рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рд╢िрдХ्рд╖ा рдиीрддि 2020: рдЕрдз्рдпाрдкрдХ рд╢िрдХ्рд╖ा рдоें рдмрд╣ुрднाрд╖िрдХрддा рдХा рд╡िрд╢्рд▓ेрд╖рдгाрдд्рдордХ рдЕрдз्рдпрдпрди

рдЖрдирди्рдж рджाрд╕

рдЖрдирди्рдж рджाрд╕

рд╢ोрдз рд╕ाрд░ांрд╢:
                     рднाрд░рдд рдПрдХ ‘рдмрд╣ुрднाрд╖िрдХ’ рдФрд░ ‘рдмрд╣ुрд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ’ рджेрд╢ рд╣ै, рдЬिрд╕े рд╣рдоें рдПрдХ рд╡िрд░ाрд╕рдд рдХे рд░ूрдк рдоें рдоिрд▓ा рд╣ै। ‘рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рдиीрддि 2020’ рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े ‘рдмрд╣ुрднाрд╖िрдХрддा’ рдХे рд╕ाрде рди्рдпाрдп-рдЕрдорд▓ рдХрд░рдиा рдПрдХ рдЪुрдиौрддी рдкूрд░्рдг рдк्рд░рд╕्рддाрд╡ рд░рд╣ेрдЧा। рдпрд╣ рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рд╢िрдХ्рд╖ा рдиीрддि рдХिрд╕ी рдПрдХ рднाрд╖ा рдФрд░ рд╕ंрд╕्рдХृрддि рдХी рдУрд░ рдз्рдпाрди рдХेрди्рдж्рд░िрдд рди рдХрд░рдХे ‘рдмрд╣ुрднाрд╖िрдХрддा’ рдкрд░ реЫोрд░ рджिрдпा рдЧрдпा рд╣ै। ‘рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рд╢िрдХ्рд╖ा рдиीрддि 2020’ рдоें ‘рдмрд╣ुрднाрд╖िрдХрддा’ рдХे рдорд╣рдд्рд╡ рдХो рдЗрд╕ рдмाрдд рд╕े рд╕рдордЭा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै рдХि рдЗрд╕ рдк्рд░ाрд░ूрдк рдоें ‘рднाрд╖ा рдиीрддि’ рдХो рд▓ेрдХрд░ рджो рд╕ौ рдЫः рдмाрд░ рднाрд╖ा рд╢рдм्рдж рдХा рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рдХिрдпा рд╣ै। рднाрд░рдд рдоें рдк्рд░рдпुрдХ्рдд рд╣ोрдиे рд╡ाрд▓ी рднाрд╖ाрдУं рдХे рдХрдИ рд╕्рддрд░ рд╣ैं, рдЬो рд░ाрдЬрднाрд╖ा, рдд्рд░िрднाрд╖ा, рдЖрдард╡ीं рдЕрдиुрд╕ूрдЪी рдХी рднाрд╖ा рддрдХ рд╣ी рдЕрдкрдиा рд╕्рдеाрди рдмрдиा рдкाрдИं рдеीं, рд▓ेрдХिрди рдЗрд╕ ‘рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рд╢िрдХ्рд╖ा рдиीрддि 2020’ рдоें ‘рдмрд╣ुрднाрд╖िрдХрддा’ рдиीрддिрдЧрдд рджрд╕्рддाрд╡ेреЫ рдХे рд░ूрдк рдоें рдЙрднрд░рдХрд░ рдкрд╣рд▓ी рдмाрд░ рд╕ाрдордиे рдЖрдпा рд╣ै। ‘рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рд╢िрдХ्рд╖ा рдиीрддि 2020’ рдоें рдЕрдз्рдпाрдкрдХ рд╢िрдХ्рд╖ा рд╣ेрддु ‘рдмрд╣ुрднाрд╖िрдХрддा’ рдХी рд╕्рдеिрддि рдк्рд░ाрдпः рд╡्рдпрдХ्рддि, рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ рдПрд╡ं рд╕рдоाрдЬ рдХे рд╕ंрджрд░्рдн рдоें рдХी рдЬा рд░рд╣ी рд╣ै। рдмрд╣ुрднाрд╖िрдХрддा рдХे рдЗрд╕ рддाрдиे-рдмाрдиे рдХी рддुрд▓рдиा рдПрдХ рдмрд╣ुрд░ंрдЧी рд╡ рдмрд╣ुрддंрддुрдиुрдоा рд╡рд╕्рдд्рд░ рд╕े рдХी рдЬा рд╕рдХрддी рд╣ै। рдирдИ рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рд╢िрдХ्рд╖ा рдиीрддि 2020 рдХे рдЬрд░िрдП ‘рдмрд╣ुрднाрд╖िрдХрддा’ рдЕрдз्рдпाрдкрдХ рд╢िрдХ्рд╖ा рдХे рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдоें рд╕ंрдЬ्рдЮाрдиाрдд्рдордХрддा, рд╕ाрдоाрдЬिрдХрддा, рдЪिрди्рддрдирд╢ीрд▓рддा рд╡ рдмौрдж्рдзिрдХ рдХ्рд╖рдорддाрдУं рдХो рдиिрдкुрдг рдмрдиाрдиे рдоें рд╡िрд╢ेрд╖ рд╕рд╣рдпोрдЧ рдХрд░ рд╕рдХрддी рд╣ै; рдЬिрд╕े рд╣рдо рд╡्рдпाрдЦ्рдпा, рд╡िрд╢्рд▓ेрд╖рдг рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рд╕рдордЭрдиे рдХा рдк्рд░рдпाрд╕ рдХрд░ेंрдЧे। рдХрдИ рд╢ोрдз рдпा рдЕрдиुрд╕ंрдзाрди рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рдпрд╣ рдкрддा рдЪрд▓ा рд╣ै рдХि рднाрд░рдд рд╕рд╣िрдд рд╡िрд╢्рд╡рднрд░ рдХे рджेрд╢ों рдоें рдмрд╣ुрднाрд╖िрдХ рдЕрдз्рдпाрдкрдХ рд╢िрдХ्рд╖ा рдЕрдкрд╡ाрдж рдирд╣ीं рдмрд▓्рдХि рдЖрджрд░्рд╢ рд╣ैं। рд╕рднी рднाрд╖ाрдПँ рдФрд░ рдЙрдирдоें рдиिрд╣िрдд рдЬ्рдЮाрди рд╕рдоाрди рд░ूрдк рд╕े рдлрд▓े-рдлूрд▓े,  рдЗрд╕ рд╢िрдХ्рд╖ा-рдиीрддि рдХी рдЪुрдиौрддी рдпा рдХрд╣ें рддो рдкрд░ीрдХ्рд╖ा рд╣ो рд╕рдХрддी рд╣ै; рдЬिрд╕े рд╣рдо рдЕрдз्рдпрдпрди-рд╡िрд╢्рд▓ेрд╖рдг рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рд╕рдордЭрдиे рдХा рдк्рд░рдпрдд्рди рдХрд░ेंрдЧे। рдк्рд░рд╕्рддुрдд рд╢ोрдз рдкрдд्рд░ рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े ‘рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рд╢िрдХ्рд╖ा рдиीрддि 2020’ рдоें ‘рдмрд╣ुрднाрд╖िрдХрддा’ рдХे рдмрд╣ुрдЖрдпाрдоी рд░ंрдЧों рдХो рд╕рдордЭрдиे рдПрд╡ं рдкрд░рдЦрдиे рдХा рдк्рд░рдпाрд╕ рд░рд╣ेрдЧा। рдмрд╣ुрднाрд╖िрдХрддा рдХो рд╡्рдпाрдЦ्рдпा,рд╡िрд╢्рд▓ेрд╖рдг рд╡ рдЖрд▓ोрдЪрдиा рд╡िрдзि рдпा рдкрдж्рдзрддि рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рдирдП рддрде्рдпों рд╡ рдкрдХ्рд╖ों рдХो рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдХрд░рдиे рдХा рд▓рдХ्рд╖्рдп рд░рд╣ेрдЧा।

рдмीрдЬ рд╢рдм्рдж: рдмрд╣ुрднाрд╖िрдХрддा, рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рд╢िрдХ्рд╖ा рдиीрддि 2020, рдЕрдз्рдпाрдкрдХ рд╢िрдХ्рд╖ा ।

рдЙрдж्рджेрд╢्рдп:
  • ‘рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рд╢िрдХ्рд╖ा рдиीрддि  2020’ рдоें ‘рдмрд╣ुрднाрд╖िрдХрддा’ рдХे рдкрд╣рд▓ुрдУं рдХो рд╕рдордЭрдиे рдХा рдк्рд░рдпाрд╕ рдХрд░ेंрдЧे।
  • рдмрд╣ुрднाрд╖िрдХрддा рдХी рдкрд░िрднाрд╖ा рдПрд╡ं рд╕िрдж्рдзांрдд рдХे рдорд╣рдд्рд╡ рдХो рд╕рдордЭ рд╕рдХेंрдЧे।
  • ‘рдмрд╣ुрднाрд╖िрдХрддा’ рдХे рдмрд╣ुрдЖрдпाрдоी рд░ंрдЧों рдХो рд╕рдордЭрдиे рдПрд╡ं рдкрд░рдЦрдиे рдХा рдк्рд░рдпाрд╕ рд░рд╣ेрдЧा। 
  • рд╕ंрдЬ्рдЮाрдиाрдд्рдордХрддा, рдЪिрди्рддрдирд╢ीрд▓рддा рд╡ рдмौрдж्рдзिрдХ рдХ्рд╖рдорддाрдУं рдХो рдиिрдкुрдг рдмрдиाрдиे рдХा рдк्рд░рдпाрд╕ рдХिрдпा рдЬाрдПрдЧा।
  • рднाрд╖ा рдХे рд╢рдХ्рддि-рдЧрддिрдХी рдХो рд╕рдордЭ рдкाрдпेंрдЧे।
  • рднाрд╖ा рд╕рдо्рдмंрдзिрдд рдж्рд╡рди्рдж рдХो рд╕рдордЭ рд╕рдХेंрдЧे।

рдк्рд░рд╕्рддाрд╡рдиा:  
                   рднाрд░рдд рдПрдХ ‘рдмрд╣ुрднाрд╖िрдХ’ рдФрд░ ‘рдмрд╣ुрд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ’ рджेрд╢ рд╣ै, рдЬिрд╕े рд╣рдоें рдПрдХ рд╡िрд░ाрд╕рдд рдХे рд░ूрдк рдоें рдоिрд▓ा рд╣ै। ‘рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рд╢िрдХ्рд╖ा рдиीрддि 2020’ рдХिрд╕ी рдПрдХ рднाрд╖ा рдФрд░ рд╕ंрд╕्рдХृрддि рдХी рдУрд░ рдз्рдпाрди рдХेрди्рдж्рд░िрдд рди рдХрд░рдХे ‘рдмрд╣ुрднाрд╖िрдХрддा рдкрд░ реЫोрд░ рджिрдпा рдЧрдпा рд╣ै। 'рдмрд╣ुрднाрд╖िрдХрддा' рд╢рдм्рдж рджो рд╢рдм्рджों рд╕े рдоिрд▓рдХрд░ рдмрдиा рд╣ै 'рдмрд╣ु'+'рднाрд╖िрдХрддा'। 'рдмрд╣ु' рд╢рдм्рдж рд╕े рдЖрд╢рдп рд╣ै рдЕрдзिрдХ рдпा рдмрд╣ुрдд рд╕ाрд░ी рдФрд░ 'рднाрд╖िрдХрддा' рд╢рдм्рдж рд╕े рдЖрд╢рдп рднाрд╖ाрдУं рдХा рдк्рд░рдпोрдЧ। 'рдмрд╣ुрднाрд╖िрдХрддा' рд╢рдм्рдж рдХा рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬी рдкрд░्рдпाрдп ‘Multilingualism’ рд╣ै। 'рдмрд╣ुрднाрд╖िрдХрддा' рд╢рдм्рдж рдмрд╣ुрднाрд╖ाрд╡ाрдж, рдмрд╣ुрднाрд╖ीрдпрддा, рдмрд╣ुрднाрд╖्рдпрддा, рдмрд╣ुрднाрд╖िрддा, рднाрд╖ा рдмрд╣ुрд▓рд╡ाрдж, рдорд▓्рдЯीрд▓िंрдЧुрдЕрд▓िрд╕्рдо рддрдеा рд╡िрд╡िрдз рднाрд╖ीрдпрддा рдЖрджि рдЬैрд╕े рд╕рдоाрдиाрд░्рдеी рд╢рдм्рдж рдХे рд░ूрдк рдоें рдк्рд░рдпोрдЧ рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै। рдЬрдм рдХोрдИ рд╡्рдпрдХ्рддि рдПрдХ рд╕े рдЕрдзिрдХ рдпाрдиी рджो рднाрд╖ा рдХा рдк्рд░рдпोрдЧ рдХрд░рддा рд╣ै, рддो рд╡рд╣ рдж्рд╡िрднाрд╖िрдХрддा рдпा рдж्рд╡िрднाрд╖ाрд╡ाрдж рдпा рдж्рд╡िрднाрд╖ी рдХे рдиाрдо рд╕े рдЕрднिрд╣िрдд рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै। рд╡рд╣ीं рдмрд╣ुрднाрд╖िрдХрддा рдоें рдЬрдм рдХोрдИ рд╡्рдпрдХ्рддि рдЕрдерд╡ा рд╕рдоुрджाрдп рджो рдпा рджो рд╕े рдЕрдзिрдХ рднाрд╖ाрдУं рдХा рдк्рд░рдпोрдЧ рдХрд░рддा рд╣ै рддрдм рдЙрд╕े рдмрд╣ुрднाрд╖िрдХрддा рдпा рдмрд╣ुрднाрд╖ी рдХрд╣рддे рд╣ैं। рдм्рд▓ूрдо рдлीрд▓्рдб рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ – ‘‘рдмрд╣ुрднाрд╖िрдХрддा рдХी рд╕्рдеिрддि рддрдм рдкैрджा рд╣ोрддी рд╣ै рдЬрдм рд╡्рдпрдХ्рддि рдХिрд╕ी рдРрд╕े рд╕рдоाрдЬ рдоें рд░рд╣рддा рд╣ै рдЬो рдЙрд╕рдХी рдоाрддृрднाрд╖ा рд╕े рдЕрд▓рдЧ рднाрд╖ा рдмोрд▓рддा рд╣ै рдФрд░ рдЙрд╕ рд╕рдоाрдЬ рдоें рд░рд╣рддे рд╣ुрдП рд╡рд╣ рдЙрд╕ рдЕрди्рдп рднाрд╖ा рдоें рдЗрддрдиा рдкाрд░ंрдЧрдд рд╣ो рдЬाрддा рд╣ै рдХि рдЙрд╕ рднाрд╖ा рдХा рдк्рд░рдпोрдЧ рдоाрддृрднाрд╖ा рдХी рддрд░рд╣ рдХрд░ рд╕рдХрддा рд╣ै।’’1 рдЖрдЧे рдЪрд▓рдХрд░ рд░рдоाрдХाрди्рдд рдЕрдЧ्рдиिрд╣ोрдд्рд░ी рд▓िрдЦрддे рд╣ैं - “рдмрд╣ुрднाрд╖िрдХрддा рдХेрд╡рд▓ рд╕ाрдХ्рд╖рд░рддा рдоें рд╣ी рдирд╣ीं, рдЕрдкिрддु рднाрд╖ा рд╢िрдХ्рд╖рдг рдоें рднी рдмрд╣ुрдд рдорджрджрдЧाрд░ рд╣ो рд╕рдХрддी рд╣ै। рд╡ाрд╕्рддрд╡ рдоें рд╣рдоाрд░े рд▓िрдП рддो рдЬрд░ुрд░ी рд╣ै рдХि рд╣рдо рдРрд╕े рддрд░ीрдХे рдиिрдХाрд▓े рдЬिрдирдХा рдЖрдзाрд░ рдмрд╣ुрднाрд╖िрдХрддा рд╣ी рд╣ो। рджुрд░्рднाрдЧ्рдпрд╡рд╢ рд╣рдо рдиिрд░ंрддрд░ рдПрдХ рднाрд╖ी рджेрд╢ों рдоें рдмрдиाрдпे рдЧрдпे рддрд░ीрдХों рд╡ рд╕ाрдордЧ्рд░ी рдХा рдЙрдкрдпोрдЧ рдЕрдкрдиे рджेрд╢ рдоें рдХрд░рддे рд░рд╣े рд╣ैं।”2 рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдПрдХ рд╕े рдЕрдзिрдХ рднाрд╖ाрдУं рдХी рдЬाрдирдХाрд░ी рдПрд╡ं рдк्рд░рдпोрдЧ рдмрд╣ुрднाрд╖िрдХрддा рдХी рд╕्рдеिрддि рд╣ै। рдмрд╣ुрднाрд╖िрдХрддा рдХिрд╕ी рднी рд╡्рдпрдХ्рддि рдХे рд╡िрдХाрд╕ рдХे рд▓िрдП рдмрд╣ुрдд рдЙрдкрдпोрдЧी рд╣ै। рдмрд╣ुрднाрд╖ी рд▓ोрдЧ рдХрдИ рднाрд╖ाрдУं рдХे рд╢рдм्рджों рдпा рд╡ाрдХ्рдпों рдХा рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рдЕрдкрдиी рдЕрднिрд╡्рдпрдХ्рддि рдоें рдХрд░рддे рд╣ैं। рд╡े рдкрд░िрд╕्рдеिрддि рдХे рдЕрдиुрд░ूрдк рдЕрдкрдиी рднाрд╖ा рдмрджрд▓ рд▓ेрддे рд╣ैं। рд╕ाрдзाрд░рдгрддः рдРрд╕ा рдоाрдиा рдЬाрддा рд╣ै рдХि рдмрд╣ुрднाрд╖ा рдЬाрдирдиे рд╡ाрд▓े рд▓ोрдЧ рдЕрди्рдп рд▓ोрдЧों рдХी рддुрд▓рдиा рдоें рдмुрдж्рдзिрд▓рдм्рдзि рдЕрдзिрдХ рд╣ोрддी рд╣ै, рдЙрд╕рдоें рдЕрдд्рдпрдзिрдХ рд▓рдЪीрд▓ाрдкрди рддрдеा рд░рдЪрдиाрдд्рдордХ рдк्рд░рд╡ृрдд्рддि рдЕрдзिрдХ рдоाрдд्рд░ा рдоें рдкाрдИ рдЬाрддी рд╣ै। рд╕ाрдзाрд░рдг рддौрд░ рдкрд░ рджो рдпा рджो рд╕े рдЕрдзिрдХ рднाрд╖ाрдУं рдХा рдк्рд░рдпोрдЧ рдХрд░рдиे рд╡ाрд▓े рд╡्рдпрдХ्рддि рд╕рдоाрди рднाрд╖िрдХ рджрдХ्рд╖рддा рдирд╣ीं рд░рдЦрддे рд╣ैं, рдкрд░ंрддु рдХुрдЫ рд╡्рдпрдХ्рддि рджो рдпा рджो рд╕े рдЕрдзिрдХ рднाрд╖ाрдУं рдХा рдк्рд░рдпोрдЧ рдмреЬी рджрдХ्рд╖рддा рд╡ рдХुрд╢рд▓рддा рдХे рд╕ाрде рдХрд░рддे рд╣ैं। рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рд╣рдо рджेрдЦрддे рд╣ैं ‘рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рд╢िрдХ्рд╖ा рдиीрддि 2020’  рдоें ‘рдмрд╣ुрднाрд╖िрдХрддा’ рдиीрддिрдЧрдд рджрд╕्рддाрд╡ेреЫ рдХे рд░ूрдк рдоें рдЙрднрд░рдХрд░ рдкрд╣рд▓ी рдмाрд░ рд╕ाрдордиे рдЖрдпा рд╣ै।

рд╡िрд╢्рд▓ेрд╖рдг:
                      рд╡рд░्рддрдоाрди рдкрд░िрдк्рд░ेрдХ्рд╖्рдп рдоें рдмрд╣ुрднाрд╖िрдХрддा рдХी рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рднूрдоिрдХा рд╣ै рдЬिрд╕рдХा рд╕ीрдзा рдк्рд░рднाрд╡ рдЕрдз्рдпाрдкрдХ рд╢िрдХ्рд╖ा рдоें рд╕рдлрд▓рддा-рдЕрд╕рдлрд▓рддा рдкрд░ рдкрдб़рддा рд╣ै। рдЕрдХ्рд╕рд░ рдпрд╣ рджेрдЦा рдЬाрддा рд╣ै рдХि рдПрдХ рдмाрд▓рдХ рдХी рдШрд░ рдХी рднाрд╖ा рдФрд░ рдЕрдз्рдпाрдкрдХ рд╢िрдХ्рд╖ा рдоें рдк्рд░рдпोрдЧ рдХी рдЬाрдиे рд╡ाрд▓ी рднाрд╖ा рдоें рдЕंрддрд░ рд╣ोрддा рд╣ै। рдЬिрд╕рдХी рд╡рдЬрд╣ рд╕े рдЕрдз्рдпाрдкрдХ рд╢िрдХ्рд╖ा рдХी рднाрд╖ा рдЕрдкрдиे рдЕрдиौрдкрдЪाрд░िрдХ рддौрд░ рдкрд░ рд╕ीрдЦрдиे рдоें рдЕрд╕рдорд░्рде рдорд╣рд╕ूрд╕ рдХрд░рддा рд╣ै। рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рд╡рд╣ рдмाрд▓рдХ рдЕрдкрдиे рдЕрдиौрдкрдЪाрд░िрдХ рд╕्рдеाрди рдШрд░ рдкрд░ рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп рдХी рднाрд╖ा рдирд╣ीं рд╕ीрдЦ рдкाрддा рд╣ै рдЕрддः рдЙрд╕े рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп рдоें рд╣ेрдп рджृрд╖्рдЯि рд╕े рджेрдЦा рдЬाрддा рд╣ै рдЗрд╕рдХा рд╕ीрдзा рдк्рд░рднाрд╡ рдмाрд▓рдХ рдХी рд╢ैрдХ्рд╖िрдХ рдиिрд╖्рдкрдд्рддि рдкрд░ рдкрдб़рддा рд╣ै। рдЗрд╕ рдкрд░िрд╕्рдеिрддि рдоें рд╢िрдХ्рд╖рдХों рд╕े рдпрд╣ рдЕрдкेрдХ्рд╖ा рдХी рдЬा рд╕рдХрддी рд╣ै рдХि
 рд╡рд╣ рдЕрдкрдиे рдХрдХ्рд╖ा-рдХрдХ्рд╖ рдоें рдРрд╕ा рдкрд░िрд╡ेрд╢ рд╕ृрдЬिрдд рдХрд░ें рдЬिрд╕рд╕े рдХि рдмाрд▓рдХ рдХा рд░рдЪрдиाрдд्рдордХ рдФрд░ рд╕ंрд╡ेрдЧाрдд्рдордХ рд╡िрдХाрд╕ рд╣ो рд╕рдХे। рдмрд╣ुрднाрд╖िрдХрддा рдХिрд╕ी рднी рдХрдХ्рд╖ा-рдХрдХ्рд╖ рдоें рд╕рдо्рдк्рд░ेрд╖рдг рдФрд░ рд╕ंрд╡ाрдж рдХी рднाрд╖ा рдкрд░ рдиिрд░्рднрд░ рдХрд░рддा рд╣ै। рдмрд╣ुрднाрд╖िрдХрддा рд╕े рддाрдд्рдкрд░्рдп рдЕрдкрдиी рдоाрддृрднाрд╖ा рдХे рдЕрддिрд░िрдХ्рдд рдХрдХ्рд╖ा-рдХрдХ्рд╖ рдоें рдЕрди्рдп рднाрд╖ाрдУं рдХो рд╕ीрдЦрдиे рд╕े рд▓рдЧाрдпा рдЬाрддा рд╣ै। рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдЧрд╡ाрд╣ рд╣ै рдХि рдЕрдЧрд░ рдк्рд░ाрдЪीрди рдпुрдЧ рдХे рд╡िрдж्рд╡ाрдиों рдиे рдЙрд╕ рд╕рдордп рдХे рдЬ्рдЮाрди-рд╡िрдЬ्рдЮाрди, рд╕ंрд╕्рдХृрддि, рд╕ाрд╣िрдд्рдп, рдЧ्рд░рди्рдеों рдЖрджि рдХा рдЕрдиुрд╡ाрдж рди рдХिрдпा рд╣ोрддा рддो рдЖрдЬ рд╣рдо рдЬ्рдЮाрди-рд╡िрдЬ्рдЮाрди рддрдеा рднाрд╖ा-рд╕ाрд╣िрдд्рдп рд╕े рд╡ंрдЪिрдд рд░рд╣ рдЬाрддे। рдпे рдЕрдиुрд╡ाрдж рд╡рд╣ी рд╡िрдж्рд╡ाрди рдХрд░ рдкाрддे рдеे рдЬो рджो рдпा рджो рд╕े рдЕрдзिрдХ рднाрд╖ाрдУं рдХे рдЬ्рдЮाрддा рд╣ोрддे рдеे рддрдеा рдЗрди्рд╣ें рдмрд╣ुрднाрд╖ी рднी рдХрд╣ा рдЬाрддा рдеा। рдмрд╣ुрднाрд╖िрдХрддा рд╡िрдж्рдпाрд▓рдпों рдпा рд╕рдоूрд╣ों рдХे рдмीрдЪ рд╡िрдЪाрд░ों рдХे рдЖрджाрди-рдк्рд░рджाрди рдоें рдЕрд╣рдо рднूрдоिрдХा рдиिрднाрддी рд╣ै। рдмрд╣ुрднाрд╖िрдХрддा рд╣рдоाрд░ी рд╢िрдХ्рд╖ा рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдХो рджूрд░рджрд░्рд╢ी рдмрдиाрдиे рдоें рд╕рд╣рдпोрдЧ рдХрд░рддी рд╣ै। 
                              рднाрд╖ाрдпी рдФрд░ рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рд╡िрднिрди्рдирддा рднाрд░рдд рдХी рд╡िрд╢िрд╖्рдЯ рдкрд╣рдЪाрди рдФрд░ рд╢рдХ्рддि рд╣ै। рднाрд░рдд рдоें рдЕрдиेрдХ рд╡िрд╡िрдзрддाрдУं рдХे рдмाрд╡рдЬूрдж рдЕрдиेрдХ рднाрд╖िрдХ рдПрд╡ं рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рддрдд्рд╡ рднाрд░рдд рдХो рд╕рджिрдпों рд╕े рдПрдХрддा рдХे рд╕ूрдд्рд░ рдоें рдмांрдзे рд╣ै। рд╣рдоाрд░े рджेрд╢ рдХी рдмрд╣ुрд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХрддा рдоें рдмрд╣ुрднाрд╖िрдХрддा рдиिрд╣िрдд рд╣ै। рдХिрд╕ी рднी рд╕рдоाрдЬ рдоें рднाрд╖ाрдпी рд╡िрднिрди्рдирддा рд╣ोрдиे рдкрд░ рд╣ी рдЙрд╕ рд╕рдоाрдЬ рдХो рдмрд╣ुрднाрд╖िрдХ рд╕рдоाрдЬ рдоाрдиा рдЬाрддा рд╣ै। рдХрдИ рднाрд╖ाрд╡िрджों/рднाрд╖ा рд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХों рдХा рдпрд╣ рдоाрдирдиा рд╣ै рдХि рд╡िрднिрди्рди рдХाрд░рдгों рд╕े рдЕрд▓рдЧ-рдЕрд▓рдЧ рднाрд╖ा рдмोрд▓рдиे рд╡ाрд▓े рд╡्рдпрдХ्рддिрдпों рдХा рд╕рдо्рдкрд░्рдХ рдПрдХ-рджूрд╕рд░े рд╕े рд╣ुрдЖ। рд╡े рдмोрд▓рдиे, рд╕рдордЭрдиे рддрдеा рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░िрдХ рдк्рд░рдпोрдЧ рдХे рдЕрдиुрд░ूрдк рдПрдХ-рджूрд╕рд░े рдХी рднाрд╖ा рдХो рдЕрдкрдиाрддे рдЪрд▓े рдЧрдпे। рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдмрд╣ुрднाрд╖िрдХрддा рдХा рдЙрджрдп рд╣ुрдЖ рдФрд░ рдЖрдЬ рдмрд╣ुрднाрд╖ी рд▓ोрдЧों рдХी рд╕ंрдЦ्рдпा рдкूрд░ी рджुрдиिрдпा рдоें рдПрдХрднाрд╖ी рдХी рддुрд▓рдиा рдоें рдмрд╣ुрдд реЫ्рдпाрджा рд╣ै। рдмрд╣ुрднाрд╖िрдХрддा рд╣рдоाрд░े рджेрд╢ рдХी рдПрдХ рдк्рд░ाрдЪीрдирддрдо рдпрдеाрд░्рде рд╣ै। рднाрд░рдд рдоें рдоुрдЦ्рдпрддः рдкाँрдЪ рднाрд╖ा рдкрд░िрд╡ाрд░ рд╣ैं- 1.рд╣िрди्рдж рдЖрд░्рдп рднाрд╖ा рдкрд░िрд╡ाрд░ 2.рдж्рд░рд╡िрдб़ рднाрд╖ा рдкрд░िрд╡ाрд░ 3.рдЖрд╕्рдЯ्рд░ो-рдПрд╢िрдпाрдЯिрдХ рднाрд╖ा рдкрд░िрд╡ाрд░ 4.рдЪीрдиी-рддिрдм्рдмрддी рднाрд╖ा рдкрд░िрд╡ाрд░ 5.рдЕंрдбрдоाрдиी рднाрд╖ा рдкрд░िрд╡ाрд░। рднाрд░рдд рдоें рдЬिрддрдиी рднी рднाрд╖ाрдПं рд╣ैं рдЗрди рдкрд░िрд╡ाрд░ों рдХे рдЕंрддрд░्рдЧрдд рдЖрддी рд╣ै। рдЖрдЬ рд╕рдмрд╕े рдЕрдзिрдХ рд╣िрди्рдж рдЖрд░्рдп рднाрд╖ा рдкрд░िрд╡ाрд░ (рдЗंрдбो-рдпूрд░ोрдкिрдпрди рдкрд░िрд╡ाрд░) рдХी рднाрд╖ाрдПँ рджुрдиिрдпा рдХी рд▓рдЧрднрдЧ рдЖрдзी рдЖрдмाрджी рдХे рдж्рд╡ाрд░ा рдмोрд▓ी рдЬाрддी рд╣ै। рдЬिрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдкूрд░ी рджुрдиिрдпा рдоें рд╡िрднिрди्рди рд╕рдн्рдпрддा-рд╕ंрд╕्рдХृрддि рдХा рдЙрджрдп рдПрд╡ं рд╡िрдХाрд╕ рд╣ुрдЖ, рдаीрдХ рдЙрд╕ी рдк्рд░рдХाрд░ рднाрд░рдд рдоें рднी рд╡िрднिрди्рди рднाрд╖ाрдУं рдХा рдЙрджрдп рдПрд╡ं рд╡िрдХाрд╕ рд╣ुрдЖ। рдЖрд░्рдпों рдиे рдк्рд░ाрдЪीрди рдХाрд▓ рдоें рд╡ेрдж, рдкुрд░ाрдг, рдЙрдкрдиिрд╖рдж्, рдорд╣ाрднाрд░рдд рдЖрджि рд░рдЪрдиाрдУं рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕ंрд╕्рдХृрдд рднाрд╖ा рдХो рдк्рд░рддिрд╖्рдаिрдд рдХिрдпा। рдЖрд░्рдпों рдиे рд╕ंрд╕्рдХृрдд рднाрд╖ा рдХो рдЬ्рдЮाрди-рд╡िрдЬ्рдЮाрди рдХी рднाрд╖ा рдмрдиाрдпा। рдЖрдЧे рдЪрд▓рдХрд░ рдкाрд▓ि, рдк्рд░ाрдХृрдд рдЬैрд╕ी рднाрд╖ाрдПँ рдЬрдирднाрд╖ा рдХे рд░ूрдк рдоें рдк्рд░рдЪрд▓िрдд рд╣ुрдИ। рднाрд░рдд рдоें рдзрд░्рдо рдк्рд░рдЪाрд░рдХों рддрдеा рд╡िрджेрд╢ी рдЖрдХ्рд░рдордгрдХाрд░िрдпों рдХा рдЬрдм рд╣рд╕्рддрдХ्рд╖ेрдк рдмрдв़ा рддो рд╡े рднी рдЕрдкрдиी рднाрд╖ा рдлाрд░рд╕ी, рдЙрд░्рджू рддрдеा рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬी рдХो рдпрд╣ाँ рд▓ाрдиे рдПрд╡ं рдк्рд░рддिрд╖्рдаिрдд рдХрд░рдиे рдоें рд╕рдлрд▓ рд░рд╣े, рдЬिрд╕рдХी рд╡рдЬрд╣ рд╕े рдмрд╣ुрднाрд╖ा рдХा рдЖрдЧрдорди рд╣ुрдЖ। рдЖрдЧे рдЪрд▓рдХрд░ рднाрд░рдд рдоें рдм्рд░िрдЯिрд╢ рд╣ुрдХूрдордд рдЖрдиे рдХे рдмाрдж рдзीрд░े-рдзीрд░े рднाрд░рддीрдп рднाрд╖ाрдУं рдХे рд╕ाрде рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬी рднाрд╖ा рдХा рдк्рд░рдпोрдЧ рд╣ोрдиे рд▓рдЧा। рдЗрд╕рдХा рдкрд░िрдгाрдо рдпрд╣ рд╣ुрдЖ рдХि рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬी рдХा рд░ाрдЬрдХाрдЬ рдХी рднाрд╖ा рдХे рд╕ाрде-рд╕ाрде рдЬ्рдЮाрди-рд╡िрдЬ्рдЮाрди рдпा рдЙрдЪ्рдЪ рд╢िрдХ्рд╖ा (рдЦाрд╕рдХрд░ рд╡िрдЬ्рдЮाрди рд╡िрд╖рдпों) рдХी рднाрд╖ा рдмрди рдЧрдпा। рдХрдИ рдпुрдЧों рд╕े рднाрд░рдд рдоें рд╡िрднिрди्рди рднाрд╖ाрдУं рдХा рдЖрдзाрд░ рдЗрддрдиा рдордЬрдмूрдд рдеा рдХि рд╕्рд╡рддंрдд्рд░рддा рдк्рд░ाрдк्рдд рд╣ोрдиे рд╕े рдкрд╣рд▓े рд╣ी рднाрд╖ा рдПрд╡ं рд╕ंрд╕्рдХृрддि рдХे рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рд░ाрдЬ्рдпों рдХे рдкुрдирд░्рдЧрдарди рдХी рдоाँрдЧ рд╣ोрдиे рд▓рдЧी рдеी। 1 рдЕрдХ्рдЯूрдмрд░, 1953 рдоें рднाрд╖ा рдХे рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рд╣ी рд╕рд░्рд╡рдк्рд░рдердо рдЖрди्рдз्рд░рдк्рд░рджेрд╢ рдиे рдХрд░्рдиूрд▓ рдХो рдЕрдкрдиी рд░ाрдЬрдзाрдиी рдХे рд╕ाрде рд░ाрдЬ्рдп рдХा рджрд░्рдЬा рд╣ाрд╕िрд▓ рдХिрдпा। рдкुрдиः рд░ाрдЬ्рдп рдкुрдирд░्рдЧрдарди рдХाрдиूрди, 1956 (States Reorganisation Act, 1956) рдХे рдкाрд░िрдд рд╣ोрдиे рд╕े рд░ाрдЬ्рдпों рдпा рдХेрди्рдж्рд░рд╢ाрд╕िрдд рд░ाрдЬ्рдпों рдХी рд╕ीрдоाрдУं рдХो рддрдп рдХрд░рдиे рд╡ाрд▓ा рд╕рдмрд╕े рдмрдб़ा рдХाрд░рдХ рднाрд╖ा рдмрди рдЧрдпा। рдЗрд╕рдХे рдкीрдЫे рд╕рдмрд╕े рдмрдб़ा рддрд░्рдХ рджिрдпा рдЧрдпा рдеा рдХि рдПрдХ рднाрд╖ा рдмोрд▓рдиे рд╡ाрд▓े рд▓ोрдЧों рдХो рдПрдХ рдк्рд░рд╢ाрд╕рдиिрдХ рдЗрдХाрдИ рдХे рддрд╣рдд рд░рдЦा рдЬाрдПрдЧा рддो рдХाрдордХाрдЬ (рд░ाрдЬрдХाрдЬ) рдоें рд╕ुрд╡िрдзा рд╣ोрдЧी। рд╣ाрд▓ांрдХि рдЗрд╕рдХे рдмाрдж рднी рднाрд░рдд рдоें рднाрд╖ा рд╕ंрдмंрдзी рд╕рдорд╕्рдпाрдПं рдмреЭрддी рд░рд╣ी, рдлрд▓рд╕्рд╡рд░ूрдк рднाрд░рдд рд╕рд░рдХाрд░ рднाрд╖िрдХ рд╕рдорд╕्рдпाрдУं рдХे рдиिрджाрди рдХे рд▓िрдП рдХрднी 'рдж्рд╡िрднाрд╖ा рд╕ूрдд्рд░' рддрдеा 'рдд्рд░िрднाрд╖ा рд╕ूрдд्рд░' рдпा 'рдмрд╣ुрднाрд╖ा рд╕ूрдд्рд░' рдХो рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдХिрдпा рдЧрдпा। рдлिрд░ рднी рдХोрдаाрд░ी рдЖрдпोрдЧ (1964-66) рдпा рдирдИ рд╢िрдХ्рд╖ा рдиीрддि (1986) рдХी рдмाрдд рдХрд░ें рддो рд╢िрдХ्рд╖ा рдЖрдпोрдЧों рдиे рднाрд░рдд рдХे рдмрд╣ुрднाрд╖िрдХ рд╕ंрд░рдЪрдиा рдХो рдордЬрдмूрдд рдХрд░рдиे рдХी рдЕрдиुрд╢ंрд╕ा рдХрд░рддे рд╣ुрдП 'рдд्рд░िрднाрд╖ा рд╕ूрдд्рд░' рдХा рд╕рдорд░्рдерди рдХिрдпा। рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рдкाрда्рдпрдХ्рд░рдо рдХी рд░ूрдкрд░ेрдЦा 2005 (NCF, 2005) рдоें рднी рднाрд╖ा рдкाрда्рдпрдЪрд░्рдпा рдХी рдЪрд░्рдЪा рдХрд░рддे рд╣ुрдП рд╕्рд╡ीрдХाрд░ рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै рдХि рдж्рд╡िрднाрд╖िрдХрддा рдпा рдмрд╣ुрднाрд╖िрдХрддा рд╕े рдиिрд╢्рдЪिрдд рд╕ंрдЬ्рдЮाрдиाрдд्рдордХ рд▓ाрдн рд╣ोрддे рд╣ैं। рдФрдкрдЪाрд░िрдХ рд╢िрдХ्рд╖ा рдоें рд╕рдмрд╕े рдкрд╣рд▓े рд╡ुрдб рдХे рдШोрд╖рдгा рдкрдд्рд░ (рд╕рди् 1854) рдоें рдЕрди्рдп рднाрд╖ा (рдмांрдЧ्рд▓ा, рд╕ंрд╕्рдХृрдд, рдЕрд░рдмी, рдлाрд░рд╕ी) рдХो рдкाрда्рдпрдХ्рд░рдо рдоें рд╕्рдеाрди рджिрдпा рдЧрдпा рд╣ै। рдЗрд╕ рдШोрд╖рдгा рдкрдд्рд░ рдоें рдк्рд░ाрдердоिрдХ рд╢िрдХ्рд╖ा рдХा рдоाрдз्рдпрдо рджेрд╢ी рд╡ рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬी рднाрд╖ा рддрдеा рдЙрдЪ्рдЪ рд╢िрдХ्рд╖ा рдХा рдоाрдз्рдпрдо рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬी рдХो рд╣ी рдмрдиाрдпा рдЧрдпा рд╣ै। рднाрд░рддीрдп рд╢िрдХ्рд╖ा рдЖрдпोрдЧ-1882 (рд╣рдг्рдЯрд░ рдХрдоीрд╢рди), рдХрд▓рдХрдд्рддा рд╡िрд╢्рд╡рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп рдЖрдпोрдЧ-1917 (рд╕ैрдбрд▓рд░ рдЖрдпोрдЧ), рд╡рд░्рдзा рд╢िрдХ्рд╖ा рдпोрдЬрдиा-1937 (рдмुрдиिрдпाрджी рд╢िрдХ्рд╖ा), рдЦेрд░ рд╕рдоिрддि (1938-39), рд╡िрд╢्рд╡рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп рд╢िрдХ्рд╖ा рдЖрдпोрдЧ (рд░ाрдзाрдХृрд╖्рдгрди рдЖрдпोрдЧ 1948-49), рдоाрдз्рдпрдоिрдХ рд╢िрдХ्рд╖ा рдЖрдпोрдЧ- 1952-53 (рдоुрджाрд▓िрдпрд░ рдЖрдпोрдЧ), рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рд╢िрдХ्рд╖ा рдЖрдпोрдЧ (1964-66) рдХोрдаाрд░ी рдХрдоीрд╢рди, рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рд╢िрдХ्рд╖ा рдиीрддि 1979, рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рд╢िрдХ्рд╖ा рдиीрддि 1986, рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рдкाрда्рдпрдХ्рд░рдо рдХी рд░ूрдкрд░ेрдЦा 2005 (NCF, 2005), рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рд╢िрдХ्рд╖ा рдиीрддि 2020 рдЖрджि рдЬैрд╕े рдЖрдпोрдЧों рд╡ рдиीрддिрдпों рдиे  рдкाрда्рдпрдЪрд░्рдпा рдоें рднाрд╖ा рдкрд░ рдЪрд░्рдЪा рдХрд░рддे рд╣ुрдП рдж्рд╡िрднाрд╖िрдХрддा рдпा рдмрд╣ुрднाрд╖िрдХрддा рдХो рд╕ंрдЬ्рдЮाрдиाрдд्рдордХ рд▓ाрдн рдХे рдирдЬрд░िрдП рд╕े рджेрдЦा рд╣ै। “2006 рдоें рднी рдмрд╣ुрднाрд╖ाрд╡ाрдж рдХो grassroot level рдХे рд╕ाрде рд╡्рдпрдХ्рддि рдХी рдоाрддृрднाрд╖ा рдХे рд╕ाрде рд╢ुрд░ू рдХрд░рдиे рдХो рдХрд╣ा рдЧрдпा।”3 рднाрд░рддीрдп рд╕ंрд╡िрдзाрди рдХे рдЕрдиुрдЪ्рдЫेрдж рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рднाрд░рдд рдХी рднाрд╖ाрдЧрдд рд╕्рдеिрддिрдпों, рдЪुрдиौрддिрдпों рддрдеा рдЕрд╡рд╕рд░ों рдХो рд╕ंрдмोрдзिрдд рдХрд░рдиे рдХा рдк्рд░рдпाрд╕ рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै। рднाрд░рдд рдХी рднाрд╖ाрдпी рд╕्рдеिрддि рдХो рджेрдЦрддे рд╣ुрдП рд╕ंрд╡िрдзाрди рдХे рдЕрдиुрдЪ्рдЫेрдж 29 (1) рдХे рддрд╣рдд рднाрд░рдд рдоें рд╣рд░ेрдХ рдиाрдЧрд░िрдХ рдХो рдЕрдкрдиी рдоाрддृрднाрд╖ा рдХे рдЕрдз्рдпрдпрди рд╡ рд╕ंрд░рдХ्рд╖рдг рдХा рдоौрд▓िрдХ рдЕрдзिрдХाрд░ рдк्рд░рджाрди рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै। рдЕрдиुрдЪ्рдЫेрдж 350рдП рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рд░ाрдЬ्рдп рд╡ рд╕्рдеाрдиीрдп рдиिрдХाрдпों рдХो рд╕्рдеाрдиीрдп рднाрд╖ा рдоें рднाрд╖ाрдИ рдЕрд▓्рдкрд╕ंрдЦ्рдпрдХों рдХो рдк्рд░ाрдердоिрдХ рд╢िрдХ्рд╖ा рдЙрдирдХी рдоाрддृрднाрд╖ा рдоें рдЙрдкрд▓рдм्рдз рдХрд░ाрдиे рдХा рдЬिрдо्рдоा рд╕ौंрдкा рдЧрдпा рд╣ै। рднाрд░рдд рдоें рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬी рднाрд╖ा рдХे рд╕ाрде-рд╕ाрде рдЕрди्рдп рднाрд░рддीрдп рднाрд╖ाрдУं рдХो рднाрд░рддीрдп рд╕ंрд╡िрдзाрди рдХी рдЖрдард╡ीं рдЕрдиुрд╕ूрдЪी рдоें рд╕ंрд╡ैрдзाрдиिрдХ рдоाрди्рдпрддा рдоिрд▓ी। рд╕ंрд╡िрдзाрди рдХी рдЖрдард╡ीं рдЕрдиुрд╕ूрдЪी рдоें рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд 22 рднाрд╖ाрдПँ рд╢ाрдоिрд▓ рд╣ैं: рдЕрд╕рдоिрдпा, рдмांрдЧ्рд▓ा, рдЧुрдЬрд░ाрддी, рд╣िंрджी, рдХрди्рдирдб़, рдХрд╢्рдоीрд░ी, рдХोंрдХрдгी, рдорд▓рдпाрд▓рдо, рдордгिрдкुрд░ी, рдорд░ाрдаी, рдиेрдкाрд▓ी, рдУрдбिрдпा, рдкंрдЬाрдмी, рд╕ंрд╕्рдХृрдд, рд╕िंрдзी, рддрдоिрд▓, рддेрд▓ुрдЧू, рдЙрд░्рджू, рдмोрдбो, рд╕ंрдеाрд▓ी, рдоैрдеिрд▓ी рдФрд░ рдбोрдЧрд░ी। рднाрд░рддीрдп рд╕ंрд╡िрдзाрди рдиे рд╡िрднिрди्рди рдЬाрддि, рд╡िрднिрди्рди рднाрд╖ा, рд╡िрднिрди्рди рдзрд░्рдо рддрдеा рд╡िрднिрди्рди рд╕ंрд╕्рдХृрддि рдХी рдЕрд╕्рдоिрддाрдУं рдХे рд╕рдо्рдоाрди рдХो рд╕्рд╡рд╕्рде рд▓ोрдХрддрди्рдд्рд░ рдХी рдмुрдиिрдпाрджी рдЬрд░ूрд░рдд рдХे рд░ूрдк рдоें рд╕्рд╡ीрдХाрд░ा рд╣ै, рдЬिрд╕рдХी рд╡рдЬрд╣ рд╕े рдЖрдЬ рд╣рдо рднाрд░рддीрдп рд╕ंрд╡िрдзाрди рдХी рдЖрдард╡ीं рдЕрдиुрд╕ूрдЪी рдоें рдЗрддрдиी рд╕ाрд░ी рднाрд╖ाрдУं рдХो рд╕ंрд╡ैрдзाрдиिрдХ рджрд░्рдЬा рдк्рд░ाрдк्рдд рдХрд░рддे рд╣ुрдП рджेрдЦрддे рд╣ैं। рдмрд╣ुрднाрд╖िрдХрддा рдХो рд╡ैрд╢्рд╡िрдХ рд╕ंрджрд░्рдн рдоें рд╡िрдЪाрд░-рд╡िрдорд░्рд╢ рдХрд░рдиे рдкрд░ рдкрд╢्рдЪिрдоी рджेрд╢ों рдХा рдЬिрдХ्рд░ рд╣ोрдиा рд╕्рд╡ाрднाрд╡िрдХ рдк्рд░рддीрдд рд╣ोрддा рд╣ै। рдкрд╢्рдЪिрдоी рджेрд╢ों рдХी рддुрд▓рдиा рдоें рднाрд░рдд рдоें рдмрд╣ुрднाрд╖िрдХрддा рдХे рд╕ंрджрд░्рдн рд╡ рдоाрдпрдиे рднिрди्рди рд╣ै। рдкрд╢्рдЪिрдоी рджेрд╢ों рдоें рдкाрда्рдпрдЪрд░्рдпा рдХे рддрд╣рдд рдмрд╣ुрднाрд╖िрдХрддा рдХी рдЬрд░ूрд░рдд рдПрдХрднाрд╖ी рджेрд╢ों рдХी рдЬрд░ूрд░рддों рдХो рдордж्рджेрдирдЬрд░ рд░рдЦрдХрд░ рд╡िрдХрд╕िрдд рдХी рдЧрдИ। рд╡рд╣ीं рднाрд░рдд рдоें рдмрд╣ुрднाрд╖िрдХ рдПрд╡ं рдмрд╣ुрд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рджेрд╢ рд╣ै, рдЗрди्рд╣ीं рдмिрди्рджुрдУं рдХो рдХेंрдж्рд░ рдоें рд░рдЦрдХрд░ рдЕрдз्рдпрдпрди-рдЕрдз्рдпाрдкрди рдоें рдмрд╣ुрднाрд╖िрдХрддा рдХी рдЕрд╡рдзाрд░рдгा рдХो рд╡िрдХрд╕िрдд рдХिрдпा рдЧрдпा।

рдмрд╣ुрднाрд╖िрдХрддा рдХी рдк्рд░рдХृрддि рд╡ рд╡िрд╢ेрд╖рддाрдПँ (Nature & Characteristics of Multilingualism)

                          рдмрд╣ुрднाрд╖िрддा рдФрд░ рд╡िрд╡िрдзрддा рдоाрдирд╡ рдЕрд╕्рддिрдд्рд╡ рдХा рдПрдХ рдЕंрдЧ рд╣ै। рдмрд╣ुрднाрд╖िрдХрддा рдЙрдд्‍рдХृрд╖्‍рда рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдЧрдарди, рд╢िрдХ्рд╖ा рдХे рдКрд░्рдз्рд╡ाрдзрд░ рд╡िрдХाрд╕ рдФрд░ рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдЕрд╕рдоाрдирддाрдУं рдХो рд╕рдордЭрдиे рдХी рдХुंрдЬी рд╣ै। рдмрд╣ुрднाрд╖िрдХрддा рдХी рд╕्рдеिрддि рдк्рд░ाрдпः рд╡्рдпрдХ्рддि, рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ рдПрд╡ं рд╕рдоाрдЬ рдХे рд╕ंрджрд░्рдн рдоें рдХी рдЬाрддी рд╣ै। рдЬрди्рдо рд▓ेрдиे рдХे рдмाрдж рдПрдХ рдмाрд▓рдХ рдмोрд▓рдиा рд╕ीрдЦрддा рд╣ै, рддрдм рд╡рд╣ рдЕрди्рдп рд▓ोрдЧों рдХे рд╕рдо्рдкрд░्рдХ рдоें рдЖрддा рд╣ै рдФрд░ рдЙрдирдХे рд╕ाрде рдЕंрддःрдХ्рд░िрдпा рдХрд░рдиे рд▓рдЧрддा рд╣ै। рдЙрд╕рдоें рдмрд╣ुрднाрд╖िрдХрддा рдФрд░ рднाрд╖ा рдХी рд╡िрд╡िрдзрддा рдХा рдЧुрдг рдзीрд░े-рдзीрд░े рд╡िрдХрд╕िрдд рд╣ोрдиे рд▓рдЧрддी рд╣ै। рдЬрдм рдПрдХ рдмाрд▓рдХ рдоें рдХिрд╕ी рдПрдХ рднाрд╖ा рдХे рдХौрд╢рд▓ों рдХो рд╡िрдХрд╕िрдд рдХрд░ рджिрдпा рдЬाрддा рд╣ै рддो рдЗрди рдХौрд╢рд▓ों рдХो рджूрд╕рд░ी рднाрд╖ाрдУं рдоें рднी рд╕्рдеाрдиांрддрд░िрдд рдХिрдпा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै। рдЗрд╕рд▓िрдП рдПрдХ рднाрд╖ा рд╕ीрдЦрдиे рдХे рдмाрдж рдЕрди्рдп рднाрд╖ाрдПँ рд╕ीрдЦрдиा рдЖрд╕ाрдиा рд╣ो рдЬाрддा рд╣ै। рдмрд╣ुрднाрд╖िрдХрддा рд╡िрднिрди्рди рдк्рд░рдХाрд░ рдХे рдЬ्рдЮाрди рдХो рд╕ीрдЦрдиे рдоें рд╕рд╣ाрдпрддा рдк्рд░рджाрди рдХрд░рддा рд╣ै। рдПрдХ рдмाрд▓рдХ рдмрд╣ुрднाрд╖िрдХрддा рдоें рдЕрдзिрдХ рдиिрдкुрдгрддा рдк्рд░ाрдк्рдд рдХрд░ рд╕рдХрддा рд╣ै। рдХिрд╕ी рднी рд╡्рдпрдХ्рддि рдХे рд▓िрдП рднाрд╖ाрдпी рдкрд╣рдЪाрди рдЙрд╕рдХी рдЖрдзाрд░рднूрдд рдкрд╣рдЪाрди рдоाрдиी рдЬाрддी рд╣ै, рдХ्рдпोंрдХि рдЙрд╕рдХी рдХрдИ рдкрд╣рдЪाрди рднाрд╖ाрдИ рдкрд╣рдЪाрди рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рд╕рдордЭी рдпा рдкाрд░рдЦी рдЬा рд╕рдХрддी рд╣ै। рд╡्рдпрдХ्рддि рдЕрдкрдиे рдЦाрди-рдкाрди, рд░рд╣рди-рд╕рд╣рди, рдкोрд╢ाрдХ-рд╢्рд░ृंрдЧाрд░, рдкूрдЬा-рдкाрда, рд╡िрд╡ाрд╣ों рдЖрджि рдЬैрд╕े рд░ीрддि-рд░िрд╡ाрдЬों рдХो рдЕрдкрдиी рдкрд╣рдЪाрди рдХे рд░ूрдк рдоें рдЬीрд╡ंрдд рд░рдЦрддे рд╣ैं। рдаीрдХ рдЗрд╕ी рдк्рд░рдХाрд░ рдПрдХ рд╡्рдпрдХ्рддि рдЕрдкрдиी рдмрд╣ुрднाрд╖िрдХрддा рдХो рдЕрдкрдиी рднाрд╖ाрдпी рдкрд╣рдЪाрди рдХे рд░ूрдк рдоें рдЬीрд╡िрдд рд░рдЦрдиे рдХा рдк्рд░рдпाрд╕ рдХрд░рддा рд╣ै।
                       рдХिрд╕ी рднी рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ рдХे рд▓िрдП рдмрд╣ुрднाрд╖िрдХрддा рдмрд╣ुрдоूрд▓्рдп рд╕ंрдкрдд्рддि рдоाрдиा рдЬाрддा рд╣ै। рдмрд╣ुрдд рд▓ंрдмे рд╕рдордп рд╕े рдмрд╣ुрднाрд╖िрдХрддा рдХो рд▓ेрдХрд░ рдпрд╣ рдЕрдкрд╡ाрдж рдЪрд▓ी рдЖ рд░рд╣ी рдеी рдХि рдмрд╣ुрднाрд╖िрдХрддा рдХा рд╕ंрдЬ्рдЮाрдиाрдд्рдордХ рдФрд░ рд╢ैрдХ्рд╖िрдХ рд╡िрдХाрд╕ рдкрд░ рдирдХाрд░ाрдд्рдордХ рдк्рд░рднाрд╡ рдкрдб़рддा рд╣ै। рд▓ेрдХिрди рдХрдИ рд╢ोрдз рд╡ рдЕрдиुрд╕ंрдзाрди рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рдпрд╣ рдкрддा рдЪрд▓ा рд╣ै рдХि рднाрд░рдд рд╕рд╣िрдд рд╡िрд╢्рд╡рднрд░ рдХे рджेрд╢ों рдоें рдмрд╣ुрднाрд╖िрдХ рдЫाрдд्рд░-рдЫाрдд्рд░ाрдПं рдЕрдкрд╡ाрдж рдирд╣ीं рдмрд▓्рдХि рдЖрджрд░्рд╢ рд╣ैं। рдмрд╣ुрднाрд╖िрдХрддा рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рдЫाрдд्рд░-рдЫाрдд्рд░ाрдУं рдХा рд╕ंрдЬ्рдЮाрдиाрдд्рдордХрддा, рд╕ाрдоाрдЬिрдХрддा, рдЪिрди्рддрдирд╢ीрд▓рддा рд╡ рдмौрдж्рдзिрдХ рдХ्рд╖рдорддाрдУं рдХा рд╡िрдХाрд╕ рд╕рд╣рдЬ рд╣ी рдХिрдпा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै। рдЬिрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдЬैрд╡िрдХ рд╡िрд╡िрдзрддा рдХिрд╕ी рдЬंрдЧрд▓ рдХो рдЙрди्рдирдд рдмрдиाрддी рд╣ै, рдЙрд╕ी рдк्рд░рдХाрд░ рдмрд╣ुрднाрд╖िрдХрддा рднी рдХिрд╕ी рд╡्рдпрдХ्рддि рдпा рд╕рдоुрджाрдп рдХी рдмौрдж्рдзिрдХ рд╢рдХ्рддिрдпों рдХो рдмрдв़ाрддी рд╣ै। “рднाрд╖ाрдИ рдкрд░िрд╕्рдеिрддि рдоें рд╕ंрддुрд▓рди рдмрдиा рд░рд╣े рдЗрд╕ рд╣ेрддु рд╢िрдХ्рд╖рдХों рдХो рд╡िрд╖ेрд╢рд░ूрдк рд╕े рдмрд╣ुрднाрд╖िрдХрддा рд╕рдордЭ рд╣ोрдиी рдЪाрд╣िрдП рдФрд░ рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп рдоें рд╡िрдж्рдпाрд░्рдеिрдпों рдж्рд╡ाрд░ा рдХिрд╕ी рднी рднाрд╖ा рдХे рдк्рд░рдпोрдЧ рдХे рдк्рд░рддि рдЙрджाрд░ рд╣ोрдиा рдЪाрд╣िрдП।”4 рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдмрд╣ुрднाрд╖िрдХрддा рдЬ्рдЮाрди, рдЕрдз्рдпाрдкрди рдФрд░ рд╢िрдХ्рд╖рдг рдХा рдЕрдж्рднुрдд рд╕ाрдзрди рд╣ै। рд╕ंрдЬ्рдЮाрдиाрдд्рдордХ рд╡िрдХाрд╕ рдФрд░ рд╢ैрдХ्рд╖िрдХ рдЙрдкрд▓рдм्рдзिрдпों рдоें рдмрд╣ुрднाрд╖िрдХрддा рдПрдХ рд╕рдХाрд░ाрдд्рдордХ рднूрдоिрдХा рдЕрджा рдХрд░рддी рд╣ै। рднाрд░рдд рдоें рдмрд╣ुрднाрд╖ाрд╡ाрдж рдРрддिрд╣ाрд╕िрдХ рд╕ंрдкрдд्рддि рд╣ै рдФрд░ рд╡िрд╡िрдз рд╕ंрд╕्рдХृрддिрдпों рдХा рдк्рд░рддिрдмिंрдм рд╣ै। рдмрд╣ुрднाрд╖िрдХрддा рдмрдиाрдП рд░рдЦрдиे рдФрд░ рдЗрд╕рдХी рдк्рд░рдХृрддि рдХो рд╕рдордЭрдиे рдоें рдПрдХ рд╕्рдХूрд▓ рдпा рд╢िрдХ्рд╖рдг рд╕ंрд╕्рдеाрдиों рдХी рд╡िрд╢िрд╖्рдЯ рднूрдоिрдХा рд╣ोрддी рд╣ै। рд╢िрдХ्рд╖ा рдоें рдмрд╣ुрднाрд╖िрдХрддा рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рдЬाрдЧрд░ूрдХрддा рдХा рдиिрд░्рдоाрдг рдХрд░рддी рд╣ै рдФрд░ рд░рдЪрдиाрдд्рдордХрддा рдХो рдмрдв़ाрд╡ा рджेрддी рд╣ै। рдмрд╣ुрднाрд╖ी рдЫाрдд्рд░-рдЫाрдд्рд░ाрдПं рди рдХेрд╡рд▓ рдХुрдЫ рднाрд╖ाрдУं рдкрд░ рдиिрдпंрдд्рд░рдг рд░рдЦрддे рд╣ैं рдмрд▓्рдХि рд╡े рдХрд╣ीं рдЕрдзिрдХ рд╢ैрдХ्рд╖िрдХ рд░ूрдк рд╕े рд╕ृрдЬрдиाрдд्рдордХ рд╣ोрддे рд╣ैं। рдмрд╣ुрднाрд╖ी рдмрдЪ्рдЪों рдоें рдЕрди्рдпों рдХी рдЕрдкेрдХ्рд╖ा рдЕрдзिрдХ рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╕рд╣िрд╖्рдгुрддा рдкाрдпी рдЬाрддी рд╣ै। рдмрд╣ुрднाрд╖ी рд╣ोрдиे рдХे рдХाрд░рдг рд╡े рд╡िрднिрди्рди рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдкрд░िрд╕्рдеिрддिрдпों рдоें рдЕрдкрдиा рд╕рдоाрдпोрдЬрди рдХрд░ рдкाрддे рд╣ैं। рдЗрд╕рд▓िрдП рд╕्рдХूрд▓ी рдкाрда्рдпрдХ्рд░рдо рдоें рдмрд╣ुрднाрд╖िрддा рдХो рд╡िрдХрд╕िрдд рдХрд░рдиा рдЕрддिрдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рдк्рд░рддीрдд рд╣ोрддा рд╣ै। 
                           рдмрд╣ुрднाрд╖िрдХрддा рдФрд░ рдмрд╣ुрд╕ंрд╕्рдХृрддिрд╡ाрдж рд╕рдо्рдк्рд░рдд्рдпрдп рд▓рдЧрднрдЧ рдПрдХ рд╣ी рд╡рд╕्рддुрд╕्рдеिрддि рдХो рдЪिрдд्рд░िрдд рдХрд░рддा рд╣ै। рд╡िрднिрди्рди рднाрд╖ाрдУं рдХा рдк्рд░рдпोрдЧ рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рдЖрджाрди-рдк्рд░рджाрди рдХा рдк्рд░рдоुрдЦ рдоाрдз्рдпрдо рд╣ै। рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп рдоें рд╡िрд╡िрдз рдк्рд░рдХाрд░ рдХी рднाрд╖ाрдУं рдХे рд╕ाрде рдХрдИ рдЫाрдд्рд░-рдЫाрдд्рд░ाрдПं рдЖрддे рд╣ैं рдФрд░ рдЙрдирдХी рдЗрди рднाрд╖ाрдУं рд╕े рдЬुрдб़ी рдЕрд▓рдЧ-рдЕрд▓рдЧ рд╕ंрд╕्рдХृрддिрдпां рднी рд╣ोрддी рд╣ै। рдЗрд╕рд╕े рдЖрдкрд╕ рдоें рдХрдИ рдк्рд░рдХाрд░ рдХी рд╕ंрд╕्рдХृрддिрдпों рдХा рдЖрджाрди-рдк्рд░рджाрди рд╣ोрддा рд╣ै। рдЬрдм рдХрднी рд╣рдо рдмрд╣ुрднाрд╖िрдХрддा рдХी рдмाрдд рдХрд░рддे рд╣ैं рддो рд╣рдо рдмрд╣ुрд╕ंрд╕्рдХृрддिрд╡ाрдж рдХो рдЕрд▓рдЧ рдирд╣ीं рдХрд░ рд╕рдХрддे рд╣ैं। рдХिрд╕ी рднी рд╕ंрд╕्рдХृрддि рдХो рд╕рдордЭрдиे рдХे рд▓िрдП рдЙрд╕ рд╕ंрд╕्рдХृрддि рд╡िрд╢ेрд╖ рдХी рднाрд╖ा рдХो рд╕рдордЭрдиा рдЕрддि рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рд╣ै рдХ्рдпोंрдХि рднाрд╖ा рдХिрд╕ी рднी рд╕ंрд╕्рдХृрддि рдХा рдПрдХ рд╡िрд╢ेрд╖ рдФрд░ рдЕрдиिрд╡ाрд░्рдп рдЕंрдЧ рд╣ोрддा рд╣ै। рдмрд╣ुрднाрд╖िрдХ рд╣ोрдиे рдФрд░ рдмрд╣ुрд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рдХ्рд╖рдорддा рд╣ोрдиे рд╕े рдРрд╕े рд╢рдм्рджों рдФрд░ рд╡ाрдХ्рдпांрд╢ों рдХो рдЪрдпрди рдХрд░рдиे рдоें рд╕рд╣рдЬрддा рдоिрд▓рддी рд╣ै рдЬो рд╕्рдеिрддि рдХा рд╕рдмрд╕े рдЕрдЪ्рдЫा рд╡рд░्рдгрди рдХрд░рддे рд╣ैं, рдЬो рджोрдиों рднाрд╖ाрдУं рдФрд░ рд╕ंрд╕्рдХृрддिрдпों рдХे рдоिрд╢्рд░िрдд рд╕ंрджрд░्рдн рдХे рдмिрдиा рд╕ंрднрд╡ рдирд╣ीं рд╣ोрдЧा। рд╡िрднिрди्рди рдкрд░िрд╕्рдеिрддिрдпों рдоें рд╕ंрд╕्рдХृрддि рдХो рд╕рдордЭрдиे рдФрд░ рдЙрдкрдпोрдЧ рдХрд░рдиे рдХी рдХ्рд╖рдорддा рдмрд╣ुрднाрд╖ी рд╕рдоाрдЬ рдоें рд╡्рдпрдХ्рддिрдпों рдХे рд▓िрдП рдПрдХ рдоूрд▓्рдпрд╡ाрди рдХौрд╢рд▓ рд╣ै। рдмрд╣ुрднाрд╖िрдХрддा рдЕрдкрдиे рдЖрдк рдоें рдмрд╣ुрд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХрддा рдХो рдЖрд▓िрдк्рдд рдХрд░рддी рд╣ै рдЕрд░्рдеाрдд् рдмрд╣ुрднाрд╖िрдХрддा рдоें рдмрд╣ुрд╕ंрд╕्рдХृрддिрд╡ाрдж рдиिрд╣िрдд рд╣ैं। рдЕрддः рд╢िрдХ्рд╖ा рдоें рдмрд╣ुрднाрд╖िрдХрддा рдЫाрдд्рд░-рдЫाрдд्рд░ाрдУं рдоें рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рдЬाрдЧрд░ूрдХрддा рдХा рдиिрд░्рдоाрдг рдХрд░рддी рд╣ै рдФрд░ рд░рдЪрдиाрдд्рдордХрддा рдХो рдмрдв़ाрд╡ा рджेрддी рд╣ै।

рдмрд╣ुрднाрд╖िрдХрддा рдХे рд▓ाрдн (Advantages of Multilingualism)

                  рдмрд╣ुрднाрд╖िрдХ рд╢िрдХ्рд╖ा  рдЕрдз्рдпाрдкрдХ рд╢िрдХ्рд╖ा рдоें рдПрдХ рдмрдв़рддा рд╣ुрдЖ рдХрджрдо рд╣ै। рдмрд╣ुрднाрд╖िрдХрддा рдПрдХ рдк्рд░ाрдХृрддिрдХ рд╢рдХ्рддि рд╣ै рдЬो рдк्рд░рдд्рдпेрдХ рд╡्рдпрдХ्рддि рдоें рд╕ाрдоाрди्рдпрдд: рджेрдЦी рдЬा рд╕рдХрддी рд╣ै। рдПрдХ рд╕े рдЕрдзिрдХ рднाрд╖ाрдУं рдХो рдЬाрдирдиे-рд╕рдордЭрдиे рдХी рдпोрдЧ्рдпрддा рдордиुрд╖्рдп рдХी рдЬрди्рдордЬाрдд рдХ्рд╖рдорддा рд╣ोрддी рд╣ै। рдмрд╣ुрднाрд╖िрдХрддा рдФрд░ рд╡िрднिрди्рдирддा рдоाрдирд╡ рдЕрд╕्рддिрдд्рд╡ рдХा рдПрдХ рднाрдЧ рд╣ै। рдмрд╣ुрднाрд╖िрдХрддा рдЕрд▓рдЧ-рдЕрд▓рдЧ рднाрд╖ाрдУं рдХा рд╕рд╣-рдЕрд╕्рддिрдд्рд╡ рдЬ्рдЮाрди рд╣ै рдЬрдмрдХि рдмрд╣ुрднाрд╖ाрд╡ाрдж рдХрдИ рднाрд╖ाрдУं рдХा рдкрд░рд╕्рдкрд░ рдЬ्рдЮाрди рд╣ै। рдХрдИ рднाрд╖ाрдУं рдХे рдЬ्рдЮाрди рдХे рд╕ाрде-рд╕ाрде рд╡िрднिрди्рди рд╕ंрд╕्рдХृрддिрдпों рдХी рд╕рдордЭ рдмेрд╣рддрд░ рд╕ंрдЪाрд░ рдХौрд╢рд▓ рдХी рдЕрдиुрдорддि рджेрддा рд╣ै। рдмрд╣ुрднाрд╖िрдХрддा рд╢िрдХ्рд╖ा рдХे рд▓ाрдн рдХा рдПрдХ рдмрдв़рддा рд╣ुрдЖ рдХрджрдо рд╣ै рдЬिрд╕े рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд рд░ूрдк рдоें рджेрдЦ рд╕рдХрддे рд╣ैं - 
1. рдЫाрдд्рд░-рдЫाрдд्рд░ाрдУं рдХे рд╕рд░्рд╡ांрдЧीрдг рд╡िрдХाрд╕ рдоें 'рдмрд╣ुрднाрд╖िрдХрддा' рд╕рдХाрд░ाрдд्рдордХ рдк्рд░рднाрд╡ рдбाрд▓рддी рд╣ै। рдЕрднिрдк्рд░ेрд░рдгा рдХी рджृрд╖्рдЯि рд╕े рдмрд╣ुрднाрд╖िрдХрддा рдЙрдкрдХрд░рдгрд╡ाрджी рдПрд╡ं рд╕рдордЧ्рд░рддाрд╡ाрджी рд░ूрдк рдоें рдкрд░िрднाрд╖िрдд рд╣ै।
2. рдмрд╣ुрднाрд╖िрдХрддा рдЫाрдд्рд░-рдЫाрдд्рд░ाрдУं рдоें рд╕ंрдЬ्рдЮाрдиाрдд्рдордХ рд╡ृрдж्рдзि, рд╡िрд╕्рддृрдд рдЪिंрддрди рдФрд░ рдмौрдж्рдзिрдХ рдЙрдкрд▓рдм्рдзिрдпों рдХे   рд╕्рддрд░ рдХो рдмреЭाрддी рд╣ै рддрдеा рдоाрдирд╕िрдХ рдпोрдЧ्рдпрддा рдХो рд╕рди्рддुрд▓िрдд рдмрдиाрдП рд░рдЦрдиे рдоें рд╕рд╣рдпोрдЧ рдХрд░рддी рд╣ै।
3. рд╢िрдХ्рд╖ाрд░्рдеिрдпों рдоें рдмрд╣ुрднाрд╖िрдХрддा рдЖрдд्рдорд╡िрд╢्рд╡ाрд╕, рддाрд░्рдХिрдХ рдХ्рд╖рдорддा, рд╡िрд╢्рд▓ेрд╖рдг рдХ्рд╖рдорддा рддрдеा рд╕рдХाрд░ाрдд्рдордХ рджृрд╖्рдЯिрдХोрдг рдкैрджा рдХрд░рддी рд╣ै।
4. рдмрд╣ुрднाрд╖िрдХрддा рдмрдЪ्рдЪों рдоें рди рдХेрд╡рд▓ рдмрд╣ुрднाрд╖ाрдУं рдкрд░ рдиिрдпंрдд्рд░рдг рд░рдЦрдиा рд╕िрдЦाрддी рд╣ै рдмрд▓्рдХि рдХрд╣ीं рдЕрдзिрдХ рд╢ैрдХ्рд╖िрдХ рд░ूрдк рд╕े рд╕ृрдЬрдиाрдд्рдордХ рдмрдирдиे рдоें рднी рд╡िрд╢ेрд╖ рднूрдоिрдХा рдЕрджा рдХрд░рддी рд╣ै। рдмрд╣ुрднाрд╖ी рдмрдЪ्рдЪों рдоें рдЕрдкрд╕ाрд░ी рдЪिंрддрди рдкाрдпा рдЬाрддा рд╣ै।
5. рдмрд╣ुрднाрд╖िрдХрддा рдЬ्рдЮाрди рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдХा, рдХाрд░्рдп рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдХा, рд╕рдо्рдкрд░्рдХ рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдХा рддрдеा рд╡िрднिрди्рди рдХ्рд╖ेрдд्рд░ों рдХी рд╕ंрднाрд╡рдиाрдУं рдХा рджाрдпрд░ा рдмреЭाрддी рд╣ै।
6. рд╢िрдХ्рд╖ाрд░्рдеिрдпों рдХे рд╕्рдоृрддि, рдмोрдз рд╡ рдЪिंрддрди рд╕्рддрд░ рдХो рд╡िрдХрд╕िрдд рдХрд░рдиे рдоें рдмрд╣ुрднाрд╖िрдХрддा рд╕рд╣рдпोрдЧ рдХрд░рддी рд╣ै। рдмрд╣ुрднाрд╖िрдХрддा рдорд╕्рддिрд╖्рдХ рдФрд░ рд╕ोрдЪрдиे-рд╡िрдЪाрд░рдиे рдХी рдХ्рд╖рдорддा рдХो рдФрд░ рдЕрдзिрдХ рд▓рдЪीрд▓ा рдмрдиा рджेрддी рд╣ै।
7. рдмрд╣ुрднाрд╖ी рдмрдЪ्рдЪों рдоें рдЕрди्рдп рдЫाрдд्рд░-рдЫाрдд्рд░ाрдУं рдХी рдЕрдкेрдХ्рд╖ा рдЕрдзिрдХ рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╕рд╣िрд╖्рдгुрддा рдкाрдпी рдЬाрддी рд╣ै। рдмрд╣ुрднाрд╖िрдХ рд╣ोрдиे рд╕े рднाрд╖ा рдХो рд▓ेрдХрд░ рдЙрдд्рдкрди्рди рд╣ोрдиे рд╡ाрд▓े рддрдиाрд╡ рдпा рд╕ंрдШрд░्рд╖ рд╕े рднी рдмрдЪा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै। 
8. рдмрд╣ुрднाрд╖िрдХрддा рд╢िрдХ्рд╖ाрд░्рдеिрдпों рдХे рд▓िрдП рдЕрдиेрдХ рдк्рд░рдХाрд░ рдХे рд░ोрдЬрдЧाрд░, рд╡्рдпाрдкाрд░ рдПрд╡ं рдиौрдХрд░िрдпों рдХे рдЙрдкрдпुрдХ्рдд рдЕрд╡рд╕рд░ рдХो рдкैрджा рдХिрдпा рд╣ै।
9. рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╕ंрд░рдЪрдиा рдХे рдмाрд░े рдоें рдзाрд░рдгा, рдЕрдирдЧिрдирдд рдоौрд▓िрдХ рдПрд╣рд╕ाрд╕ рдФрд░ рдоुрдХрдо्рдорд▓ рд╕рдордЭ рдХो рдЬрдЧाрдиे рдоें рдмрд╣ुрднाрд╖िрдХрддा рд╕рд╣ाрдпрдХ рд╕िрдж्рдз рд╣ोрддी рд╣ै। рдмрд╣ुрднाрд╖ी рд╣ोрдиे рдХे рдХाрд░рдг рд╡े рд╡िрднिрди्рди рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдкрд░िрд╕्рдеिрддिрдпों рдоें рд╕рдоाрдпोрдЬрди рдХрд░рдиे рдХी рдХ्рд╖рдорддा рдЕрдзिрдХ рд╣ोрддी рд╣ै। 
10. рд╡ैрд╢्рд╡ीрдХृрдд рджुрдиिрдпा рдоें рдмрд╣ुрднाрд╖िрдХрддा рдЕрдзिрдХ рдк्рд░рддिрд╕्рдкрд░्рдзी рддрдеा рдЕрдд्рдпाрдзुрдиिрдХ рд╣ोрдиे рдХी рдХ्рд╖рдорддाрдУं рдХा рд╡िрдХाрд╕ рдХрд░рддी рд╣ै।
11. рдмрд╣ुрднाрд╖िрдХрддा рд╕ंрд╕्рдХृрддि рдХे рдЙрджाрд░ीрдХрд░рдг / рдлैрд▓ाрд╡/ рдмाрдЬाрд░рд╡ाрдж рд╡ рд╡ैрд╢्рд╡ीрдХрд░рдг рдХी рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддा рдХो рдкूрд░ा рдХрд░рдиे рдоें рд╕рд╣ाрдпрдХ рд╣ोрддी рд╣ै।
12. рдмрд╣ुрднाрд╖िрдХ рд╡्рдпрдХ्рддिрдпों рдХी рдЕрди्рддःрдХ्рд░िрдпा рдЕрдзिрдХ рд╕े рдЕрдзिрдХ рд╡्рдпрдХ्рддिрдпों рд╕े рд╣ोрддी рд╣ै। рдмрд╣ुрднाрд╖िрдХ рд╡्рдпрдХ्рддि рдЕрдзिрдХ рд╕े рдЕрдзिрдХ рд╡्рдпрдХ्рддिрдпों рдХो рдмाрддрдЪीрдд рд╕े рд╕рди्рддुрд╖्рдЯ рдХрд░ рдкाрдиे рдХी рдХ्рд╖рдорддा рд╣ो рд╕рдХрддी рд╣ै।
13. рдмрд╣ुрднाрд╖िрдХрддा рд╡िрдж्рдпाрд░्рдеिрдпों рдХे рд╕ंрдЬ्рдЮाрдиाрдд्рдордХ, рднाрд╡ाрдд्рдордХ рддрдеा рдХ्рд░िрдпाрдд्рдордХ рдкрдХ्рд╖ों рдХो рд╡िрдХрд╕िрдд рдХрд░рдиे рдоें рд╕рд╣ाрдпрддा рдХрд░рддी рд╣ै।
14. рдЕрди्рдп рднाрд╖ा рдХो рд╕ीрдЦрдиे рдоें рд╕рд░рд▓рддा рд╣ोрддी рд╣ै। рдЕрди्рдп рднाрд╖ाрдУं рдХी рд╕ूрдЪрдиाрдУं рд╡ рдЕрди्рдп рддрде्рдпों рдХो рдЬाрдирдиे рдоें рдорджрдж рдмрд╣ुрднाрд╖िрдХрддा рдХрд░рддी рд╣ै, рд╕ाрде рд╣ी рдЕрди्рдп рднाрд╖ा рдФрд░ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХा рд░рд╕ाрд╕्рд╡ाрджрди рдХрд░рдиे рдХा рдЕрд╡рд╕рд░ рдк्рд░рджाрди рдХрд░рддी рд╣ै।
15. рд╡िрдЬ्рдЮाрди рдФрд░ рддрдХрдиीрдХी рдХे рд╡िрдХाрд╕ рдПрд╡ं рд╕ूрдЪрдиा-рд╕ंрдЪाрд░ рдХे рд╕ाрдзрдиों рдоें рдмрд╣ुрднाрд╖िрдХрддा рдХी рдЕрдЧ्рд░рдгी рднूрдоिрдХा рд╣ोрддी рд╣ै।
рд╕ंрднрд╡рдд: рд╢िрдХ्рд╖ा рдПрдХ-рд╕рдорддाрд╡ाрджी рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдФрд░ рдЖрд░्рдеिрдХ рд╕्рддрд░ीрдХрд░рдг рдоें рд╕рдмрд╕े рдоौрд▓िрдХ рддрдд्рд╡ рд╣ै। рднाрд╖ा, рднाрд╖ा рдХे рдЙрдкрдпोрдЧ, рдЙрдд्‍рдХृрд╖्‍рда рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдЧрдарди рдФрд░ рд╢िрдХ्рд╖ा рдХे рдКрд░्рдз्рд╡ाрдзрд░ рд╡िрдХाрд╕, рдЕрд╕рдоाрди рдЕрд╡рд╕рд░ों рдФрд░ рдЕрдзिрдХ рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдФрд░ рдЖрд░्рдеिрдХ рдЕрд╕рдоाрдирддा рдХे рдмीрдЪ рдкाрд░рд╕्рдкрд░िрдХ рд░ूрдк рд╕े рдордЬрдмूрдд рд╕ंрдмंрдзों рдХो рд╕рдордЭрдиे рдХी рдХुंрдЬी рд╣ै।

рдиिрд╖्рдХрд░्рд╖:
               рджूрд╕рд░े рджेрд╢ों рдХी рддुрд▓рдиा рдоें рднाрд░рдд рдоें рдмрд╣ुрднाрд╖िрдХрддा рдХे рд╕ंрджрд░्рдн рд╡ рдоाрдпрдиे рднिрди्рди рд╣ै। рдкрд╢्рдЪिрдоी рджेрд╢ों рдоें рдкाрда्рдпрдЪрд░्рдпा рдХे рддрд╣рдд рдмрд╣ुрднाрд╖िрдХрддा рдХी рдЬрд░ूрд░рдд рдПрдХрднाрд╖ी рджेрд╢ों рдХी рдЬрд░ूрд░рддों рдХो рдордж्рджेрдирдЬрд░ рд░рдЦрдХрд░ рд╡िрдХрд╕िрдд рдХी рдЧрдИ। рд╡рд╣ीं рднाрд░рдд рдоें рдмрд╣ुрднाрд╖िрдХ рдПрд╡ं рдмрд╣ुрд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рджेрд╢ рд╣ै, рдЗрди्рд╣ीं рдмिрди्рджुрдУं рдХो рдХेंрдж्рд░ рдоें рд░рдЦрдХрд░ ‘рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рд╢िрдХ्рд╖ा рдиीрддि 2020’ рдоें рдЕрдз्рдпाрдкрдХ рд╢िрдХ्рд╖ा рд╣ेрддु рдмрд╣ुрднाрд╖िрдХрддा рдХो рдк्рд░рддिрд╖्рдаाрдкिрдд рдХрд░рдиे рдХा рдк्рд░рдпाрд╕ рдХिрдпा рдЧрдпा।

рд╕ंрджрд░्рдн рдЧ्рд░ंрде: 
2. рдкाрда्рдпрдХ्рд░рдо рдоें рднाрд╖ा, рд╡рд░्рдзрдоाрди рдорд╣ाрд╡ीрд░ рдЦुрд▓ा рд╡िрд╢्рд╡рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп, рдХोрдЯा, рдмीрдПрдб – 103, рдЙрдд्рдкाрджрди рд╡рд░्рд╖ - 2015, рдкृрд╖्рда рд╕ंрдЦ्рдпा - 57
3. рд╕िंрдЧрд▓ рдЙрд╖ा,рдЕंрдЬू (2019), рдкाрда्рдпрдЪрд░्рдпा рдоें рднाрд╖ा,рд░ोрд╣рддрдХ, рдаाрдХुрд░ рдкрдм्рд▓िрд╢рд░्рд╕।
4. рддिрд╡ाрд░ी рдХुрдоाрд░ рдк्рд░рд╡ीрдг(рд╕ं) (2017),рдкाрда्рдпрдЪрд░्рдпा рдоें рд╡्рдпाрдк्рдд рднाрд╖ा, рдЙрдд्рддрд░ाрдЦंрдб, рдЙрдд्рддрд░ाрдЦंрдб рдоुрдХ्рдд рд╡िрд╢्рд╡рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп।

рд╕рд╣ाрдпрдХ рд╕ंрджрд░्рдн рдЧ्рд░ंрде:
1. рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рд╢िрдХ्рд╖ा рдиीрддि 2020, рднाрд░рдд рд╕рд░рдХाрд░।


рдЖрдирди्рдж рджाрд╕ рдоूрд▓рдд: рднाрд░рдд рдХे рд╣िрди्рджीрднाрд╖ी рдк्рд░рджेрд╢ рд╕े рд╣ैं рдкрд░ рдЙрдирдХा рдЬрди्рдо рдХोрд▓рдХाрддा рдоें рд╣ुрдЖ। рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдк्рд░ाрд░рдо्рднिрдХ рд╢िрдХ्рд╖ा рд░ाрд╖्рдЯ्рд░рднाрд╖ा рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп, рд╕рд░्рд╡ोрджрдп рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп рддрдеा рдПрд╕. рдмी. рдоॉрдбрд░्рди рд╣ाрдИ рд╕्рдХूрд▓ рд╕े рдк्рд░ाрдк्рдд рдХी рд╣ैं। рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдХोрд▓рдХाрддा рдХे рдРрддिрд╣ाрд╕िрдХ рдФрд░ рд╡िрд╢्рд╡ рд╡िрдЦ्рдпाрдд рдк्рд░ेрд╕िрдбेंрд╕ी рдХॉрд▓ेрдЬ (рдк्рд░ेрд╕िрдбेंрд╕ी рд╡िрд╢्рд╡рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп) рд╕े рд╣िрди्рджी рдоें рд╕्рдиाрддрдХ рдХी рд╣ैं। рдЙрди्рд╣ोंрдиे рд╣िрди्рджी рдоें рд╕्рдиाрддрдХोрдд्рддрд░ рдХрд▓рдХрдд्рддा рд╡िрд╢्рд╡рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп рд╕े рддрдеा рд╢िрдХ्рд╖ाрд╢ाрд╕्рдд्рд░ рдоें рд╕्рдиाрддрдХोрдд्рддрд░ рд╕ी.рдбी.рдПрд▓.рдпू.,рд╕िрд░рд╕ा рд╕े рдХी рд╣ैं। рдЗрд╕рдХे рдЕрд▓ाрд╡ा рдпू.рдЬी.рд╕ी. рдиेрдЯ(рд╣िंрджी) рдФрд░ рд╕्рдиाрддрдХोрдд्рддрд░ рдбिрдк्рд▓ोрдоा (рдЕрдиुрд╡ाрдж) рдЗрдЧ्рдиू рд╕े рдХी рд╣ैं। рдХोрд▓рдХाрддा рдХे рдП.рдЬे.рд╕ी. рдмोрд╕ рдХॉрд▓ेрдЬ (рдмी.рдПрдб. рд╡िрднाрдЧ) рдоें рдЕрддिрдеि рдк्рд░рд╡рдХ्рддा рдХे рддौрд░ рдкрд░ рдХाрд░्рдп рдХрд░ рдЪुрдХे рд╣ैं। рдкрд╢्рдЪिрдордмंрдЧ рдк्рд░ाрдердоिрдХ рд╢िрдХ्рд╖ा рдкрд░्рд╖рдж рдж्рд╡ाрд░ा рд╕ंрдЪाрд▓िрдд рдк्рд░рд╢िрдХ्рд╖рдг (рдк्рд░ाрдердоिрдХ рдХाрд░्рдпрд░рдд рд╢िрдХ्рд╖рдХों рдХे рд▓िрдП) рдХाрд░्рдпрдХ्рд░рдо рдоें рдмрддौрд░ рдк्рд░рд╢िрдХ्рд╖рдХ рднी рдХाрд░्рдп рдХрд░ рдЪुрдХे рд╣ैं। рд╡рд░्рддрдоाрди рдоें рд╢्рд░ी рд░ाрдордХृрд╖्рдг рдмी. рдЯी. рдХॉрд▓ेрдЬ (Govt. aided.), рджाрд░्рдЬिрд▓िंрдЧ рдоें рд╕рд╣ाрдпрдХ рдк्рд░ाрдз्рдпाрдкрдХ рд╣ैं। рдЖрдирди्рдж рджाрд╕ рдХी рд╣िрди्рджी рдоें рддीрди рд╕ंрдкाрджिрдд рдкुрд╕्рддрдХ 'рд╣िंрджी рдХрд╡िрддा - рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рдЪेрддрдиा рдПрд╡ं рд╕ंрд╕्рдХृрддि', 'рд░ाрд╖्рдЯ्рд░рд╡ाрдж рдФрд░ рд╣िंрджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп', ‘рд╣рд░िрдФрдз рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХे рд╡िрд╡िрдз рдЖрдпाрдо’ рддрдеा рдЕрди्рдп рдХрдИ рдкुрд╕्рддрдХों рдоें рд╢ोрдз рд▓ेрдЦ рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рд╣ै। рд╕ाрде рд╣ी рд╣िрди्рджी рдХे рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рдФрд░ рдЕंрддрд░рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рдкрдд्рд░-рдкрдд्рд░िрдХाрдУं рдоें рдЖрдирди्рдж рджाрд╕ рдХी рд░рдЪрдиाрдПँ рдиिрд░рди्рддрд░ рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рд╣ोрддी рд╣ैं।
рд╕ंрдкрд░्рдХ: 4 рдоुрд░ाрд░ी рдкुрдХुрд░ рд▓ेрди, рдХोрд▓рдХाрддा-700067 
рдИрдоेрд▓: anandpcdas@gmail.com
рдЪрд▓рднाрд╖: 9804551685, 9382918401.

No comments :

Post a Comment

We welcome your comments related to the article and the topic being discussed. We expect the comments to be courteous, and respectful of the author and other commenters. Setu reserves the right to moderate, remove or reject comments that contain foul language, insult, hatred, personal information or indicate bad intention. The views expressed in comments reflect those of the commenter, not the official views of the Setu editorial board. рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рд░рдЪрдиा рд╕े рд╕рдо्рдмंрдзिрдд рд╢ाрд▓ीрди рд╕рдо्рд╡ाрдж рдХा рд╕्рд╡ाрдЧрдд рд╣ै।