рдХрд╡ि рдЧोрд░рдЦ рдк्рд░рд╕ाрдж рдорд╕्рддाрдиा рдХे рдЧीрддों рдоें рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рдЪेрддрдиा

рдбॉ. рдордорддा

рдорд╣ाрд╕рдЪिрд╡, 'рд╕рдо्рдпрдХ рд╕ंрд╡ाрдж', рджिрд▓्рд▓ी рд╢िрдХ्рд╖рдХ рд╡िрд╢्рд╡рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп, рдирдИ рджिрд▓्рд▓ी

рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рдЪेрддрдиा рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ рдоें рд░рд╣рдиे рд╡ाрд▓ों рдХी рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ рдХे рдк्рд░рддि, рд╕рдо्рдоाрди, рд╕рдорд░्рдкрдг рдФрд░ рдд्рдпाрдЧ рдХे рднाрд╡ рдХा рд╡рд╣ рдиाрдо рд╣ै, рдЬो рдЙрд╕े рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ рдХी рдЧрд░िрдоा рдФрд░ рдорд░्рдпाрджा рдХी рд░рдХ्рд╖ा рдХे рд▓िрдП рд╕рд░्рд╡рджा рдк्рд░ेрд░िрдд рдХрд░рддी рд░рд╣рддी рд╣ै।

рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдпрддा, рд░ाрд╖्рдЯ्рд░рд╡ाрдж, рдЖрджि рд╢рдм्рдж рдЙрд╕ी рдЪेрддрдиा рд╕े рдЕрд░्рдЬिрдд рд╢рдм्рдж рд╣ैं рдЬिрди्рд╣ें рд╣рдо рдЕрдкрдиे рдХрд░्рдо рд╢рдм्рдж рдФрд░ рднाрд╡ाрднिрд╡्рдпрдХ्рддि рдХे рдж्рд╡ाрд░ा рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдХрд░рддे рд╣ैं। рдоेрд░ा рднाрд░рдд рдорд╣ाрди, рд╣рдоाрд░ा рднाрд░рдд рджेрд╢, рднाрд░рдд рдоाрддा рдХी рдЬрдп, рд╡рди्рджे рдоाрддрд░рдо рдЖрджि рдкрджрдмंрдз рдЙрд╕ी рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рдЪेрддрдиा рд╕े рдЙрдкрдЬे рд╢рдм्рдж рд╣ैं рдЬो рд╣рдоाрд░े рд╣ृрджрдп рдФрд░ рдорд╕्рддिрд╖्рдХ рдХो рдЭंрдХृрдд рдХिрдпे рд░рд╣рддे рд╣ैं, рдЬिрдирдкрд░ рд╣рдо рдЧрд░्рд╡ рдХрд░рддे рд╣ैं। 
 рд╡्рдпрдХ्рддि рдЬрдм рдХрд░्рдо рд╕े рдпोрдж्рдзा, рдмुрдж्рдзि рд╕े рдЪिрди्рддрдХ, рд╕्рд╡рднाрд╡ рд╕े рд╕ंрдд, рдФрд░ рдЖрдЪрд░рдг рд╕े рд╢ाрд▓ीрди рд╣ो рдЬाрддा рд╣ै, рддो рд╡рд╣ рдк्рд░рдХाрд░ांрддрд░ рд╕े рдЪिंрддрдирд╢ीрд▓ рдФрд░ рдлिрд░ рд░ाрд╖्рдЯ्рд░рд╡ाрджी рд╣ो рдЬाрддा рд╣ै। рдЙрд╕े рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ рд╕े рдКрдкрд░ рдХुрдЫ рджिрдЦाрдИ рдирд╣ीं рджेрддा рддрдеा рджेрд╢ рд╣ी рдЙрд╕рдХे рд▓िрдП рдзрд░्рдо рдФрд░ рдХрд░्рдо рд╣ो рдЬाрддा рд╣ै।

рдЙрдкрд░ोрдХ्рдд рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рднाрд╡ों рдХो рд╣िंрджी рдХे рдк्рд░рд╕िрдж्рдз рдоैрдеिрд▓ीрд╢рд░рдг рдЧुрдк्рдд, рд░ाрдордзाрд░ी рд╕िंрд╣ рджिрдирдХрд░, рдоाрдЦрдирд▓ाрд▓ рдЪрддुрд░्рд╡ेрджी, рд╕ुрднрдж्рд░ाрдХुрдоाрд░ी рдЪौрд╣ाрди рдФрд░ рдЧोрдкाрд▓рд╕िंрд╣ рдиेрдкाрд▓ी рдЬैрд╕े рд░рдЪрдиाрдХाрд░ों рдиे рдЕрдкрдиे рд╕рд░्рдЬрди рдХा рд╡िрд╖рдп рдмрдиाрдпा рдФрд░ рднाрд░рддीрдп рд╕ाрд╣िрдд्рдпिрдХ рднंрдбाрд░ рдоें рд╡ृрдж्рдзि рдХी рд╣ै। рд╕ाрде рд╣ी рдЬрди рдорди рдХी рд╕ोрдИ рдЖрдд्рдоा рдХो рдЬрдЧा рдХрд░ рдЙрди्рд╣ें рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ рдХे рдк्рд░рддि рдЕрдкрдиे рдХृрддрд╡्рдпों рдХा рдЕрдиुрдкाрд▓рди рдХрд░рдиे рдХा рд╕рди्рджेрд╢ рднी рджिрдпा рд╣ै।

рдЗрд╕ी рдХ्рд░рдо рдоें рд╣िंрджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХे рд╕ुрдк्рд░рд╕िрдж्рдз рдХрд╡ि, рдЧीрддрдХाрд░ рдбॉ рдЧोрд░рдЦрдк्рд░рд╕ाрдж рдорд╕्рддाрдиा рдХी рд░рдЪрдиाрдУं рдоें рднी рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рдЪेрддрдиा рдХे рд╡िрднिрди्рди рднाрд╡ों рдХो рдорд╣рд╕ूрд╕ рдХिрдпा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै। рдбॉ рдорд╕्рддाрдиा рд░рдЪिрдд рд╕рднी рдЧीрддि рдХाрд╡्рдпों рдоें рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ рдХे рдк्рд░рддि рдЪेрддрдиा рдХे рд╕्рд╡рд░ рдоुрдЦрд░िрдд рд╣ोрддे рдк्рд░рддीрдд рд╣ोрддे рд╣ैं। рдХрд╡ि рдЕрдкрдиे рдкूрд░्рд╡рдЬ рдХрд╡िрдпों рдХी рдорд╣ाрди рд░ाрд╖्рдЯ्рд░рд╡ाрджी рдкрд░рдо्рдкрд░ा рдХो рдЙрдирдХे рдк्рд░рддि рд╕рдорд░्рдкрдг рдХे рднाрд╡ рдХे рд╕ाрде рд░рдЪрдиाрдУं рдоें рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдХрд░рддे рд╣ैं। рд╡рд╣ рдПрдХ рд╡्рдпाрдкрдХ рджृрд╖्рдЯि рдХे рд╕ाрде рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ рдХी рдорд╣ाрдирддा рдХा рд╡рд░्рдгрди рдХрд░рдиे рдХे рд╕ाрде- рд╕ाрде рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ рдоें рд░рд╣рдиे рд╡ाрд▓ों рдХा рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ рдХे рдк्рд░рддि рдд्рдпाрдЧ рд╕рдорд░्рдкрдг рдФрд░ рдЙрд╕рдХे рдЧुрдгрдЧाрди рдХे рднाрд╡ों рдХो рдЕрдкрдиे рд╢рдм्рджों рдоें рд╡्рдпрдХ्рдд рдХрд░рдиे рд▓рдЧрддे рд╣ैं। рдХрд▓ा, рдХрд▓рдо рдФрд░ рдХрд░्рддрд╡्рдп рдЬрдм рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ рдк्рд░ेрдо рдХी рдЪाрд╢рдиी рдоें рд╕рдиे рд╣ोрддे рд╣ैं рддो  рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рдЪेрддрдиा рдХे рд╕्рд╡рд░ рдХा рдоुрдЦрд░िрдд рд╣ोрдиा рдЕрд╡рд╢्рдпंрднाрд╡ी рд╣ै рддрдеा рдЗрд╕ी рд╕рди्рджрд░्рдн рдоें рдбॉ рдорд╕्рддाрдиा рдоाрддृрднूрдоि рдХो рд╕рдорд░्рдкिрдд рдПрдХ рдЧीрдд рд▓िрдЦ рдЬाрддे рд╣ैं:
            рд╣े рд╡рд╕ुंрдзрд░ा ! рддू рдоाँ рдоेрд░ी 
            рдЬрдЧ рддेрд░ी рдорд╣िрдоा рдХрд╣े рдХрд╣े 
            рд╣ैं рдмूंрдж рдмूंрдж рд╢ोрдгिрдд рдЕрд░्рдкिрдд
            рд▓े рд▓े рддू рдкрд░ рдЖрдЬाрдж рд░рд╣े (1)         (рд░ेрдд рдоें рдлुрд╣ाрд░  рдХाрд╡्рдп рд╕ंрдЧ्рд░рд╣, ‘рд╣े рдзрд░рддी’ рдХрд╡िрддा)

рднाрд░рдд рджेрд╢ рдк्рд░ाрд░ंрдн рд╕े рд╣ी рд╕рд░्рд╡рдзрд░्рдо рд╕ंрдж्рднाрд╡ рдХा рджेрд╢ рд░рд╣ा рд╣ै। рдк्рд░рдд्рдпेрдХ рдЬाрддि, рдзрд░्рдо рдпा рд╕рдо्рдк्рд░рджाрдП рдХे рд▓ोрдЧों рдиे рдЗрд╕े рд╕рдоाрди рд░ूрдк рд╕े рд╕рдо्рдоाрди рджिрдпा рд╣ै। рд╕рдмрдХे рдмीрдЪ рдХा рднाрдИрдЪाрд░ा рд╣ी рд╣рдоाрд░े рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ рдХी рд╡िрд╢िрд╖्рдЯрддा рд░рд╣ी рд╣ै। рдпрд╣ाँ рднाрд░рддी рдХी рдЧोрдж рдоें рд╕рдмрдХा рд╕ाрдоाрди рд╕ंрд╡рд░्рдзрди рд╣ोрддा рдЖрдпा рд╣ै, рдпрд╣ рджेрд╢ рдЕрдкрдиी рд╕рд╣िрд╖्рдгुрддा рдХे рд▓िрдП рд╕рд░्рд╡рдХाрд▓िрдХ рдорд╣ाрди рд░рд╣ा рд╣ै। рдЗрд╕ी рдХो рджрд░्рд╢ाрддे рд╣ुрдП рдХрд╡ि рдЧोрд░рдЦ рдк्рд░рд╕ाрдж рдорд╕्рддाрдиा рд▓िрдЦрддे рд╣ैं:

            рдпрд╣ी рдоंрджिрд░ рдорд╕्рдЬिрдж рдХा рдоेрд▓ 
            рд╕рднी рдзрд░्рдоों рдХा рд╣рдо рд╕рдо्рдоाрди 
            рдХрд╣ीं рдкрд░ рд░ाрдоाрдпрдг рдХे рдмोрд▓
            рдХрд╣ीं рдкрд░ рдкंрдЪों рд╡рдХ्рдд рдЕрдЬाрди (2)  (рд░ेрдд рдоें рдлुрд╣ाрд░  рдХाрд╡्рдп рд╕ंрдЧ्рд░рд╣, ‘рдЧाँрд╡’ рдХрд╡िрддा)

рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рдЪेрддрдиा рдоें рдЬрди-рдорди рдЬрд╣ाँ рдЕрдкрдиी рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рдзрд░ोрд╣рд░ों рдХो рдЕрдкрдиा рдЧрд░्рд╡ рд╕рдордЭрддा рд╣ै, рд╡рд╣ीं рдЙрд╕рдиे рдЕрдкрдиे рд╡ीрд░ों рдХो рд╕рд░्рд╡рджा рдЕрдкрдиी рд╕्рдоृрддिрдпों рдоें рдЬрдЧрд╣ рджी рд╣ै, рдЬिрди्рд╣ोंрдиे рдЗрд╕ рджेрд╢ рдХी рдорд░्рдпाрджा рдФрд░ рдк्рд░рддिрд╖्рдаा рдХी рд░рдХ्рд╖ा рдХे рд▓िрдП рдЕрдкрдиा рд╕рд░्рд╡рд╕्рд╡ рди्рдпौрдЫाрд╡рд░ рдХрд░ рджिрдпा। рдЖрдЬ рд╣рдоाрд░ा рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ рдз्рд╡рдЬ рддिрд░ंрдЧा рдЬрдм рдиीрд▓ाрдо्рдмрд░ рдоें рд▓рд╣рд░ाрддा рд╣ै рддो рд╣рдоाрд░ी рдЫाрддी рдЧрд░्рд╡ рд╕े рдЪौрдб़ी рд╣ोрддी рд╣ै рдФрд░ рдирд╕ों рдоें рдирдП рдЬोрд╢ рдХा рд╕ंрдЪाрд░ рд╣ोрдиे рд▓рдЧрддा рд╣ै। рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдпрддा рдпा рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рднाрд╡рдиा рдХा рджрд░्рд╢рди рд╣рдоाрд░े рддрди-рдорди рдоें рдирд╡ीрди рдКрд░्рдЬा рднрд░ рджेрддा рд╣ै। рдХрд╡िрд╡рд░ рдорд╕्рддाрдиा рдЗрди рд╕рднी рджृрд╢्рдпों рдХो рдЕрдкрдиी рдПрдХ рдХाрд╡्рдп рд░рдЪрдиा рдоें рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдХрд░рддे рд╣ुрдП рд▓िрдЦрддे рд╣ैं-

            “рд▓िрдЦ рджे рдЧंрдЧा рдХा рдкрд╡рди рдЬрд▓, рдЬрдоुрдиा рдЬी рдХा рдкाрдиी рд▓िрдЦ 
            рд▓рд╣рд░- рд▓рд╣рд░ рдкрд░ рдЗрд╕рдХे рдЕрдкрдиी рд╕ाрд╣рд╕ рднрд░ी рдХрд╣ाрдиी рд▓िрдЦ 
            рдз्рд╡рдЬा рддिрд░ंрдЧा рд░рд╣े рд╡िрд╣ँрд╕рддा, рд╣ँрд╕рддा рдиीрд▓ рдЧрдЧрди рдоें 
            рдирдИ рд╢рдХ्рддि, рдирд╡ рдк्рд░ाрдг рдЕрд╣рд░्рдиिрд╢, рд▓рд╣्рд▓ाрдпे рдЬрди рдорди рдоें 
            рдоाрди рд╢ाрди рд╣िрдд рд╡ीрд░ рд╢िрд╡ рдЬी рдХी рддрд▓рд╡ाрд░ рднрд╡ाрдиी рд▓िрдЦ” (3)  (‘рдЧीрдд рдорд░рддे рдирд╣ीं’ рдХाрд╡्рдп рд╕ंрдЧ्рд░рд╣, ‘рд╣िрди्рджुрд╕्рддाрдиी’ рдХрд╡िрддा)

рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рдЪेрддрдиा рдХो рдЕрдирд╡рд░рдд рдЬाрдЧ्рд░рдд рд░рдЦрдиे рдоें рд╣рдоाрд░े рд╢рд╣ीрджों рдХा рдмрд▓िрджाрди рд╕рд░्рд╡ोрдкрд░ि рд╣ै। рд╡े рджेрд╢ рдХे рд▓िрдП рдЕрдкрдиा рдмрд▓िрджाрди рджेрдХрд░ рдЖрдиे рд╡ाрд▓ी рдкीреЭी рдХो рд░ाрд╖्рдЯ्рд░्рд╣ेрддु рдЖрдд्рдоोрдд्рд╕рд░्рдЧ рдХा рдкाрда рдкреЭा рдЬाрддे рд╣ैं। рдХрд╡ि ‘рдмрд▓िрджाрди’ рд╢рдм्рдж рдХो рдкрд╡िрдд्рд░рддा рдХा рд╡рд╣ рд╡рд╕्рдд्рд░ рдкрд╣рдиा рдЬाрддे рд╣ैं рдЬिрд╕рд╕े рд╣рд░ рдХोрдИ рдЗрди рд╡ीрд░ों рдХे рд╕рдо्рдоाрди рдоें рдЕрдкрдиा рд╢ीрд╢ рдЭुрдХा рджेрддा рд╣ै। рдХрд╡ि рдХी  рддрдорди्рдиा рд╣ै рдХि рд╣рдоाрд░ी рдЕंрдЬрдиी рдХा рд╣рд░ рдлूрд▓ рднाрд░рдд рдоाрддा рдХे рдЪрд░рдгों рдФрд░ рд╢рд╣ीрджों рдХी рдЪिрддाрдУं рдХे рд▓िрдП рд╣ोрдиा рдЪाрд╣िрдП। рдорд╕्рддाрдиा рдЬी рдХे рдпрд╣ рд╡िрдЪाрд░ рдЙрдирдХे рдЧीрддों рдоें рд╕्рдкрд╖्рдЯ рджेрдЦрдиे рдХो рдоिрд▓рддे рд╣ैं। рд╡े рд▓िрдЦрддे рд╣ैं-
            “рдЪрд▓ рдХрд░ें рдлूрд▓ों рдХी рдЦेрддी рд╕ुрдЧрди्рдзिрдд рдорди рдк्рд░ाрдг рд╣ो 
            рдЬो рд╕ुрдорди рд╕ुрд░рднिрдд рд╣ो, рднाрд░рддी рдХो рд╕рдорд░्рдкिрдд 
            рдЬो рднी рдЬрдпрдХाрд░ा рд▓рдЧे рд╣ो, рд╢рд╣ीрджों рд╣िрдд рдЙрдЪ्рдЪрд░िрдд 
            рдирдпрди рдоें рд╣ो рддिрд░ंрдЧा рд░ुрджрди рдоें рд╣िंрджुрд╕्рддाрди рд╣ो” (4)  (рдЕрдХ्рд╖рд░ рдЕрдХ्рд╖рд░ рдмोрд▓ेрдЧा, рдХाрд╡्рдп рд╕ंрдЧ्рд░рд╣, ‘рдЦेрддी рдлूрд▓ों рдХी’ рдХрд╡िрддा)

рднाрд░рддрднूрдоि рдХिрд╕ी рддीрд░्рде рд╕्рдеाрди рд╕े рдХрдо рдирд╣ीं рд╣ै рдЗрд╕рдХे рд╣рд░ рдк्рд░рджेрд╢ рдоें рдЬीрд╡рди рдХा рдордзुрд░ рд╕्рд╡рд░ рдмрд╕рддा рд╣ै।  рдЗрд╕рдХी рдоाрдЯी, рдпрд╣ाँ рдХी рд╣рд╡ाрдПं, рдирджिрдпाँ рд╕рдм рд╣рдоाрд░े рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ рдХी рд╡ंрджрдиा рдоें рд░рдд рд▓рдЧрддे рд╣ैं।  рдХрд╡ि рдорд╕्рддाрдиा рдХी рджृрд╖्рдЯि рдЬрдм рдпрд╣ाँ рдкрд╣ुंрдЪрддी рд╣ै рддो рдПрдХ рдЧीрдд рдХा рдЬрди्рдо рд╣ोрддा рд╣ै-

           “рд╡рд╕ुрдзा рд╣ै рдЕрдкрдиी рдзрд░्рдо рдзाрдо 
            рд╣ै рдЗрд╕ी рдзाрд░ा рдХा рд╣िрди्рдж рдиाрдо 
            рд╣ै рд╕рдм рднрд▓े рд╣ी рднिрди्рди рднिрди्рди   
            рдкрд░ рдоुрдХ्рддि рднाрд╡ рд╕рдмрдХे рдЕрднिрди्рди “(5)   (‘рддрдеाрдЧрдд’ рдХाрд╡्рдп рд╕ंрдЧ्рд░рд╣, ‘рдЪिंрддрди рд╕рд░्рдЧ’ рдХрд╡िрддा)

рд╡рд╣ рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ рдЪेрддрдиा рд╣ी рд╣ै рдЬिрд╕рдХे рдмрд▓рдмूрддे рдкрд░ рджेрд╢ рдХी рд╕ीрдоा рдХी рд░рдХ्рд╖ा рд╣ेрддु рд╣рдоाрд░े рд╡ीрд░ рд╕ैрдиिрдХ рдЬीрд░ों рдбिрдЧ्рд░ी рд╕े рдиीрдЪे рдХे рддाрдкрдоाрди рдоें рднी рдЕрдкрдиे рдк्рд░ाрдгों рдХी рдмाрдЬी рд▓рдЧाрдпे рд░рд╣рддे рд╣ैं। рдХрднी рдХреЬी рдзूрдк, рднाрд░ी рд╡рд░्рд╖ा, рдЕрд╕рд╣рдпрдиीрдп рдаंрдб рддो рдХрднी рджुрд╢्рдордиों рдХी рдЧोрд▓िрдпों рдХी рдмौрдЫाрд░ рд╕рдмрдХे рдмीрдЪ рдоें рдЕрдкрдиे рдк्рд░ाрдгों рдХा рдоोрд╣ рдд्рдпाрдЧ рдЕрдбिрдЧ рд░рд╣рддे рд╣ैं। рджेрд╢ рд░рдХ्рд╖ा рдоें рддैрдиाрдд рдЗрди рд╡ीрд░ों рдХी рд▓ाрд╢ें рдЬрдм рддिрд░ंрдЧे рдоें рд▓िрдкрдЯ рдХрд░ рдЙрдирдХे рдШрд░ рдЖрддी рд╣ैं рддो рдЖрдХाрд╢ рдЙрдирдХो рд╢्рд░рдж्рдзांрдЬрд▓ि рджेрддा рд╣ुрдЖ рд╡ीрд░ों рдХी рдЬрдпрдЬрдпрдХाрд░ рд╕े рдЧूंрдЬ рдЙрдарддा рд╣ै। рдХрд╡ि рдбॉ рдорд╕्рддाрдиा рдРрд╕े рд╡ीрд░ рдЬрд╡ाрдиों рдХे рдмрд▓िрджाрдиों рдХो рдЙрдирдХा рдЬрди्рдоोрдд्рд╕рд╡ рдХрд╣рддे рд╣ैं। рдХрд╡ि рд▓िрдЦрддे рд╣ैं –

            “рддिрд░ंрдЧे рдоें рд▓िрдкрдЯ рдХрд░ рд╢рд░ीрд░ 
            рднाрд░рддी рдХा рд╡ीрд░
            рдоुрдЦ рдкрд░ рдЕрд╕ीрдо рд╢ांрддि 
            рдЧрд░्рд╡ рдХी рдЪрдордХ рдоुрдЦ рдкрд░ 
            рдоाрдд्рд░ рднू рдХा рдЕंрдХ рд▓ौрдЯा 
            рдЕрдкрдиे рдЬрди्рдорджिрд╡рд╕ рдХे рджिрди 
            рдХрд░рдХे рдЕрдкрдиा рдЖрдд्рдоोрдд्рд╕рд░्рдЧ” (6) (‘рдмिंрджु рд╕े рд╕िंрдзु рддрдХ’ рдХाрд╡्рдп рд╕ंрдЧ्рд░рд╣, ‘рдЬрди्рдорджिрди’ рдХрд╡िрддा)

рд╕्рд╡рдпं рдХो рдоिрдЯा рдХрд░ рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ рдмрдЪाрдиे рдХा рднाрд╡ рд╣ी рджेрд╢ рдк्рд░ेрдо рд╣ै рдЬिрд╕े рд╕рдЪ्рдЪा рд░ाрд╖्рдЯ्рд░рд╡ाрдж рднी рдХрд╣ा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै। рдХрд╡िрд╡рд░ рдоाрдЦрдирд▓ाрд▓ рдЪрддुрд░्рд╡ेрджी рдиे “рдкुрд╖्рдк рдХी рдЕрднिрд▓ाрд╖ा” рдХрд╡िрддा рдоें рдПрдХ рдкुрд╖्рдк рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рдд्рдпाрдЧ, рд╕рдорд░्рдкрдг рдФрд░ рд╕ैрдиिрдХों рдХे рдк्рд░рддि рдХृрддрдЬ्рдЮрддा рдХे рднाрд╡ рдХो рдЬिрд╕ рдордиोрднाрд╡ рдХे рд╕ाрде рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдХिрдпा рд╣ै। рдХुрдЫ рдРрд╕ा рд╣ी рдбॉ рдорд╕्рддाрдиा рдХी рд░рдЪрдиाрдУं рдоें рднी рджेрдЦрдиे рдХो рдоिрд▓рддा рд╣ै рд╡े рд▓िрдЦрддे рд╣ैं –

            “рдЕрд╕्рддिрдд्рд╡ рд░рд╣े рднाрд░рдд рднू рдХा рдЕрдкрдиा рдЕрд╕्рддिрдд्рд╡ рдоिрдЯा рджेрдиा 
            рдЗрд╕ рдкाрд╡рди рдзрд░рддी рдХे рдЪрд░рдгों рдоें рдЕрдкрдиा рд╕рд░्рд╡рд╕्рд╡ рд▓ुрдЯा рджेрдиा 
            рдЗрд╕ рдЬрдирдо рдХी рдмाрддें рдмрдЪा рдХрд░рдиा 
            рд╕ौ рдЬрдирдо рд╕рдлрд▓ рд╣ो рдЬाрдпेंрдЧे” (7)   (‘рдЧीрдд рдорд░рддे рдирд╣ीं’ рдХाрд╡्рдп рд╕ंрдЧ्рд░рд╣, ‘рд╕рдорд░्рдкрдг’ рдХрд╡िрддा)

рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ рдХे рдк्рд░рддि рд╕рд░्рд╡рд╕्рд╡ рдд्рдпाрдЧ рджेрдиा рдЙрд╕ рдкुрдирд░्рдЬрди्рдо рдХे рдлेрд░ рд╕े рдХрд╣ीं рдЕрдзिрдХ рд▓ाрднрдХाрд░ी рд╣ै рдЬो рд╕рд╣рд╕्рдд्рд░ рд╡рд░्рд╖ों рдХे рдпрд╢ рдХे рд╕рдоाрди рд╣ै рдФрд░ рдпрд╣ी рд╣рдоाрд░ी рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рдЪेрддрдиा рдХो рдПрдХ рдирдпा рд╕्рд╡рд░ूрдк рджेрддा рд╣ै। рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдпрддा рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ рдХे рднीрддрд░ рд╡िрднिрди्рди рд╡िрд╖рдпों рдХी рдЕрд▓рдЧ -рдЕрд▓рдЧ рдЪेрддрдиा рд╣ोрддी рд╣ै। рдпрд╣ рдордиुрд╖्рдп рдХी рд╕्рд╡ाрднिрд╡िрдХ рд╡ृрддिрдпों рдоें рд╕े рдПрдХ рд╣ै рдЗрд╕ рдЪेрддрдиा рдХे рдЬाрдЧ्рд░рдд рд╣ोрддे рд╣ी рд╡्рдпрдХ्рддि рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ рдХे рдХрд▓्рдпाрдг рдФрд░ рд╡िрдХाрд╕ рдХे рдк्рд░рддि рд╕рдЪेрдд рд╣ोрдиे рд▓рдЧрддा рд╣ै। рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ рдХрд╡ि рд░ाрдордзाрд░ी рд╕िंрд╣ рджिрдирдХрд░ рдХे рдХрд╡िрддाрдУं рдоें рдЬिрд╕ рддрд░рд╣ рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ рдЪेрддрдиा рдХे рднाрд╡ рдЙрдж्рдШृрдд рдХिрдпा рд╣ैं рдХुрдЫ рдРрд╕ा рд╣ी рднाрд╡ рдбॉ рдорд╕्рддाрдиा рдХे рдЧीрддि рдХाрд╡्рдп рдоें рднी рдЙрдкрд╕्рдеिрдд рдирдЬ़рд░ рдЖрддा рд╣ैं –

           “рдЬрдЧрдд рдХा рдЧौрд░рд╡ рд╣िंрджुрд╕्рддाрди рджेрд╢ рд╣ै рдкाрд╡рди рддीрд░्рде рдорд╣ाрди 
            рд╢ंрдЦрдиाрдж, рдЬрдпрдШोрд╖ рдордз्рдп рдоुрд╕्рдХाрддा рд╣ै рджिрдирдоाрди
            рдЕрддुрд▓ рд╢рдХ्рддि рдХा рджेрд╢ рд╣рдоाрд░ा рдПрдХ рднाрд╡ рдПрдХ рднेрд╖ рд╣рдоाрд░ा 
            рд╣рд░ рдмाрд▓ा рд╣ै рд▓рдХ्рд╖्рдоीрдмाрдИ, рдорди рдоें рдмिрдЬрд▓ी рд▓े рдЕंрдЧреЬाрдИ 
            рдмाрд▓рдХ рдмाрд▓рдХ рд░ाрдгा рдк्рд░рддाрдк, рд╢िрд╡ाрдЬी рд╡ीрд░ рдорд╣ाрди” (8) (‘рдЧीрдд рдорд░рддे рдирд╣ीं’ рдХाрд╡्рдп рд╕ंрдЧ्рд░рд╣, ‘рдоेрд░ा рджेрд╢’ рдХрд╡िрддा)

рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ рдХी рд╕ीрдоा рдоें рд░рд╣рдиे рд╡ाрд▓ा рд╡्рдпрдХ्рддि рд╡рд╣ाँ рдХा рдиाрдЧрд░िрдХ рд╣ोрддा рд╣ै। рдЙрд╕рдХे рдХुрдЫ рдЕрдзिрдХाрд░ рд╣ैं рддो рдХुрдЫ рдХрд░्рддрд╡्рдп рднी। рдХोрдИ рднी рд░рдЪрдиाрдХाрд░ рдЬो рд╕्рд╡рдпं рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ рдХे рдк्рд░рддि рдЪेрддрдирд╢ीрд▓ рд╣ै рдЙрд╕рдХी рдЖँрдЦों рдоें рджेрд╢ рдХे рд╡िрднिрди्рди рдЪिрдд्рд░ рд╡िрднिрди्рди рд░ंрдЧों рдоें рдЙрднрд░рддे рд╣ैं। рд╡рд╣ рджेрд╢ рдХो рдЕрдкрдиी рд╕ाँрд╕ों рдФрд░ рд╣ृрджрдп рд╕े рдЕрд▓рдЧ рдирд╣ीं рд░рдЦ рд╕рдХрддा। рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ рдХी рд╕्рд╡рддंрдд्рд░рддा рдХे рд▓िрдП рдЬीрдиे-рдорд░рдиे рдХा рднाрд╡ рд╣ी рдХिрд╕ी рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ рдк्рд░ेрдоी рдХी рдкрд╣рд▓ी рд╢рд░्рдд рд╣ोрдиी рдЪाрд╣िрдП। рдРрд╕ा рд╣ोрддे рд╣ी рд╡рд╣ рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ рдХा рдЖрд╣्рд╡ाрди рдХрд░рдиे рд▓рдЧрддा рд╣ै।

рдбॉ рдорд╕्рддाрдиा рдиे рдЕрдкрдиी рдПрдХ рд░рдЪрдиा рдоें рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ рдХा рдоाрдирд╡ीрдХрд░рдг рдХрд░ рджिрдпा рд╣ै। рдоाрдирд╡ीрдХрд░рдг рдХाрд╡्рдп рдХा рд╡рд╣ рдк्рд░ांрдЬрд▓ рдЕрд▓ंрдХाрд░ рд╣ै рдЬिрд╕рдоे рдЕрдоूрд░्рдд рдХो рдоूрд░्рдд, рдиिрд░्рдЬीрд╡ рдХो рд╕рдЬीрд╡ рдХрд░рдиे рдХी рдХ्рд╖рдорддा рдкрд░िрд▓рдХ्рд╖िрдд рд╣ोрддी рд╣ै। рдХрд╡िрддा рдХी рдХрдордиीрдпрддा рддो рдмрдв़ рдЬाрддी рд╣ै। рдХाрд╡्рдпाрдд्рдордХ рд╢рдХ्рддि рдХो рдПрдХ рдирдпा рдЖрдпाрдо рдоिрд▓рддा рд╣ै।
“рдЪрд▓े рджेрд╢ рдХो рдПрдХ рдиिрдоंрдд्рд░рдг рдкрдд्рд░ рд▓िрдЦें
рд╡ो рдЖрдпेрдЧा, рд╕рдм рдЖрдпेंрдЧे, рдЪрд░्рдЪा рдпे рд╕рд░्рд╡рдд्рд░ рд▓िрдЦें
рджेрд╢ рдоेрд░े рд╣ृрджрдп рдоें рдмрд╕ рдЬा
рдоैं рддुрдЭрдоें рд░рдо рдЬाрдКँ
рд╕рдордп рдкрдб़े рддो рд╢ीрд╢ рдЭुрдХाрдХрд░
рддेрд░े рдЪрд░рдг рдЪрдаाрдКँ” (9) (‘рдЧीрдд рдорд░рддे рдирд╣ीं’ рдХाрд╡्рдп рд╕ंрдЧ्рд░рд╣, ‘рдиिрдоंрдд्рд░рдг’ рдХрд╡िрддा)

рдЖрдзुрдиिрдХ рдХाрд▓ рдХे рд╕ाрд╣िрдд्рдпрдХाрд░ों рдиे рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ рднाрд╡рдиा рд╕े рдк्рд░ेрд░िрдд рд╣ोрдХрд░ рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ рдк्рд░ेрдо рдХी рдЕрдиेрдХ рд░рдЪрдиाрдУं рдХा рдк्рд░рдгрдпрди рдХिрдпा рд╣ै। рдк्рд░рд╕ाрдж рдХे рдЧीрддों рдоें,рд╕ुрднрдж्рд░ा рдХुрдоाрд░ी рдЪौрд╣ाрди рдХी рдХрд╡िрддाрдУं рдоें,рд╢्рдпाрдо рдиाрд░ाрдпрдг рдкाрдг्рдбेрдп рдпा рдЧोрдкाрд▓ рд╕िंрд╣ рдиेрдкाрд▓ी рдХी рд░рдЪрдиाрдУं рдоें рджेрд╢ рднрдХ्рддि рдХे рднाрд╡ рд╕рд╣рдЬ рд╣ी рджिрдЦाрдИ рдкреЬрддे рд╣ैं। рдЗрд╕ी рдоें ‘рд╡ीрд░ों рдХा рдХैрд╕ा рд╣ो рдмрд╕ंрдд‘ рдпा ‘рдЪाрд▓ीрд╕ рдХрд░ोреЬों рдХो рд╣िрдоाрд▓рдп рдиे рдкुрдХाрд░ा ‘ рд╢ीрд░्рд╖рдХ рдХрд╡िрддाрдУं рдХा рдЕрдз्рдпрдпрди рд╣рдоे рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдпрддा рдХे рднाрд╡ो рд╕े рдкрд░िрдкूрд░्рдг рдХрд░ рджेрддा рд╣ै। рдбॉ рдорд╕्рддाрдиा рдЙрд╕ी рдкрд░рдо्рдкрд░ा рдХा рдиिрд░्рд╡рд╣рди рдХрд░рддे рд╣ैं рдФрд░ рдЕрдкрдиे рдЧीрддि рдХाрд╡्рдп рдоें рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ рдЪेрддрдиा рдХे рд╕рдорд░्рдерди рдоें рд▓िрдЦрддे рд╣ैं :

“рдЕрдирдЧिрди рдмрд▓िрджाрдиों рдХा рд╣ी рдлрдХ рд╣ै рдЕрдкрдиी рдЖрдЬाрджी 
рд╣ों рд╕्рд╡рддंрдд्рд░ рд╣рдо рдЗрд╕рд▓िрдП рд▓ाрдЦों рдиे рдк्рд░ाрдг рдЧँрд╡ा рджी 
рдЬрдирдиी рдЬрди्рдо рдзрд░ाрд╣िрдд рдЕрдкрдиा, рд╕рджा рд╕рдорд░्рдкिрдд рдк्рд░ाрдг рд░рд╣े” (10) ( ‘рдЧीрдд рдорд░рддे рдирд╣ीं’ рдХाрд╡्рдп рд╕ंрдЧ्рд░рд╣, ‘рд╕рдорд░्рдкрдг’ рдХрд╡िрддा)

рдХिрд╕ी рднी рд░рдЪрдиाрдХाрд░ рдХी рдХрд╡िрддाрдпें, рдХрдеा-рдХрд╣ाрдиिрдпाँ рдФрд░ рдЧीрддों рдоें рдпрджि рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдпрддा рдХा рднाрд╡ рд╣ै рддो рдЗрд╕рдХा рдЕрд░्рде рд╣ै рдХि рдЙрд╕े рдЕрдкрдиी рд░рдЪрдиाрдзрд░्рдоिрддा рдХा рдз्рдпाрди рд╣ै। рдПрдХ рдХрд╡ि рдпा рдЧीрддрдХाрд░ рдХा рдХрд░्рддрд╡्рдп рд╣ो рдЬाрддा рд╣ै рдХि рд╡рд╣ рди рдХेрд╡рд▓ рдк्рд░ेрдо рдпा рдк्рд░рдХृрддि рдкрд░ рд╣ी рдЕрдкрдиी рд░рдЪрдиाрдд्рдордХ рджृрд╖्рдЯि рдбाрд▓े рдЕрдкिрддु рдЙрд╕े рдЕрдкрдиी рд░рдЪрдиाрдУं рдоें рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ рдХे рдк्рд░рддि рдк्рд░ेрдо рдФрд░ рдЬिрдо्рдоेрджाрд░िрдпों рдХा рдПрд╣рд╕ाрд╕ рдХрд░ाрдиे рдХा рджाрдпिрдд्рд╡ рднी рд░рдЦрдиा рдЪाрд╣िрдП। рдбॉ рдЧोрд░рдЦ рдк्рд░рд╕ाрдж рдорд╕्рддाрдиा рдиे рдЕрдкрдиे рдЧीрддि рдХाрд╡्рдпों рдоें рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ рдк्рд░ेрдо рдФрд░ рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рдЪेрддрдиा рдХा рдЙрд▓्рд▓ेрдЦ рдХрд░рдХे рдпрд╣ рд╕ाрдмिрдд рдХिрдпा рд╣ै рдХि рд╡рд╣ рд╕्рд╡рдпं рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рдЪेрддрдиा рд╕े рдУрдд-рдк्рд░ोрдд рдХрд╡ि рд╣ैं рдФрд░ рдЕрдкрдиी рд░рдЪрдиाрдУ рд╕े рдЪेрддрдиा рдЬрдЧाрдиे рдХा рдХाрд░्рдп рдХрд░ рд░рд╣े рд╣ैं। рд╡े рд▓िрдЦрддे рд╣ैं-
            “рд╕ुрдиो рд╢рд╣ीрджों рдХी рдкुрдХाрд░ рдЙрддрд░ рд░рд╣ी рдЕрдо्рдмрд░ рд╕े 
            рджрд╢ों рджिрд╢ाрдУं рд╕े рд╕ाрдЧрд░, рдирджिрдпों рд╕े рд╣िрдо рдЧрд╣рд╡्рд╡рд░ рд╕े 
            рджेрд╢ рдиिрдоिрдд рд╕рд░्рд╡рд╕्рд╡ рд▓ुрдЯा, рдЪрд▓ рдирд╡ рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдмрдиाрдиे рдХो” (11) (‘рд░ेрдд рдоें рдлुрд╣ाрд░’ рдХाрд╡्рдп рд╕ंрдЧ्рд░рд╣, ‘рдкुрди:рдЪीрди рд▓рд▓рдХाрд░ рд░рд╣ा’ рдХрд╡िрддा)

рдЙрдкрд░ोрдХ्рдд рд░рдЪрдиा рдХे рдЕрдз्рдпрдпрди рд╕े рд╕्рдкрд╖्рдЯ рд╣ोрддा рд╣ै рдХि рдбॉ рдорд╕्рддाрдиा рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рдЪेрддрдиा рдХे рдПрдХ рд╕рдмрд▓ рдХрд╡ि рд╡ рдЧीрддрдХाрд░ рд╣ैं рдФрд░ рдЙрдирдХी рдХृрддिрдпाँ рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рднाрд╡ो рд╕े рдкрд░िрдкूрд░्рдг рд╣ैं рдЬिрди्рд╣ें рд╕ुрдирдХрд░ рд╣рдордоें рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рдЪेрддрдиा рдХा рд╕ंрдЪाрд░ рд╣ोрддा рд╣ै।

рд╕ंрджрд░्рдн-  
1) рд░ेрдд рдоें рдлुрд╣ाрд░-‘рд╣े рдзрд░рддी’, рдЬे.рдмी.рдПрд╕ рдкрдм्рд▓िрдХेрд╢рди, рдирдИ рджिрд▓्рд▓ी, рд╕ंрд╕्рдХрд░рдг 2017, рдкृрд╖्рда 59,
2) рд░ेрдд рдоें рдлुрд╣ाрд░-‘рдЧाँрд╡’, рдЬे.рдмी.рдПрд╕ рдкрдм्рд▓िрдХेрд╢рди, рдирдИ рджिрд▓्рд▓ी, рд╕ंрд╕्рдХрд░рдг 2017, рдкृрд╖्рда 57
3) рдЧीрдд рдорд░рддे рдирд╣ीं- ‘рд╣िंрджुрд╕्рддाрдиी’, рд╢ाрд░рджा рдкुрд╕्рддрдХ рдоंрджिрд░ рдк्рд░рдХाрд╢рди, рдирдИ рджिрд▓्рд▓ी, рд╕ंрд╕्рдХрд░рдг 2014’
4) рдЕрдХ्рд╖рд░ рдЕрдХ्рд╖рд░ рдмोрд▓ेрдЧा’- ‘рдЦेрддी рдлूрд▓ों рдХी’’, рдирд╡рдЬाрдЧрд░рдг рдк्рд░рдХाрд╢рди, рдирдИ рджिрд▓्рд▓ी, рдкृ.40
5) рддрдеाрдЧрдд-‘рдЪिंрддрди рд╕рд░्рдЧ’, рдирд╡рдЬाрдЧрд░рдг рдк्рд░рдХाрд╢рди, рдирдИ рджिрд▓्рд▓ी, рд╕ंрд╕्рдХрд░рдг 2017, рдкृ. 40
6) рдмिрджुं рд╕े рд╕िंрдзु рддрдХ- ‘рдЬрди्рдорджिрди’, рдЬे.рдмी. рдПрд╕ рдкрдм्рд▓िрдХेрд╢рди, рдирдИ рджिрд▓्рд▓ी, рд╕ंрд╕्рдХрд░рдг 2016, рдкृ.65
7) рдЧीрдд рдорд░рддे рдирд╣ीं- ‘рд╕рдорд░्рдкрдг’, рд╢ाрд░рджा рдкुрд╕्рддрдХ рдоंрджिрд░, рдирдИ рджिрд▓्рд▓ी, рд╕ंрд╕्рдХрд░рдг 2014, рдкृ.56
8) ’рдЧीрдд рдорд░рддे рдирд╣ीं- ‘рдоेрд░ा рджेрд╢’, рд╢ाрд░рджा рдкुрд╕्рддрдХ рдоंрджिрд░, рдирдИ рджिрд▓्рд▓ी, рд╕ंрд╕्рдХрд░рдг 2014, рдкृ.86
9) ‘рдЧीрдд рдорд░рддे рдирд╣ीं’-, ‘рдиिрдоंрдд्рд░рдг’, рд╢ाрд░рджा рдкुрд╕्рддрдХ рдоंрджिрд░, рдирдИ рджिрд▓्рд▓ी, рд╕ंрд╕्рдХрд░рдг 2014, рдкृрд╖्рда 55
10) ‘рдЧीрдд рдорд░рддे рдирд╣ीं’ рдХाрд╡्рдп рд╕ंрдЧ्рд░рд╣, ‘рд╕рдорд░्рдкрдг’ рдХрд╡िрддा) рд╢ाрд░рджा рдкुрд╕्рддрдХ рдоंрджिрд░,рдирдИ рджिрд▓्рд▓ी, рд╕ंрд╕्рдХрд░рдг 2014, рдкृ.рд╕ं 68
11) рд░ेрдд рдоें рдлुрд╣ाрд░-‘рдкुрди:рдЪीрди рд▓рд▓рдХाрд░ рд░рд╣ा’, рдЬे.рдмी.рдПрд╕ рдкрдм्рд▓िрдХेрд╢рди, рдирдИ рджिрд▓्рд▓ी, рд╕ंрд╕्рдХрд░рдг 2017, рдкृрд╖्рда 34

1 comment :

  1. рд╕рдо्рдпрдХ рд╕рдоीрдХ्рд╖ा। рдбॉ.рдордорддा рдиे рдбॉ рдорд╕्рддाрдиा рдХे рдЧीрддों рдХो рд╕ूрдХ्рд╖्рдорддा рд╕े рдЕрдз्рдпрдпрди рдХрд░ рдЙрд╕рдХी рдЙрдд्рддрдо рд╡िрд╡ेрдЪрдиा рдХी рд╣ै। рдмрдзाрдИ

    ReplyDelete

We welcome your comments related to the article and the topic being discussed. We expect the comments to be courteous, and respectful of the author and other commenters. Setu reserves the right to moderate, remove or reject comments that contain foul language, insult, hatred, personal information or indicate bad intention. The views expressed in comments reflect those of the commenter, not the official views of the Setu editorial board. рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рд░рдЪрдиा рд╕े рд╕рдо्рдмंрдзिрдд рд╢ाрд▓ीрди рд╕рдо्рд╡ाрдж рдХा рд╕्рд╡ाрдЧрдд рд╣ै।