорд╣ाрд╡िрдж्рдпाрд▓рдп, рднेрд▓, рднोрдкाрд▓
рднाрд╖ा рдоें рд▓ोрдХ рдХी рдЬ्рдЮाрди-рд╕ंрдкрджा, рд╕ंрд╕्рдХृрддि, рдХрд▓ा-рд╢िрд▓्рдк, рдЧीрдд, рд╕ंрдЧीрдд, рд╕ाрд╣िрдд्рдп рддрдеा рдоाрдирд╡ рд╡िрдХाрд╕ рдХे рдЪрд░рдг рд╡ рдЙрдирдХा рдЕрдиुрднрд╡- рд╕ंрд╕ाрд░ рд╕्рд╡ाрднाрд╡िрдХ рд░ूрдк рд╕े рд╕ंрдЪिрдд рд╣ोрддा рд╣ै। рдЗрд╕рд▓िрдП рдХिрд╕ी рднी рд╡िрд╢िрд╖्рдЯ рд╕рдоाрдЬ рдХी рдоाрддृрднाрд╖ा рдЙрд╕рдХे рд▓ोрдХрдоाрдирд╕ рдоें рдоौрд▓िрдХ рджृрд╖्рдЯि рдФрд░ рд╕рдордЭ рд╡िрдХрд╕िрдд рдХрд░рдиे рдоें рд╕рд░्рд╡ाрдзिрдХ рд╕рд╣рдпोрдЧ рдХрд░рддी рд╣ै। рдЙрдд्рддрд░рдЖрдзुрдиिрдХ рдХाрд▓ рдоें рд╡िрд╡िрдз рд╡ैрдорд░्рд╢िрдХ рдЖंрджोрд▓рдиों рдиे рд╣ाрд╢िрдП рдХे рд▓ोрдЧों рдоें рдЙрд╕ рдЪेрддрдиा рдХा рдмीрдЬाрд░ोрдкрдг рдХिрдпा, рдЬिрд╕рд╕े рд╡े рдЕрдкрдиी рдЕрд╕्рдоिрддा рдХी рд░рдХ्рд╖ा рдХे рд╕ाрде рд╕рдо्рдоाрдирдЬрдирдХ рдЙрдкрд╕्рдеिрддि рджрд░्рдЬ рдХрд░ा рд╕рдХें। рд╕्рдд्рд░ी, рджрд▓िрдд, рдЖрджिрд╡ाрд╕ी, рддृрддीрдп рд▓िंрдЧी рд╕рдоुрджाрдпों рдХी рдЙрдкрд╕्рдеिрддि рдХो рдЗрд╕ी рджृрд╖्рдЯि рдиे рдЕрдкрдиे рдЕрдзिрдХाрд░ों рдХे рдк्рд░рддि рд╕рдЪेрдд рдХिрдпा। рдХिрди्рддु рдЗрди рд╡ंрдЪिрдд рд╡рд░्рдЧों рдоें рдЖрджिрд╡ाрд╕ी рд╕рдоुрджाрдпों рдХी рд╕рд░्рд╡рдеा рднिрди्рди рдкрд╣рдЪाрди рд░рд╣ी рд╣ै। рдЙрдирдХा рдЬीрд╡рди-рджрд░्рд╢рди, рд╕ंрд╕्рдХृрддि, рдкुрд░рдЦा рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХрдеिрдд рдоुрдЦ्рдпрдзाрд░ा рд╕े рдЕрд▓рдЧ рд╡िрдЪाрд░ рдХो рдкोрд╖िрдд рдХрд░рддा рд╣ै। рд╕ृрд╖्рдЯि рд╡ рдк्рд░рдХृрддि рдХे рд╕ाрде рд╕рд╣рдЬीрд╡िрддा рдХा рд╡िрдЪाрд░ рдЕрд░्рдеाрдд् рдоाрдирд╡ рдЕрд╕्рддिрдд्рд╡ рдХे рд╕ाрде рдЬीрд╡-рдЬंрддु, рдкрд╣ाреЬ, рдирджिрдпों, рдЬрд▓, рдЬंрдЧрд▓, рдЬрдоीрди рдХे рд╕्рд╡ाрднाрд╡िрдХ рд╕рд╣рдЕрд╕्рддिрдд्рд╡ рдХो рдХेрди्рдж्рд░ рдоें рд░рдЦрдХрд░ рд╡िрдХрд╕िрдд рдЬीрд╡рди-рд╢ैрд▓ी рдХा рдЕрдиुрдХрд░рдг рдХрд░рдиे рд╡ाрд▓े рдЖрджिрд╡ाрд╕ी рд╕рдоूрд╣ рд╡рд╕्рддुрддः рдПрдХ рдЕрдд्рдпंрдд рдЙрджाрд░ рдФрд░ рд╡्рдпाрдкрдХ рд╡िрдЪाрд░ рджृрд╖्рдЯि рдХो рдЕрдкрдиाрддे рд╣ैं। рдЬो рдЖрджिрд╡ाрд╕ी рд╕рдоूрд╣ рд╕्рд╡ाрднाрд╡िрдХ рд░ूрдк рд╕े рдЬंрдЧрд▓ рдФрд░ рдк्рд░рдХृрддि рдХे рд╕ाрди्рдиिрдз्рдп рдоें рдЬीрд╡рдирдпाрдкрди рдХрд░рддे рд╣ुрдП рдкрд░्рдпाрд╡рд░рдг рдХे рдЕрдж्рд╡िрддीрдп рд╕ंрд░рдХ्рд╖рдХ рдХे рд░ूрдк рдоें рд╕рдо्рдоुрдЦ рдЖрддे рд╣ैं, рдЙрди्рд╣ें рдХрдеिрдд рдоुрдЦ्рдпрдзाрд░ा рдж्рд╡ाрд░ा рд╕्рдеाрдкिрдд рдЬीрд╡рди рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдоें рдк्рд░рд╡ृрдд्рдд рдХрд░рдиे рдХो рд╣ी рдЙрдирдХा рд╡िрдХाрд╕ рдоाрди рд▓िрдпा рдЬाрдиा рд╡िрдЪाрд░рдгीрдп рд╣ै।
рдЖрджिрд╡ाрд╕ी рд╕рдоुрджाрдп рдХा рдк्рд░рдХृрддि, рдЬीрд╡рди рд╡िрд╖рдпрдХ рдкрд░ंрдкрд░ाрдЧрдд рдЬ्рдЮाрди рд╡ рдкुрд░рдЦा рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдЙрдирдХी рдоूрд▓ рднाрд╖ाрдУं рдоें рд╕ंрдЪिрдд рд╣ै। рдХिрди्рддु рдоुрдж्рд░рдг, рдЯंрдХрдг рдХी рд╕рдорд╕्рдпा, рд░ोрдЬрдЧाрд░ рдХा рдЕрднाрд╡, рд╕рд░рдХाрд░ी рд╕ंрд░рдХ्рд╖рдг рдХी рдЙрджाрд╕ीрдирддा рдЬैрд╕े рдХрдИ рдХाрд░рдгों рд╕े рднाрд░рдд рдХी рдЖрджिрд╡ाрд╕ी рднाрд╖ाрдПँ рд╡िрд▓ुрдк्рддि рдХे рд╕ंрдХрдЯ рдХा рд╕ाрдордиा рдХрд░ рд░рд╣ी рд╣ै। ‘‘рдФрдкрдиिрд╡ेрд╢िрдХ рд╕рдордп рдоें рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬी рдФрд░ рд╕्рд╡рддंрдд्рд░рддा рдХे рдмाрдж рд╣िंрджी рдЗрди рджोрдиों рд╣ी рднाрд╖ाрдУं рдХा рд░िрд╢्рддा рдЖрджिрд╡ाрд╕ी рд╕рдоाрдЬ рдХे рд╕ाрде рд╕рдо्рдоाрдирдЬрдирдХ рдФрд░ рди्рдпाрдп рдкूрд░्рдг рдирд╣ीं рд░рд╣ा рд╣ै। рдЗрди рднाрд╖ाрдУं рдХे рдЬрд░िрдП рдПрдХ рдРрд╕ी рд░ाрдЬрдиीрддि рдФрд░ рд╕ंрд╕्рдХृрддि рд╣рдо рдкрд░ рд╣рдорд▓ाрд╡рд░ рд░рд╣ी рд╣ै। рдЬिрд╕рдХे рдЪрд▓рддे рдЖрдЬ рджेрд╢ рдХी 198 рднाрд╖ाрдПँ рдЬिрдирдоें рд╕े рдЕрдзिрдХांрд╢ рдЖрджिрд╡ाрд╕ी рднाрд╖ाрдПँ рд╣ै, рдЦрдд्рдо рд╣ो рдЬाрдиे рдХे рдХрдЧाрд░ рдкрд░ рдкрд╣ुँрдЪ рдЧрдИ рд╣ैं। рдЗрдирдоें рд╕े рд╕ाрдд рдЭाрд░рдЦंрдб рдХी рдЖрджिрд╡ाрд╕ी рднाрд╖ाрдПँ рд╣ैं- рд╣ो, рдЦреЬिрдпा, рдХुрдбुрдЦ, рдоुंрдбाрд░ी, рдорд▓рддो, рдмिрд░рд╣ोрд░ी рдФрд░ рдЕрд╕ुрд░ी। рдпрд╣ рдЕрдд्рдпंрдд рджुрд░्рднाрдЧ्рдпрдкूрд░्рдг рд╣ैं рдХि рднाрд░рддीрдп рд╕ंрд╡िрдзाрди рдЬрд╣ाँ рдЖрджिрд╡ाрд╕ी рдЕрд╕्рдоिрддा, рд╕्рд╡рд╢ाрд╕рди, рд░ीрддि-рд░िрд╡ाрдЬ, рднाрд╖ा, рд╕ंрд╕्рдХृрддि рдХी рд░рдХ्рд╖ा рдХे рд▓िрдП рд╕ंрдХрд▓्рдкрдмрдж्рдз рд╣ै рд╡рд╣ीं рд╣рдоाрд░े рд░ाрдЬ्рдп рдФрд░ рджेрд╢ рдирд╣ीं।’’1 рдпрд╣ाँ рд╕्рдеाрдкिрдд рд╡िрдЪाрд░ рд╣ै рдХि рдоाрддृрднाрд╖ा рдоें рд╢िрдХ्рд╖ा рд╡्рдпрдХ्рддि рдХे рд╕्рд╡ाрднाрд╡िрдХ рд╡िрдХाрд╕ рдХा рдк्рд░рдердо рдЪрд░рдг рд╣ै। рдордз्рдпрдк्рд░рджेрд╢ рдоें рдЕрдд्рдпंрдд рдкिрдЫреЬे рд╕рд╣рд░िрдпा рдЖрджिрд╡ाрд╕ी рд╕рдоुрджाрдп рдХो рд╡िрд▓ुрдк्рддि рдХे рд╕ंрдХрдЯ рд╕े рдмрдЪाрдиे рддрдеा рдЙрди्рд╣ें рд╢िрдХ्рд╖िрдд рдХрд░рдиे рдХा рдЬрдм рдк्рд░рдпाрд╕ рдХिрдпा рдЧрдпा рддो рдпрд╣ рджेрдЦрдиे рдоें рдЖрдпा рдХि рдЙрдирдХे рдмрдЪ्рдЪे рд╣िंрджी рдоें рджी рдЬाрдиे рд╡ाрд▓ी рд╢िрдХ्рд╖ा рд╕े рд╕्рд╡рдпं рдХो рдЬोреЬ рдирд╣ीं рдкा рд░рд╣े рд╣ैं। рдХिрди्рддु рдЬैрд╕े рд╣ी рдЙрдирдХी рдоूрд▓ рднाрд╖ा рдоें рдЕрдз्рдпाрдкрди рдХी рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдХी рдЧрдИ, рд╡े рд╢िрдХ्рд╖ा рдХे рд╕ाрде рдзीрд░े-рдзीрд░े рдЬुреЬрдиे рд▓рдЧे। рдпрд╣ рдЫोрдЯा рд╕ा рдЙрджाрд╣рд░рдг рджрд░्рд╢ाрддा рд╣ै рдХि рдоाрддृрднाрд╖ा рд╕े рдЬुреЬाрд╡ рдПрдХ рдмाрд▓рдХ рдХो рд╢िрдХ्рд╖ा рджेрдиे рдХा рд╕рдмрд╕े рд╕рд╣рдЬ рдоाрдз्рдпрдо рдмрди рд╕рдХрддा рд╣ै।
рдЖрджिрд╡ाрд╕ी рднाрд╖ाрдУं рдХा рд╕ंрд░рдХ्рд╖рдг рдЙрдирдХे рд╕ंрдЪिрдд рдЬ्рдЮाрди рдФрд░ рд╕ंрд╕्рдХृрддि рдХे рд╕ंрд░рдХ्рд╖рдг рддрдеा рд╕्рд╡ाрднाрд╡िрдХ рд╡िрдХाрд╕ рдХी рдиींрд╡ рддैрдпाрд░ рдХрд░рддा рд╣ै। рдЖрджिрд╡ाрд╕ी рд╕рдоुрджाрдп рдХो рдЙрдирдХी рдЬीрд╡рдирдЪрд░्рдпा рдФрд░ рд╡िрдЪाрд░ рд╕े рд╡िрдЪ्рдЫिрди्рди рдХрд░рдХे рдпрджि рдоुрдЦ्рдпрдзाрд░ा рдХे рднौрддिрдХ рд╡िрдХाрд╕ рдХो рд╣ी рдЙрдирдХा рд╡िрдХाрд╕ рдоाрди рд▓िрдпा рдЬाрдП рддो рдпрд╣ рдХрдИ рддрд░рд╣ рдХे рдк्рд░рд╢्рдирдЪिрд╣्рди рдЦреЬे рдХрд░рддा рд╣ै। рдпрд╣ рдз्рдпाрди рд░рдЦрдиा рд╣ोрдЧा рдХि рд╕ंрддाрд▓ी рдХो рд╕ंрд╡िрдзाрди рдХी рдЖрдард╡ीं рд╕ूрдЪी рдоें рд╢ाрдоिрд▓ рдХрд░рдиे рд╕े рдЗрд╕рдХा рд▓ाрдн рд╕ंрддाрд▓ी рд╕рдоाрдЬ рдХो рдоिрд▓ा рд╣ै। рдЭाрд░рдЦрдг्рдб рдоें рд░ाрдЬ рднाрд╖ा рдХा рджрд░्рдЬा рдк्рд░ाрдк्рдд 8 рднाрд╖ाрдУं рдоुंрдбाрд░ी, рд╣ो, рдЦреЬिрдпा, рдХुрдбुрдЦ, рдиाрдЧрдкुрд░ी, рдЦोрд░рдаा, рдкंрдЪрдкрд░рдЧрдиिрдпा, рдХुрд░рдоाрд▓ी рдоे ंрдк्рд░ाрдердоिрдХ рд╢िрдХ्рд╖ा рджिрдП рдЬाрдиे рдХा рдиिрд░्рдгрдп рд╡рд╣ाँ рдХे рдЖрджिрд╡ाрд╕ी рд╕рдоुрджाрдп рдХो рдЖрдЧे рд▓े рдЬाрдиे рдХा рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рдХрджрдо рд╣ै।2 рдЖрдЬ рдЭाрд░рдЦंрдб рдХे рдХрдИ рдЖрджिрд╡ाрд╕ी рд░рдЪрдиाрдХाрд░ рдЕрдкрдиी рдоूрд▓ рднाрд╖ा рдХे рд╕ाрде рд╣िрди्рджी рдоें рднी рдХрд╣ाрдиी, рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдФрд░ рдХрд╡िрддाрдПँ рд▓िрдЦрдХрд░ рдЕрдкрдиी рдорд╣рдд्рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рдЙрдкрд╕्рдеिрддि рджрд░्рдЬ рдХрд░ा рд░рд╣े рд╣ैं। рдпрд╣ рд╕्рдеिрддि рдордз्рдпрдк्рд░рджेрд╢ рдХी рдЖрджिрд╡ाрд╕ी рднाрд╖ाрдУं рд╕े рдХрд╣ीं рдмेрд╣рддрд░ рд╣ै। рдпрд╣ рднी рджेрдЦा рдЧрдпा рд╣ै рдХि рдордз्рдпрдк्рд░рджेрд╢ рдХी рдЖрджिрд╡ाрд╕ी рднाрд╖ा рдФрд░ рдкुрд░рдЦा-рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдкрд░ рдХрдеिрдд рдоुрдЦ्рдпрдзाрд░ा рдХी рд╕ंрд╕्рдХृрддि рдХा рдк्рд░рднाрд╡ рдкреЬрдиे рд╕े рдЙрди рдЖрджिрд╡ाрд╕ी рднाрд╖ाрдУं рдХे рд╕्рд╡рддंрдд्рд░ рд╡ैрд╢िрд╖्рдЯ्рдп рдкрд░ рдк्рд░рднाрд╡ рдкреЬा рд╣ै। рдЖрджिрд╡ाрд╕ी рд╕рдоाрдЬ рдХी рд╢िрдХ्рд╖ा рдоें рдЙрдирдХी рднाрд╖ा рдХे рд╕ाрде рдЙрдирдХे рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рд╡ैрд╢िрд╖्рдЯ्рдп рдХो рд╕рдо्рдоिрд▓िрдд рдХрд░рдиे рд╕े рдЙрдд्рдкрди्рди рдЬुреЬाрд╡ рдЙрди्рд╣ें рд╢िрдХ्рд╖ा рдХी рдУрд░ рдЖрдХрд░्рд╖िрдд рдХрд░рдиे рдоें рд╕рдХ्рд╖рдо рдФрд░ рдЙрдирдХे рд╕рд░्рд╡ांрдЧीрдг рд╡िрдХाрд╕ рдХी рд░ाрд╣ рдк्рд░рд╢рд╕्рдд рдХрд░рдиे рдоें рд╕рд╣ाрдпрдХ рд╣ै।
рд╡рд░्рддрдоाрди рд╢िрдХ्рд╖ा-рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдФрд░ рд▓ाрджी рдЧрдИ рднाрд╖ा рд╕े рдЖрджिрд╡ाрд╕ी рд╕рдоुрджाрдп рдХा рд╕рдоुрдЪिрдд рд╡िрдХाрд╕ рд╕ंрднрд╡ рдирд╣ीं рд╣ै। рдпрд╣ рд╕्рдеिрддि рд╣िंрджी рдФрд░ рд╡рд░्рддрдоाрди рд╢िрдХ्рд╖ा рдк्рд░рдгाрд▓ी рдХे рд╡िрд╖рдп рдоें рднी рд╡िрдЪाрд░рдгीрдп рд╣ै।‘‘ рдПрдХ рддрд░рдл рдоाрддृрднाрд╖ाрдУं рдХी рдиाрдХाрдмिрд▓िрдпрдд рдХा рд╕рддрдд् рдЕрд╣рд╕ाрд╕ рдФрд░ рджूрд╕рд░ी рдУрд░ рд╢िрдХ्рд╖ा рдХे рдоाрдз्рдпрдо рдХे рд░ूрдк рдоें рдкрд░ाрдИ рднाрд╖ा рдХे рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рдиे рд╣рдоें рдПрдХ рдЕрдЬрдм рддрд░ीрдХे рд╕े рджुрд╡िрдзाрдЧ्рд░рд╕्рдд рдмрдиा рджिрдпा । рдпрд╣ рджुрд╡िрдзाрдЧ्рд░рд╕्рддрддा рд╣рдоाрд░ी рд╢िрдХ्рд╖ा рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдХो рдЦोрдЦрд▓ा рдХрд░рддी рдЬा рд░рд╣ी рд╣ै। рдЧрдЧрдЧрдЧ рджेрд╢рдЬ рднाрд╖ाрдУं рдоें рдоौрдЬूрдж рдкाрд░ंрдкрд░िрдХ рдЬ्рдЮाрди рдХी рдЕрд╡рд╣ेрд▓рдиा рдФрд░ рдоौрд▓िрдХ рдЬ्рдЮाрди рдХे рд╕ृрдЬрди рдоें рд╡िрдлрд▓рддा рдХे рдиाрддे рд╢िрдХ्рд╖ा рдк्рд░рдгाрд▓ी рд▓рдЧाрддाрд░ рдк्рд░рд╢्рдиांрдХिрдд рд╣ुрдИ ।’’3 рдЬिрд╕ рд╢िрдХ्рд╖ा рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдкрд░ рдоौрд▓िрдХ рджृрд╖्рдЯि рдоूрд▓्рдп рд╕ंрд╡рд░्рдзрди рдФрд░ рд░ोрдЬрдЧाрд░ рд╕ंрдмंрдзी рдХрдИ рд╕рд╡ाрд▓ рдЙрдаाрдП рдЬा рд░рд╣े рд╣ो рдЙрд╕рдХो рдЖрджिрд╡ाрд╕ी рд╕рдоुрджाрдп рдкрд░ рд▓ाрджрдиा рдЙрди्рд╣ें рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рджृрд╖्рдЯि рд╕े рд╡िрдкрди्рди рдХрд░рдиा рд╣ै । рдЖрджिрд╡ाрд╕ी рд╕рдоुрджाрдп рдХे рд▓िрдП рдЙрдирдХी рдоाрддृрднाрд╖ा рдоें рд╢िрдХ्рд╖ा рдХे рдкрдХ्рд╖ рдоें рдпрд╣ рд╡िрдЪाрд░ рднी рдЙрд▓्рд▓ेрдЦрдиीрдп рд╣ै ...‘‘ (рдпрд╣ा) рднाрд╖ाрдИ рд╕्рддрд░ рдкрд░ рдкूрд░ी рд╕ोрдЪ рдХा рдЕंрддрд░ рд╣ै। рдРрд╕े рд╣рдоाрд░ी рдоुрдЦ्рдпрдзाрд░ा рдХी рднाрд╖ाрдПँ рдХрд╣ीं рджрд▓िрдд рдмрди рдЬाрддी рд╣ै рддो рдХрд╣ीं рд╕рд╡рд░्рдг ! рдХрд╣ीं рд╕рд░्рд╡рд╣ाрд░ा рд╣ै рддो рдХрд╣ीं рдХाрд░рдкोрд░ेрдЯ рдЬрдЧрдд рдХी рдЙрдж्рдШोрд╖рдХ। рджрд░рдЕрд╕рд▓ рдпрд╣ рднाрд╖ाрдПँ рд╡рд░्рдЪрд╕्рд╡рд╡ाрджी рдк्рд░рд╡ृрдд्рддि рдХी рдкोрд╖рдХ рд╣ैं рдФрд░ рдЙрдкрдиिрд╡ेрд╢рд╡ाрдж рдХा рд╣рдеिрдпाрд░ рднी рд╣ैं। рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬी рд╡िрджेрд╢ी рдЙрдкрдиिрд╡ेрд╢рд╡ाрдж рдХा рд╣рдеिрдпाрд░ рд╣ै рддो рд╣िंрджी рдпा рдХ्рд╖ेрдд्рд░ीрдп рднाрд╖ाрдПँ рдЖрджिрд╡ाрд╕ी рдХ्рд╖ेрдд्рд░ों рдХे рдЖंрддрд░िрдХ рдЙрдкрдиिрд╡ेрд╢рд╡ाрдж рдХा рдФрдЬाрд░ рд╣ै । рдЗрд╕рд▓िрдП рдЙрдирдоें рд╢ाрд╕рди рд╕рдд्рддा рдХी рдЧंрдз рднрд░ी рд╣ै- рднाрдИ рдЪाрд░े рдХी рдорд╣рдХ рдХрдо рд╣ै।’’4
рдпрд╣ рд╡िрдЪाрд░рдгीрдп рд╣ै рдХि рд╡िрдХाрд╕ рдХी рдЬिрд╕ рдЕрд╡рдзाрд░рдгा рдХो рдХрдеिрдд рдоुрдЦ्рдпрдзाрд░ा рдиे рдЖрдд्рдорд╕ाрдд рдХिрдпा рд╣ै рдХ्рдпा рд╡рд╣ рд╡ाрд╕्рддрд╡ рдоें рд╕рдоूрдЪी рд╕ृрд╖्рдЯि рдФрд░ рдк्рд░ाрдгिрдЬрдЧрдд рдХे рд▓िрдП рд╣िрддрдХाрд░ी рд╣ै! рдЗрд╕ рдкрд░ рд╡िрдЪाрд░ рдХिрдП рдмिрдиा рд╕рд╣-рдЕрд╕्рддिрдд्рд╡ рдФрд░ рд╕рд╣рдЬीрд╡ी рджрд░्рд╢рди рдХो рдЬीрдиे рд╡ाрд▓े рдЖрджिрд╡ाрд╕ी рд╕рдоुрджाрдпों рдХो рдаेрд▓рдХрд░ рдЗрд╕ рдУрд░ рд▓ाрдиा рдХрд╣ाँ рддрдХ рдФрдЪिрдд्рдпрдкूрд░्рдг рд╣ै। рдХ्рдпा рдХрднी рдХिрд╕ी рдЖрджिрд╡ाрд╕ी рд╕े рдкूрдЫा рдЧрдпा рд╣ै рдХि рд╡рд╣ рдХ्рдпा рдЪाрд╣рддा рд╣ै! рдпा рд╡рд░्рдЪрд╕्рд╡рд╡ाрдж рдХी рдордиोрд╡ृрдд्рддि рдХे рд╢्рд░ेрд╖्рдарддाрдмोрдз рдиे рд╕्рд╡рдпं рд╣ी рдпрд╣ рддрдп рдХрд░ рд▓िрдпा рд╣ै рдХि рд╡рд╣ рд╢्рд░ेрд╖्рдарддा рдЕंрддिрдо рд╡िрдЪाрд░ рд╣ै рдФрд░ рд╣ाрд╢िрдП рдХे рд╕рдоाрдЬ рдХो рдЙрд╕рдоें рд╕рдо्рдоिрд▓िрдд рдХрд░рдХे рд╡рд╣ рдЕрдкрдиी рдЙрджाрд░рддा рдФрд░ рд╕ंрд╡ेрджрдирд╢ीрд▓рддा рдХा рдЙрджाрд╣рд░рдг рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдХрд░ рд░рд╣ा рд╣ै। 2010 рдХे рдиोрдмेрд▓ рдкुрд░рд╕्рдХाрд░ рд╕े рд╕рдо्рдоाрдиिрдд рд▓ेрдЦрдХ ‘рдоाрд░िрдпो рд╡ाрд░्рдЧाрд╕ рд▓्рдпोрд╕ा’ рдХे рдЙрдкрди्рдпाрд╕ ‘рдПрд▓ рдЖрдм्рд▓ाрджोрд░’ (рд╣िंрджी рдЕрдиुрд╡ाрдж - рдХिрд╕्рд╕ाрдЧो) рдХा рдпрд╣ рд╕ंрд╡ाрдж рдХрдИ рдк्рд░рд╢्рди рдЙрдд्рдкрди्рди рдХрд░рддा рд╣ै-’’ рдХ्рдпा рд╣рдоाрд░ी рдХाрд░ें, рдмंрджूрдХे, рдЬрд╣ाрдЬ рдФрд░ рдХोрдХाрдХोрд▓ा рд╣рдоें рдЕрдзिрдХाрд░ рджेрддे рд╣ैं рдХि рд╣рдо рдЙрди्рд╣ें рдЦрдд्рдо рдХрд░ рдбाрд▓ें рдХ्рдпोंрдХि рдЙрдирдХे рдкाрд╕ рдпे рддрдоाрдо рд╡рд╕्рддुрдПँ рдирд╣ीं рд╣ै рдпा рдХि рддुрдо ‘рдЬंрдЧрд▓िрдпों рдХो рд╕рдн्рдп рдмрдиाрдиे рдоें рд╡िрд╢्рд╡ाрд╕ рдХрд░рддे рд╣ो, рджोрд╕्рдд ? рдХैрд╕े ? рдЙрди्рд╣ें рд╕ैрдиिрдХ рдмрдиाрдХрд░ ? рдпा рдЙрди्рд╣ें рдлिрджрд▓ рдкрд░ेрд░ा рдХी рддрд░рд╣ рдХ्рд░िрдУрд▓ рдХे рдЦेрддों рдоें рдмंрдзुрдЖ рдордЬрджूрд░ рдмрдиाрдХрд░ ? рдЙрди्рд╣ें рдЕрдкрдиी рднाрд╖ा, рдзрд░्рдо, рд░ीрддि-рд░िрд╡ाрдЬ рдмрджрд▓рдиे рдХो рдордЬрдмूрд░ рдХрд░рдХे рдЬैрд╕ा рдХि рдоिрд╢рдирд░ी рдХрд░рдиे рдХी рдХोрд╢िрд╢ рдХрд░ рд░рд╣े рд╣ैं? рдЗрд╕ рд╕рдм рд╕े рдХ्рдпा рдоिрд▓ेрдЧा? рд╕िрд░्рдл рдЗрддрдиा рд╣ी рдиा рдХि рд╣рдо рдЙрдирдХा рджोрд╣рди рдЖрд╕ाрдиी рд╕े рдХрд░ рд╕рдХेंрдЧे। рдРрд╕ा рдХрд░рдХे рд╣рдо рдЙрди्рд╣ें рдоाрдирд╡ рдЬाрддि рдХे рдЪрд▓рддे рдлिрд░рддे рд╡िрдж्рд░ूрдк рдоें рдмрджрд▓ рджेंрдЧे।’’5 рдпрд╣ рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдЖрджिрд╡ाрд╕ी рд╕ंрд╕्рдХृрддि рдХे рдЙрд╕ рд╕ाрд░्рд╡рднौрдоिрдХ рд╡ैрд╢िрд╖्рдЯ्рдп рдХो рднी рд░ेрдЦांрдХिрдд рдХрд░рддा рд╣ै рдЬिрд╕ рдХो рдЖрдзाрд░ рдмрдиाрдХрд░ рдЙрдирдХे рдк्рд░рддि рд╡िрдЪाрд░ рджृрд╖्рдЯि рдХो рдиिрдпрдд рдХिрдП рдЬाрдиे рдХी рдЬрд░ूрд░рдд рд╣ै।’’... рдЙрдирдХी рдЬीрд╡рди рдЪрд░्рдпा рдХो рдХौрди рд╕ी рдЪीрдЬ рд╕ंрддुрд▓िрдд рдХрд░рддी рдеी- рдк्рд░рдХृрддि рдХे рдк्рд░рддि рдПрдХ рдРрд╕ी рджृрд╖्рдЯि, рдЬो рдЙрд╕े рдЗрди рд╕ंрд╕्рдХृрддिрдпों рдХा рдПрдХ рдЕрдж्рд╡िрддीрдп рдЧुрдг рд▓рдЧрддा рдеा। рдпрд╣ рдПрдХ рдРрд╕ी рдЪीрдЬ рдеी рдЬो рд╕рднी рдЖрджिрд╡ाрд╕िрдпों рдоें рддрдоाрдо рд╡िрднिрди्рдирддाрдУं рдХे рдмाрд╡рдЬूрдж рд╕рдоाрди рд░ूрдк рд╕े рдкाрдпी рдЬाрддी рдеी। рдЙрд╕ рджुрдиिрдпा рдХी рдЧрд╣рд░ी рд╕рдордЭ, рдЬिрд╕рдоें рд╡े рдЖрдж्рдпोрдкांрдд рдбूрдмे рдеे, рдПрдХ рдРрд╕ी рд╕рдордЭ рдЬो рдЕрдиंрдд рдХाрд▓ рд╕े рдЪрд▓े рдЖ рд░рд╣े рд░िрд╡ाрдЬों, рд╕ंрд╕्рдХाрд░ों, рдиिрд╖ेрдзों, рднрдп, рдиिрдд्рдп рдХрд░्рдоों рдХे рдЧрдЭिрди рдЬाрд▓ рдХे рд░ूрдк рдоें рдкीреЭी рджрд░ рдкीреЭी рд╣рд╕्рддांрддрд░िрдд рд╣ोрддी рдЖрдИ рдеी। ...... рдпे рдЖрджिрд╡ाрд╕ी рдЖрдЬ рддрдХ рдЗрд╕рд▓िрдП рдмрдЪे рд╣ुрдП рд╣ैं рдХ्рдпोंрдХि рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдЕрдкрдиी рдЖрджрддों, рд░ीрддि рд░िрд╡ाрдЬों рдХो рдк्рд░рдХृрддि рдХी рд▓рдп рдХे рд╕ाрде рдПрдХाрдд्рдо рдХрд░ рд▓िрдпा рд╣ैं, рдЙрд╕рдХे рдк्рд░рддि рдмिрдиा рд╣िंрд╕ा рдХिрдП, рдЙрд╕рдоें рдмिрдиा рдХोрдИ рд╡िрдЪрд▓рди рдкैрджा рдХिрдП, рдЙрд╕े рдЬीрд╡िрдд рд░рд╣рдиे рдХे рд▓िрдП рдЬो рдХрдо рд╕े рдХрдо рдЬрд░ूрд░ी рд╣ै рдЙрддрдиा рднрд░ рд▓ेрдХрд░ । рддाрдХि рдкрд▓рдЯрдХрд░ рд╡рд╣ рдЙрди्рд╣ें рд╣ी рдирд╖्рдЯ рди рдХрд░ рдбाрд▓े। рдЙрд╕рд╕े рдмिрд▓्рдХुрд▓ рдЙрд▓рдЯ рдЬो рдЖрдЬ рд╣рдо рд╕рдм рд▓ोрдЧ рдХрд░ рд░рд╣े рд╣ैं, рдЙрди рддрдд्рд╡ों рдХो рдЖрдоूрд▓рдЪूрд▓ рдирд╖्рдЯ рдХрд░рддे рд╣ुрдП рдЬिрдирдХे рдмिрдиा рд╣рдо рд╡ैрд╕े рд╣ी рдирд╖्рдЯ рд╣ो рдЬाрдПँрдЧे рдЬैрд╕े рдмिрдиा рдкाрдиी рдХे рдлूрд▓ рд╕ूрдЦ рдЬाрддा рд╣ै।’’6 рдиिрд╢्рдЪिрдд рд╣ी рдЙрдХ्рдд рдкंрдХ्рддिрдпाँ рд╕्рдкрд╖्рдЯ рдХрд░рддी рд╣ैं рдХि рдЖрджिрд╡ाрд╕ी рд╕рдоुрджाрдп рдХी рд╢िрдХ्рд╖ा рдХा рд╡िрдЪाрд░ рдЙрдирдХी рднाрд╖ा рдоें, рдЙрдирдХी рд╕рд╣рднाрдЧिрддा рдФрд░ рд╡िрдЪाрд░ों рдХो рдк्рд░ाрдердоिрдХрддा рджेрдХрд░ рд╣ी рдЙрдирдХे рдЕрд╕्рддिрдд्рд╡ рд╡ рдЕрд╕्рдоिрддा рдХी рд░рдХ्рд╖ा рд╣ो рд╕рдХрддी рд╣ै। рдЬрдмрдХि рд╣рдоाрд░ी рд╡िрдХाрд╕ рдХी рдЕрд╡рдзाрд░рдгाрдУं рдХे рдиिрд░्рдоाрдг рдоें рдЙрдирдХी рдЙрдкрд╕्рдеिрддि рд╡ рд╡िрдЪाрд░, рджрд░्рд╢рди рдХो рдорд╣рдд्рдд्рд╡ рджेрдиे рдХी рдк्рд░рд╡ृрдд्рддि рди्рдпूрдирддрдо рд╣ै।
рдЖрджिрд╡ाрд╕ी рд╕ंрд╕्рдХृрддि, рдЧीрдд, рд╕ंрдЧीрдд, рдиृрдд्рдп рд╡ рд╡ेрд╢рднूрд╖ा рдХो рдмाрдЬाрд░рд╡ाрдж рдиे рдк्рд░рджрд░्рд╢рди рдХी рд╡рд╕्рддु рдмрдиा рджिрдпा рд╣ै। рдЖрджिрд╡ाрд╕ी рд╕ंрд╕्рдХृрддि рд╡ рдХрд▓ा рдХे рдиाрдо рдкрд░ рдЙрдирдХे рднौрддिрдХ рдк्рд░рджрд░्рд╢рди рд╕े рдЗрд╕ рд╕ंрд╕्рдХृрддि рдХो рдХ्рдпा рдЙрдкрд▓рдм्рдз рд╣ुрдЖ рд╣ै, рдпрд╣ рднी рдмреЬा рдк्рд░рд╢्рди рд╣ै। рд╣ाँрд╕рджा рд╕ौрднेंрдж्рд░ рд╢ेрдЦрд░ рдХी рдХрд╣ाрдиी ‘рдЖрджिрд╡ाрд╕ी рдирд╣ीं рдиाрдЪेंрдЧे’ рдХा рдПрдХ рдкाрдд्рд░ рдоंрдЧрд▓ рдоुрд░्рдоू рд╡िрд╢िрд╖्рдЯ рдЖрдпोрдЬрди рдоें рдиृрдд्рдп рдХे рд▓िрдП рдЗंрдХाрд░ рдХрд░рддे рд╣ुрдП рдХрд╣рддा рд╣ै-‘‘ рдоैंрдиे рд╕िрд░्рдл рдЗрддрдиा рдХрд╣ा, рд╣рдо рдЖрджिрд╡ाрд╕ी рдЕрдм рдФрд░ рдирд╣ीं рдиाрдЪेंрдЧे - рдЗрд╕рдоें рдХ्рдпा рдЧрд▓рдд рд╣ै ? рд╣рдо рдЦिрд▓ौрдиों рдХी рддрд░рд╣ рд╣ै- рдХोрдИ рд╣рдоाрд░ा рдСрди рдХा рдмрдЯрди рджрдмाрддा рд╣ै рдпा рдкीрдЫे рдХी рдЪाрднी рдШुрдоाрддा рд╣ै рдФрд░ рд╣рдо рд╕ंрдеाрд▓ рд╣рдоाрд░े рдЯाрдоाрдХ् рдФрд░ рддुрдорджाрдХ् рдкрд░ рд╕ंрдЧीрдд рдмрдЬाрдиे рд▓рдЧрддे рд╣ैं рдпा рд╣рдоाрд░े рддिрд░िрдпों рдкрд░ рдзुрди рдмрдЬाрдиे рд▓рдЧрддे рд╣ैं рдЬрдмрдХि рдХोрдИ рд╣рдоाрд░े рдиाрдЪрдиे рдХी рдЬрдоीрди рд╣ी рдЫीрди рд▓ेрддा рд╣ै । рдоुрдЭे рдмрддाрдПँ рдХ्рдпा рдоैं рдЧрд▓рдд рд╣ूँ?’’7 рдЙрдкрд░्рдпुрдХ्рдд рдкंрдХ्рддिрдпाँ рдПрдХ рдЖрджिрд╡ाрд╕ी рд╕рдоुрджाрдп рдХे рдЬрд▓, рдЬंрдЧрд▓, рдЬрдоीрди рд╕े рд╡िрд╕्рдеाрдкрди, рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рдЙрдЪ्рдЫेрджрди, рдк्рд░рджрд░्рд╢рди рдХी рд╡рд╕्рддु рдмрди рдЬाрдиे рдХी рдкीреЬा рдХा рдмрдпाрди рд╣ै। рдРрд╕े рдмрдпाрди рдЙрдирдХे рд▓िрдП рдмрдиाрдИ рдЬाрдиे рд╡ाрд▓ी рддрдоाрдо рдиीрддिрдпों рдХे рдиिрд░्рдоाрдг рдоें рдЖрдзाрд░рднूрдд рд╡िрдЪाрд░ рдХे рд░ूрдк рдоें рдк्рд░рдпुрдХ्рдд рдХिрдП рдЬाрдиे рдХी рдЬрд░ूрд░рдд рд╣ै। рдЖрджिрд╡ाрд╕ी рдХрд▓ा, рд╢िрд▓्рдк, рд╕ंрдЧीрдд, рдЧीрдд, рдиृрдд्рдп рдХो рдк्рд░рджрд░्рд╢рди рдоाрдд्рд░ рдХी рд╡рд╕्рддु рдмрдиा рджिрдП рдЬाрдиे рдХी рдкीреЬा рдХे рдкीрдЫे рдЙрдирдХे рдЧंрднीрд░ рддрд░्рдХ рднी рд╣ैं - ‘‘рд╣рдоाрд░े рд╕ाрд░े рд╕рд░्рдЯिрдлिрдХेрдЯ рдФрд░ рд╢ीрд▓्рдб, рдЙрди्рд╣ोंрдиे рд╣рдоें рдХ्рдпा рджिрдпा ? рджिрдХू рдмрдЪ्рдЪे рд╕्рдХूрд▓ рдФрд░ рдХॉрд▓ेрдЬ рдЬाрддे, рд╢िрдХ्рд╖ा рдФрд░ рдиौрдХрд░ी рдкाрддे рд╣ैं। рд╣рдо рд╕ंрддाрд▓ों рдХो рдХ्рдпा рдоिрд▓рддा рд╣ै? рд╣рдо рд╕ंрдеाрд▓ рдЧा рд╕рдХрддे рд╣ैं, рдиाрдЪ рд╕рдХрддे рд╣ैं рдФрд░ рд╣рдо рдЕрдкрдиी рдХрд▓ा рдоें рдЕрдЪ्рдЫे рд╣ैं। рдлिрд░ рднी рд╣рдоाрд░ी рдХрд▓ा рдиे рд╣рдоें рдХ्рдпा рджिрдпा рд╣ै? рд╡िрд╕्рдеाрдкрди, рддрдкेрджिрдХ।’’8 рд╡рд╕्рддुрддः рдХрдеिрдд рдоुрдЦ्рдп рдзाрд░ा рдж्рд╡ाрд░ा рдЖрджिрд╡ाрд╕ी рдХрд▓ा рдХा рджोрд╣рди рдЙрди्рд╣ें рдкीреЬा рдкрд╣ुँрдЪाрддा рд╣ै। рдЖрджिрд╡ाрд╕ी рд╕рдоुрджाрдп рдЕрдкрдиी рд╕ंрд╕्рдХृрддि, рднाрд╖ा, рдХрд▓ा рдХे рдк्рд░рддि рд╕рдорд░्рдкिрдд рд░рд╣рддे рд╣ैं рдЙрджाрд╣рд░рдг рдХे рд▓िрдП, рдкूрд░्рд╡ोрдд्рддрд░ рд░ाрдЬ्рдпों рдХे рдЖрджिрд╡ाрд╕ी рд╕рдоूрд╣ рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рдзрд░ोрд╣рд░ рдХी рд░рдХ्рд╖ा рд╣ेрддु рд╕рджैрд╡ рд╕рдЬрдЧ рд░рд╣े рд╣ैं। рдЙрдирдХे рд╡िрд╡िрдз рдк्рд░рджрд░्рд╢рдиों рдоें рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рдЧीрдд, рд╕ंрдЧीрдд рдФрд░ рд╡ाрдж्рдп рдпंрдд्рд░ों рдХा рд╕ाрд░्рдердХ рдк्рд░рдпोрдЧ рдФрд░ рдЙрдирдХी рдк्рд░рддिрд░ोрдз рдХी рд╕ंрдпрдоिрдд рд╢ैрд▓ी рдЗрд╕ рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рд╡िрд░ाрд╕рдд рдХा рд╕ुंрджрд░ рдирдоूрдиा рдк्рд░рджрд░्рд╢िрдд рдХрд░рддी рд╣ै। рдЕрддः рдЖрджिрд╡ाрд╕ी рд╢िрдХ्рд╖ा рддрдеा рд╡िрдХाрд╕ рдХे рд╡िрдЪाрд░ рдоें рдЙрдирдХी рд╕ंрд╕्рдХृрддि, рджрд░्рд╢рди, рднाрд╖ा рдХो рдЖрдзाрд░ рдмрдиाрдП рдЬाрдиे рдХी рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддा рд╕्рдкрд╖्рдЯ рд╣ै। рдЗрд╕рдХी рдЬрд░ूрд░рдд рдЗрд╕рд▓िрдП рднी рд╣ै рдХ्рдпोंрдХि рдХрдеिрдд рд╕्рдеाрдкिрдд рд╕рдн्рдп рд╕рдоाрдЬ рдХे рдЗрдирдХे рдк्рд░рддि рдЧрд╣рд░े рдкूрд░्рд╡ाрдЧ्рд░рд╣ рд╣ै। рднाрд░рддीрдп рд╕рдоाрдЬ рдХे рдордз्рдп рд╡рд░्рдЧ рдХे рдоाрдирд╕ рдоें рдмैрдаी рдЫрд╡ि рд╕े рдЗрд╕े рд╕рдордЭा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै।
рдЖрджिрд╡ाрд╕ी рд╕рдоाрдЬ рдоें рдЬीрд╡рди рдХी рдоूрд▓рднूрдд рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддाрдУं рдХी рдкूрд░्рддि рдХे рдЕрддिрд░िрдХ्рдд рдЙрдкрднोрдХ्рддाрд╡ाрджी рдк्рд░рд╡ृрдд्рддि рдирд╣ीं рд╣ै। рдЗрд╕рд▓िрдП рд╡िрдХाрд╕ рдХे рд╕्рдеाрдкिрдд рдоाрдирджंрдбों рдХे рдмीрдЪ рдЖрджिрд╡ाрд╕ी рд╕ंрд╕्рдХृрддि, рдордиोрд╡िрдЬ्рдЮाрди рдХो рд╕рдордЭрдиे рдХी рдЬрд░ूрд░рдд рд╣ै। рдЙрдирдХे рдкाрд╕ рд╕ुрджृреЭ рд╕ाрдоाрдЬिрдХ, рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рд╡ рдЖрд░्рдеिрдХ рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рд░рд╣ी рд╣ै рддрдеा рдЙрдирдХा рдзाрд░्рдоिрдХ рдвांрдЪा рд╕рд░्рд╡рдеा рднिрди्рди рдк्рд░рдХृрддि рдкрд░ рдЖрдзाрд░िрдд рд╣ै। рдмाрд╣्рдп рд╣рд╕्рддрдХ्рд╖ेрдк рдиे рдЙрдирдХी рд╕рдоूрдЪी рдЬीрд╡рди рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдХो рдк्рд░рднाрд╡िрдд рдпा рдЦंрдбिрдд рдХिрдпा рд╣ै। рдЕрддः рдЖрджिрд╡ाрд╕ी рд╕рдоाрдЬ рдХी рд╕ाрдоाрдЬिрдХ, рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ, рдЖрд░्рдеिрдХ рд╕ंрд░рдЪрдиा рдФрд░ рдоाрди्рдпрддाрдУं рдХे рдЧрд╣рди рд╡िрд╢्рд▓ेрд╖рдг рд╡ рдЖрджिрд╡ाрд╕ी рд╕рд╣рднाрдЧिрддा рдХे рд╕ाрде рд╣ी рдЙрдирдХे рдЬीрд╡рди рдоें рдмрджрд▓ाрд╡ рддрдп рдХिрдП рдЬाрдиे рдХी рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддा рд╣ै।
рд╕ंрджрд░्рдн рдЧ्рд░ंрдеः-
1. рдЖрджिрд╡ाрд╕ी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рд╡िрдорд░्рд╢-рдЧंрдЧा рд╕рд╣ाрдп рдоीрдгा, (рд▓ेрдЦ-рднाрд╖ा, рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдФрд░ рдЖрджिрд╡ाрд╕ी рд╕्рдд्рд░िрдпाँ -рд╡ंрджрдиा рдЯेрдЯे) рдЕрдиाрдоिрдХा рдкрдм्рд▓िрд╢рд░्рд╕ рдкृрд╖्рда 193-194
2. рдЖрджिрд╡ाрд╕ी рднाрд╖ा рдФрд░ рд╢िрдХ्рд╖ा- рд░рдордгिрдХा рдЧुрдк्рддा, рд╕्рд╡рд░ाрдЬ рдк्рд░рдХाрд╢рди, рдкृрд╖्рда 14-15
3. рдоाрддृрднाрд╖ा рдХी рдиाрдЧрд░िрдХрддा рдЬрд░ूрд░ी рд╣ै - рд╕рджाрдиंрдж рд╢ाрд╣ी, рдЬрдирд╕рдд्рддा, 23 рдлрд░рд╡рд░ी, 2020 рдкृрд╖्рда 7
4. рдЖрджिрд╡ाрд╕ी рднाрд╖ा рдФрд░ рд╢िрдХ्рд╖ा - рд░рдордгिрдХा рдЧुрдк्рддा, рдкृрд╖्рда 8-9
5. рдХिрд╕्рд╕ाрдЧो - рдоाрд░िрдпो рд╡ाрд░्рдЧाрд╕ рд▓्рдпोрд╕ा, рд░ाрдЬрдХрдорд▓ рдк्рд░рдХाрд╢рди, рдкृрд╖्рда 36
6. рд╡рд╣ी, рдкृрд╖्рда- 36-37
7. рдЖрджिрд╡ाрд╕ी рдирд╣ीं рдиाрдЪेंрдЧे - рд╣ाँрд╕рджा рд╕ौрднेрди्рдж्рд░ рд╢ेрдЦрд░, рд░ाрдЬрдкाрд▓ рдПрдг्рдб рд╕ंрд╕, рдкृрд╖्рда 172
8. рд╡рд╣ी, рдкृрд╖्рда 178-179
No comments :
Post a Comment
We welcome your comments related to the article and the topic being discussed. We expect the comments to be courteous, and respectful of the author and other commenters. Setu reserves the right to moderate, remove or reject comments that contain foul language, insult, hatred, personal information or indicate bad intention. The views expressed in comments reflect those of the commenter, not the official views of the Setu editorial board. рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рд░рдЪрдиा рд╕े рд╕рдо्рдмंрдзिрдд рд╢ाрд▓ीрди рд╕рдо्рд╡ाрдж рдХा рд╕्рд╡ाрдЧрдд рд╣ै।