рдкाрда्рдпрдХ्рд░рдо рдоें рднाрд╖ा рдФрд░ рдЙрд╕рдХी рднूрдоिрдХा: рдПрдХ рд╡िрдЪाрд░рдкрд░рдХ рд╡िрд╢्рд▓ेрд╖рдг

рдЖрдирди्рдж рджाрд╕

рдЖрдирди्рдж рджाрд╕


               рднाрд╖ा рдХाрд░्рдпाрдд्рдордХ рд╣ोрддी рд╣ै। рдпрд╣ рдоाрдирд╡ рдЬीрд╡рди рдоें рдорд╣рдд्рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рднूрдоिрдХा рдиिрднाрддी рд╣ै। рдпрд╣ рджूрд╕рд░ों рдкрд░ рдк्рд░рднाрд╡ рдбाрд▓рдиे, рдЕрдкрдиी рдмाрдд рдмрддाрдиे, рд╕ूрдЪрдиा рджेрдиे, рдк्рд░рд╢्рди рдкूрдЫрдиे, рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдмрддाрдиे рдФрд░ рдХрд╣ाрдиिрдпाँ рд╕ुрдиाрдиे рдоें рдХाрдо рдЖрддी рд╣ै। рдпрд╣ рд╕рдоाрдЬ рдоें рд╕ंрдмंрдзों рдХो рдмрдиाрдиे рдФрд░ рдЙрди्рд╣ें рдХाрдпрдо рд░рдЦрдиे рдоें рд╕рд╣ाрдпрдХ рд╣ोрддी рд╣ै। рднाрд╖ा рдХा рдоुрдЦ्рдп рдХाрд░्рдп рд╕рдо्рдк्рд░ेрд╖рдг рдХрд░рдиा рд╣ै рд▓ेрдХिрди рдпрд╣ рдЪिंрддрди-рдордирди рдХрд░рдиे, рд╕ीрдЦрдиे-рд╕िрдЦाрдиे рддрдеा рд╡िрдЪाрд░-рд╡िрдорд░्рд╢ рдХрд░рдиे рдХा рдПрдХ рдк्рд░рдоुрдЦ рдоाрдз्рдпрдо рднी рд╣ै। рд╡िрдж्рдпाрд▓рдпी рд╢िрдХ्рд╖ा рдоें рднाрд╖ा рдХा рдорд╣рдд्рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рд╕्рдеाрди рд╣ै। рдк्рд░ाрдердоिрдХ рд╕्рддрд░ рд╕े рд▓ेрдХрд░ рд╕ेрдХेंрдбрд░ी рд╡ рд╕ीрдиिрдпрд░ рд╕ेрдХेंрдбрд░ी рд╕्рддрд░ рддрдХ рдЫाрдд्рд░/рдЫाрдд्рд░ाрдПँ рднाрд╖ा рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рдФрдкрдЪाрд░िрдХ рдЕрдиुрджेрд╢рди рдк्рд░ाрдк्рдд рдХрд░рддे рд╣ैं, рдЗрд╕рд╕े рдкрд╣рд▓े рд╡े рдШрд░ рдоें рдоूрд▓рдд: рдЕрдиौрдкрдЪाрд░िрдХ рд░ूрдк рд╕े рднाрд╖ा рд╕ीрдЦрддे рд╣ैं। рдЪूँрдХि рдЫाрдд्рд░/рдЫाрдд्рд░ाрдПँ рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп рдоें рдЕрди्рдп рд╕рднी рд╡िрд╖рдпों рдХो рднाрд╖ा рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рднाрд╖ा рд╕ीрдЦрддे рд╣ैं, рдЕрддः рднाрд╖ा рдоें рдФрдкрдЪाрд░िрдХ рдЕрдиुрджेрд╢рди рдкाрда्рдпрдХ्рд░рдо рдХे рдЕрди्рдп рдХ्рд╖ेрдд्рд░ों рдХे рдЕрдзिрдЧрдо рдоें рд╕рд╣ाрдпрддा рдк्рд░рджाрди рдХрд░рддी рд╣ै। рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп рдХे рд╕рд╣ рдкाрда्рдпрдХ्рд░рдо рдЧрддिрд╡िрдзिрдпों рдЕрдерд╡ा рдЕрди्рдп рд╡िрд╖рдпों рдХो рд╕ीрдЦрдиे рдоें рднी рднाрд╖ा рд╡िрд╢ेрд╖ рдорджрдж рдХрд░рддी рд╣ै, рд╕ाрде рд╣ी рдпрд╣ рдЖрдд्рдоाрднिрд╡्рдпрдХ्рддि рдоें рднी рдЫाрдд्рд░/рдЫाрдд्рд░ाрдУं рдХी рд╕рд╣ाрдпрддा рдХрд░рддी рд╣ै, рдЬिрд╕рд╕े рдЙрдирдХे рдЖрдд्рдорд╡िрд╢्рд╡ाрд╕ рдоें рд╡ृрдж्рдзि рд╣ोрддी рд╣ै। рдкाрда्рдпрдХ्рд░рдо рдХे рддрд╣рдд рднाрд╖ा (Language Across the Curriculum) рдХी рдЕрд╡рдзाрд░рдгा рдХी рд╢ुрд░ुрдЖрдд рд╢िрдХ्рд╖ाрд╢ाрд╕्рдд्рд░, рднाрд╖ा рд╡िрдЬ्рдЮाрди рддрдеा рд╕ाрдоाрдЬिрдХ-рдордиोрд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ рдЕрдз्рдпрдпрди рдЖрджि рдХ्рд╖ेрдд्рд░ों рдоें рд╣ुрдП рдЕрдиुрд╕ंрдзाрдиों рд╕े рд╣ुрдЖ рд╣ै। рдбॉ. рдкрд╡рди рдХुрдоाрд░ рдпाрджрд╡ рдоाрдирддे рд╣ैं –  ‘‘рд╕рдо्рдкूрд░्рдг рднाрд╖ा рдХी рдЕрд╡рдзाрд░рдгा рдмрдЪ्рдЪों рдХे рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХो рдкूрд░े рдкाрда्рдпрдХ्рд░рдо рдХे рд╕ाрде рд╕ंрдпुрдХ्рдд рдХрд░рдиे рдкрд░ рдЖрдзाрд░िрдд рднी рд╣ै। рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдмрдЪ्рдЪों рдХो рдПрдХ рдРрд╕ा рдоाрдз्рдпрдо рд╣ै рдЬिрд╕рдХे рдж्рд╡ाрд░ा рд╡े рдк्рд░ाрдердоिрдХ рд╕्рддрд░ рдХे рд╕рдо्рдкूрд░्рдг рдкाрда्рдпрдХ्рд░рдо рдХे рд╡िрд╖рдпों рдХा рдЬ्рдЮाрди рдк्рд░ाрдк्рдд рдХрд░ рд╕рдХрддे рд╣ैं। рдмрдЪ्рдЪों рдХो рдЙрдирдХी рдпोрдЧ्рдпрддाрдУं рдФрд░ рд░ुрдЪिрдпों рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХो рдкреЭрдиे рдХा рдоौрдХा рджिрдпा рдЬाрддा рд╣ै। рд╕рднी рдмрдЪ्рдЪों рдХो рдкреЭрдиे рдХी рд╕्рд╡рддंрдд्рд░рддा рджी рдЬाрддी рд╣ै рдЬिрд╕рд╕े рд▓ंрдмे рд╕рдордп рдоें рдЬाрдХрд░ рд╕рдо्рдкूрд░्рдг рднाрд╖ा рдЙрдирдХी рд╕ृрдЬрдиाрдд्рдордХ рдФрд░ рдЖрд▓ोрдЪрдиाрдд्рдордХ рдЪिंрддрди рдХो рд╡िрдХрд╕िрдд рдХрд░рддी рд╣ै।’’1  рдкाрда्рдпрдХ्рд░рдо рдХे рддрд╣рдд рднाрд╖ा рд╡िрд╖рдп рдХे рдиाрдо рд╕े рд╣ी рд╕्рдкрд╖्рдЯ рд╣ोрддा рд╣ै рдХि рдЗрд╕рдоें рдРрд╕ी рднाрд╖ा рдХी рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддा рдк्рд░рддिрдкाрджिрдд рдХी рдЧрдИ рд╣ै рдЬो рд╡िрднिрди्рди рдкाрда्рдпрдХ्рд░рдо рд╕े рдЕрд▓рдЧ рд╣ै। рдпрд╣ рдПрдХ рдЙрдкाрдЧрдо рд╣ै рдЬो рддीрди рд╢рдм्рджों рд╕े рдоिрд▓рдХрд░ рдмрдиा рд╣ै। рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд рдЪिрдд्рд░ों рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рд╕рдордЭ рд╕рдХрддे рд╣ैं -

рдкाрда्рдпрдХ्рд░рдо рдХे рддрд╣рдд рднाрд╖ा рдХी рдЕрд╡рдзाрд░рдгा рд╕े рдЕрднिрдк्рд░ाрдп рд╣ै рд╕्рдХूрд▓ рдХे рд╕рднी рд╡िрд╖рдпों рдХो рднाрд╖ा рдХे рд╡िрд╖рдп рдХे рд░ूрдк рдоें рдкрдв़ाрдиा। рд╡िрд╖рдп рдХे рдиाрдо рд╕े рд╣ी рд╕्рдкрд╖्рдЯ рд╣ै рдХि рдЗрд╕рдоें рдРрд╕ी рднाрд╖ा рдХी рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддा рдк्рд░рддिрдкाрджिрдд рдХी рдЧрдИ рд╣ै рдЬो рд╡िрднिрди्рди рдкाрда्рдпрдХ्рд░рдо рд╕े рдЕрд▓рдЧ рд╣ै। рдкाрда्рдпрдХ्рд░рдо рдХे рддрд╣рдд рднाрд╖ा рдПрдХ рдк्рд░рдХाрд░ рдХा рдкाрда्рдпрдХ्рд░рдо рдЙрдкाрдЧрдо рд╣ै рдЬो рд╕рдо्рдкूрд░्рдг рдкाрда्рдпрдХ्рд░рдо рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рднाрд╖ा рдХे рд╡िрдХाрд╕ рдкрд░ рдмрд▓ рджेрддी рд╣ै। рдкाрда्рдпрдХ्рд░рдо рдХे рддрд╣рдд рднाрд╖ा рдХे рдЕंрддрд░्рдЧрдд рднाрд╖ा рдХा рд╡िрдХाрд╕ рдХेрд╡рд▓ рднाрд╖ा рд╢िрдХ्рд╖рдХ рдХा рд╣ी рдХाрд░्рдп рдирд╣ीं рд╣ै рдмрд▓्рдХि рд╕рднी рд╡िрд╖рдпों рдХे рд╢िрдХ्рд╖рдХों рдХा рдХाрд░्рдп рд╣ै рдХ्рдпोंрдХि рднाрд╖ा рд╣ी рд╕рднी рд╡िрд╖рдпों рдХे рдЬ्рдЮाрди рдХा рдоाрдз्рдпрдо рд╣ै। рдбॉ. рд▓рддा рдЕрдЧ्рд░рд╡ाрд▓ рд▓िрдЦрддीं рд╣ैं ‘‘ рднाрд╖ा рд╢िрдХ्рд╖рдг рдХो рдХेрд╡рд▓ рднाрд╖ा рдХी рдХрдХ्рд╖ा рддрдХ рд╕ीрдоिрдд рдирд╣ीं рд╕рдордЭрдиा рдЪाрд╣िрдП। рдЗрддिрд╣ाрд╕, рднूрдЧोрд▓, рд╡िрдЬ्рдЮाрди, рдЧрдгिрдд рдЖрджि рд╡िрд╖рдпों рдХो рднी рднाрд╖ा рд╕े рдЬोреЬрдХрд░ рджेрдЦा рдЬाрдиा рдЪाрд╣िрдП। рдХ्рдпोंрдХि рдЪाрд╣े рдХोрдИ рд╡िрд╖рдп рд╣ो рд╕рд░्рд╡рдк्рд░рдердо рдЙрд╕рдХी рдЕрднिрд╡्рдпрдХ्рддि рдХा рдоाрдз्рдпрдо рд╣ोрддी рд╣ै рднाрд╖ा। рдРрд╕े рдоें рдЙрд╕рдХी рдЕрд╡рдзाрд░рдгा рдХो рд╕ीрдЦрдиा, рд╢рдм्рджाрд╡рд▓ी рдХो рдЬाрдирдиा, рд╡िрд╖рдп-рд╡рд╕्рддु рдХा рдЕрдз्рдпрдпрди рдордирди рдХрд░рддे рд╣ुрдП рдЙрд╕рдХी рд╕рдоीрдХ्рд╖ा рдХрд░рдиा, рдкрд░рд╕्рдкрд░ рдЪрд░्рдЪा рдХрд░рддे рд╣ुрдП рд╕ंрд╡ाрдж рд╢ैрд▓ी рдХा рдк्рд░рдпोрдЧ рдХрд░рдиा, рд╡िрднिрди्рди рдкрдд्рд░-рдкрдд्рд░िрдХा, рдЗंрдЯрд░рдиेрдЯ рдЖрджि рдоें рд╡िрд╖рдп рд╕े рд╕ंрдмрди्рдзिрдд рдЬाрдирдХाрд░ी рдПрдХрдд्рд░ рдХрд░рдиा। рднाрд╖ा рд╢िрдХ्рд╖рдг рдХा рд╣ी рддो рдЕंрдЧ рд╣ै’’2 рдкाрда्рдпрдХ्рд░рдо рдХे рддрд╣рдд рднाрд╖ा рдЬ्рдЮाрди-рд╡िрдЬ्рдЮाрди, рд╡ाрдгिрдЬ्рдп, рдЯेрдХ्рдиोрд▓ॉрдЬी, рдХрд▓ा, рдЗрддिрд╣ाрд╕, рднूрдЧोрд▓, рднाрд╖ा рдХे рдиिрд░्рдзाрд░िрдд рдкाрда्рдпрдХ्рд░рдо рд╕े рдЕрд▓рдЧ рдРрд╕ी рдЕрдз्рдпрдпрди-рдЕрдз्рдпाрдкрди рдХी рднाрд╖ा рд╣ै, рдЬिрд╕рдХी рдЬाрдирдХाрд░ी рд╕рднी рд╡िрд╖рдпों рдХे рд╢िрдХ्рд╖рдХों рдХो рд╣ोрдиा рдмрд╣ुрдд рдЬрд░ूрд░ी рд╣ोрддा рд╣ै। рдкाрда्рдпрдХ्рд░рдо рдХे рддрд╣рдд рднाрд╖ा рдХा рдк्рд░рдпोрдЧ рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп рдХे рд╕рдордп рдХे рджौрд░ाрди рднाрд╖ा рдХी рдХрдХ्рд╖ा рдХे рд╕ाрде рджूрд╕рд░े рд╡िрд╖рдпों рдХी рдХрдХ्рд╖ा рдоें рднी рд╕ंрдмंрдзिрдд рд╡िрд╖рдпों рдХी рднाрд╖ा рд╕ीрдЦाрдиा рд╣ोрддा рд╣ै। рдкाрда्рдпрдХ्рд░рдо рдХे рддрд╣рдд рднाрд╖ा рд╢िрдХ्рд╖рдХ рдХे рд╢िрдХ्рд╖рдг рддрдеा рд╡िрдж्рдпाрд░्рдеी рдХे рдЕрдзिрдЧрдо рд╕े рд╕ंрдмंрдзिрдд рднाрд╖ा рд╣ोрдиे рдХे рд╕ाрде-рд╕ाрде рдкाрда्рдпрдХ्рд░рдо, рдкाрда्рдпрд╕рд╣рдЧाрдоी рд╡ рдкाрда्рдпрдХ्рд░рдоेрдд्рддрд░ рднाрд╖ा рд╣ै। рд╡ाрд╕्рддрд╡ рдоें рд╕рднी рд╡िрд╖рдпों рдХे рдЬ्рдЮाрди рдк्рд░ाрдк्рддि рдоें рднाрд╖ा рдХा рдЬ्рдЮाрди рднी рдк्рд░ाрдк्рдд рд╣ोрддा рд╣ै। рдпрд╣ рд╕рдордЭрдиे рдХी рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддा рд╣ै рдХि рднाрд╖ा рдХी рд╢िрдХ्рд╖ा рдХेрд╡рд▓ рднाрд╖ा рдХी рдХрдХ्рд╖ा рддрдХ рд╕ीрдоिрдд рдирд╣ीं рд╣ै। рд╕рднी рдЕрдз्рдпाрдкрдХों рдХो рдкाрда्рдпрдХ्рд░рдо рдХे рддрд╣рдд рднाрд╖ा рдЬ्рдЮाрди рдХी рдЗрд╕ рдирдпी рддрдХрдиीрдХ рдХे рдорд╣рдд्рд╡ рдХो рд╕рдордЭрдиा рдЬрд░ूрд░ी рд╣ै। рдбॉ. рдЙрд╖ा рд╕िंрдЧрд▓ рд╡ рдЕंрдЬू рдХे рд╢рдм्рджों рдоें –  ‘‘рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп рдХे рд╕рдордп рдХे рджौрд░ाрди рднाрд╖ा рдХी рдХрдХ्рд╖ा рдХे рд╕ाрде рджूрд╕рд░े рд╡िрд╖рдпों рдХी рдХрдХ्рд╖ा рдоें рднी рднाрд╖ा рд╕ीрдЦрдиा рд╣ोрддा рд╣ै। рдпрд╣ рдкाрда्рдпрдХ्рд░рдо рдХो рд╕рдоृрдж्рдз рдмрдиाрддा рд╣ै рдЬो рдЫाрдд्рд░ों рдХो рднाрд╖ाрдЧрдд рдХुрд╢рд▓рддाрдУं рдХे рдк्рд░рдпोрдЧ рдХा рдЕрд╡рд╕рд░ рднाрд╖рдХрдХ्рд╖ा рдХे рдЕрд▓ाрд╡ा рдЕрди्рдп рд╡िрд╖рдпों рдоें рднी рдк्рд░рджाрди рдХрд░рддा рд╣ै। рдПрд▓.рдП.рд╕ी. рдПрдХ рдк्рд░рджाрди рдХрд░рддा рд╣ै рдЬो рдЫाрдд्рд░ों рдХो рднाрд╖ा рдХौрд╢рд▓ рдХा рдк्рд░рдпोрдЧ рди рдХेрд╡рд▓ рдкрд░ंрдкрд░ाрдЧрдд рд░ूрдк рд╕े рдХेрд╡рд▓ рднाрд╖ा рд╕ीрдЦрдиे рдоें рд╣ी рдирд╣ीं рдмрд▓्рдХि рд╢ैрдХ्рд╖िрдХ рд╡ рд╡्рдпाрд╡рд╕ाрдпिрдХ рд╡िрд╖рдпों рдХे рдж्рд╡ाрд░ा рднी рднाрд╖ा рдкाрда्рдпрдХ्рд░рдо рдХी рд╢рдм्рджाрд╡рд▓ी, рд╕ंрдк्рд░рдд्рдп рд╕िрдЦाрддा рд╣ै।’’3 рдЕрдз्рдпाрдкрдХों рдХा рдЪाрд╣िрдП рдХि рдЫाрдд्рд░ों рдХा рд╡िрдХाрд╕ рдХрд░рдиे рдХे рд╕ाрде рднाрд╖ा рдХा рднी рд╡िрдХाрд╕ рдХрд░ें। рдкाрда्рдпрдХ्рд░рдо рдХे рддрд╣рдд рднाрд╖ा рдкाрда्рдпрдХ्рд░рдо рдХो рд╕рдоृрдж्рдз рдФрд░ рд╢рдХ्рддिрд╢ाрд▓ी рдмрдиाрдиे рдХा рдХाрд░्рдп рдХрд░рддी рд╣ै, рдЬो рдЫाрдд्рд░/рдЫाрдд्рд░ाрдУं рдХो рднाрд╖ाрдЧрдд рдХुрд╢рд▓рддाрдУं рдХे рдк्рд░рдпोрдЧ рдХा рдЕрд╡рд╕рд░ рднाрд╖ा рдХрдХ्рд╖ा рдХे рдЕрд▓ाрд╡ा рдЕрди्рдп рд╡िрд╖рдпों рдоें рднी рдк्рд░рджाрди рдХрд░рддी рд╣ै। рдкाрда्рдпрдХ्рд░рдо рдХे рддрд╣рдд рднाрд╖ा рдоाрд░्рдЧрджрд░्рд╢рди рдХрд░рдиे рдХे рд╕ाрде рдк्рд░ेрд░рдгा рджेрдиे рдХा рднी рдХाрд░्рдп рдХрд░рддी рд╣ै। рдкाрда्рдпрдХ्рд░рдо рдХे рддрд╣рдд рднाрд╖ा рдХेрд╡рд▓ рдкрд░рдо्рдкрд░ाрдЧрдд рд░ूрдк рд╕े рднाрд╖ा рд╕ीрдЦрдиे рдХे рд▓िрдП рдк्рд░ोрдд्рд╕ाрд╣िрдд рдирд╣ीं рдХрд░рддी рд╣ै рдмрд▓्рдХि рд╢ैрдХ्рд╖िрдХ рд╡ рд╡्рдпाрд╡рд╕ाрдпिрдХ рд╡िрд╖рдпों рдХे рдж्рд╡ाрд░ा рднी рднाрд╖ा рдкाрда्рдпрдХ्рд░рдо рдХी рд╢рдм्рджाрд╡рд▓ी, рд╕рдо्рдк्рд░рдд्рдп рд╕ीрдЦрдиे рдХे рд▓िрдП рдк्рд░ोрдд्рд╕ाрд╣िрдд рдХрд░рддी рд╣ै।

                 1970 рдФрд░ 1980 рдХे рджрд╢рдХ рдХे рджौрд░ाрди, рд╢िрдХ्рд╖рдг рд▓ेрдЦрди рдХे рд▓िрдП рдирдП рджृрд╖्рдЯिрдХोрдг рдЙрднрд░े, рдХ्рдпोंрдХि рд╢िрдХ्рд╖рдХों рдиे рдорд╣рд╕ूрд╕ рдХिрдпा рдХि рдк्рд░рднाрд╡ी рд╣ोрдиे рдХे рд▓िрдП, рд▓ेрдЦрди рдХा рдПрдХ рдЯुрдХрдб़ा рдПрдХ рд╡िрд╢िрд╖्рдЯ рдЙрдж्рджेрд╢्рдп рдФрд░ рджрд░्рд╢рдХों рдХे рдЕрдиुрд░ूрдк рд╣ोрдиा рдЪाрд╣िрдП। рдЗрдирдоें рд╕े рдк्рд░рдоुрдЦ рдЕрдоेрд░िрдХी-рдм्рд░िрдЯिрд╢ рдЖрдзाрд░िрдд рдЖंрджोрд▓рди рдеा рдЬिрд╕े рдкाрда्рдпрдЪрд░्рдпा рдХे рддрд╣рдд рд▓ेрдЦрди рдХे рд░ूрдк рдоें рдЬाрдиा рдЬाрдиे рд▓рдЧा। рдпрд╣ рджृрд╖्рдЯिрдХोрдг рдЗрд╕ рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рдЯिрдХा рд╣ै рдХि рд╕рднी рд╢िрдХ्рд╖рдХ, рди рдХि рдХेрд╡рд▓ рднाрд╖ा рдХрд▓ा рд╢िрдХ्рд╖рдХ, рд▓ेрдЦрди рдХे рд╢िрдХ्рд╖рдХ рд╣ोрдиे рдЪाрд╣िрдП। рд╕ाрдХ्рд╖рд░рддा рдФрд░ рд╕ाрдордЧ्рд░ी рдЬ्рдЮाрди рдХे рдмीрдЪ рдЕрд▓рдЧाрд╡ рдХो рдХрдо рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рдбिрдЬ़ाрдЗрди рдХिрдпा рдЧрдпा, рдпрд╣ рджृрд╖्рдЯिрдХोрдг рд▓ेрдЦрди рдФрд░ рд╕ंрдЬ्рдЮाрдиाрдд्рдордХ рд╡िрдХाрд╕ рдХे рдмीрдЪ рд╕ंрдмंрдз рдкрд░ рдЬोрд░ рджेрддा рд╣ै, рдЫाрдд्рд░ों рдХो рдЙрдж्рджेрд╢्рдп рдФрд░ рдЕрдиुрд╢ाрд╕рди рдХे рд▓िрдП рд╡िрд╢िрд╖्рдЯ рд╡िрднिрди्рди рд╢ैрд▓िрдпों рдоें рд▓िрдЦрдиा рд╕िрдЦाрддा рд╣ै। рд╕рдмрд╕े рдкрд╣рд▓े рдпू.рдХे. рдХे рд╢िрдХ्рд╖ा рдоंрдд्рд░ाрд▓рдп рдиे рдмुрд▓ॉрдХ рд░िрдкोрд░्рдЯ (1975) рдХो рдЕрдиुрд╕рд░рдг рдХрд░рддे рд╣ुрдП рдм्рд░िрдЯेрди рдХे рд╕्рдХूрд▓ों рдХी рднाрд╖ा рдиीрддिрдпों рдХे рд╕ाрде рднाрд╖ा рдХो рдкाрда्рдпрдХ्рд░рдо рдХे рддрд╣рдд рднाрд╖ा рд╕े рдЬोрдб़рдиे рдХी рдЕрд╡рдзाрд░рдгा рдХो рдФрдкрдЪाрд░िрдХ рдоाрди्рдпрддा рджी। рдмुрд▓ॉрдХ рд░िрдкोрд░्рдЯ рдХे "рдП рд▓ैंрдЧ्рд╡ेрдЬ рдлॉрд░ рд▓ाрдЗрдл" рд╢ीрд░्рд╖рдХ рдоें рдпрд╣ рдХрд╣ा рдЧрдпा рд╣ै рдХि - 'рд╕्рдХूрд▓ рдоें рдкाрда्рдпрдХ्рд░рдо рдХे рддрд╣рдд рднाрд╖ा рдХे рд▓िрдП рдПрдХ рд╕ंрдЧрдаिрдд рдиीрддि рд╣ोрдиी рдЪाрд╣िрдП, рдЬिрд╕рд╕े рд╕्рдХूрд▓ी рд╢िрдХ्рд╖ा рдХे рдкूрд░े рд╡рд░्рд╖ों рдоें рднाрд╖ा рдФрд░ рдкрдарди рдХे рд╡िрдХाрд╕ рдоें рдк्рд░рдд्рдпेрдХ рд╢िрдХ्рд╖рдХ рдХी рднाрдЧीрджाрд░ी рд╕्рдеाрдкिрдд рд╣ो।' (рдкृрд╖्рда 514) рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рднाрд╖ा рдЖрдзाрд░िрдд рдкाрда्рдпрдХ्рд░рдо рдиे рдЗрд╕ рдЕрд╡рдзाрд░рдгा рдХो рдЬрди्рдо рджिрдпा рд╣ै рдХि рд╡िрднिрди्рди рд╡िрд╖рдпों рдХी рд╡िрд╖рдпрд╡рд╕्рддु рднाрд╖ा рдХो рд╡िрднिрди्рди рд╕ंрджрд░्рднों рдоें рдк्рд░рдпोрдЧ рдХрд░рдиे рдХे рдЕрд╡рд╕рд░ рдЙрдкрд▓рдм्рдз рдХрд░ाрддी рд╣ै। рдЗрд╕рд▓िрдП рдЗрд╕ рдЙрдкाрдЧрдо рдХो рд╡्рдпाрдкрдХ рд╕्рддрд░ рдкрд░ рдЕрдкрдиाрдпा рдЬाрдиे рд▓рдЧा। рдкाрда्рдпрдХ्рд░рдо рдХे рддрд╣рдд рднाрд╖ा рдХी рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рднूрдоिрдХा рд╣ोрддी рд╣ै,рдЬिрд╕рдХी рд╡्рдпाрдЦ्рдпा рд╡ рд╡िрд╢्рд▓ेрд╖рдг рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд рд░ूрдк рдХी рдЧрдИ рд╣ै -

1. рднाрд╖ा рд╡ рд╡िрд╖рдп рд╕े рд╕рдо्рдмрди्рдзिрдд рд╣ोрдиे рдоें рднूрдоिрдХा ( Role of Integration in Language and Subject) : рдкाрда्рдпрдХ्рд░рдо рдХे рддрд╣рдд рднाрд╖ा рдХी рд╕рдмрд╕े рдмреЬी рднूрдоिрдХा рд╣ोрддी рд╣ै рднाрд╖ा рд╡ рд╡िрд╖рдп рдХे рддौрд░ рдкрд░। рдЕрдХ्рд╕рд░ рджेрдЦा рдЬाрддा рд╣ै рдХि рднाрд╖ा рд╡ рднिрди्рди-рднिрди्рди рд╡िрд╖рдпों рдХे рдж्рд╡ाрд░ा рднाрд╖ा рдХा рдЬ्рдЮाрди рдЕрд▓рдЧ-рдЕрд▓рдЧ рд╕рди्рджрд░्рдн рдоें рдк्рд░ाрдк्рдд рд╣ोрддा рд╣ै। рднाрд╖ा рд╕ाрд╣िрдд्рдп, рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╡िрдЬ्рдЮाрди, рдЧрдгिрдд, рд╡िрдЬ्рдЮाрди рдЖрджि рдХे рдЬ्рдЮाрди рд╕े рдЕрд▓рдЧ-рдЕрд▓рдЧ рдкрд░िрд╕्рдеिрддिрдпों рдоें рднाрд╖ा рдХे рдк्рд░рдпोрдЧ рдХी рдЬाрдирдХाрд░ी рдоिрд▓рддी рд╣ै। рднाрд╖ा рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рд╣ी рд╕рднी рд╡िрд╖рдпों рдХी рдЬाрдирдХाрд░ी рдк्рд░ाрдк्рдд рд╣ोрддी рд╣ै, рдЬ्рдЮाрди рдк्рд░ाрдк्рдд рдХрд░рдиे рдХा рдЖрдзाрд░рд╢ीрд▓ा рд╣ै। рд╡िрд╖рдпों рдХे рдЕрдз्рдпрдпрди рдХрд░рдиे рдХे рдмाрдж рдмрд╣ुрдд рд╕ाрд░ी рдЬाрдирдХाрд░ी рдк्рд░ाрдк्рдд рд╣ोрддी рд╣ै, рдЬिрд╕рдХे рдж्рд╡ाрд░ा рднाрд╖ा рдХी рд╡्рдпाрд╡рд╣ाрд░िрдХ рдХुрд╢рд▓рддा рдмрдв़рддी рд╣ै। рдЕрддः рдкाрда्рдпрдХ्рд░рдо рдХे рддрд╣рдд рднाрд╖ा рдж्рд╡ाрд░ा рд╡िрд╖рдпों рдХे рд╕рдо्рдк्рд░рдд्рдп рддрдеा рд╡िрд╖рдпों рдж्рд╡ाрд░ा рднाрд╖ा рдкрд░ рджрдХ्рд╖рддा рдиिрд░्рдоाрдг рдХрд░рдиे рдоें рд╡िрд╢ेрд╖ рднूрдоिрдХा рдЕрджा рдХрд░рддी рд╣ै।

2. рднाрд╖ाрдИ рдХौрд╢рд▓ рдХे рд╡िрдХाрд╕ рдоें рднूрдоिрдХा (Role in the development of linguistic skills): рдкाрда्рдпрдХ्рд░рдо рдХे рддрд╣рдд рднाрд╖ा рдЙрдкाрдЧрдо рдж्рд╡ाрд░ा рднाрд╖ा рдЬ्рдЮाрди рдоें рдХुрд╢рд▓рддा рдмрдв़рддी рд╣ै, рдЬिрд╕рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рд╢िрдХ्рд╖рдХ рд╡ рд╡िрдж्рдпाрд░्рдеी рджोрдиों рд╣ी рдЬ्рдЮाрди рдмреЭा рд╕рдХрддे рд╣ैं। рдЫाрдд्рд░ рдж्рд╡ाрд░ा рд╢िрдХ्рд╖ा рдк्рд░ाрдк्рддि рдоें рд╕्рд╡рдпं рдХा рдк्рд░рджрд░्рд╢рди рдмрдв़ाрдиे рдХे рд▓िрдП рд╡ рд╢िрдХ्рд╖ा рдХा рд╕्рддрд░ рдмрдв़ाрдиे рдХे рд▓िрдП рдкाрда्рдпрдХ्рд░рдо рдХे рддрд╣рдд рднाрд╖ा рдЙрдкाрдЧрдо рдПрдХ рд╕рд╣ाрдпрдХ рдХे рд░ूрдк рдоें рдХाрд░्рдп рдХрд░рддा рд╣ै। рд╕ाрд╣िрдд्рдп, рдХрд▓ा, рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╡िрдЬ्рдЮाрди, рд╡िрдЬ्рдЮाрди рддрдеा рд╡ाрдгिрдЬ्рдп рдЬैрд╕े рд╡िрднाрдЧों рдХे рдЬ्рдЮाрди рд╕े рдЕрд▓рдЧ-рдЕрд▓рдЧ рдкрд░िрд╕्рдеिрддिрдпों рдоें рднाрд╖ा рдХे рдк्рд░рдпोрдЧ рдХी рдЬाрдирдХाрд░ी рдоिрд▓рддी рд╣ै рддрдеा рд╕рдо्рдк्рд░ेрд╖рдг рдоें рд╣ाрд╡-рднाрд╡ рдХे рд╕ाрде рд╡ाрд╕्рддрд╡िрдХ рд░ूрдк рд╕े рдЕрднिрд╡्рдпрдХ्рдд рдХрд░рдиे рдХी рднाрд╖ाрдИ рдХौрд╢рд▓ рднी рд╕िрдЦाрддी рд╣ै। 

3. рдкाрда्рдпрдХ्рд░рдо рдХो рдк्рд░рднाрд╡рдкूрд░्рдг рд╕ीрдЦрдиे рдоें рднूрдоिрдХा (Role in Effective Way of Learning) : рдкाрда्рдпрдХ्рд░рдо рдХे рддрд╣рдд рднाрд╖ा рдХो рдк्рд░рднाрд╡рдкूрд░्рдг рд╕ीрдЦрдиे рдХे рд▓िрдП рднाрд╖ा рдХो рд╡िрд╖рдп рдХे рд░ूрдк рд╕ीрдЦा рдЬाрддा рд╣ै। рдЙрд╕рдХा рдЧрд╣рд░ा рдЬ्рдЮाрди рд╡ рдХुрд╢рд▓рддाрдкूрд░्рд╡рдХ рдк्рд░рдпोрдЧ, рджूрд╕рд░े рд╡िрд╖рдпों рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рд╕ीрдЦा рдЬाрддा рд╣ै। рд╕рднी рд╡िрд╖рдпों рдХी рдЕрд▓рдЧ-рдЕрд▓рдЧ рд╢рдм्рджाрд╡рд▓ी рд╕рдорддुрд▓्рдп рдЗрддि рд╣ै, рдЙрдирдХा рдЬ्рдЮाрди рднाрд╖ा рдХो рднी рд╕рдоृрдж्рдз рдХрд░рддा рд╣ै рд╡ рдк्рд░рднाрд╡рд╢ाрд▓ी рддрд░ीрдХ рд╕े рднाрд╖ा рд╕ीрдЦी рдЬाрддी рд╣ै। рдкрд╣рд▓े рдЫाрдд्рд░ рднाрд╖ा рдХेрд╡рд▓рднाрд╖ा рдХрдХ्рд╖ाрдоें рднाрд╖ा рд╕ीрдЦрддा рдеा рдФрд░ рдЙрд╕ी рдХрдХ्рд╖ा рдоें рдк्рд░рдпाрд╕ рд╡ рдЕрдн्рдпाрд╕ рднी рдХрд░рддा рдеा। рдкрд░рди्рддु рдкाрда्рдпрдХ्рд░рдо рдХे рддрд╣рдд рднाрд╖ा рдХे рдж्рд╡ाрд░ा рднाрд╖ा рдХो рд╕рднी рдХрдХ्рд╖ाрдУं рд╡ рдХ्рд░िрдпाрдУं рдоें рд╕ीрдЦрддा рд╣ै। рдЙрджाрд╣рд░рдг рддौрд░ рдкрд░ рджेрдЦें рддो рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдкрдв़ाрдиे рд╡ाрд▓ा рд╢िрдХ्рд╖рдХ рд╕рдо्рд░ाрдЯ рд░ाрдЬाрдУं, рдорд╣ाрди рдиेрддाрдУं рдХे рдиाрдо рдЖрджि рд╕े рдЕрдн्рдпाрд╕ рдХрд░ा рд╕рдХрддा рд╣ै। рд╡рд╣ीं рднाрд╖ा рд╡िрд╖рдп рдХा рд╢िрдХ्рд╖рдХ рд╡्рдпाрдХрд░рдг рдоें рд╡िрд╢ेрд╖рдг рд╢рдм्рдж рдХे рдмाрд░े рдоें рд╕िрдЦाрддा рд╣ै рддो рд╡िрд╖рдп-рд╡рд╕्рддु рдХा рдЕрдз्рдпाрдкрдХ рдкाрда рдоें рд╡िрд╢ेрд╖рддा рдмрддाрдиे рд╡ाрд▓ी рд╢рдм्рджों рдХी рдкрд╣рдЪाрди рдХрд░ा рд╕рдХрддा рд╣ै। рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рд╣рдо рджेрдЦрддे рд╣ैं рдк्рд░рдд्рдпेрдХ рдЫाрдд्рд░-рдЫाрдд्рд░ाрдУं рдоें рднाрд╖ा рдХा рд╡िрдХाрд╕, рднाрд╖ा рдХा рдЬ्рдЮाрдиाрдд्рдордХ рдк्рд░рдпोрдЧ рд╡ рд╕्рдХूрд▓ рдХे рдк्рд░рдд्рдпेрдХ рдХ्рд░िрдпा рдоें рд╕рд╣ाрдпрддा рдХрд░рддी рд╣ै।

4. рд╕ंрдХрд▓्рдкрдиा рдиिрд░्рдоाрдг рдХрд░рдиे рдоें рднूрдоिрдХा (Role in concept formation): рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп рдоें рдЕрдз्рдпрдпрди рдХे рджौрд░ाрди рдЫाрдд्рд░-рдЫाрдд्рд░ाрдУं рдХा рд╡िрд╖рдп рдЪाрд╣े рдЬो рднी рд╣ो рд╕рдо्рдк्рд░рдд्рдпрдпों/ рд╕ंрдХрд▓्рдкрдиाрдУं рдХा рдиिрд░्рдоाрдг рднाрд╖ा рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рд╣ी рд╣ोрддा рд╣ै। рдкाрда्рдпрдХ्рд░рдо рдХे рддрд╣рдд рднाрд╖ा рд╕ंрдХрд▓्рдкрдиा рдиिрд░्рдоाрдг рдХрд░рдиे рдоें рднी  рдорджрдж рдХрд░рддी рд╣ै। рдкाрда्рдпрдХ्рд░рдо рдХे рддрд╣рдд рднाрд╖ा рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рд╣ी рд╡े рдирдП рдЬ्рдЮाрди рдХो рдкुрд░ाрдиे рдЬ्рдЮाрди рд╕े рдЬोрдб़ рдХрд░ рд╕рд╣рдЬрддा рд╕े рд╕ीрдЦрдиे рдоें рдорджрдж рдоिрд▓рддी рд╣ै। рдмोрд▓рдиे рдФрд░ рд▓िрдЦрдиे рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рднाрд╖ा рдЪिंрддрди рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा рд╕े рднी рдЬुрдб़ рдЬाрддी рд╣ै।

5. рднाрд╖ाрдИ рдХौрд╢рд▓ों рдХा рд╕ंрд╢ोрдзрди рдХрд░рдиे рдоें рднूрдоिрдХा (Role in Revision of Linguistic Skills) : рднाрд╖ा рд╢िрдХ्рд╖рдХ-рд╡िрдж्рдпाрд░्рдеी рдХो рднाрд╖ा рдХे рддрд░рд╣-рддрд░рд╣ рдХौрд╢рд▓ рд╕िрдЦाрддा рд╣ै। рд╡िрд╖рдп рдЕрдз्рдпाрдкрдХ рд╕рдо्рдк्рд░рдд्рдп рдЖрд░рдо्рдн рдХрд░рдиे рд╕े рдкрд╣рд▓े рдЫाрдд्рд░ों рдХे рдЬ्рдЮाрди рдХो рдкूрд░्рдг рд░ूрдк рд╕े рдЬाँрдЪрддा рд╣ै। рдЬाँрдЪрдиे рдХे рд▓िрдП рдк्рд░рд╢्рди рдЙрдд्рддрд░ рдХрд░рддा рд╣ै, рдиिрд░्рджेрд╢ рджेрддा рд╣ै, рдЫाрдд्рд░ों рдХी рдЕрдиुрдХ्рд░िрдпा рд╕ुрдирддा рд╣ै, рдкрдарди рдХाрд░्рдп рдХрд░рд╡ाрддा рд╣ै рддрдеा рд▓ेрдЦрди рд╢рдХ्рддि рдХो рднी рдЬाँрдЪрддा рд╣ै। рдЗрди рд╕рднी рдХ्рд░िрдпाрдУं рдХे рдж्рд╡ाрд░ा рд╡िрд╖рдп рдЕрдз्рдпाрдкрдХ рдЫाрдд्рд░ाрдУं рдХी рд╢्рд░рд╡рдг, рд▓ेрдЦрди, рд╡ाрдЪрди рдПрд╡ं рдкрдарди рдХौрд╢рдиों рдХा рд╕ंрд╢ोрдзрди рдХрд░рд╡ाрдиा рд╣ै। рд╡िрд╖рдп рдЕрдз्рдпाрдкрдХ рдкाрда्рдпрдХ्рд░рдо рдХे рддрд╣рдд рднाрд╖ा рдЙрдкाрдЧрдо рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рд╡िрд╖рдп рдХी рдХрдХ्рд╖ा рдоें рднी рднाрд╖ा рдХा рдЬ्рдЮाрди рдк्рд░рджाрди рдХрд░рдХे рдЕрдкрдиी рднूрдоिрдХा рдиिрднाрддे рд╣ैं।

6. рдЬ्рдЮाрди рд╡ृрдж्рдзि рдХрд░рдиे рдоें рднूрдоिрдХा (Increase in Knowledge) : рдЕрдз्рдпрдпрди рдХрд░рддे рд╡рдХ्рдд рдЬрдм рджो рд╡िрд╖рдпрд╡рд╕्рддु рдХा рдЕрдз्рдпрдпрди рдХрд░рддे рд╣ैं рддрдм реЫ्рдпाрджाрддрд░ рд╕ंрднाрд╡рдиा рд╣ोрддी рд╣ै рдХि рдЬ्рдЮाрди рдоें рдмрдв़ोрдд्рддрд░ी рд╣ो рдЬाрдп। рдХрд╣рдиे рдХा рддाрдд्рдкрд░्рдп рдпрд╣ рд╣ै рдХि рдЬрдм рднाрд╖ा рдХрдХ्рд╖ा рдоें рд╕ैрдж्рдзाрди्рддिрдХ рдЬ्рдЮाрди рдоिрд▓рддा рд╣ै рд╡рд╣ीं рд╡िрд╖рдп рдХी рдХрдХ्рд╖ा рдоें рднाрд╖ा рдХा рдк्рд░рдпोрдЧ рдХрд░рдиे рдХा рдЬ्рдЮाрди рдоिрд▓рддा рд╣ै। рдкाрда्рдпрдХ्рд░рдо рдХे рддрд╣рдд рднाрд╖ा рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рдЖрдЧे рдХिрд╕ी рднी рдк्рд░рдХाрд░ рдХा рдЬ्рдЮाрди рдк्рд░ाрдк्рдд рдХрд░ рдЦोрдЬрдиा, рдмाँрдЯрдиा, рд╡िрд╢्рд▓ेрд╖рдг, рд╡िрд╖рдп рдЧрд╣рди рдЕрдз्рдпрдпрди рдЖрджि рдХिрдпा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै। рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рд╣рдо рджेрдЦрддे рд╣ैं рдХि рдкाрда्рдпрдХ्рд░рдо рдХे рддрд╣рдд рднाрд╖ा рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рднाрд╖ा рд╡ рд╡िрд╖рдпрд╡рд╕्рддु рдкрд░ рдЬ्рдЮाрди рдоें рдмрдв़ोрдд्рддрд░ी рд╣ोрддी рд╣ै। рдЬिрд╕рдХी рд╡рдЬрд╣ рд╕े рдЕрдЪ्рдЫी рд╕рдордЭ рдХा рд╡िрдХाрд╕ рд╣ोрддा рд╣ै рдФрд░ рдирд╡ीрди  рдЬ्рдЮाрди рдк्рд░ाрдк्рдд рдХрд░рдиे рдХा рдоाрд░्рдЧ рдЦुрд▓рдиे рд▓рдЧрддा рд╣ै।

7. рд╕्рдХूрд▓ी рдЧрддिрд╡िрдзिрдпों рдХो рд╕ीрдЦрдиे рдоें рднूрдоिрдХा (Role in learning school activities): рдЕрдкрдиे рд╡िрд╕्рддृрдд рдЕрд░्рде рдоें рдкाрда्рдпрдХ्рд░рдо  рдХे рдкाрд░ рднाрд╖ा рд╡рд╣ рднाрд╖ा рд╣ै рдЬो рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп рдХी рд╕рднी рдЧрддिрд╡िрдзिрдпों рдоें рдХिрд╕ी рди рдХिрд╕ी рд░ूрдк рдоें рднूрдоिрдХा рдиिрднाрддी рд╣ै। рдпрд╣ рд╢िрдХ्рд╖рдХ рдХे рд╢िрдХ्рд╖рдг рддрдеा рд╡िрдж्рдпाрд░्рдеी рдХे рдЕрдзिрдЧрдо рд╕े рд╕ंрдмंрдзिрдд рднाрд╖ा рд╣ोрдиे рдХे рд╕ाрде-рд╕ाрде рдкाрда्рдпрдХ्рд░рдо, рдкाрда्рдпрд╕рд╣рдЧाрдоी рд╡ рдкाрда्рдпрдХ्рд░рдоेрдд्рддрд░ рднाрд╖ा рдХे рд░ूрдк рдоें рднी рднूрдоिрдХा рдЕрджा рдХрд░рддी рд╣ै। рдкाрда्рдпрдХ्рд░рдо рдХे рдкाрд░ рднाрд╖ा рд╡рд╣ рднाрд╖ा рд╣ै рдЬो рдЕрдз्рдпрдпрди, рд▓ेрдЦрди, рд╢िрдХ्рд╖рдг рдФрд░ рдк्рд░рд╕्рддुрддीрдХрд░рдг рдоें рд╕рд╣ाрдпрдХ рд╣ै। рдЗрд╕рд╕े рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░िрдХ рд╡ рдк्рд░рдпोрдЧिрдХ рдЬ्рдЮाрди рдк्рд░ाрдк्рдд рд╣ोрддा рд╣ै। рдЕрдд: рдкाрда्рдпрдХ्рд░рдо рдХे рдкाрд░ рднाрд╖ा рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рд╕्рдХूрд▓ी рдЧрддिрд╡िрдзिрдпों рдХो рд╕ीрдЦ рдХрд░ рдЫाрдд्рд░ рдж्рд╡ाрд░ा рд╢िрдХ्рд╖ा рдк्рд░ाрдк्рддि рдоें рд╕्рд╡рдпं рдХा рдк्рд░рджрд░्рд╢рди рдмрдв़ाрдиे рдХे рд▓िрдП рд╡ рд╢िрдХ्рд╖ा рдХा рд╕्рддрд░ рдмрдв़ाрдиे рдХे рд▓िрдП рдпрд╣ рдПрдХ рд╕рд╣ाрдпрдХ рднूрдоिрдХा рдХे рд░ूрдк рдоें рдХाрд░्рдп рдХрд░рддी рд╣ै।

8. рднाрд╖ा рдиीрддि рдХा рдиिрд░्рдоाрдг рд╡ рдХ्рд░िрдпाрди्рд╡рдпрди рдХрд░рдиे рдоें рднूрдоिрдХा (Role in Formulation and Implemention of Language Policy) : рдкाрда्рдпрдХ्рд░рдо рдХे рдкाрд░ рднाрд╖ा рд╕्рдХूрд▓ рдХो рд╕рднी рдЕрдз्рдпाрдкрдХों рд╡ рд╕рднी рдХрдХ्рд╖ाрдУं рдХे рд▓िрдП рдПрдХ рд╕рдоाрди рднाрд╖ा рдиीрддि рдХा рдиिрд░्рдоाрдг рдХрд░рдиा рд╣ै рддрдеा рдЙрд╕े рд▓ाрдЧू рдХрд░рдиा рд╣ै। рд╕рднी рдЕрдз्рдпाрдкрдХों рдХो рдПрдХ рдиीрддि рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рд╡िрд╖рдпрд╡рд╕्рддु рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рднाрд╖ा рдЬ्рдЮाрди рдк्рд░рджाрди рдХрд░рдиा рд╣ोрддा рд╣ै। рднाрд╖ा рдХो рд╕िрдЦाрдиे рдХे рд▓िрдП рдЕрдз्рдпाрдкрдХों рдХो рд╕рд╣рдпोрдЧ рджेрдиा рд╡ рд╕рд╣рдпोрдЧ рд▓ेрдиे рдХी рдпोрдЧ्рдпрддा рдЖ рдЬाрддी рд╣ै। рд╕्рдХूрд▓ рдоुрдЦिрдпाрдУं рдХो рдЪाрд╣िрдП рдХि рд╕рднी рд╢िрдХ्рд╖рдХों рдХो рд╕्рдХूрд▓ рдХी рдПрдХ рднाрд╖ा рдиीрддि рдмрдиाрдиे рдХे рд▓िрдП рдк्рд░ोрдд्рд╕ाрд╣िрдд рдХрд░ें। рдмрдЪ्рдЪों рдХो рд╡िрднिрди्рди рд╡िрд╖рдпों рдХे рдмाрд░े рдоें рдЪрд░्рдЪा рдХрд░рдиे рдХे рдЕрд╡рд╕рд░ рдЙрдкрд▓рдм्рдз рдХрд░ाрдП рдкूрдЫрдиे рдФрд░ рдЙрдд्рддрд░ рджेрдиे рдЬाрдиे рдЪाрд╣िрдП। рдЗрд╕рд╕े рд╢िрдХ्рд╖рдХ рд╡िрднिрди्рди рд╡िрд╖рдпों рдоें рдмрдЪ्рдЪों рдХे рд╕ाрдордиे рдЖрдиे рд╡ाрд▓ी рд╕рдорд╕्рдпाрдУं рдХे рдмाрд░े рдоें рд╕рдордЭ рд╕рдХрддे рд╣ैं рдФрд░ рдЙрдирдХी рдХрдаिрдиाрдЗрдпों рдХो рджूрд░ рд╕рдХрддे рд╣ैं। рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рд░рдЯрдиे рдХी рдк्рд░рд╡ृрдд्рддि рдХो рдХрдо рдХिрдпा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै। рд▓ेрдХिрди рд╕्рдХूрд▓ рдХी рднाрд╖ा рдиीрддि рдмрдиाрдиे рдоें рдХुрдЫ рдХрдаिрдиाрдЗрдпाँ рдЖ рд╕рдХрддी рд╣ैं। рд╕рдмрд╕े рдмрдб़ी рд╕рдорд╕्рдпा рддो рдпрд╣ рд╣ै рдХि рдкाрда्рдпрдХ्рд░рдо рдХे рд╕рднी рд╡िрд╖рдпों рдоें рдПрдХ рд╕ाрдоाрди्рдп рднाрд╖ा рдиीрддि рдмрдиाрдиे рдХे рд▓िрдП рд╕рднी рд╢िрдХ्рд╖рдХ рд╕рдоाрди рд░ूрдк рд╕े рд╕рд╣рдордд рдирд╣ीं рд╣ोрддे। рд╕рдмрд╕े рдкрд╣рд▓े рд╢िрдХ्рд╖рдХों рдХे рджृрд╖्рдЯिрдХोрдг рдХो рдмрджрд▓рдиे рдХी рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддा рд╣ै।

                    рд╕्рдиेрд╣рд▓рддा рдЪрддुрд░्рд╡ेрджी рдЕрдкрдиी рдкुрд╕्рддрдХ рд╕рдо्рдкूрд░्рдг рдкाрда्рдпрдХ्рд░рдо рдоें рднाрд╖ा рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рдкाрда्рдпрдХ्рд░рдо рдХे рддрд╣рдд рднाрд╖ा рдоें рд╣ोрдиे рд╡ाрд▓ी рд╕рдорд╕्рдпाрдУं рдХे рд▓िрдП рдХрдИ рдк्рд░рд╢्рди рдЦреЬे рдХрд░рддे рд╣ुрдП рд▓िрдЦрддीं рд╣ैं-  ‘‘рд╢िрдХ्рд╖ा рдХी рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдоें рднाрд╖ाрдУं рдХा рд╕्рд╡ाрднाрд╡िрдХ рд╕्рдеाрди рд╣ै। рдкрд░ंрддु рднाрд░рдд рдоें рднाрд╖ा-рд╢िрдХ्рд╖ा рдХी рдПрдХ рд╕рдорд╕्рдпा рдмрдиी рд╣ुрдИ рд╣ै। рдЗрд╕ рд╕ंрдмंрдз рдоें рд╕्рд╡рддंрдд्рд░рддा рдХे рдмाрдж рдХे рдЕрдиेрдХ рд╕рдоिрддिрдпां, рдЖрдпोрдЧ рддрдеा рдкрд░िрд╖рджों рдиे рдЕрдкрдиी рд╕ंрд╕्рддुрддिрдпां рджी рд╣ैं। рд░ाрд╖्рдЯ्рд░-рднाрд╖ा рддрдеा рд╢िрдХ्рд╖ा-рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдХी рднाрд╖ा рдХी рдПрдХ рд╣ी рд╕рдорд╕्рдпा рд╣ै। рдЗрд╕ рд╕ंрдмंрдз рдоेंрдХुрдЫ рдоौрд▓िрдХ рдк्рд░рд╢्рди рд╣ैं-

1.         рдХिрддрдиी рднाрд╖ाрдУं рдХी рд╢िрдХ्рд╖ा рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рд╣ै?

2.         рд╢िрдХ्рд╖ा рдХा рдоाрдз्рдпрдо рдХिрд╕ рднाрд╖ा рдХो рдмрдиाрдпा рдЬाрдП?

3.         рднाрд╖ा рдХी рд╢िрдХ्рд╖ा рдХे рдЙрдж्рджेрд╢्рдп рдФрд░ рд╡िрд╕्рддाрд░ рд╡ рдк्рд░рдпाрд╕ рдХ्рдпों рд╣ों? рдЖрджि рд╡िрднिрди्рди рд╕рдоिрддिрдпां, рдЖрдпोрдЧों рддрдеा рдкрд░िрд╖рджों рдиे рдЗрди्рд╣ीं рдк्рд░рд╢्рдиों рдХे рд╕рдоाрдзाрди рд╣ेрддु рдЕрдкрдиी-рдЕрдкрдиी рд╕ंрд╕्рддुрддिрдпां рджी рд╣ैं।’’4

                     рдЕрдд: рдкाрда्рдпрдХ्рд░рдо рдХे рддрд╣рдд рднाрд╖ा рдХो рд╕ाрдоाрди्рдп рднाрд╖ा рдоें рд╕рдордЭें рддो рдпрд╣ рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп рдХी рд╕рдорд╕्рдд рдкाрда्рдп рд╡िрд╖рдпों рдпा рд╕рдорд╕्рдд рдЧрддिрд╡िрдзिрдпों рдХे рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеिрдд рд░ूрдк рддрдеा рдЙрдирдоें рдк्рд░рдпुрдХ्рдд рддрдХрдиीрдХी рдпा рдкाрд░िрднाрд╖िрдХ рднाрд╖ा рдХे рд░ूрдк рдоें рдХिрд╕ी рди рдХिрд╕ी рдк्рд░рдХाрд░ рд╕े рд╡्рдпाрдк्рдд рд╣ै। рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рд╣рдо рджेрдЦрддे рд╣ैं рдХि рдкाрда्рдпрдХ्рд░рдо рдХे рддрд╣рдд рднाрд╖ा рдЕрдз्рдпрдпрди, рдЕрдз्рдпाрдкрди, рд▓ेрдЦрди рдФрд░ рдк्рд░рд╕्рддुрддीрдХрд░рдг рдоें рд╕рд╣ाрдпрдХ рд╣ोрддी рд╣ै।

 

рд╕ंрджрд░्рдн рд╕ूрдЪी :

1. рдпाрджрд╡ рдХुрдоाрд░ рдбॉ. рдкрд╡рди, рдкाрда्рдпрдХ्рд░рдо рдХे рддрд╣рдд рднाрд╖ा, рд▓рдХ्рд╖्рдоी рдмुрдХ рдбिрдкो, рднिрд╡ाрдиी(рд╣рд░िрдпाрдгा), рдирд╡ीрди рд╕ंрд╕्рдХрд░рдг, рдкृрд╖्рда  рд╕ंрдЦ्рдпा- 251.

2. рдЕрдЧ्рд░рд╡ाрд▓ рдбॉ. рд▓рддा, рдкाрда्рдпрдХ्рд░рдо рдоें рднाрд╖ा, рд░ाрдЦी рдк्рд░рдХाрд╢рди рдк्рд░ा.рд▓ि., рдЖрдЧрд░ा(рдЙ.рдк्рд░.), рдкुрд░्рдирд╕ंрд╕्рдХрд░рдг : 2018, рдкृрд╖्рда рд╕ंрдЦ्рдпा- 244.

3. рдбॉ. рдЙрд╖ा рд╕िंрдЧрд▓, рдЕंрдЬू, рдкाрдардЪрд░्рдпा рдоें рднाрд╖ा, рдаाрдХुрд░ рдкрдм्рд▓िрд╢рд░्рд╕, рд░ोрд╣рддрдХ(рд╣рд░िрдпाрдгा), рдк्рд░рдердо рд╕ंрд╕्рдХрд░рдг : 2019, рдкृрд╖्рда рд╕ंрдЦ्рдпा-24.

4. рдЪрддुрд░्рд╡ेрджी рд╕्рдиेрд╣рд▓рддा, рд╕рдо्рдкूрд░्рдг рдкाрда्рдпрдХ्рд░рдо рдоें рднाрд╖ा, рд░ाрдЦी рдк्рд░рдХाрд╢рди рдк्рд░ा.рд▓ि., рдЖрдЧрд░ा(рдЙ.рдк्рд░.), рдкुрд░्рди рд╕ंрд╢ोрдзिрдд рдирд╡ीрди рд╕ंрд╕्рдХрд░рдг : 2019, рдкृрд╖्рда рд╕ंрдЦ्рдпा- 22-23.

 



рдЖрдирди्рдж рджाрд╕ рдоूрд▓рдд: рднाрд░рдд рдХे рд╣िрди्рджीрднाрд╖ी рдк्рд░рджेрд╢ рд╕े рд╣ैं рдкрд░ рдЙрдирдХा рдЬрди्рдо рдХोрд▓рдХाрддा рдоें рд╣ुрдЖ। рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдк्рд░ाрд░рдо्рднिрдХ рд╢िрдХ्рд╖ा рд░ाрд╖्рдЯ्рд░рднाрд╖ा рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп, рд╕рд░्рд╡ोрджрдп рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп рддрдеा рдПрд╕. рдмी. рдоॉрдбрд░्рди рд╣ाрдИ рд╕्рдХूрд▓ рд╕े рдк्рд░ाрдк्рдд рдХी рд╣ैं। рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдХोрд▓рдХाрддा рдХे рдРрддिрд╣ाрд╕िрдХ рдФрд░ рд╡िрд╢्рд╡ рд╡िрдЦ्рдпाрдд рдк्рд░ेрд╕िрдбेंрд╕ी рдХॉрд▓ेрдЬ (рдк्рд░ेрд╕िрдбेंрд╕ी рд╡िрд╢्рд╡рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп) рд╕े рд╣िрди्рджी рдоें рд╕्рдиाрддрдХ рдХी рд╣ैं। рдЙрди्рд╣ोंрдиे рд╣िрди्рджी рдоें рд╕्рдиाрддрдХोрдд्рддрд░ рдХрд▓рдХрдд्рддा рд╡िрд╢्рд╡рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп рд╕े рддрдеा рд╢िрдХ्рд╖ाрд╢ाрд╕्рдд्рд░ рдоें рд╕्рдиाрддрдХोрдд्рддрд░ рд╕ी.рдбी.рдПрд▓.рдпू.,рд╕िрд░рд╕ा рд╕े рдХी рд╣ैं। рдЗрд╕рдХे рдЕрд▓ाрд╡ा рдпू.рдЬी.рд╕ी. рдиेрдЯ(рд╣िंрджी) рдФрд░ рд╕्рдиाрддрдХोрдд्рддрд░ рдбिрдк्рд▓ोрдоा (рдЕрдиुрд╡ाрдж) рдЗрдЧ्рдиू рд╕े рдХी рд╣ैं। рдХोрд▓рдХाрддा рдХे рдП.рдЬे.рд╕ी. рдмोрд╕ рдХॉрд▓ेрдЬ (рдмी.рдПрдб. рд╡िрднाрдЧ) рдоें рдЕрддिрдеि рдк्рд░рд╡рдХ्рддा рдХे рддौрд░ рдкрд░ рдХाрд░्рдп рдХрд░ рдЪुрдХे рд╣ैं। рдкрд╢्рдЪिрдордмंрдЧ рдк्рд░ाрдердоिрдХ рд╢िрдХ्рд╖ा рдкрд░्рд╖рдж рдж्рд╡ाрд░ा рд╕ंрдЪाрд▓िрдд рдк्рд░рд╢िрдХ्рд╖рдг (рдк्рд░ाрдердоिрдХ рдХाрд░्рдпрд░рдд рд╢िрдХ्рд╖рдХों рдХे рд▓िрдП) рдХाрд░्рдпрдХ्рд░рдо рдоें рдмрддौрд░ рдк्рд░рд╢िрдХ्рд╖рдХ рднी рдХाрд░्рдп рдХрд░ рдЪुрдХे рд╣ैं। рд╡рд░्рддрдоाрди рдоें рд╢्рд░ी рд░ाрдордХृрд╖्рдг рдмी. рдЯी. рдХॉрд▓ेрдЬ (Govt. aided.), рджाрд░्рдЬिрд▓िंрдЧ рдоें рд╕рд╣ाрдпрдХ рдк्рд░ाрдз्рдпाрдкрдХ рд╣ैं। рдЖрдирди्рдж рджाрд╕ рдХी рд╣िрди्рджी рдоें рддीрди рд╕ंрдкाрджिрдд рдкुрд╕्рддрдХ 'рд╣िंрджी рдХрд╡िрддा - рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рдЪेрддрдиा рдПрд╡ं рд╕ंрд╕्рдХृрддि', 'рд░ाрд╖्рдЯ्рд░рд╡ाрдж рдФрд░ рд╣िंрджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп', ‘рд╣рд░िрдФрдз рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХे рд╡िрд╡िрдз рдЖрдпाрдо’ рддрдеा рдЕрди्рдп рдХрдИ рдкुрд╕्рддрдХों рдоें рд╢ोрдз рд▓ेрдЦ рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рд╣ै। рд╕ाрде рд╣ी рд╣िрди्рджी рдХे рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рдФрд░ рдЕंрддрд░рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рдкрдд्рд░-рдкрдд्рд░िрдХाрдУं рдоें рдЖрдирди्рдж рджाрд╕ рдХी рд░рдЪрдиाрдПँ рдиिрд░рди्рддрд░ рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рд╣ोрддी рд╣ैं।
рд╕ंрдкрд░्рдХ: 4 рдоुрд░ाрд░ी рдкुрдХुрд░ рд▓ेрди, рдХोрд▓рдХाрддा-700067 
рдИрдоेрд▓: anandpcdas@gmail.com
рдЪрд▓рднाрд╖: 9804551685, 9382918401.

No comments :

Post a Comment

We welcome your comments related to the article and the topic being discussed. We expect the comments to be courteous, and respectful of the author and other commenters. Setu reserves the right to moderate, remove or reject comments that contain foul language, insult, hatred, personal information or indicate bad intention. The views expressed in comments reflect those of the commenter, not the official views of the Setu editorial board. рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рд░рдЪрдиा рд╕े рд╕рдо्рдмंрдзिрдд рд╢ाрд▓ीрди рд╕рдо्рд╡ाрдж рдХा рд╕्рд╡ाрдЧрдд рд╣ै।