рдоैрд▓ा рдЖंрдЪрд▓ рдоें рд╕्рдд्рд░ी рдЪेрддрдиा

рдиीрд▓рдо рд╡ाрдзрд╡ाрдиी

рдиीрд▓рдо рд╡ाрдзрд╡ाрдиी

рд╢ोрдзाрд░्рдеी, рд╣िंрджी рд╡िрднाрдЧ, рднाрд╖ा рд╕ाрд╣िрдд्рдп рднрд╡рди, рдЧुрдЬрд░ाрдд рд╡िрд╢्рд╡рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп, рдЕрд╣рдорджाрдмाрдж
рдИрдоेрд▓: vishnukriplani36@gmail.com
рдЪрд▓рднाрд╖: +91 840 122 4237



рдлрдгीрд╢्рд╡рд░ рдиाрде 'рд░ेрдгु' рдХा рдЬрди्рдо 4 рдоाрд░्рдЪ 1921 рдХो рдмिрд╣ाрд░ рдХे рдЕрд░рд░िрдпा рдЬिрд▓े рдоें рдлॉрд░рдмिрд╕рдЧंрдЬ рдХे рдкाрд╕ рдФрд░ाрд╣ी рд╣िंрдЧрдиा рдЧ्рд░ाрдо рд╕्рдеिрдд рдЬैрд╕рд╡ाрд░ рдХुрд░्рдоी рдкрд░िрд╡ाрд░ рдоें рд╣ुрдЖ рдеा। рдЙрд╕ рд╕рдордп рдпрд╣ рдкूрд░्рдгिрдпा рдЬिрд▓े рдоें рдеा। рдЙрдирдХी рд╢िрдХ्рд╖ा рднाрд░рдд рдФрд░ рдиेрдкाрд▓ рдоें рд╣ुрдИ। рд░ेрдгु рдЬी рдХा рдмिрд╣ाрд░ рдХे рдХрдЯिрд╣ाрд░ рд╕े рдЧрд╣рд░ा рд╕ंрдмंрдз рд░рд╣ा рд╣ै।

рдЙрдирдХी рдкрд╣рд▓ी рд╢ाрджी рдХрдЯिрд╣ाрд░ рдЬिрд▓े рдХे рд╣рд╕рдирдЧंрдЬ рдк्рд░рдЦंрдб рдЕंрддрд░्рдЧрдд рдмрд▓ुрдЖ рдЧ्рд░ाрдо рдоें рдХाрд╢ी рдиाрде рд╡िрд╢्рд╡ाрд╕ рдХी рдкुрдд्рд░ी рд░ेрдЦा рд░ेрдгु рд╕े рд╣ुрдИ। рд╣рд╕рдирдЧंрдЬ рдХे рд╣ी рдЧाँрд╡ рдорд╣рдорджिрдпा рдЧ्рд░ाрдо рдоें рдкрдж्рдоा рд░ेрдгु рдХी рдоाрдпрдХे рд╣ैं рдФрд░ рд░ेрдгु рдЬी рдХे рджो рдФрд░ рдкुрдд्рд░ी рд╕рдмрд╕े рдмрдб़ी рдХрд╡िрддा рд░ॉрдп рдФрд░ рд╕рдмрд╕े рдЫोрдЯी рд╡рд╣ीрджा рд░ॉрдп рдХी рд╢ाрджी рдорд╣рдорджिрдпा рдФрд░ рдХрд╡ैрдпा рдЧाँрд╡ рдоें рд╣ुрдИ рд╣ै। рдк्рд░ाрд░ंрднिрдХ рд╢िрдХ्рд╖ा рдлाрд░рдмिрд╕рдЧंрдЬ рддрдеा рдЕрд░рд░िрдпा рдоें рдкूрд░ी рдХрд░рдиे рдХे рдмाрдж рд░ेрдгु рдиे рдоैрдЯ्рд░िрдХ рдиेрдкाрд▓ рдХे рд╡िрд░ाрдЯрдирдЧрд░ рдХे рд╡िрд░ाрдЯрдирдЧрд░ рдЖрджрд░्рд╢ рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп рд╕े рдХोрдИрд░ाрд▓ा рдкрд░िрд╡ाрд░ рдоें рд░рд╣рдХрд░ рдХी।

рд╡े рдХाрд╢ी рд╣िрди्рджू рд╡िрд╢्рд╡рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп рд╕े 1942 рдоें рдЗрди्рдЯрд░рдоीрдбिрдПрдЯ рдХрд░рдиे рдХे рдмाрдж рд╕्рд╡рддंрдд्рд░рддा рд╕ंрдЧ्рд░ाрдо рдоें рдХूрдж рдкрдб़े। рдмाрдж рдоें 1950 рдоें рдЙрди्рд╣ोрдиे рдиेрдкाрд▓ी рдХ्рд░ांрддिрдХाрд░ी рдЖрди्рджोрд▓рди рдоें рднी рд╣िрд╕्рд╕ा рд▓िрдпा рдЬिрд╕рдХे рдкрд░िрдгाрдорд╕्рд╡рд░ूрдк рдиेрдкाрд▓ рдоें рдЬрдирддंрдд्рд░ рдХी рд╕्рдеाрдкрдиा рд╣ुрдИ। рдкрдЯрдиा рд╡िрд╢्рд╡рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп рдХे рд╡िрдж्рдпाрд░्рдеिрдпों рдХे рд╕ाрде рдЫाрдд्рд░ рд╕ंрдШрд░्рд╖ рд╕рдоिрддि рдоें рд╕рдХ्рд░िрдп рд░ूрдк рд╕े рднाрдЧ рд▓िрдпा рдФрд░ рдЬрдпрдк्рд░рдХाрд╢ рдиाрд░ाрдпрдг рдХी рд╕рдо्рдкूрд░्рдг рдХ्рд░ांрддि рдоें рдЕрд╣рдо рднूрдоिрдХा рдиिрднाрдИ। 1952-53 рдХे рд╕рдордп рд╡े рднीрд╖рдг рд░ूрдк рд╕े рд░ोрдЧрдЧ्рд░рд╕्рдд рд░рд╣े рдеे рдЬिрд╕рдХे рдмाрдж рд▓ेрдЦрди рдХी рдУрд░ рдЙрдирдХा рдЭुрдХाрд╡ рд╣ुрдЖ। рдЙрдирдХे рдЗрд╕ рдХाрд▓ рдХी рдЭрд▓рдХ рдЙрдирдХी рдХрд╣ाрдиी 'рддрдмे рдПрдХрд▓ा рдЪрд▓ो рд░े' рдоें рдоिрд▓рддी рд╣ै। рдЙрди्рд╣ोрдиे рд╣िрди्рджी рдоें рдЖंрдЪрд▓िрдХ рдХрдеा рдХी рдиींрд╡ рд░рдЦी। рд╕рдЪ्рдЪिрджाрдирди्рдж рд╣ीрд░ाрдирди्рдж рд╡ाрдд्рд╕्рдпाрдпрди рдЕрдЬ्рдЮेрдп, рдПрдХ рд╕рдордХाрд▓ीрди рдХрд╡ि, рдЙрдирдХे рдкрд░рдо рдоिрдд्рд░ рдеे। рдЗрдирдХी рдХрдИ рд░рдЪрдиाрдУं рдоें рдХрдЯिрд╣ाрд░ рдХे рд░ेрд▓рд╡े рд╕्рдЯेрд╢рди рдХा рдЙрд▓्рд▓ेрдЦ рдоिрд▓рддा рд╣ै। рд╡े рдПрдХ рд╣िрди्рджी рднाрд╖ा рдХे рдорд╣ाрди рд╕ाрд╣िрдд्рдпрдХाрд░ рдеे। рдЗрдирдХे рдкрд╣рд▓े рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдоैрд▓ा рдЖंрдЪрд▓ рдХो рдмрд╣ुрдд рдЦ्рдпाрддि рдоिрд▓ी рдеी рдЬिрд╕рдХे рд▓िрдП рдЙрди्рд╣ें рдкрдж्рдорд╢्рд░ी рдкुрд░рд╕्рдХाрд░ рд╕े рд╕рдо्рдоाрдиिрдд рдХिрдпा рдЧрдпा рдеा।

рдоैрд▓ा рдЖंрдЪрд▓ рдЙрдкрди्рдпाрд╕  рддрдд्рдХाрд▓ीрди рдЬाрддीрдп рдЯोрд▓ों рдоें рдмँрдЯे рджेрд╢рдЬ рд╕рдоाрдЬ рдХी рдУрд░ рджृрд╖्рдЯि рдХрд░рддा рд╣ै, рд▓ेрдЦрдХ рдиे рд░ाрдЬрдиीрддि рдоें рдЬाрддि рдФрд░ рдЬाрддि рдоें рд░ाрдЬрдиीрддि рдЖрджि рдХो рд╕рд╣рдЬрддा рд╕े рдЙрднाрд░рддे рд╣ुрдП рдЖंрдЪрд▓िрдХ рдХрдеा рдХो рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ рд╕े рд▓ेрдХрд░ рд╡ैрд╢्рд╡िрдХ рдкрд░िрджृрд╢्рдп рдкрд░ рд▓े рдЬाрддे рд╣ुрдП рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдоें рдирдпा рдХीрд░्рддिрдоाрди рд░рдЪा рд╣ै। рд░ेрдгु рдЕрдкрдиी рд░рдЪрдиाрдУं рдоें рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рди्рдпाрдп, рдЖрд░्рдеिрдХ рди्рдпाрдп рдХे рд╕ंрдШрд░्рд╖ рдХो рдзाрд░ рджेрддे рд╣ुрдП рджिрдЦрддे рд╣ैं, рд╡рд╣ीं рд▓ैंрдЧिрдХ рди्рдпाрдп, рдХ्рд╖ेрдд्рд░ीрдп рди्рдпाрдп, рдЬाрдд-рд╡рд░्рдЧ рддрдеा рдХ्рд╖ेрдд्рд░ीрдп рдЕрд╕्рдоिрддा рдХे рд╕рд╡ाрд▓ рднी рдоुрдЦрд░рддा рд╕े рдЙрдаाрддे рд╣ैं। рд░ेрдгु рдХी рд░рдЪрдиाрдУं рдоें рдХрдИ рдЖंрджोрд▓рдиों рдХी рдзрдордХ рднी рд╕ुрдиाрдИ рдкрдб़рддी рд╣ै।

 рд░ेрдгु рдХा рд╡्рдпрдХ्рддिрдд्рд╡ рдПрд╡ं рдХृрддिрдд्рд╡ рдХрдИ рдЖрдпाрдоों рд╕े рд░ूрдмрд░ू рдХрд░ाрддा рд╣ैं।  рд░ेрдгु рдХी рд░рдЪрдиाрдПँ рдЙрдирдХा рд╕ाрдХ्рд╖ाрдд्рдХाрд░ рдХрд░ाрддी рд╣ै। рд╡े рдХрд╣ीं рд▓ोрдХрд░ंрдЧ рдХे рдЪिрддेрд░े рдмрди рдЙрднрд░рддे рд╣ैं। рдХрд╣ीं рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╕ंрдШрд░्рд╖ों рдХो рд░ाрд╣ рджिрдЦाрддे рдирдЬрд░ рдЖрддे рд╣ैं। рдХрд╣ीं рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдЖंрджोрд▓рдиों рдХो рдзाрд░ рджेрддे рд╣ैं, рддो рд╕рдоाрдЬ рдХे рд╣ाрд╢िрдП рдкрд░ рдЦрдб़े рдмेрдЬुрдмाрдиों рдХी рдЕрд╡ाрдЬ़ рдмрди рдЬाрддे рд╣ैं। рд░ाрдЬрдиीрддिрдХ рдкाрд░्рдЯिрдпों рдХे рдЪेрд╣рд░े рд╕े рдирдХाрдм рд╣рдЯाрддे рд╣ुрдП рдЙрди्рд╣ें рдЪेрддाрддे рднी рд╣ैं।

рд░ेрдгु рдоाрдирд╡ीрдпрддा рдХो рд╕рдмрд╕े рдКрдкрд░ рд░рдЦрддे рд╣ैं। рдЙрдирдХी рд░рдЪрдиाрдУं рдоें рдкाрдд्рд░ рдЧрдв़े рд╣ुрдП рдирд╣ीं рдмрд▓्рдХि рд░рдЪे-рдмрд╕े рд╣ैं। рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдкाрдд्рд░ों рдХे рдмीрдЪ рд░рд╣рддे рд╣ुрдП рд▓िрдЦा рд╣ै। рдЬिрд╕ рдХाрд░рдг рдкाрдд्рд░ों рдХे рднीрддрд░ी-рдмाрд╣рд░ी рднाрд╡ рднी рдмрдб़ी рд╕рдЪ्рдЪाрдИ рд╕े рд╕ाрдордиे рдЖ рдЬाрддे рд╣ैं। рдкрдв़рддे рд╣ुрдП рджृрд╢्рдп рднी рдЙрдкрд╕्рдеिрдд рд╣ो рдЬाрддे рд╣ै рдФрд░ рд░рдЪрдиा рдпрдеाрд░्рде рд╕े рд╕ीрдзे рдЬुрдб़ рдЬाрддी рд╣ै। рдЙрдирдХा “рдХिрддрдиे рдЪौрд░ाрд╣े” рдоॉрд░िрд╢рд╕ рдХे рдпुрд╡ाрдУं рдХे рдмीрдЪ рдЖрдЬ рднी рд▓ोрдХрдк्рд░िрдп рд╣ै। рдпुрд╡ा рдЙрд╕рдоें рдЕрдкрдиे рдЖрдкрдХो рдЦोрдЬрддे рдФрд░ рдЬोрдб़рддे рдирдЬрд░ рдЖрддे рд╣ैं, рд╡рд╣ीं рдлрдгीрд╢्рд╡рд░ рдиाрде рдиेрдкाрд▓ рдоें рд░ेрдгु рдмрдирдХрд░ рд╡िрд╕्рддाрд░ рдкाрддे рд╣ैं।

рдиेрдкाрд▓ рд╕े рдЙрдирдХा рдЧрд╣рд░ा рд▓рдЧाрд╡, рдиेрдкाрд▓ рдХ्рд░ांрддि рдоें рд╕рдХ्рд░िрдп рднूрдоिрдХा рдХे рд╕ाрде рд░ूрд╕ рдоें рднी рд░ेрдгु рдХी рд▓ोрдХрдк्рд░िрдпрддा рджेрдЦрдиे рдХो рдоिрд▓рддी рд╣ै। рд░ेрдгु рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдоें рд╡्рдпाрдк्рдд рдЖंрдЪрд▓िрдХрддा, рдоाрдирд╡ीрдпрддा рдХी рддрд▓ाрд╢, рдЖँрдЪрд▓िрдХрддा рдмрдиाрдо рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдпрддा, рд▓ोрдХ рдЬीрд╡рди, рд▓ोрдХ рд╕ंрд╕्рдХृрддि, рдорд╣िрд▓ाрдУं рдХी рджрд╢ा, рдорд╣िрд▓ा рд╕рд╢рдХ्рддीрдХрд░рдг, рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдпрдеाрд░्рде, “рддीрд╕рд░ी рдХрд╕рдо” рдХрд╣ाрдиी рд╕े рдлिрд▓्рдо рддрдХ, рд░ेрдгु рдХी рдЬрдирдкрдХ्рд╖ीрдп рдкрдд्рд░рдХाрд░िрддा рднूрдоि. рдкрд░्рдпाрд╡рд░рдгीрдп рдЪेрддрдиा, рд▓ोрдХ рд╕ंрд╡ेрджрдиा рдЖрджि рдХрдИ рдкрдХ्рд╖ рдордЬрдмूрддी рд╕े рдЙрднрд░рддे рд╣ैं।рдЗрдирдХा рд▓ेрдЦрди рдк्рд░ेрдордЪंрдж рдХी рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдпрдеाрд░्рдерд╡ाрджी рдкрд░ंрдкрд░ा рдХो рдЖрдЧे рдмрдвाрддा рд╣ै рдФрд░ рдЗрди्рд╣ें рдЖрдЬाрджी рдХे рдмाрдж рдХा рдк्рд░ेрдордЪंрдж рдХी рд╕ंрдЬ्рдЮा рднी рджी рдЬाрддी рд╣ै। рдЕрдкрдиी рдХृрддिрдпों рдоें рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдЖंрдЪрд▓िрдХ рдкрджों рдХा рдмрд╣ुрдд рдк्рд░рдпोрдЧ рдХिрдпा рд╣ै। рд░ेрдгु рдХो рдЬिрддрдиी рдЦ्рдпाрддि рд╣िंрджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдоें рдЕрдкрдиे рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдоैрд▓ा рдЖँрдЪрд▓ рд╕े рдоिрд▓ी, рдЙрд╕рдХी рдоिрд╕ाрд▓ рдоिрд▓рдиा рджुрд░्рд▓рдн рд╣ै। рдЗрд╕ рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдХे рдк्рд░рдХाрд╢рди рдиे рдЙрди्рд╣ें рд░ाрддो-рд░ाрдд рд╣िंрджी рдХे рдПрдХ рдмрдб़े рдХрдеाрдХाрд░ рдХे рд░ूрдк рдоें рдк्рд░рд╕िрдж्рдз рдХрд░ рджिрдпा। рдХुрдЫ рдЖрд▓ोрдЪрдХों рдиे рдЗрд╕े рдЧोрджाрди рдХे рдмाрдж рдЗрд╕े рд╣िंрджी рдХा рджूрд╕рд░ा рд╕рд░्рд╡рд╢्рд░ेрд╖्рда рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдШोрд╖िрдд рдХрд░рдиे рдоें рднी рджेрд░ рдирд╣ीं рдХी। рд╣ाрд▓ाँрдХि рд╡िрд╡ाрдж рднी рдХрдо рдирд╣ीं рдЦрдб़े рдХिрдпे рдЙрдирдХी рдк्рд░рд╕िрдж्рдзि рд╕े рдЬрд▓рдиेрд╡ाрд▓ों рдиे. рдЗрд╕े рд╕рддीрдиाрде рднाрджुрд░ी рдХे рдмंрдЧрд▓ा рдЙрдкрди्рдпाрд╕ 'рдзोрдзाрдИ рдЪрд░िрдд рдоाрдирд╕' рдХी рдирдХ़рд▓ рдмрддाрдиे рдХी рдХोрд╢िрд╢ рдХी рдЧрдпी। рдкрд░ рд╕рдордп рдХे рд╕ाрде рдЗрд╕ рддрд░рд╣ рдХे рдЭूрдаे рдЖрд░ोрдк рдардг्рдбे рдкрдб़рддे рдЧрдП।

рд░ेрдгु рдХे рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рд▓ेрдЦрди рдоें рдоैрд▓ा рдЖँрдЪрд▓ рдФрд░ рдкрд░рддी рдкрд░िрдХрдеा рддрдХ рд▓ेрдЦрди рдХा рдЧ्рд░ाрдл рдКрдкрд░ рдХी рдФрд░ рдЬाрддा рд╣ै рдкрд░ рдЗрд╕рдХे рдмाрдж рдХे рдЙрдкрди्рдпाрд╕ों рдоें рд╡рд╣ рдмाрдд рдирд╣ीं рджिрдЦी। рдЗрдирдХे рдоुрдЦ्рдп рдЙрдкрди्рдпाрд╕ 'рдоैрд▓ा рдЖंрдЪрд▓' 1954; 'рдкрд░рддी рдкрд░िрдХрдеा' 1957; 'рдЬूрд▓ूрд╕'; 'рджीрд░्рдШрддрдкा' 1964; 'рдХिрддрдиे рдЪौрд░ाрд╣े' 1966; 'рдХрд▓ंрдХ рдоुрдХ्рддि' 1972; 'рдкрд▓рдЯू рдмाрдмू рд░ोрдб' 1979। рдХрдеा-рд╕ंрдЧ्рд░рд╣ों рдоें 'рдаुрдорд░ी' 1959; 'рдПрдХ рдЖрджिрдо рд░ाрдд्рд░ि рдХी рдорд╣рдХ' 1967; 'рдЕрдЧ्рдиिрдЦोрд░' 1973; 'рдПрдХ рд╢्рд░ाрд╡рдгी рджोрдкрд╣рд░ рдХी рдзूрдк', 1984; 'рдЕрдЪ्рдЫे рдЖрджрдоी', 1986।

рд░िрдкोрд░्рддाрдЬों рдоें 'рдЛрдгрдЬрд▓-рдзрдирдЬрд▓', 'рдиेрдкाрд▓ी рдХ्рд░ांрддिрдХрдеा', 'рд╡рдирддुрд▓рд╕ी рдХी рдЧंрдз', 'рд╢्рд░ुрдд рдЕрд╢्рд░ुрдд рдкूрд░्рд╡ рддрдеा рдЗрдирдХी рдХुрдЫ рдк्рд░рд╕िрдж्рдз рдХрд╣ाрдиिрдпाँ рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рд╣ै, 'рдоाрд░े рдЧрдпे рдЧुрд▓рдлाрдо (рддीрд╕рд░ी рдХрд╕рдо)', 'рдПрдХ рдЖрджिрдо рд░ाрдд्рд░ि рдХी рдорд╣рдХ', 'рд▓ाрд▓ рдкाрди рдХी рдмेрдЧрдо', 'рдкंрдЪрд▓ाрдЗрдЯ', 'рддрдмे рдПрдХрд▓ा рдЪрд▓ो рд░े', 'рдаेрд╕', 'рд╕ंрд╡рджिрдпा'। 'рддीрд╕рд░ी рдХрд╕рдо' рдкрд░ рдЗрд╕ी рдиाрдо рд╕े рд░ाрдЬрдХрдкूрд░ рдФрд░ рд╡рд╣ीрджा рд░рд╣рдоाрди рдХी рдоुрдЦ्рдп рднूрдоिрдХा рдоें рдк्рд░рд╕िрдж्рдз рдлिрд▓्рдо рдмрдиी рдЬिрд╕े рдмाрд╕ु рднрдЯ्рдЯाрдЪाрд░्рдп рдиे рдиिрд░्рджेрд╢िрдд рдХिрдпा рдФрд░ рд╕ुрдк्рд░рд╕िрдж्рдз рдЧीрддрдХाрд░ рд╢ैрд▓ेрди्рдж्рд░ рдЗрд╕рдХे рдиिрд░्рдоाрддा рдеे। рдпрд╣ рдлिрд▓्рдо рд╣िंрджी рд╕िрдиेрдоा рдоें рдоीрд▓ рдХा рдкрдд्рдерд░ рдоाрдиी рдЬाрддी рд╣ै। рд╣ीрд░ाрдорди рдФрд░ рд╣ीрд░ाрдмाрдИ рдХी рдЗрд╕ рдк्рд░ेрдо рдХрдеा рдиे рдк्рд░ेрдо рдХा рдПрдХ рдЕрдж्рднुрдд рдорд╣ाрдХाрд╡्рдпाрдд्рдордХ рдкрд░ рджुрдЦांрдд рдХрд╕рдХ рд╕े рднрд░ा рдЖрдЦ्рдпाрди рд╕ा рд░рдЪा рдЬो рдЖрдЬ рднी рдкाрдардХों рдФрд░ рджрд░्рд╢рдХों рдХो рд▓ुрднाрддा рд╣ै।

рдлрдгीрд╢्рд╡рд░ рдиाрде рд░ेрдгु рдЬी рдХे рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХो рд▓ेрдХрд░ рдкुрд╕्рддрдХ рднी рд▓िрдЦी рдЧрдИ рдЬिрдирдоें рд░ेрдгु рд╢ाрд╣ рдХी  'рдлрдгीрд╢्рд╡рд░ рдиाрде рд░ेрдгु рдХा рдХрдеा рд╢िрд▓्рдк', рдХा рдк्рд░рдХाрд╢рди рд╡िрд╢्рд╡рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп рдЕрдиुрджाрди рдЖрдпोрдЧ рдХे рдЧ्рд░ांрдЯ рд╕े 1990 рдоें рдХрд░ाрдпा рдЧрдпा рд╣ै। рд╕рдорддा рдкाрд░्рдЯी рдХे рдорд╣ाрд╕ंрдШ рдХे рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рдорд╣ाрд╕рдЪिрд╡ рдЙрджрдп рдоंрдбрд▓ рдиे рднाрд░рдд рд╕рд░рдХाрд░ рд╕े рдлрдгीрд╢्рд╡рд░рдиाрде 'рд░ेрдгु' рдХो рднाрд░рдд рд░рдд्рди рджेрдиे рдХी рдоांрдЧ рднी рдХी рд╣ै।


рддрдд्рдХाрд▓ीрди рдЙрдкрди्рдпाрд╕рдХाрд░ों рдоें рдлрдгीрд╢्рд╡рд░ рдиाрде рд░ेрдгु рдХा рд╕्рдеाрди рдПрд╡ं рд╕्рдд्рд░ी рджृрд╖्рдЯि

рднाрд░рдд рдоें рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рд╡िрдзा рдЖрдзुрдиिрдХ рдХाрд▓ рдХी рдирд╡ीрди рд╡िрдзा рд╣ै। рдЖрд░ंрднिрдХ рдЙрдкрди्рдпाрд╕ों рдХी рдХेंрдж्рд░ рдоें рд╕्рдд्рд░ी рдХी рднूрдоिрдХा рдХो рджेрдЦрддे рд╣ुрдП рдк्рд░рдоुрдЦ рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рд╣ै- рднाрдЧ्рдпрд╡рддी рджेрд╡рд░ाрдиी рдЬेрдаाрдиी рдХी рдХрд╣ाрдиी рд╡ाрдоा рд╢िрдХ्рд╖рдХ рд╕рднी рдЙрдкрди्рдпाрд╕ों рдоें рд╕्рдд्рд░ी рдХे рдЖрджрд░्рд╢рд╡ाрджी рдПрд╡ं рдирдХाрд░ाрдд्рдордХ рджोрдиों рд░ूрдкों рдХो рдЙрдкрд╕्рдеिрдд рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै। рдЕрддः рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдХे рдк्рд░ाрд░рдо्рдн рд╕े рд╣ी рд╕्рдд्рд░ी-рдЬीрд╡рди рдХे рд╡िрднिрди्рди рдкрдХ्рд╖ों рдХो рд▓рдХ्рд╖िрдд рдХिрдпा рдЬाрдиे рд▓рдЧा рдеा। рдЗрд╕ рд╕ंрджрд░्рдн рдоें рдоैрдиेрдЬрд░ рдкाрдг्рдбे рдХा рдХрд╣рдиा рд╣ै-"рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдиे рдЕрдкрдиे рдЙрджрдпрдХाрд▓ рд╕े рд╣ी рд╕्рдд्рд░ी рдХी рдкрд░ाрдзीрдирддा рдХे рдмोрдз рдФрд░ рд╕्рд╡рддрди्рдд्рд░рддा рдХी рдЕрд╡рд╢्рдпрдХрддा рдХी рдУрд░ рд╕ंрдХेрдд рдХिрдпा рд╣ै।"1

 рд╣िрди्рджी рдоें рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдХा рдЙрджрдп рд╣ी рд╕рдоाрдЬ рдоें рд╕्рдд्рд░ी рдХी рд╕्рдеिрддि рдХे рдмोрдз рдХे рддрдеा рдЙрд╕рдХी рд╕рдорд╕्рдпाрдУं рдХे рдЪिрдд्рд░рдг рдХे рд╕ाрде рд╣ुрдЖ рдеा। рдкрд░рди्рддु рдк्рд░ाрд░рдо्рднिрдХ рджौрд░ рдоें рд╕्рдд्рд░ी-рдЬीрд╡рди рдХे рдЪिрдд्рд░рдг рдоें рдЙрдкрди्рдпाрд╕рдХाрд░ों рдХो рд╡िрд╢ेрд╖ рд╕рдлрд▓рддा рдк्рд░ाрдк्рдд рдирд╣ीं рд╣ुрдИ рдХ्рдпोंрдХि рдЙрдкрди्рдпाрд╕рдХाрд░ों рдХी рд╕्рдд्рд░ी-рджृрд╖्рдЯि рдкрд░ рдоुрдЦ्рдпрддः рд╕ाрдорди्рддी рдк्рд░рд╡ृрдд्рддि рд╣ाрд╡ी рдеी। рдЗрд╕ीрд▓िрдП рдЕрдзिрдХांрд╢  рдЙрдкрди्рдпाрд╕рдХाрд░ рд╕ुрдзाрд░рд╡ाрдж, рдордиोрд░ंрдЬрди, рдЙрдкрджेрд╢ рдПрд╡ं рдХрд▓्рдкрдиाрдУं рдХी рддрд░्реЫ рдкрд░ рд╕्рдд्рд░ी-рдЬीрд╡рди рдХे рдк्рд░рд╢्рдиों рдХो рдЙрдаा рд░рд╣े рдеे। рд╕्рдд्рд░िрдпों рдХे рдмाрд░े рдоें рдПрдХ рдирд╡ीрди рд╕ोрдЪ рдХो рд▓ेрдХрд░ рдЬिрд╕ рдЙрдкрди्рдпाрд╕рдХाрд░ рдиे рдХрджрдо рд░рдЦा рд╡рд╣ рдеे рдк्рд░ेрдордЪंрдж। рдЬिрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдк्рд░ेрдордЪंрдж рдХे рдЖрдЧрдорди рд╕े рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рд╡िрдзा рдХो рдкрд░िрдкрдХ्рд╡рддा рдк्рд░ाрдк्рдд рд╣ुрдИ рдЙрд╕ी рдк्рд░рдХाрд░ рд╕्рдд्рд░ी-рдЬीрд╡рди рдХा рд╕рдЬीрд╡, рдЖрджрд░्рд╢ рдПрд╡ं рдпрдеाрд░्рде рд░ूрдк рднी рдк्рд░ेрдордЪрди्рдж рдХे рдЙрдкрди्рдпाрд╕ों рд╕े рдЙрдд्рдХृрд╖्рдЯрддा рдк्рд░ाрдк्рдд рдХрд░ рд╕рдХा। рдк्рд░ेрдордЪंрдж рдиे рдЕрдкрдиे рдЙрдкрди्рдпाрд╕ों рдоें рд╣рд░ рд╡рд░्рдЧ рдХी рд╕्рдд्рд░ी рдХे рдЬीрд╡рди рд╕ंрдШрд░्рд╖ рдХो рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдХिрдпा рд╣ै рд▓ेрдХिрди рдЧ्рд░ाрдоीрдг рд╕्рдд्рд░ी рдХे рд╕ंрдШрд░्рд╖ों рдХो рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдЕрдзिрдХ рдоाрд░्рдоिрдХрддा рд╕े рдЙрдаाрдпा рд╣ै। рдЧोрджाрди рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдХे рд╕्рдд्рд░ी рдкाрдд्рд░ рдзрдиिрдпा, рдоिрд╕ рдоाрд▓рддी, рдЧोрд╡िंрджी рдЗрд╕рдХा рдоुрдЦ्рдп рдЙрджाрд╣рд░рдг рдоाрдиा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै। рдЖрдЬ рдХी рддुрд▓рдиा рдоें рдпрджि рдЙрд╕ рд╕рдордп рдХी рдкрд░िрд╕्рдеिрддिрдпों рдХो рдз्рдпाрди рдоें рд▓ेрддे рд╣ुрдП рд╕рдордЭрдиे рдХा рдк्рд░рдпाрд╕ рдХिрдпा рдЬाрдП рддो рд╣рдо рдкाрддे рд╣ैं рдХि рдЖрдЬ рд╡िрдорд░्рд╢ों рдХे рджौрд░ рдоें рд╕्рдд्рд░ी рдк्рд░рд╢्рди рд╕्рд╡рдпं рдорд╣िрд▓ाрдПँ рд╕рд╢рдХ्рдд рд╡ाрдгी рдоें рдЙрдаा рд░рд╣ी рд╣ैं। рдХिंрддु рдЬिрд╕ рд╕рдордп рдк्рд░ेрдордЪंрдж рдФрд░ рд░ेрдгु рдЕрдкрдиे рдЙрдкрди्рдпाрд╕ों рдХा рд╕ृрдЬрди рдХрд░ рд░рд╣े рдеे,рддрдм рд╕्рдд्рд░ी рд╕рдорд╕्рдпाрдПँ рдФрд░ рдЬрдЯिрд▓ рдеी। рдЧ्рд░ाрдоीрдг рд╕्рдд्рд░ी рдЕрдкрдиी рд╕्рдеिрддि рдХो рдиिрдпрддि рдоाрдирдХрд░ рдЬी рд░рд╣ी рдеी। рдордз्рдпрдЧрд░्рд╡ीрдп рд╕्рдд्рд░ी рддो рд╕्рд╡рддंрдд्рд░рддा рдХी рдУрд░ рдЕрдЧ्рд░рд╕рд░ рд╣ो рд░рд╣ी рдеी, рд▓ेрдХिрди рдЧ्рд░ाрдоीрдг рд╕्рдд्рд░ी рдЕрдм рднी рдЕрдкрдиे рдЦोрд▓ рдоें рд╕िрдордЯी рд╣ुрдИ рдеी। рд╡рд╣ рдЕрдкрдиे рд╣рд░ рдХрд╖्рдЯ рдХो рдЕрдкрдиे рднाрдЧ्рдп рдХा рдкрд░िрдгाрдо рдоाрдирдХрд░ рднुрдЧрддрдиे рдХे рд▓िрдП рддैрдпाрд░ рдеी। рдлрдгीрд╢्рд╡рд░ рдиाрде рд░ेрдгु рдХा рдорд╣рдд्рдд्рд╡ рдпрд╣ рд╣ै рдХि рдЕрдкрдиे рдкूрд░्рд╡рд╡рд░्рддी рд▓ेрдЦрдХों рд╕े рд╡िрд╖рдпрд╡рд╕्рддु рд▓ेрдХрд░ рднी рд╡े рдЙрд╕े рдЙрд╕ी рддрд░рд╣ рд╕े рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдирд╣ीं рдХрд░рддे рдЬैрд╕े рдЙрдирдХे рдкूрд░्рд╡рд╡рд░्рддी рд▓ेрдЦрдХ рдХрд░рддे рдеे। рдЗрдирд╕े рдкрд╣рд▓े рд▓ेрдЦрдХ рд╕рдиाрддрди рд╣िंрджू рдЖрджрд░्рд╢ों рдХे рд╕рдорд░्рдерди рдоें рднाрд░рддीрдп рд╕рдоाрдЬ рдоें рдкुрд░ुрд╖ рд╡рд░्рдЪрд╕्рд╡ рдХो рд╣ी рдорд╣рдд्рдд्рд╡ рджे рд░рд╣े рдеे। рдк्рд░рдд्рдпेрдХ рдЧुрдг рдХी рдЗрдЪ्рдЫा рд╕िрд░्рдл рд╕्рдд्рд░ी рдЬाрддि рд╕े рдХी рдЬा рд░рд╣ी рдеी। рдкुрд░ुрд╖ рдЕрдкрдиी рдмिрд▓ाрд╕ी рдк्рд░рд╡ृрдд्рддि рдоें рднी рдкूрдЬ्рдп рдеा। рдпрд╣ рдоूрд▓рддः рд╕ाрдорди्рддी рджृрд╖्рдЯि рдеी, рдЬो рд╕्рдд्рд░ी рдХी рдкрд░ाрдзीрдирддा рдХो рд╣ी рдЙрд╕рдХे рдЬीрд╡рди рдХा рд╕рдмрд╕े рдмрдб़ा рд╕рдд्рдп рдоाрдирдХрд░ рдЪрд▓рдиे рдХो рдордЬрдмूрд░ рдХрд░ рд░рд╣ी рдеी। 

рдк्рд░ेрдордЪंрдж рдиे рднाрд░рддीрдп рд╕рдоाрдЬ рдоें рдиाрд░ी рдХी рд╡्рдпाрдкрдХ рдкрд░ाрдзीрдирддा рдХे рд╕рд╡ाрд▓ рдХो рдЙрдаाрдпा рдеा। рддрдеा рдлрдгीрд╢्рд╡рд░ рдиाрде рд░ेрдгु рдиे рдЙрд╕े рдЧрд╣рд░ाрдИ рдХे рд╕ाрде рдЕрдкрдиे рдЙрдкрди्рдпाрд╕ों рдоें рд╕्рдеाрди рджिрдпा। рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдоें рдк्рд░ेрдордЪंрдж рдХे рдЖрдЧрдорди рд╕े рдЬрд╣ाँ рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рд╡िрдзा рдХो рдкрд░िрдкрдХ्рд╡рддा рдк्рд░ाрдк्рдд рд╣ुрдИ, рд╡рд╣ी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рд╕े рд╕्рдд्рд░ी рд╕ंрдмंрдзी рд╕ाрдорди्рддी рджृрд╖्рдЯिрдХोрдг рдХी рдкрдХрдб़ рднी рд╢िрдеिрд▓ рд╣ोрдиे рд▓рдЧी рдеी। рдк्рд░ेрдордЪंрдж рдиे рд╕्рдд्рд░िрдпों рдХो рдкुрд░ुрд╖ों рдХे рд╕рдордХрдХ्рд╖ рд░рдЦा। рдкाрд░िрд╡ाрд░िрдХ рд╕्рддрд░ рдкрд░ рдЙрд╕рдХा рд╢ोрд╖рдг рднрд▓े рд╣ी рдХрдо рди рд╣ुрдЖ рд╣ो, рдкрд░рди्рддु рдЖрд░्рдеिрдХ рд╕ंрдШрд░्рд╖ рдоें рд╡рд╣ рдкुрд░ुрд╖ рдХी рд╕рд╣рдЧाрдоी рдмрдиी рдЬैрд╕े рдЧोрджाрди рдХी рдзрдиिрдпा। рдЬिрд╕ рд╕рдордп рдк्рд░ेрдордЪंрдж рд░рдЪрдиा рдХрд░ рд░рд╣े рдеे рдЙрд╕ рд╕рдордп рджेрд╢ рд╡्рдпाрдкी рд╕्рд╡рддंрдд्рд░рддा-рдЖंрджोрд▓рди рд╣ुрдЖ рдеा। рдк्рд░ेрдордЪंрдж рдиे рд╕्рд╡ाрдзीрдирддा рдЖрди्рджोрд▓рди рдХो рдорд╣рдд्рд╡ рджेрддे рд╣ुрдП, рдЗрди рдЖрди्рджोрд▓рдиों рдоें рд╕्рдд्рд░ी рдХी рдорд╣िрддी рднूрдоिрдХा  рдХी рдУрд░ рдз्рдпाрди рдЦींрдЪा। рдк्рд░ेрдордЪंрдж рдХी рд╕рдмрд╕े рдмрдб़ी рд╡िрд╢िрд╖्рдЯрддा рдпрд╣ рдеी рдХि рдЗрди्рд╣ोंрдиे рд╣рд░ рд╡рд░्рдЧ рдХी рд╕्рдд्рд░ी рдХी рд╕рдорд╕्рдпा рдХो рдЙрдаाрдпा। рднाрд░рддीрдп рд╕्рдд्рд░ी рдХो рдкाрд░рдо्рдкрд░िрдХ рдЕрд░्рдеों рдоें рдкрд░िрднाрд╖िрдд рдХрд░ рдЙрдирдХे рд╢ोрд╖рдг рдФрд░ рд╕ंрдШрд░्рд╖ рдХो рдЕрднिрд╡्рдпрдХ्рддि рджी।рдлрдгीрд╢्рд╡рд░рдиाрде рд░ेрдгु рдк्рд░ेрдордЪंрдж рдХे рдмाрдж рдХे рдЙрдкрди्рдпाрд╕рдХाрд░ рд░рд╣े рд╣ैं। рдЙрдирдХा рдЖрд╡िрд░्рднाрд╡ рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдХे рддृрддीрдп рдЪрд░рдг рдоें рд╣ुрдЖ। рд░ेрдгु рдХे рд╕рдордп рддрдХ рд╕्рдд्рд░ी рдЕрдкрдиा рдЕрд╕्рддिрдд्рд╡ рдЦोрдЬрдиे рд╣ेрддु рд╕рдЬрдЧ рд╣ो рдЪुрдХी рдеी। рдЗрд╕ рд╕рдордп рдЙрдкрди्рдпाрд╕ों рдкрд░ ‘рд╡्рдпрдХ्рддि рд╕्рд╡рддрди्рдд्рд░рддा’ рдХी рдЕрд╡рдзाрд░рдгा рдкूрд░ी рддрд░рд╣ рдЫाрдИ рд╣ुрдИ рдеी। рд╕्рдд्рд░ी рдПрдХ рдЙрдкрдХрд░рдг рд╡рд╕्рддु рдиा рд╣ोрдХрд░ рдЕрдкрдиी рдЗрдЪ्рдЫाрдУं рдХो рд╕рдоाрдЬ рдХे рдмीрдЪ рдоें рд░рдЦрдиे рд╡ाрд▓ी рд╕рдХ्рд╖рдо рдиाрд░ी рдХे рд░ूрдк рдоें рдкрд╣рдЪाрдиी рдЬाрдиे рд▓рдЧी рдеी। рдЗрд╕ рджौрд░ рдоें рдЬिрди рд╕्рдд्рд░िрдпों рдХो рд╡्рдпрдХ्рддि рдоाрдирдХрд░ ‘рд╡्рдпрдХ्рддि рд╕्рд╡рддрди्рдд्рд░рддा’ рдХी рдмाрдд рдХी рдЬा рд░рд╣ी рдеी, рд╣ाрд▓ांрдХि рдЧुрдгों рдХी рджृрд╖्рдЯि рд╕े рдпрд╣ рд╕्рдд्рд░िрдпाँ рд░ेрдгु рдХे рд╕्рдд्рд░ी рдкाрдд्рд░ों рд╕े рднिрди्рди рдеी। рдЙрдирдХी рднिрди्рдирддा рд╡рд░्рдЧрдЧрдд рдеी। рдЗрди्рд╣ें рд╣рдо рдоूрд▓рддः рдЬैрдиेंрдж्рд░ рддрдеा рдЕрдЬ्рдЮेрдп рдХे рдЙрдкрди्рдпाрд╕ों рдоें рджेрдЦ рд╕рдХрддे рд╣ैं рдХ्рдпोंрдХि рдЬैрдиेрди्рдж्рд░, рдЕрдЬ्рдЮेрдп рдЖрджि рдЙрдкрди्рдпाрд╕рдХाрд░ों рдиे рдЕрдкрдиे рдЙрдкрди्рдпाрд╕ों рд╕े рдЬिрд╕ рд╕्рдд्рд░ी рдХो рдкाрдардХों рд╕े рдЕрд╡рдЧрдд рдХрд░ाрдпा рд╡े рд╕्рдд्рд░िрдпाँ рдордз्рдпрд╡рд░्рдЧ рдХा рдк्рд░рддिрдиिрдзिрдд्рд╡ рдХрд░рддी рд╣ै।рдЙрд╕े рд╣ी рдЗрди рдЙрдкрди्рдпाрд╕рдХाрд░ों рдиे рд▓рдХ्рд╖्рдп рдХिрдпा। рдкрд░рди्рддु рдЗрдирдХी рджृрд╖्рдЯि рдоें рд╕рдордЧ्рд░рддा рдХा рдЕрднाрд╡ рд░рд╣ा। рдЗрдирдХी рджृрд╖्рдЯि рдиिрдо्рдирд╡рд░्рдЧीрдп рд╕рдоाрдЬ рдХी рд╕्рдд्рд░िрдпों рдХी рд╕рдорд╕्рдпाрдУं рдФрд░ рдЗрдЪ्рдЫाрдУं рдкрд░ рдирд╣ीं рдЧрдИ рдордз्рдпрд╡рд░्рдЧीрдп рд╕्рдд्рд░ी рдкрд░ рд╕िрдордЯ рдХрд░ рд░рд╣ рдЧрдИ। рдЧ्рд░ाрдоीрдг рддрдеा рдиिрдо्рди рд╡рд░्рдЧ рдХी рд╕्рдд्рд░िрдпों рдХी рд╕рдорд╕्рдпाрдУं рд╕े рд░ूрдмрд░ू рд╣ोрдиे рд╡ाрд▓े рдоुрдЦ्рдп рд▓ेрдЦрдХ рдХे рд░ूрдк рдоें рдлрдгीрд╢्рд╡рд░ рдиाрде рд░ेрдгु рд╣рдоाрд░े рд╕ाрдордиे рдЖрддे рд╣ैं рдХ्рдпोंрдХि рдЙрд╕ рд╕рдордп рднाрд░рдд рдХी рдЖрдзी рд╕े рдЬ्рдпाрджा рдЖрдмाрджी рдЧाँрд╡ों рдоें рдмрд╕ी рдеी।  

рдоैрд▓ा рдЖंрдЪрд▓ рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдПрд╡ं рд╕्рдд्рд░ी рдЪрд░िрдд्рд░

рдоैрд▓ा рдЖंрдЪрд▓ рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рд╣рдо рдЬाрди рд╕рдХрддे рд╣ैं рдХि рдХिрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рд╕्рдд्рд░िрдпों рдХी рднाрд╡рдиाрдУं рдХे рд╕ाрде рдЦिрд▓рд╡ाрдб़ рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै рддрдеा рдЙрди्рд╣ें рдмрд╣рд▓ा-рдлुрд╕рд▓ाрдХрд░ рдкुрд░ुрд╖ рд╡рд░्рдЧ рдЕрдкрдиी рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддा рдХो рдкूрд░्рдг рдХрд░рддा рд╣ै। рдЧрд░ीрдмो  рдХी рд▓ाрдЪाрд░ी рд╕े рд▓ाрдн рдЙрдаा рдХрд░ рдЙрдирдХी рдмрд╣ू-рдмेрдЯिрдпों рдкрд░ рд╣ाрде рд╕ाрдл рдХрд░рдиे рд╡ाрд▓े рдмाрдмुрдУं рдХी рдоेрд░ीрдЧंрдЬ рдоें рдХोрдИ рдХрдоी рдирд╣ीं рд╣ै। рдлुрд▓िрдпा рдФрд░ рд╕рд╣рджेрд╡ рдоिрд╕рд░ рдХा рдПрдХ рдк्рд░рд╕ंрдЧ рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдоें рд╣ै। рдЗрд╕ी рдк्рд░рд╕ंрдЧ рдХो рд▓ेрдХрд░ рд░рдордЬूрджाрд╕ рдХी рд╕्рдд्рд░ी рдХрд╣рддी рд╣ै "рдЕрд░े рдлूрд▓िрдпा рдХी рдоाрдпे, рддुрдо рд▓ोрдЧों рдХो рди рддो рд▓ाрдЬ рд╣ै рдФрд░ рди рдзрд░рдо рдХрдм рддрдХ рдЬрд╡ाрди рдмेрдЯी рдХी рдХрдоाрдИ рдкрд░ рд▓ाрд▓ рдХिрдиाрд░ी рд╡ाрд▓ी рд╕ाрдб़ी рдЪрдордХाрдУрдЧी ? ... рдоाрдирддी рд╣ूँ рдХि рдЬрд╡ाрди рдмेрд╡ा рдмेрдЯी рджुрдзाрд░ू рдЧाрдп рдХे рдмрд░ाрдмрд░ рд╣ै। рдордЧрд░ рдЗрддрдиा рдордд рджूрд╣ो рдХि рджेрд╣ рдХा рдЦूрди рднी рд╕ूрдЦ рдЬाрдп। " 2 

рдпрд╣ рд╡ाрдХ्рдп рдХрдо рд╢рдм्рджों рдоें рд╣ी рддрдд्рдХाрд▓ीрди рд╕्рдд्рд░ी рдХे рдЬीрд╡рди рдХे рдпрдеाрд░्рде рдХो рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдХрд░рддा рд╣ै рдХि рдХिрд╕ рддрд░рд╣ рд╕्рдд्рд░ी рдХा рд╢ोрд╖рдг  рд╣ो рд░рд╣ा рдеा рдпрд╣ рд╢ोрд╖рдг рдХрд░рдиे рд╡ाрд▓ी рдХрд╣ीं рд╕्рд╡рдпं рд╕्рдд्рд░ी рдеी рддो, рдХрд╣ीं рдкुрд░ुрд╖। рдПрдХ рд╕्рдд्рд░ी рд╕्рд╡рдпं рдЕрдкрдиे рд╣ी рдШрд░ рдХे рднीрддрд░ рдЕрд╕ुрд░рдХ्рд╖िрдд рд╣ो рдЗрд╕рд╕े рдЬ्рдпाрджा рд╕्рдд्рд░ी рдХी рджрдпрдиीрдп рд╕्рдеिрддि рдХ्рдпा рд╣ो рд╕рдХрддी рд╣ै। рд╕्рдд्рд░िрдпों рдХी рджрд╢ा рдХो рджेрдЦрдиे рд╣ेрддु рдЙрди рдкंрдХ्рддिрдпों рдкрд░ рднी рдз्рдпाрди рджिрдпा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै рдЬो рд▓ेрдЦрдХ рдж्рд╡ाрд░ा рд╕्рд╡рдпं рд╕्рдд्рд░िрдпों рдХे рд╢рдм्рджों рдоें рд╕े рд╣ी рдк्рд░ेрд╖िрдд рдХी рдЧрдИ рд╣ै। рдЧाँрд╡ рдХी рд╕्рдд्рд░िрдпों рдХे рдЖрдкрд╕ी рдЭрдЧрдб़ों рдоें рдЕрдиैрддिрдХ рд╕ंрдмंрдзों рдХी рдЪрд░्рдЪा рдХрд░рддे рд╣ुрдП рдкूрд░े рдЧाँрд╡ рдХी рдкोрд▓ рдЦोрд▓ рджेрддी рд╣ै। "рдоुँрд╣ рд╕ंрднाрд▓рдХрд░ рдмाрдд рдХрд░ рдиेंрдЧрдб़ी рдмाрдд рдмिрдЧрдб़ рдЬाрдПрдЧी। рдЦрд▓ाрд╕ी рд╣рдоाрд░ा рдмрд╣рди рдмेрдЯा рд╣ै। рдмрд╣рди-рдмेрдЯा рд▓рдЧाрдХрд░ рдЧाрд▓ी рджेрддी рд╣ै ? рдЧाрд▓ी рд╣рдоाрд░े рджेрд╣ рдоें рдирд╣ीं рд▓рдЧेрдЧी। рддेрд░े рджेрд╣ рдоें рддो рд▓рдЧी рд╣ुрдИ рд╣ै। рдЕрдкрдиे рдЦाрд╕ рднрддीрдЬा рддेрддрд░ा рдХे рд╕ाрде рднाрдЧी рддू рдФрд░ рдЧाрд▓ी рджेрддी рд╣ै рд╣рдордХो ? рд╕рд░рдо рдирд╣ीं рдЖрддी рд╣ै рддुрдЭрдХो ! рдмेрд╕рд░рдоी, рдмेрд▓рдЬ्рдЬी! рднрд░ी рдкंрдЪाрдпрдд рдоें рдЬो рдкीрда рдкрд░ рдЭाрдбू рдХी рдоाрд░ рд▓рдЧी рдеी рд╕ो рднूрд▓ рдЧрдИ ? рдЧुрдЕрд░рдЯोрд▓ी рдХे рдХрд▓рд░ू рдХे рд╕ाрде рд░ाрдд-рднрд░ рднैंрд╕ рдкрд░ рд░рд╕рд▓ीрд▓्рд▓ा рдХрд░рддी рдеी рд╕ो рдирд╣ीं рдЬाрдирддा рд╣ै। рддूं рдмाрдд рдХрд░ेрдЧी рд╣рдорд╕े ?... рд░े рд╕िंрдШрд╡ा рдХी рд░рдЦेрд▓ी। рд╕िंрдзрд╡ा рдХे рдмрдЧाрди рдХा рдмंрдмै рдЖрдо рдХा рд╕्рд╡ाрдж рднूрд▓ рдЧрдИं। рддрд░рдмрди्рдиा рдоें рд░ाрдд-рд░ाрдд рднрд░ рд▓ुрдХाрдЪोрд░ी рдоैं рд╣ी рдЦेрд▓рддी рдеी рд░े ? рдХुрд░рдЖँрдЦा рдмрдЪ्рдЪा рдЬрдм рд╣ुрдЖ рдеा рддो рдХुрд░рдЖँрдЦा рд╕िंрдзрд╡ा рд╕े рдоुँрд╣ рджेрдЦौрди рдоें рдмाрдЫी рдоिрд▓ी рдеी, рд╕ो рдХौрди рдирд╣ीं рдЬाрдирддा।" 3

 рдлुрд▓िрдпा рд╕рд╣рджेрд╡ рдоिрд╢्рд░ рдХे рд╕ाрде, рддрд╣рд╕ीрд▓рджाрд░ рд╣рд░рдЧौрд░ी рдЕрдкрдиी рдоौрд╕ेрд░ी рдмрд╣рди рдХे рд╕ाрде। рдЗрддрдиा рд╣ी рдирд╣ीं рд╡िрдЪाрд░ рдХрд░рдиे рдпोрдЧ्рдп рдмाрдд рддो рдпрд╣ рд╣ै рдХि рдЧाँрд╡  рдХी рдзाрд░्рдоिрдХрддा рдХा рдк्рд░рдоुрдЦ рд╕्рдеाрди рдорда рднी рдЗрд╕рд╕े рдЕрдЫूрддा рдирд╣ीं рд╣ै। рдорда рдХा рдорд╣ंрдд рд╕ेрд╡ाрджाрд╕ рд▓рдЫрдоी рдкрд░ рдЕрдкрдиा рдЕрдзिрдХाрд░ рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рд╕рдордЭрддा рд╣ै рдЬैрд╕े рд╡рд╣ рд╕्рдд्рд░ी рдиा рд╣ोрдХрд░ рдХोрдИ рд╡рд╕्рддु рд╣ो। рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдоें рджिрдЦाрдпा рдЧрдпा рд╣ै рдХि рдЗрд╕рд╕े рдкрд╣рд▓े рд╡рд╕ुрдорддिрдпा рдХे рдорд╣ंрдд рдиे рд▓рдЫрдоी рдкрд░ рдЕрдзिрдХाрд░ рдЬрдоाрдиे рдХे рд▓िрдпे рдоुрдХрджрдоेрдмाрдЬी рдХी рдеी। рдЗрд╕ рдоुрдХрджрдоेрдмाрдЬी рдоें рд╕ेрд╡ाрджाрд╕ рдЬीрддे рдФрд░ рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдЕрдкрдиे рд╡рдХीрд▓ рд╕ाрд╣рдм рдХो рдЖрд╢्рд╡ाрд╕рди рджिрдпा рдеा "рд╡рдХीрд▓ рд╕ाрд╣рдм, рд▓рдЫрдоी рд╣рдоाрд░ी рдмेрдЯी рдХी рддрд░рд╣ рд╣ोрдЧी।"4 рдЗрд╕ी рд▓рдЫрдоी рдХे рд╕ाрде рдмुрдб्рдвे рдЧिрдж्рдз рдиे рд╕ंрдмंрдз рдЬोрдб़ рд▓िрдпा рд╣ै। рдкाрдардХ рдХे рдорди рдХो рдЖрдШाрдд рддो рддрдм рд▓рдЧрддा рд╣ै рдЬрдм рд╕्рд╡рдпं рд▓рдЫрдоी рд╕ेрд╡ाрджाрд╕ рдХो рдЕрдкрдиा рдоाрд▓िрдХ рд╕рдордЭ рдмैрдарддी рд╣ैं। рддрд╣рд╕ीрд▓рджाрд░ рдХी рдмेрдЯी рдХрдорд▓ी рд╡िрдирд╡्рдпाрд╣े рд╣ी рдбॉ. рдк्рд░рд╢ांрдд рдХे рдХे рдк्рд░рддि рдЖрдХрд░्рд╖िрдд рд╣ोрдХрд░ рдЙрд╕рдХे рдмрдЪ्рдЪे рдХी рдоाँ рдмрдирддी рд╣ै,  рдХाрд▓ीрдЪрд░рдг рднी рдоाрд╕्рдЯрд░рдиी рдоंрдЧрд▓ाрджेрд╡ी рдХे рд╕ाрде рдЕрдиैрддिрдХ рд░िрд╢्рддे  рдмрдиाрддा рд╣ै। 

рдХाрдо рд╕ंрдмंрдзों рдХा рдПрдХ рдХाрд░рдг рдЖрд░्рдеिрдХ рд╡िрд╡рд╢рддा рднी рд╣ो рд╕рдХрддा рд╣ै। рддрдеा рджूрд╕рд░ा рдХिंрддु рдоुрдЦ्рдп рдХाрд░рдг рд╢рд░ीрд░ рдХी рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддा рднी рд╣ै। рджोрдиों рдХे рд╣ी рдЙрджाрд╣рд░рдг рд╣рдо рдпрд╣ाँ рджेрдЦ рд╕рдХрддे рд╣ैं। рдлुрд▓िрдпा рдФрд░ рд╕рд╣рджेрд╡ рдоिрд╕рд░ рдХे рд╕ंрдмंрдз рдХा рдПрдХ рдХाрд░рдг рдкрд░िрд╡ाрд░ рдХी рдЖрд░्рдеिрдХ рд╡िрд╡рд╢рддा рднी рд╣ै। рдРрд╕े рд╕ंрдмंрдз рдЙрдЪ्рдЪ рдЬाрддि рдХे рдкुрд░ुрд╖ों рдФрд░ рдиिрдо्рди рдЬाрддि рдХी рд╕्рдд्рд░िрдпों рдХे рд╕ंрдмंрдз рдордЬрдмूрд░ी рдХे рдХाрд░рдг рд╕्рдеाрдкिрдд рд╣ुрдП рд╣ैं। рдЬрдмрдХि рдбॉ. рдк्рд░рд╢ांрдд рдФрд░ рдХрдорд▓ा рдХाрд▓ीрдЪрд░рдг рдФрд░ рдоंрдЧрд▓ा рджेрд╡ी рдХे рд╕ंрдмंрдз рдХी рдЬाँрдЪ-рдкрдб़рддाрд▓ рдХрд░рдиे рд╕े рд▓рдЧрддा рд╣ै рдХि рдЙрдирдХा рд╕ंрдмंрдз рд╢ाрд░ीрд░िрдХ рдЕрдиिрд╡ाрд░्рдп рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддाрдУं рдХे рдХाрд░рдг рд╕्рдеाрдкिрдд рд╣ुрдЖ рд╣ै।

рдпрд╣ाँ рд░ेрдгु рдиे рджिрдЦाрдиे рдХा рдк्рд░рдпрдд्рди рдХिрдпा рд╣ै рдХि рдоेрд░рдЧंрдЬ рдоें рдЬрд╣ाँ рдЬाрддिрдЧрдд рд╕्рддрд░ीрдХрд░рдг рдоें рдКँрдЪ-рдиीрдЪ рдХी рднाрд╡рдиा рдмрд╣ुрдд рдк्рд░рдмрд▓ рджिрдЦाрдИ рдкрдб़рддी рд╣ै, рд╡рд╣ी рд╕्рдд्рд░ी-рдкुрд░ुрд╖ рдХाрдо рд╕ंрдмंрдз рдоें рдпрд╣ рдЖрдб़े рдЖрддी рдирд╣ीं рджिрдЦрддी। рдпрд╣ рдЕрдкрдиे рдЖрдк рдоें рдпрдеाрд░्рде рдХे рдмрд╣ुрдд рд╣ी рдЕрдзिрдХ рдиिрдХрдЯ рд╣ै। 

рдк्рд░рд╢ांрдд рдФрд░ рдХрдорд▓ी рдХा рд╕ंрдмंрдз рдЕрдиैрддिрдХ рд╕ंрдмंрдз рд╕े рдЕрд▓рдЧ рдк्рд░рдХाрд░ рдХा рд╣ै। рдХोрдИ рднी рд╕्рдд्рд░ी рд╕िрд░्рдл рджेрд╣ рдирд╣ीं рд╣ै। рджेрд╣ рдХे рднीрддрд░ рдЕрдЪ्рдЫाрдИ рддрдеा рдмुрд░ाрдИ рдХी рдкрд╣рдЪाрди рдХрд░ рдЖрдХрд░्рд╖िрдд рд╣ोрдиे рд╡ाрд▓ा рдорди рднी рд╣ोрддा рд╣ै рдЬो рд╕्рд╡рдпं рд╕्рдд्рд░ी рдХो рдХिрд╕ी рдХे рдк्рд░рддि рдоोрд╣िрдд рдХрд░ рд╕рдХрддा рд╣ै। рдпрд╣ां рдпрд╣ рднाрд╡ рд╣рдоें рдХрдорд▓ा рдж्рд╡ाрд░ा рдк्рд░рд╢ांрдд рд╕े рдоोрд╣िрдд рд╣ोрддे рд╣ुрдП рджिрдЦाрдИ рджेрддा рд╣ै।  рддीрди рдЬрдЧрд╣ рдмाрдд рдЪрд▓рдиे рдХे рдмाрд╡рдЬूрдж рднी рдХрдорд▓ा рдХंрд╡ाрд░ी рд╣ै рдХ्рдпोंрдХि рдЙрд╕рдХा рд░िрд╢्рддा рдХрд╣ीं рддрдп рдирд╣ीं рд╣ुрдЖ।  рд╣िрд╕्рдЯीрд░िрдпाрдЧ्рд░рд╕्рдд рдХрдорд▓ी рдХा рдЗрд▓ाрдЬ рдХрд░рдиे рдХे рдХाрд░рдг рдХрдорд▓ी рдбॉ. рдк्рд░рд╢ांрдд рдХे рдк्рд░рддि рдЖрдХрд░्рд╖िрдд рд╣ोрддी рд╣ै। рднрдЙрдЬिрдпा рдХा рдЧीрдд рд╕ुрдирдХрд░ рд╡рд╣ рдмेрдЪैрди рд╣ो рдЙрдарддी рд╣ै। рдбॉ. рдк्рд░рд╢ांрдд рдХे рдЖрдиे рдкрд░ рдХрдорд▓ा рдЧрд╣рд░ा рдЖрдХрд░्рд╖рдг рдЕрдиुрднрд╡ рдХрд░рдиे рд▓рдЧрддी рд╣ै। рдбॉ. рдк्рд░рд╢ांрдд рднी рд╢ाрд╕्рдд्рд░ рдХी рдЬрдб़рддा рдоें рдмंрдзे рд╣ुрдП рдорди рдХो рд╕рдоाрдЬ рдЬीрд╡рди рдХो рд╕рдордЭрдиे рдХे рд▓िрдП рдоाрдирд╡ीрдп рд╕ंрдмंрдзों рдХे рд╡िрд╡िрдз рдХ्рд╖ेрдд्рд░ों рдоें рд╡िрдЪрд░рдиे рдХा рдЕрд╡рд╕рд░ рдк्рд░рджाрди рдХрд░рддा рд╣ै рдФрд░ рдк्рд░рд╢ांрдд рднी рдХрдорд▓ा рдХी рдУрд░ рдЖрдХрд░्рд╖рдг рдХा рдЕрдиुрднрд╡ рдХрд░рддा рд╣ै рдЗрд╕рд▓िрдП рджोрдиों рдХे рдмीрдЪ рд╕ंрдмंрдз рдХाрдпрдо рд╣ोрддा рд╣ै। рдЧाँрд╡ рд╡ाрд▓े рдФрд░ рдХрдорд▓ी рдХे рдкрд░िрд╡ाрд░ рд╡ाрд▓े рдЗрд╕ рд╕ंрдмंрдз рдХो рдмिрдиा рдХाрдиा-рдлूрд╕ी рдХिрдП рд╕्рд╡ीрдХाрд░ рдХрд░ рд▓ेрддे рд╣ैं। рдЕंрдд рдоें рдХрдорд▓ी рдк्рд░рд╢ांрдд рдХे рдмрдЪ्рдЪे рдХी рдоाँ рдмрдирдиे рдХे рдмाрдж, рдк्рд░рд╢ांрдд рдж्рд╡ाрд░ा рд╕्рд╡ीрдХृрдд рд╣ोрдиे рдкрд░ рдоेрд░ीрдЧँрдЬ рдХे рд▓ोрдЧ рдЕрд╡рд╢्рдп рдХрд╣рддे рд╣ैं- "рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬी рдлैрд╢рди рд╡ाрд▓ों рдХा рд╕ाрдд рдЦूрди рдоाрдл рд╣ैं।” 5

рдЗрд╕ рддрд░рд╣ рд╣рдо рджेрдЦрддे рд╣ैं рдХि рд░ेрдгु рдХे рдЙрдкрди्рдпाрд╕ों рдоें рдЧ्рд░ाрдоीрдг рд╕्рдд्рд░ी рдХा рдЬो рд╕्рд╡рд░ूрдк рд╣рдоाрд░े рд╕ाрдордиे рдЖрддा рд╣ै। рд╡рд╣ рдЧ्рд░ाрдоीрдг рджिрдирдЪрд░्рдпा рдХा рд╣िрд╕्рд╕ा рдмрдирдХрд░ рдЖрддा рд╣ै। рд╡рд╣ां рд╣рдоें рдХрд╣ीं рднी рдЕрдзिрдХाрд░ों рдХे рдк्рд░рддि рдХोрдИ рд╕рдЬрдЧрддा рдирд╣ीं рджिрдЦाрдИ рджेрддी। рд╡рд╣ाँ рд╕्рдд्рд░ी рд╕िрд░्рдл рдПрдХ рд╣ी рднाрд╡ рдХो рд▓िрдП рд╣ुрдП рджिрдЦрддी рд╣ै рд╡рд╣ рд╣ै рджेрд╣ рддрдеा рдорди рдХा рднाрд╡। рд░ेрдгु рдХे рдЙрдкрди्рдпाрд╕ों рдХो рдкрдв़рдиे рдХे рдмाрдж рдкрддा рдЪрд▓рддा рд╣ै рдХि рдЧाँрд╡  рдоें  рд╕िрд░्рдл рдПрдХ рдЬीрд╡рди рд╕ाрдеी рдоिрд▓ рдЬाрдиा рд╣ी рд╕्рдд्рд░ी рдЬीрд╡рди рдХी рдкूрд░्рдгрддा рдХा рдкрд░िрдЪाрдпрдХ рд╣ै। рдЗрд╕рдХे рдЕрддिрд░िрдХ्рдд рдЙрдирдоें рдирд╡ीрдирддा рдХी рдХोрдИ рдЙрдоंрдЧ рдЦोрдЬрдиा, рдЕрдзिрдХाрд░ों рдХे рдк्рд░рддि рд╕рдЬрдЧ рд╣ोрдиा, рд╢ोрд╖рдг рдХे рд╡िрд░ोрдз рдоें рдЖрд╡ाрдЬ рдЙрдаाрдиा, рд╕рднी рдиाрдоुрдордХिрди рдЪीрдЬें рд╣ैं।

рдЧाँрд╡ों рдоें рд╕्рдд्рд░िрдпों рдХी рд╕рдорд╕्рдпाрдПँ рд╢рд╣рд░ी рд╕्рдд्рд░ी рд╕े рдЕрдзिрдХ рдЬрдЯिрд▓ рд╣ोрддी рд╣ैं। рдЬрдЯिрд▓ рдЗрди рдЕрд░्рдеों рдоें рдХि рд╡े рдЕрдкрдиे рдЕрдзिрдХाрд░ों рдХे рдк्рд░рддि рд╕рдЪेрдд рдирд╣ीं рд╣ोрддी рдФрд░ рдкрд░рдо्рдкрд░ाрдУं рдХो рдЬ्рдпों рдХा рдд्рдпों рдмिрдиा рдЪिंрддрди рдХे рдЕрдкрдиा рд▓ेрддी рд╣ै рдЗрд╕ीрд▓िрдП рд╡े рд╢ोрд╖рдг рдХो рдЕрдкрдиी рдиिрдпрддि рдоाрдирдХрд░ рдЙрд╕рдоें рдкिрд╕рддी рд░рд╣рддी рд╣ै। рдЗрд╕ी рдХाрд░рдг рдЕрдзिрдХрддрд░ рдЧ्рд░ाрдоीрдг рд╕्рдд्рд░िрдпाँ рдоुрдХ्рддि рдХी рдХाрдордиा рднी рдирд╣ीं рдХрд░рддी। рдЗрд╕рдХा рдк्рд░рдоुрдЦ рдХाрд░рдг рд╢िрдХ्рд╖ा рдХा рдЕрднाрд╡ рдФрд░ рдЬ्рдЮाрди-рд╡िрдЬ्рдЮाрди рд╕े рд╕рдо्рдкрд░्рдХрд╣ीрдирддा рд╣ै। рд░ेрдгु рдиे рдЗрд╕ рджौрд░ рдХे рд╕्рдд्рд░ी рд╡िрд╖рдпрдХ рдорддों рд╕े рднिрди्рди рдЕрдкрдиी рд╕्рд╡рддрди्рдд्рд░ рд╕्рдд्рд░ी-рджृрд╖्рдЯि рдХा рдкрд░िрдЪрдп рджिрдпा। рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдоुрдЦ्рдпрддः рдЧ्рд░ाрдоीрдг рдиिрдо्рдирд╡рд░्рдЧीрдп рд╕्рдд्рд░ी рдХो рдЕрдкрдиे рдЙрдкрди्рдпाрд╕ों рдоें рд╡िрд╢ेрд╖ рд╕्рдеाрди рджिрдпा। рдпрд╣ी рдЙрдирдХा рдорд╣рдд्рд╡ рд╣ै рдФрд░ рдЗрди्рд╣ीं рдоुрдж्рджों рдкрд░ рд░ेрдгु рдк्рд░ाрд╕ंрдЧिрдХ рднी рд╣ैं।


рд╕ंрджрд░्рдн рдЧ्рд░ंрде
1. рдЖрд▓ोрдЪрдиा рдХी рд╕ाрдоाрдЬिрдХрддा, рдкृрд╖्рда рд╕ंрдЦ्рдпा 253, рд╡ाрдгी рдк्рд░рдХाрд╢рди, рджिрд▓्рд▓ी, 2005
2. рдоैрд▓ा рдЖंрдЪрд▓, рдлрдгीрд╢्рд╡рд░ рдиाрде рд░ेрдгु,рдкृрд╖्рда рд╕ंрдЦ्рдпा 59
3. рд╡рд╣ी, рдкृрд╖्рда рд╕ंрдЦ्рдпा 59
4. рд╡рд╣ी, рдкृрд╖्рда рд╕ंрдЦ्рдпा 26
5. рд╡рд╣ी, рдкृрд╖्рда рд╕ंрдЦ्рдпा 301

No comments :

Post a Comment

We welcome your comments related to the article and the topic being discussed. We expect the comments to be courteous, and respectful of the author and other commenters. Setu reserves the right to moderate, remove or reject comments that contain foul language, insult, hatred, personal information or indicate bad intention. The views expressed in comments reflect those of the commenter, not the official views of the Setu editorial board. рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рд░рдЪрдиा рд╕े рд╕рдо्рдмंрдзिрдд рд╢ाрд▓ीрди рд╕рдо्рд╡ाрдж рдХा рд╕्рд╡ाрдЧрдд рд╣ै।