рдкрд░्рдпा-рджрд░्рд╢рди*: рдкрд░्рдпाрд╡рд░рдгीрдп рд╕рдорд╕्рдпा рдкрд░ рдЧрд╣рди рдЪिंрддрди

рдЪंрдж्рд░ рдоोрд╣рди рднрдг्рдбाрд░ी

рдЬрдирддा рдХे рдЬीрд╡рди рдХे рд╕ंрд╡ेрджрди-рд╕рдд्рдпों рдХे рдЪिрдд्рд░ों рд╕े

рддрде्рдпों рдХे рд╡िрд╢्рд▓ेрд╖рдг-рд╕ंрд╢्рд▓ेрд╖рдг рдмिрдо्рдмों рд╕े

рдмрдиाрдХрд░ рдзрд░िрдд्рд░ी рдХा рдоाрдирдЪिрдд्рд░

рджूрд░ рдХ्рд╖िрддिрдЬ-рдлрд▓рдХ рдкрд░ рдЯांрдЧ рдЬो рджेрддा рд╣ै

рд╡рд╣ рдЬीрд╡рди рдХा рд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ, рдпрд╢рд╕्рд╡ी рдХाрд░्рдпрдХрд░्рддा рд╣ै

рдордирд╕्рд╡ी-рдХ्рд░ांрддिрдХाрд░ी рд╡рд╣।

                    -   рдЧрдЬाрдирди рдоाрдзрд╡ рдоुрдХ्рддिрдмोрдз

[рдк्рд░рд╕्рддुрдд рд▓ेрдЦ рдоें рдкрд░्рдпा-рджрд░्рд╢рди рдХो рдЗрдХो реЮिрд▓ॉрд╕рдлी (eco-philosophy) рдХे рд╕рдоाрдиाрд░्рдердХ рд▓िрдпा рдЧрдпा рд╣ै рдЬो рдЕрдзिрдХ рд╕ुрдЧрдо рдФрд░ рд╕рд╣рдЬ рдЬाрди рдкреЬрддा рд╣ै; рд╕ाрде рд╣ी рдкрд░्рдпा рдХा рдкрд░्рдпाрд╡рд░рдгीрдп рдХे рд╕्рдеाрди рдкрд░ рдк्рд░рдпोрдЧ рдХिрдпा рдЬाрдиा рднी рд╕ुрд╡िрдзा рдПрд╡ं рд╕рд░рд▓рддा рдХे рд▓िрдпे рд╣ै।]

рдЬीрд╡рди рдХा рд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ

рдПрдХ рд╢िрдХ्рд╖рдХ рдХे рд░ूрдк рдоें рд╡िрдЬ्рдЮाрди рдХी рд╢िрдХ्рд╖ा рджेрддे рдХрдИ рдмाрд░ рдРрд╕े рдоौрдХे рдЖрддे рд░рд╣े рдЬрдм рд▓ीрдХ рд╕े рд╣рдЯрдХрд░ рдЫाрдд्рд░ों рд╕े рдЧुрдл्рддрдЧू рдХा рдЕрд╡рд╕рд░ рдоिрд▓ा рдХрд░рддा, рдФрд░ рддрдм рдПрдХ рдк्рд░рд╢्рди рдЬो рдЕрдХ्рд╕рд░ рд╕ाрдордиे рдЖрддा, рд╡рд╣ рдеा: рд╡िрдЬ्рдЮाрди рдХी рд╕рд╣ी рд╡ рд╕ाрд░्рдердХ рдкрд░िрднाрд╖ा рдХ्рдпा рд╣ै? рдиिрд╢्рдЪрдп рд╣ी рд╡рд╕्рддुрдкрд░рдХрддा, рд╡िрд╢्рд▓ेрд╖рдг-рд╡िрдзि рдХा рдк्рд░рдпोрдЧ, рдк्рд░ाрдпोрдЧिрдХ рд╕рдд्рдпाрдкрди рдЗрд╕рдХे рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рдЕंрдЧ рд╣ैं। рд▓рдЧрднрдЧ рдЗрди्рд╣ीं рдкрд░ рдЖрдзाрд░िрдд рдЕрдиेрдХ рдкрд░िрднाрд╖ाрдПँ рджेрдЦрдиे-рд╕ुрдирдиे рдХो рдоिрд▓рддी рд╣ैं рдЬो рдЕрдкрдиी рдЬрдЧрд╣ рд╕рд╣ी рдФрд░ рдЙрдкрдпुрдХ्рдд рднी рд╣ैं। рдкрд░ рдЬिрд╕ рдкрд░िрднाрд╖ा рдиे рдоुрдЭे рд╡िрд╢ेрд╖ рдк्рд░рднाрд╡िрдд рдХिрдпा рд╡рд╣ рдоुрдХ्рддिрдмोрдз рд░рдЪिрдд рдХрд╡िрддा рдоें рд╣ै рдЬो рдкू्рд░ी рдмाрдд рдХрд╣ рджेрддी рд╣ै। рдкूрд░ी рдмाрдд- рдХ्рдпोंрдХि [рдХ] рдЗрд╕рдоें рд╡िрд╢्рд▓ेрд╖рдг рдФрд░ рд╕ंрд╢्рд▓ेрд╖рдг рджोрдиों рдХो рд╣ी рдмрд░ाрдмрд░ рдХा рдорд╣рдд्рд╡ рджिрдпा рдЧрдпा рд╣ै [рдЦ] рдмाрдд рдХेрд╡рд▓ рд╕рдд्рдпों рдХी рдирд╣ीं, рд╕ंрд╡ेрджрди-рд╕рдд्рдпों рдХी рд╣ै рдФрд░ [рдЧ] рдЬीрд╡рди рдХा рд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ, рдЬिрд╕рдХा рдЬिрдХ्рд░ рд╣ुрдЖ рд╣ै рдЬीрд╡рди рдПрд╡ं рдЬीрдиे рдХी рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा рд╕े рддाрд▓्рд▓ुрдХ рд░рдЦрддा рд╣ै। рдЬीрд╡ рдПрд╡ं рдЙрд╕рдХे рдкрд░्рдпाрд╡рд░рдг рдХे рдЬिрд╕ рд╕ंрджрд░्рдн рдоें рд╣рдо рдмाрдд рдХрд░рдиे рдЬा  рд░рд╣े рд╣ै рдЗрд╕ рд▓ेрдЦ рдоें, рдпрд╣ рд╕рднी рдмिंрджु рд╡िрд╢ेрд╖ рд░ूрдк рд╕े рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рд╣ो рдЬाрддे рд╣ैं।

рд╡िрд╢्рд▓ेрд╖рдг: рд╡िрдЬ्рдЮाрди-рд╡िрдзि рдХा рдЖрдзाрд░

рд╡िрд╢्рд▓ेрд╖рдг рдпा рдПрдиाрд▓िрд╕िрд╕: рдХिрд╕ी рд╡рд╕्рддु рдпा рдиिрдХाрдп рдХो рдЗрд╕ рд╡िрдзि рдж्рд╡ाрд░ा рд╕рдордЭрдиे рдоें рд╣рдо рдкрд╣рд▓े рдЙрд╕े рдЕрд▓рдЧ рдЦंрдбों рдпा рднाрдЧों рдоें рд╡िрднрдХ्рдд рдХрд░рддे рд╣ैं рдФрд░ рддрдм рд╣рд░ рднाрдЧ рдХा рд╡िрд╕्рддाрд░ рд╕े рдЕрдз्рдпрдпрди рдХрд░рддे рд╣ैं। рдорд╢ीрдиों рдХी рдХाрд░्рдпрд╡िрдзि рдХा рдпрд╣ рдЕрд╡िрднाрдЬ्рдп рдЕंрдЧ рд╣ै рдорд╢ीрди рдХे рдЕрд▓рдЧ-рдЕрд▓рдЧ рд╣िрд╕्рд╕ों рдХा рдмाрд░ीрдХी рд╕े рдЕрдз्рдпрдпрди рдФрд░ рд░рдЦ-рд░рдЦाрд╡ рдЬрд░ूрд░ी рд╣ै рдФрд░ рдЙрд╕рдоें рдЦрд░ाрдмी рдЖрдиे рдкрд░ рдпрд╣ рдЬाрдирдиे рдХा рдк्рд░рдпाрд╕ рд╣ोрддा рд╣ै рдХि рдХिрд╕ рдкुрд░्рдЬे рдоें рд╕рдорд╕्рдпा рд╣ै рдЬिрд╕े рдаीрдХ рдХрд░рдиे рдХी рдЬрд░ूрд░рдд рд╣ोрдЧी। рдЗрд╕рдоें рдХोрдИ рд╕ंрджेрд╣ рдирд╣ीं рдХि рдЖрдзुрдиिрдХ рд╡िрдЬ्рдЮाрди рдХी рдЬो рд╢ुрд░ुрдЖрдд рд▓рдЧрднрдЧ рдЪाрд░ рд╕ौ рд╕ाрд▓ рдкрд╣рд▓े рд╣ुрдИ рдеी рдЙрд╕рдХी рд╕рдлрд▓рддा рдоें рд╡िрд╢्рд▓ेрд╖рдг-рд╡िрдзि рдХी рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рднूрдоिрдХा рд░рд╣ी рдеी। рдЗрд╕ рд╡िрд░ाрдЯ рд╕рдлрд▓рддा рдиे рд╡िрдЬ्рдЮाрдиेрддрд░ рдЕрдиुрд╢ाрд╕рдиों рдкрд░ рднी рдЕрдкрдиा рдк्рд░рднाрд╡ рджिрдЦाрдпा рдФрд░ рдЕрд░्рдерд╢ाрд╕्рдд्рд░, рд░ाрдЬрдиीрддि рдЬैрд╕े рдЕрдиुрд╢ाрд╕рдиों рдХो рд╡िрдЬ्рдЮाрди-рд╡िрдзि рдХे рдЕंрддрд░्рдЧрдд рд▓ाрдиे рдХा рдк्рд░рдпाрд╕ рдХिрдпा। рджाрд░्рд╢рдиिрдХ-рдЧрдгिрддрдЬ्рдЮ рджेрдХाрд░्рдд рдХा рд╡िрдЪाрд░ рдеा рдХि рднौрддिрдХ рдЬрдЧрдд рдХी рдШрдЯрдиाрдПँ рд╡िрдЬ्рдЮाрди рдХे рджाрдпрд░े рдоें рдЖрддी рд╣ैं।  рдЕрди्рдп рдмाрддें рдЬिрд╕рдоें рд╕ाрдоाрди्рдп рдЬीрд╡рди рд╡  рдорди рд╕े рдЬुреЬी рдмाрддें рд╢ाрдоिрд▓ рд╣ैं рдЗрд╕ рджाрдпрд░े рд╕े рдмाрд╣рд░ рд╣ैं рджूрд╕рд░े рджाрдпрд░े рдоें, рдЬिрд╕े рд╕рдоाрдЬ-рд╡िрдЬ्рдЮाрди рдХा рдиाрдо рджिрдпा рдЧрдпा। рдпрд╣ рдмाрдд рддрдм рднрд▓े рд╕рд╣ी рд░рд╣ी рд╣ो рдкрд░ рдЖрдЬ рд╡िрдЬ्рдЮाрди рдиे рдорд╕्рддिрд╖्рдХ рдФрд░ рдорди рдХो рд╕рдордЭрдиे рдоें рдЬो рд╕рдлрд▓рддा рд╣ाрд╕िрд▓ рдХी рд╣ै рдЙрд╕рдиे рдпрд╣ рддो рд╕ाрдмिрдд рдХрд░ рд╣ी рджिрдпा рдХि рдорди рдХी рдмाрддों рд╕े рд╡िрдЬ्рдЮाрди рдХो рдкूрд░ी рддрд░рд╣ рдЕрдЫूрддा рд░рдЦрдиा рдПрдХ рднूрд▓ рд╣ी рд╣ोрдЧी। рдЬрд╣ाँ рддрдХ рднौрддिрдХ рдЬрдЧрдд рдХा рд╕рд╡ाрд▓ рд╣ै рд╡िрдЬ्рдЮाрди рдХी рдкрдХреЬ рд╕े рдкूрд░ी рддрд░рд╣ рдХुрдЫ рдЕрдЫूрддा рдирд╣ीं рдкрд░ рдХुрдЫ рдЕрдиुрд╢ाрд╕рди рдРрд╕े рднी рдеे рдЬो рд╡िрдЬ्рдЮाрди рдХे рдиिрдХрдЯ рд╣ोрддे рднी рд╢рдд-рдк्рд░рддिрд╢рдд рдЙрди्рд╣ीं рдоाрдирдХों рд╕े рд╕ंрдЪाрд▓िрдд рдирд╣ीं рд╣ोрддे рдЬो рднौрддिрдХ рдЬрдЧрдд рдХे рд▓िрдпे рд╕рд╣ी рд╣ैं। рдЬीрд╡िрдд рдиिрдХाрдп рдЗрд╕ рд╢्рд░ेрдгी рдоें рд░рдЦे рдЬा рд╕рдХрддे рд╣ैं। рд╡рдирд╕्рдкрддिрдпाँ, рдЬीрд╡-рдЬंрддु рдиिрд╢्рдЪрдп рд╣ी рдЬीрд╡िрдд рдиिрдХाрдпों рдоें рдЧिрдиे рдЬाрддे рд╣ैं।

рд╡िрд╢्рд▓ेрд╖рдг-рд╕ंрд╢्рд▓ेрд╖рдг рджोрдиों рд╣ी

рдоाрдирд╡ рд╢рд░ीрд░ рдХी рдмाрдд рдХрд░ें। рд╡िрд╢्рд▓ेрд╖рдг рд╡िрдзि рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рд╢рд░ीрд░ рдХो рдЙрд╕рдХे рд╡िрднिрди्рди рдЕрд╡рдпрд╡ों рдоें рдмाँрдЯрдХрд░  
рдЕрдз्рдпрдпрди рдХрд░рддे рд╣ैं рдЬिрд╕рдХे рдк्рд░рдоुрдЦ рд╣िрд╕्рд╕े рд╣ैं рдорд╕्рддिрд╖्рдХ, рд╣ृрджрдп, рдлेрдлреЬे, рдЧुрд░्рджे, рдкाрдЪрди-рддंрдд्рд░ рдЖрджि। рдХिрд╕ी рд╡िрд╢ेрд╖ рд╣िрд╕्рд╕े рдХे рд╕ाрде рд╕рдорд╕्рдпा рд╣ोрдиे рдкрд░ рдЙрд╕ рджिрд╢ा рдоें рдЙрдЪिрдд рд╕рдоाрдзाрди рдХा рдк्рд░рдпाрд╕ рдХрд░рдиा рд╣ोрддा рд╣ै। рдЖрдзुрдиिрдХ рдЪिрдХिрдд्рд╕ा рдкрдж्рдзрддि рдиे рдЗрд╕ рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рдмрд╣ुрдд рдк्рд░рдЧрддि рдХी рд╣ै рдЬो рдЖрдЬ рднी рдЬाрд░ी рд╣ै। рдкрд░ рд╕ाрде рд╣ी рдпрд╣ рднी рдирд╣ीं рднूрд▓рдиा рдЪाрд╣िрдпे рдХि рд╢рд░ीрд░ рдоाрдд्рд░ рдорд╢ीрди рдХी рддрд░рд╣ рди рд╣ोрдХрд░ рдЙрд╕ рд╕े рдЕрд▓рдЧ рд╣ै рд╡рд╣ рдоाрдд्рд░ рдХुрдЫ рдЕрд╡рдпрд╡ों рдХा рд╕рдоूрд╣ рдоाрдд्рд░ рди рд╣ोрдХрд░ рдПрдХ рдЬीрд╡ंрдд рдЗрдХाрдИ рд╣ै рдФрд░ рдЙрд╕рдХे рд╡िрдХाрд╕ рдоें рдПрдХ рд╕рд░्рд╡ाрдЧीрдг рдпा рд╕рдордЧ्рд░ाрдд्рдордХ рдирдЬрд░ рд╣ोрдиा рдЬрд░ूрд░ी рд╣ै рдФрд░ рдЙрд╕ рд╕ंрджрд░्рдн рдоें рдорди рдХी рднी рдЕрдкрдиी рднूрдоिрдХा рд╣ै। 

рджेрд╣-рдорди рдХे рдЗрд╕ рдиिрдХाрдп рдоें рд╡िрд╢्рд▓ेрд╖рдг рд╡ рд╕ंрд╢्рд▓ेрд╖рдг рджोрдиों рдХी рдЕрдкрдиी рднूрдоिрдХा рд╣ै рдФрд░ рджोрдиों рдХो рд╕ाрде рд▓ेрдХрд░ рдЪрд▓рдиा рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рд╣ै। рдоाрдирд╡ рдХुрдЫ рдЕंрдЧों рдХा рдЬोреЬ рдоाрдд्рд░ рди рд╣ोрдХрд░ рдПрдХ рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा рд╣ै рдЬिрд╕рдХी рдХाрд░्рдпрд╡िрдзि рдоें рд╢ाрд░ीрд░िрдХ рдПрд╡ं рдоाрдирд╕िрдХ рд╕рднी рдЧрддिрд╡िрдзिрдпां рд╢ाрдоिрд▓ рд╣ैं। рд╣рд░ рдмाрдд рдХा рд╡िрд╢्рд▓ेрд╖рдг рдХрд░рдиा рд╕ंрднрд╡ рдирд╣ीं рдпाрдиि рдЙрди्рд╣ें рдЦंрдб-рдЦंрдб рдирд╣ीं рдмांрдЯ рд╕рдХрддे। рдЖрдиंрдж рдХी рдЕрдиुрднूрддि рдпा рдкीреЬा рдЗрд╕ рддрд░рд╣ рд╡िрднाрдЬिрдд рдирд╣ीं рд╣ो рд╕рдХрддी। рдХुрдЫ рдЗрд╕ी рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рдорди:рдХाрдпिрдХ рд░ोрдЧों (psychosomatic diseases) рдПрд╡ं рд╕ंрдмंрдзिрдд рдЪिрдХिрдд्рд╕ा рдХी рдмाрдд рдкрд░ рдмрд▓ рджिрдпा рдЬाрддा рд░рд╣ा рд╣ै рдЬो рдЕंрддрд░рд╡िрд╖рдпी рдХ्рд╖ेрдд्рд░ (interdisciplinary area) рд╣ै рдЬिрд╕рдоें рд╢ाрд░ीрд░िрдХ рдПрд╡ं рдоाрдирд╕िрдХ рдк्рд░рдХ्рд░िрдпाрдУं рдХे рдЖрдкрд╕ी рд╕ंрдмंрдзों рдХा рдЕрдз्рдпрдпрди рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै।

рдЬैрд╡-рдоंрдбрд▓ рдпा рдмाрдпोрд╕्рдлीрдпрд░  

рд╣рдоाрд░ी рдзрд░рддी рдФрд░ рдЙрд╕рдХा рд╕рдо्рдкूрд░्рдг рд╡ाрдпुрдоंрдбрд▓ рдЬैрд╡-рдоंрдбрд▓ рдХрд╣рд▓ाрддा рд╣ै рдЬो рдЕрдкрдиी рдЕрдиेрдХ рд╡िрд╢ेрд╖рддाрдУं рдХे рдХाрд░рдг рдзрд░рддी рдкрд░ рдЬीрд╡рди рдХे рд▓िрдпे рдЬिрдо्рдоेрджाрд░ рдоाрдиा рдЬाрддा рд╣ै। рдХुрдЫ рд╡िрдЪाрд░рдХ рдоाрдирддे рд╣ैं рдХि рдЬैрд╡-рдоंрдбрд▓ рд╕्рд╡рдпं рдПрдХ рдЬीрд╡िрдд рдиिрдХाрдп рдХी рддрд░рд╣ рд╣ै рдФрд░ рдЙрд╕े рдЗрд╕ी рд░ूрдк рдоें рд▓ेрдиा рдЪाрд╣िрдпे। рджрд░рдЕрд╕рд▓ рдЬीрд╡рди рдХी рдЬрдм рдмाрдд рд╣ोрддी рд╣ै рддрдм рджो рдмाрддें рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рд╣ोрддी рд╣ैं рдкрд╣рд▓ा рд╣ै рдж्рд░рд╡्рдп рдПрд╡ं рдКрд░्рдЬा рдХा рдиिрдпрдоिрдд рдиिрдпंрдд्рд░िрдд рдк्рд░рд╡ाрд╣, рдЬो рдПрдХ рдмिंрджु рдкрд░ рдЖрд░ंрдн рд╣ोрддा рд╣ै рд╕рдордп рдХे рд╕ाрде рд╡िрд╕्рддाрд░ рдХрд░рддा рд╣ै рдФрд░ рдЕрдкрдиे рдЙрдд्рдХрд░्рд╖ рдкрд░ рдкрд╣ुँрдЪ рдХрдордЬोрд░ рдкреЬрдиे рд▓рдЧрддा рд╣ै рдФрд░ рдЕंрддрдд: рд╕рдоाрдк्рдд рд╣ो рдЬाрддा рд╣ै। рдЖрд░ंрдн рдпाрдиि рдЬрди्рдо, рдЙрдд्рдХрд░्рд╖ рдпाрдиि рдпुрд╡ाрд╡ाрд╕्рдеा рдФрд░ рд╕рдоाрдк्рдд्рддि рдпाрдиि рдоृрдд्рдпु। рдХिрд╕ी рд╕рд░िрддा рдпा рдПрдХ рдЪрдХ्рд░рд╡ाрддी рддूрдлाрди рдХे рдмाрд░े рдоें рд╣рдо рдпрд╣ рдХрд╣ рд╕рдХрддे рд╣ैं। рджूрд╕рд░ी рдмाрдд рдЬीрд╡рди рдХे рд╕ंрджрд░्рдн рдоें рдЬो рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рд╣ै рд╡рд╣ рд╣ै рдк्рд░рддिрдХृрддि рдмрдиाрдиे рдХी рдХ्рд╖рдорддा। рдЬीрд╡िрдд рдиिрдХाрдп рдЕрдкрдиी рдк्рд░рддिрдХृрддि рдмрдиा рд╕рдХрддा рд╣ै। рджोрдиों рдмाрддें рдЬीрд╡-рдЬрдЧрдд рдоें рдоौрдЬूрдж рд╣ैं рдФрд░ рд╡े рдкूрд░ी рддрд░рд╣ рдЬीрд╡рди рдХी  рджोрдиों рд╢рд░्рддें рдкूрд░ी рдХрд░ рд╕рдХрддे рд╣ैं।

рдЬैрд╕ा рдкрд╣рд▓े рдЪрд░्рдЪिрдд рд╣ुрдЖ рд╣ै рдЬीрд╡рди рдХी рдкрд╣рд▓ी рд╢рд░्рдд рдж्рд░рд╡्рдп-рдКрд░्рдЬा рдХे рд╕ंрддुрд▓िрдд рдк्рд░рд╡ाрд╣ рд╕े рд╕ंрдмंрдзिрдд рд╣ै рдФрд░ рдЗрд╕ рдоाрдпрдиे рдоें рд╕рд░िрддा, рдкृрде्рд╡ी рдпा рдЬैрд╡-рдоंрдбрд▓ рдКрд░्рдЬा рдк्рд░рд╡ाрд╣ рдХो рдЪिрдд्рд░िрдд рдХрд░рддे рд╣ैं। рдЗрд╕ी рд╕ंрджрд░्рдн рдоें рдзрд░рддी рдФрд░ рдЬैрд╡-рдоंрдбрд▓ рдХो рдЬीрд╡िрдд рдиिрдХाрдп рдХे рд░ूрдк рдоे рд▓िрдпा рдЬाрддा рд╣ै। рдЧ्рд░ीрдХ рдкौрд░ाрдгिрдХ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдоें рдЧाрдпा (Gaia or Gaea) рдХी рдкрд░िрдХрд▓्рдкрдиा рд╕рджा рд╕े рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рдоाрдиी рдЬाрддी рд░рд╣ी рдЬिрд╕рдоें  рдзрд░рддी рдХा рд╡ैрдпрдХ्рддीрдХрд░рдг рдХрд░ рдЙрд╕े рдЬीрд╡ंрдд рдоाрдиा рдЧрдпा рд╣ै рдФрд░ рдЙрд╕े рдзрд░рддी рдХे рд╕рднी рдЬीрд╡ों рдХे рд▓िрдпे рдоाрддृрд░ूрдк рд▓िрдпा рдЧрдпा рд╣ै। рднाрд░рдд рдоें рдФрд░ рдЕрди्рдпрдд्рд░ рднी рдЙрд╕े рдоाрддृ рд░ूрдк рд▓ेрдиे рдХी рдкрд░рдо्рдкрд░ा рднी рдпрд╣ी рджрд░्рд╢ाрддी рд╣ै।

рдоाрддा рднूрдоि: рдкुрдд्рд░ोрд╣ं рдкृрдеिрд╡्рдпा -рдЕрдерд░्рд╡рд╡ेрдж

рдЖрдЬ рдкрд░्рдпाрд╡рд░рдг рдХी рдЪрд░्рдЪा рд╣рд░ рдХрд╣ीं рдЬोрд░-рд╢ोрд░ рд╕े рд╕े рд╣ोрддी рджीрдЦрддी рд╣ै। рдЗрд╕рдХा рдЖрд░ंрдн рджрд░्рд╢рди рдХे рд╕्рддрд░ рдкрд░ рд╕ंрднрд╡рдд: рдЕрд░рд╕्рддू (рдЕрд░िрд╕्рдЯोрдЯрд▓) рдХे рд╕рдордп рдоें рд╣ो рдЪुрдХा рдеा рд▓рдЧрднрдЧ 2,300 рд╕ाрд▓ рдкрд╣рд▓े, рдкрд╢्рдЪिрдоी рдЬрдЧрдд рдоें рдкрд╣рд▓ी рдмाрд░ рдЬीрд╡-рдЬрдЧрдд рдХी рдЖрдкрд╕ी рдиिрд░्рднрд░рддा рдХी рдЪрд░्рдЪा рд╣ुрдИ рдеी рдЬिрд╕рдХे рд╕ंрдХेрдд рднाрд░рддीрдп рдкौрд░ाрдгिрдХ рд╕ंрджрд░्рднों рдоें рднी рдоिрд▓рддे рд╣ैं।  рд╕ांрдЦ्рдп-рджрд░्рд╢рди рдоें рднौрддिрдХ рдЬрдЧрдд рдХो рд╡िрд╢ेрд╖ рд╕्рдеाрди рджिрдпा рдЧрдпा рдЬिрд╕े рдк्рд░рдХृрддि рдХрд╣рддे рд╣ैं। рд╕ृрд╖्рдЯि рдк्рд░рдХृрддि рдФрд░ рдкुрд░ुрд╖ рд╕े рдиिрд░्рдоिрдд рд╣ुрдИ рд╣ै рдк्рд░рдХृрддि рдФрд░ рдкुрд░ुрд╖ рдЬреЬ рдФрд░ рдЪेрддрди рдХो рджрд░्рд╢ाрддे рд╣ैं рдЬिрдирд╕े рдоिрд▓рдХрд░ рд╕ृрд╖्рдЯि рдЕрд╕्рддिрдд्рд╡рд╡ाрди рд╣ुрдИ рд╣ै। рдк्рд░рдХृрддि рдХी рдХ्рд░िрдпाрдУं рдХो рд╕ंрдЪाрд▓िрдд рд╡ рдиिрдпंрдд्рд░िрдд рдХрд░рдиे рд╡ाрд▓े рддीрди рдЧुрдг – рд╕рдд्рд╡, рд░рдЬрд╕ рдФрд░ рддрдорд╕ рд╣ैं। рдЕрдЧрд░ рдЧौрд░ рд╕े рджेрдЦें рддो рддрдорд╕ рдХो рдж्рд░рд╡्рдпрдоाрди рдХे рддुрд▓्рдп рд▓िрдпा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै рдЬो рд╡िрдЬ्рдЮाрди рдоें рдЬреЬрдд्рд╡ рдпाрдиि inertia рдХो рджрд░्рд╢ाрддा рд╣ै рд░рдЬрд╕ рдЧрддि рдпा рдКрд░्рдЬा рдХा рдк्рд░рддीрдХ рд╣ै рдФрд░ рд╕рдд्рд╡ рд╡рд╣ рд╕िрдж्рдзांрдд рд╣ै рдЬिрд╕рдХे рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рд╡िрд╢्рд╡-рдк्рд░рдХ्рд░िрдпाрдПँ рд╕ंрдЪाрд▓िрдд рд╣ोрддी рд╣ैं। рдЗрд╕ рддрд░рд╣ рд╕ांрдЦ्рдп-рджрд░्рд╢рди рдХिрд╕ी рд╕ीрдоा рддрдХ рд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ рдж्рджрд╖्рдЯिрдХोрдг рдХे рдиिрдХрдЯ рдк्рд░рддीрдд рд╣ोрддा рд╣ै।

рдж्рд░рд╡्рдп, рдКрд░्рдЬा рдФрд░ рдЙрдирдХे рдмीрдЪ рд╣ोрдиे рд╡ाрд▓ी рдк्рд░рдХ्рд░िрдпाрдПँ рд╣ी рдзрд░рддी рдкрд░ рдЬीрд╡рди рдХा рдЖрдзाрд░ рд╣ैं рдпрд╣ рдмाрдд рдЖрд╕ाрдиी рд╕े рд╕рдордЭ рдЖ рдЬाрддी рд╣ै। рдЗрд╕рдХे рд▓िрдпे рдЬिрд╕ рднौрддिрдХ рдкрд░िрд╡ेрд╢ рдХी рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддा рд╣ै рд╡рд╣ рдЬैрд╡-рдоंрдбрд▓ рдпाрдиि рдмाрдпोрд╕्рдлीрдпрд░ рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдХрд░рддा рд╣ै। рдПрдХ рдФрд░ рдЪीрдЬ рдЬрд░ूрд░ी рд╣ै рд╕ूрд░्рдп рд╕े  рдк्рд░ाрдк्рдд рдКрд░्рдЬा рдХा рдиिрдпंрдд्рд░िрдд рдк्рд░рд╡ाрд╣। рдпрд╣ рдиिрдпंрдд्рд░िрдд рдк्рд░рд╡ाрд╣ рд╡ाрдпुрдоंрдбрд▓ рдХी рдЬिрдо्рдоेрджाрд░ी рд╣ै рдЬो рдкृрде्рд╡ी рдХे рдЪाрд░ों рдУрд░ рд▓рдЧрднрдЧ 400 рдХिрд▓ोрдоीрдЯрд░ рддрдХ рдлैрд▓ा рд╣ै। рдКрдкрд░ी рднाрдЧ рдпाрдиि рд▓рдЧрднрдЧ 80 рдХिрд▓ोрдоीрдЯрд░ рдХे рдмाрдж рдХा рд╡ाрдпुрдоंрдбрд▓ рдЕрдд्рдпंрдд рд╡िрд░рд▓ рд╣ै рдФрд░ рд╕ूрд░्рдп рдХी рдкрд░ाрдмैंрдЧрдиी рдХिрд░рдгों рдХे рдХाрд░рдг рдЖрдпрдиिрдд рдЕрд╡рд╕्рдеा рдоें рд╣ै рдЬिрд╕े рдЖрдпрдирдоंрдбрд▓ рдпा рдЖрдпोрдиोрд╕्рдлीрдпрд░ рдХрд╣рддे рд╣ैं। рдпрд╣ рдЖрдпрдирдоंрдбрд▓ рд╣ी рд╣ै рдЬिрд╕рдХे рдХाрд░рдг рд░ेрдбिрдпो рддрд░ंрдЧें рдкрд░ाрд╡рд░्рддिрдд рд╣ोрдХрд░ рдзрд░рддी рдкрд░ рд▓ौрдЯ рдЖрддी рд╣ैं рдФрд░ рд░ेрдбिрдпो рдк्рд░рд╕ाрд░рдг рдХे рд▓िрдпे рдЙрдкрдпोрдЧी рд╣ैं। рд╡ाрдпुрдоंрдбрд▓ рдХा рджूрд╕рд░ा рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рдШрдЯрдХ рдУрдЬोрди рдкрд░рдд рд╣ै  рдЬो рдзрд░рддी рдХे рдКрдкрд░ 15 рд╕े 35 рдХि рдоीрдЯрд░ рдкрд░  рд╕्рдеिрдд рд╣ै рдФрд░ рд╕ूрд░्рдп рд╕े рдЖрдиे рд╡ाрд▓ी рд╣рдиिрдХाрд░рдХ рдкрд░ाрдмैंрдЧрдиी рдХिрд░рдгों рдХा рдЕрдзिрдХांрд╢ рдЕрд╡рд╢ोрд╖िрдд рдХрд░ рд▓ेрддी рд╣ै।

рдмाрдд рдкрд░्рдпाрд╡рд░рдг-рдк्рд░рджूрд╖рдг рдХी

рдФрдж्рдпोрдЧीрдХрд░рдг рдФрд░ рдмреЭрддी рдЖрдмाрджी рдиे рдмीрд╕рд╡ीं рд╕рджी рдХे рдЙрдд्рддрд░ाрд░्рдж्рдз рддрдХ рдпрд╣ рд╕ंрдХेрдд рджेрдиा рдЖрд░рдо्рдн рдХрд░ рджिрдпा рдеा рдХि рдЬैрд╡-рдоंрдбрд▓ рдХी рд╕्рд╡-рдиिрдпंрдд्рд░िрдд рд╕ाрдо्рдпाрд╡рд╕्рдеा рдк्рд░ाрдк्рдд рдХрд░ рд╕рдХрдиे рдХी рдХ्рд╖рдорддा рдХा рд╕ीрдоांрдд рд▓рдЧрднрдЧ рдЖ рдкрд╣ुँрдЪा рдФрд░ рдЕрдЧрд░ рдФрдж्рдпोрдЧीрдХрд░рдг рд╕рд╣िрдд рдЕрди्рдп рдоाрдирд╡ рд╕ंрдЪाрд▓िрдд рдХाрд░्рдпों рдХी рд░рдл्рддाрд░ рд╡ैрд╕ी рд╣ी рдмрдиी рд░рд╣ी рддрдм рд╕ंрдХрдЯ рдХी рд╕्рдеिрддि рдкैрджा рд╣ो рд╕рдХрддी рд╣ै। рдШрдиी рдЖрдмाрджी рдФрд░ рдк्рд░рджूрд╖рдг рд╡ाрд▓ी рдЬрдЧрд╣ों рдкрд░ рд▓ोрдЧों рдХी рд╕्рд╡ाрд╕्рде्рдп рд╕ंрдмंрдзी рд╢िрдХाрдпрддों рдоें рдЕрдд्рдпрдзिрдХ рд╡ृрдж्рдзि рдиे рдк्рд░рджूрд╖рдг рд╕े рд╣ोрдиे рд╡ाрд▓े рдЦрддрд░ों рд╕े рдЖрдЧाрд╣ рдХрд░рдиा рдЖрд░рдо्рдн рдХрд░ рджिрдпा।

рдирддीрдЬा рдпрд╣ рд╣ुрдЖ рдХि рдЗрд╕ рд╡िрд╖рдп рдкрд░ рдЪрд░्рдЪाрдПँ, рдЧोрд╖्рдаिрдпाँ, рд╕рдо्рдоेрд▓рди рдЖрдо рд╣ो рдЧрдпे рдкрд░ рдЬрдоीрдиी рд╣рдХीрдХрдд рдоें рдХोрдИ рдаोрд╕  рдХाрд░्рдпрд╡ाрд╣ी рджेрдЦрдиे рдХो рдирд╣ीं рдоिрд▓ी। рдиिрдХрдЯ рднрд╡िрд╖्рдп рдоें рднी рдЗрд╕ рджिрд╢ा рдоें рд╡ैрд╢्рд╡िрдХ рдпा рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рд╕्рддрд░ рдкрд░ рдХुрдЫ рд╡िрд╢ेрд╖ рд╕ंрднाрд╡рдиा рдирд╣ीं рдирдЬрд░ рдЖрддी рдФрд░ рдЗрд╕рдХा рдХाрд░рдг рд╕рдордЭрдиा рдХрдаिрди рдирд╣ीं। рд╣рдо рдХ्рдпों рди рдЕрдкрдиे рджेрд╢ рдХी рд╣ी рдмाрдд рдХрд░ें। рднрд╡िрд╖्рдп рдХी рдмाрдд рдХ्рдпों рд╣ो рдЬрдм ‘рдЖрдЬ’ рд╣ी рд╕рдорд╕्рдпा рд╕े рдЧ्рд░рд╕िрдд рд╣ो рдЪुрдХा рд╣ै। рдЕрдкрдиे рджेрд╢ рдХी рд░ाрдЬрдзाрдиी рдоें рд╡ाрдпु рдк्рд░рджूрд╖рдг рдЕрдХ्рд╕рд░ рдЦрддрд░े рдХे рд╕्рддрд░ рд╕े рдКрдкрд░ рдкрд╣ुँрдЪ рдЬाрддा рд╣ै। рдЬрд▓ рдХा рд╣ाрд▓ рднी рдЕрдЪ्рдЫा рдирд╣ीं рдФрд░ рд╣рдо рдХौрди рд╕ा рдХрджрдо рдЙрдаाрдиे рдЬा рд░рд╣े рд╣ैं рдЬो рд╣рдоें рднрд╡िрд╖्рдп рдХे рдк्рд░рддि рдЖрд╢्рд╡рд╕्рдд рдХрд░ рд╕рдХे? рдХ्рдпा рд╣рдо рдЫोрдЯी-рдмреЬी рд╣рдЬाрд░ों рдФрдж्рдпोрдЧिрдХ рдЗрдХाрдЗрдпों рдХो рдмंрдж рдХрд░ рд╕рдХेंрдЧे? рдХ्рдпा рд╣рдо рдЕрдирдзिрдХृрдд рд░ूрдк рд╕े рдХाрдо рдХрд░ рд░рд╣ी рдЗрдХाрдЗрдпों рдкрд░ рднी рдХोрдИ рдХाрд░्рд░рд╡ाрдИ рдХрд░ рд╕рдХेंрдЧे?

рджिрд▓्рд▓ी рдоें реирежрезреп рдХे рдЕंрддिрдо рдорд╣ीрдиों рдоें рд╣ुрдП рднीрд╖рдг рдЕрдЧ्рдиिрдХांрдб рдоें рдЙрддрдиा рдиुрдХрд╕ाрди рди рд╣ोрддा рдЕрдЧрд░ рдФрдж्рдпोрдЧिрдХ рдЗрдХाрдЗрдпों рдХे рд▓िрдпे рд╕्рд╡ीрдХृрдд рд╕ाрдоाрди्рдп рджिрд╢ा-рдиिрд░्рджेрд╢ों рдХा рдЖंрд╢िрдХ рдкाрд▓рди рднी рд╣ो рдкाрддा। рдпрд╣ рд╕्рдеिрддि рдХрдоोрдмेрд╢ рдЕрди्рдп рдирдЧрд░ों рдкрд░ рднी рд▓ाрдЧू рд╣ोрддी рд╣ै। рдЗрд╕ рд╕рдорд╕्рдпा рдХा рд╕рдоाрдзाрди рддो рджूрд░ рдХी рдмाрдд рд╣рдоाрд░े рдиेрддृрдд्рд╡ рдХो рдЗрди рдмाрддों рд╕े рдХोрдИ рдЦाрд╕ рд▓рдЧाрд╡ рд╣ै рднी рдирд╣ीं। рд╣рдоें рдЬीрдиे рдХे рд▓िрдпे рдЖрдЬ рднрд░ рдХा рд╕ोрдЪрдиे рдХी рд╕ाрдорд░्рде्рдп рд╣ै рдХрд▓ рддो рдЕрднी рджूрд░ рд╣ी рд▓рдЧрддा рд╣ै। рдХрд▓ рд╕े рдкрд╣рд▓े рдЖрдЬ рд╕ाрдордиे рдЬो рдЦрдбा рд╣ै рдоुँрд╣ рдмाрдпे।  рдпрд╣ी рдмाрдд рд░ाрдЬрдиीрддि рд╕े рдЬुреЬी рдкाрд░्рдЯिрдпों рдХे рд▓िрдпे рднी рд╕рд╣ी рд╣ै рдХрд▓ рдХी рдЪिंрддा рдоें рдЖрдЬ рдХो рд╡े рдирд╣ीं рдмिрдЧाреЬрдиा рдЪाрд╣рддे। рдмрд╕ рдЖрдЬ рдЙрди्рд╣ें рдЬो рдЕрдкрдиे рдЕрд╕्рддिрдд्рд╡ рдХे рд▓िрдпे рдЬрд░ूрд░ी рд▓рдЧрддा рд╣ै рд╡े рдХेрд╡рд▓ рдЗрддрдиा рд╣ी рджेрдЦ рдФрд░ рд╕ोрдЪ рдкाрддे рд╣ैं। 

рдЬрд░ूрд░рддों рдПрд╡ं рдЖрджрддों рдХा рджुрд╖्рдЪрдХ्рд░

рдоाрдирд╡ рдХी рд╡िрдХाрд╕ рдпाрдд्рд░ा рдХी рджрд╢ा рдФрд░ рджिрд╢ा рдиिрд░्рдзाрд░िрдд рдХрд░рдиे рдоें рдЬो рд╕рдмрд╕े рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рдШрдЯрдХ рдеा рдФрд░ рд╣ै рд╡рд╣ рд╣ै рдоाрдирд╡-рдорди рдХी рдмрдиाрд╡рдЯ рдФрд░ рдмुрдиाрд╡рдЯ। рдЗрд╕ рдмрдиाрд╡рдЯ рд╡ рдмुрдиाрд╡рдЯ рдХी рдЦूрдмिрдпां рднी рд╣ैं рдФрд░ рдХрдоिрдпां рднी рдЬिрдирдХा рдЬिрдХ्рд░ рдкрд╣рд▓े рдХे  рд▓ेрдЦों [рез, реи] рдоें рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै рдЬिрд╕рдХा рдХेрд╡рд▓ рд╕ंрдХ्рд╖िрдк्рдд рд╡िрд╡рд░рдг рд╣ी рдпрд╣ाँ рджेрдиा рд╕ंрднрд╡ рд╣ोрдЧा। рдоाрдирд╡ рдорди рдХी рдХाрд░्рдпрд╢ैрд▓ी рдоें рдкैрдЯрд░्рди рдХी рднूрдоिрдХा рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рд╣ै। рд╣рдоाрд░े рд╕ंрд╕्рдХाрд░, рдЖрджрддें рдПрдХ рдк्рд░рдХाрд░ рдХे рдкैрдЯрд░्рди рд╣ैं рдЬो  рд╣рдоाрд░े рдХाрдоों рдХो рдЖрд╕ाрди рднी рдХрд░ рд╕рдХрддे рд╣ैं рдФрд░ рдоुрд╢्рдХिрд▓ рднी। рдпे рдкैрдЯрд░्рди рд╣рдоाрд░ा рдХाрдо рдЖрд╕ाрди рдХрд░ рджेрддे рд╣ैं рдкрд░ рдзीрд░े-рдзीрд░े рдпрд╣ рдорди рдХो рдЕрдкрдиी рдЧिрд░рдл्рдд рдоें рд▓े рд▓ेрддे рд╣ै рдЬिрдирд╕े рдмाрд╣рд░ рдиिрдХрд▓рдиा рдХрдаिрди рд╣ो рдЬाрддा рд╣ै। рд╣рдоाрд░ी рдЖрдзुрдиिрдХ рдЬीрд╡рди рд╢ैрд▓ी рдХे рднी рд╣рдо рд▓рддी рд╣ो рдЪुрдХे рд╣ैं рдЬैрд╕े рд╣рдо рд╕рджिрдпों рд╕े рдЙрдирдХे рд▓ाрдн рд▓ेрддे рд░рд╣े рд╣ों рдЬрдмрдХि рдмाрдд рдХुрдЫ рд╣ी рд╕рдордп рдкрд╣рд▓े рдХी рд╣ै рдЬрдм рдФрдж्рдпोрдЧिрдХ рдХ्рд░ांрддि рдиे рдоाрдирд╡ рдХी рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рд╡िрдХाрд╕ рдпाрдд्рд░ा рдоें рджूрд╕рд░ी рдмाрд░ рд╡िрд░ाрдЯ рдкрд░िрд╡рд░्рддрди рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдХिрдпा। рдкрд╣рд▓ा рд╡िрд░ाрдЯ рдкрд░िрд╡рд░्рддрди рдХृрд╖ि-рдХ्рд░ांрддि рдХे рд╕ाрде рд╣ुрдЖ рдеा।

рд▓ाрдЦों рд╡рд░्рд╖ों рд╕े рдоाрдирд╡ рдЕрдкрдиे рдЗрд╕ी рд░ूрдк рдоें рдзрд░рддी рдкрд░ рд╡िрдж्рдпрдоाрди рд╣ै рдкрд░ рдЙрд╕рдХी рдЧрддिрд╡िрдзिрдпों рдиे рдк्рд░рдХृрддि рдХे рд╕ंрддुрд▓рди рдХो рдЕрдзिрдХ рдк्рд░рднाрд╡िрдд рдирд╣ीं рдХिрдпा। рд▓ेрдХिрди рдФрдж्рдпोрдЧिрдХीрдХрд░рдг рдХे рдмाрдж рдХेрд╡рд▓ рджो-рддीрди рд╕рджिрдпों рдоें рд╣ाрд▓ाрдд рд▓рдЧрднрдЧ рдмेрдХाрдмू рд╣ोрддे рдирдЬрд░ рдЖрдиे рд▓рдЧे। рдеोреЬे рд╕рдордп рдоें рд╣ी рдоाрдирд╡ рдХी рдирдИ рдЬीрд╡рди рд╢ैрд▓ी рдиे рдкрд░्рдпाрд╡рд░рдг рдХो рдк्рд░рднाрд╡िрдд рдХрд░ рдЕрдкूрд░्рдгीрдп рдХ्рд╖рддि рдкрд╣ुँрдЪाрдиा рд╢ुрд░ू рдХрд░ рджिрдпा। рд▓ाрдЦों, рдХрд░ोреЬों рд╡рд░्рд╖ों рдоें рдЬो рд╕ंрддुрд▓рди рдмрдиा рд░рд╣ा рд╡рд╣ рдорд╣рдЬ рджो рд╕ौ рд╕ाрд▓ों рдоें рдбрдЧрдордЧाрддा рджीрдЦрдиे рд▓рдЧा।

рд╕рдордп рдХे рд╕ाрде рдоाрдирд╡ рдХी рдЬрд░ूрд░рддों рдХी рдлेрд╣рд░िрд╕्рдд рд▓рдо्рдмी рд╣ो рдЪुрдХी рд╣ै рдФрд░ рдЖрдмाрджी рднी рдЬिрд╕ рд░рдл्рддाрд░ рд╕े рдмрдвी рд╣ै рд╡рд╣ рдзрд░рддी рдХे рд╕ीрдоिрдд рд╕ंрд╕ाрдзрдиों рдкрд░ рдЕрдиाрд╡рд╢्рдпрдХ рджрдмाрд╡ рдмреЭा рд░рд╣ी рд╣ै рдФрд░ рдЬैрд╡-рдоंрдбрд▓ рдХे рд╕ंрддुрд▓рди рдХो рднी рдЕрд╡ांрдЫिрдд рд░ूрдк рд╕े рдк्рд░рднाрд╡िрдд рдХрд░ рд░рд╣ी рд╣ै। рд╕ाрд░ी рд╡िрд╢्рд╡ рдЖрдмाрджी рдХे рд▓िрдпे рдпрд╣ рдЬीрд╡рди рд╢ैрд▓ी рд╕िрдж्рдзांрдд рд░ूрдк рдоे рдоाрди्рдп рд╣ोрддे рднी рдЙрдкрд▓рдм्рдз рдирд╣ीं рд╣ो рд╕рдХрддी। рдЗрд╕рдХी рдПрдХ рд╡рдЬрд╣ рддेрдЬी рд╕े рдмреЭ рд░рд╣ी рдЙрдкрднोрдХ्рддा рд╕ंрд╕्рдХृрддि рднी рдоाрдиी рдЬा рд╕рдХрддी рд╣ै рдЬिрд╕े рдиिрдпंрдд्рд░िрдд рдХрд░рдиे рдХा рдХोрдИ рддрд░ीрдХा рдЦोрдЬ рдкाрдиा рд▓рдЧрднрдЧ рдЕрд╕ंрднрд╡ рд▓рдЧрддा рд╣ै। рдПрдХ рддрд░рд╣ рдХा рджुрд╖्рдЪрдХ्рд░ рдпा рдХрд╣ें рднूрд▓рднुрд▓ैрдпा рд╣ै рдЬिрд╕рдоें рд╣рдо рдЬाрдирдХрд░ рднी рдлंрд╕рддे рдЬा рд░рд╣े рд╣ैं рдФрд░ рдЪाрд╣рддे рд╣ुрдП рднी рдмाрд╣рд░ рдиिрдХрд▓рдиे рдХा рд░ाрд╕्рддा рдирд╣ीं рдЦोрдЬ рдкाрддे। рдпрд╣ рдмाрдд рд╕िрд░्рдл рдЖрдЬ рдпा рдХрд▓ рднрд░ рдХे рд▓िрдпे рдирд╣ीं рдЕрдкिрддु рдЖрдиे рд╡ाрд▓े рджीрд░्рдШрдХाрд▓ рдХे рд▓िрдпे рд╣ै। рд╣рдоाрд░ी рдЖрдмाрджी рдХा рдПрдХ рдмреЬा рд╣िрд╕्рд╕ा рдЙрди рд▓ोрдЧों рдХा рд╣ै рдЬिрди्рд╣ें рдЬीрд╡рди рдЬीрдиे рдХे рд▓िрдпे рдХреЬी рдоेрд╣рдирдд рдХрд░рдиी рдкреЬрддी рд╣ै। рдЖрдЬ рдоीрдбिрдпा рдХे рдк्рд░рднाрд╡ рд╕े рдЙрдкрднोрдХ्рддा рд╕ंрд╕्рдХृрддि рдХी рддреЬрдХ-рднреЬрдХ рдЙрди्рд╣ें рднी рджेрдЦрдиे рдХो рдоिрд▓рддी рд╣ै рдФрд░ рдЦाрд╕ рдХрд░ рдХिрд╢ोрд░ рдорди рдХो рдПрдХ рд╕्рд╡рдк्рдиिрд▓ рд╕ंрд╕ाрд░ рдХी рдУрд░ рдЖрдХृрд╖्рдЯ рдХрд░рддी рд╣ै рдЬो рдЬрдоीрдиी рд╣рдХीрдХрдд рд╕े рджूрд░ рд╣ै рдФрд░ рджीрд░्рдШ рдкрд░िрд╕рд░ рдоें рдХुंрдаा рдПрд╡ं рддрдиाрд╡ рдХा рдХाрд░рдг рдмрди рдЬाрддा рд╣ै।

рдкрд░्рдпाрд╡рд░рдгीрдп-рджрд░्рд╢рди рдпा рдкрд░्рдпा-рджрд░्рд╢рди

рдЕрдм рддрдХ рдкрд░्рдпाрд╡рд░рдг рдХी рд╣рдоाрд░ी рдЪिंрддा рд╣рдоाрд░े рдЕрдкрдиे рд╣िрдд рдХे рд▓िрдпे рд░рд╣ी рд╣ै рдФрд░ рдЪू्ंрдХि рд╣рдоाрд░ा рд╣िрдд рдкрд░्рдпाрд╡рд░рдг рдХे рд╕ंрд░рдХ्рд╖рдг рд╕े рдЬुреЬा рд╣ै рд╣рдоें рд╕िрдж्рдзांрдд рд░ूрдк рдоें рдпрд╣ рд╕्рд╡ीрдХाрд░ рдХрд░рдиे рдкрд░ рдордЬрдмूрд░ рд╣ोрдиा рдкреЬा рд╣ै рдХि рдоाрдирд╡ рдХी рдЧрддिрд╡िрдзिрдпों рдХो рдиिрдпंрдд्рд░िрдд рдХрд░рдиे рдХी рдЬрд░ूрд░рдд рд╣ै। рдпрд╣ рдиिрдпंрдд्рд░рдг рд╕्рд╡ैрдЪ्рдЫिрдХ рднी рд╣ो рд╕рдХрддा рд╣ै рдФрд░ рдЕрдиिрд╡ाрд░्рдп рднी।

рдЧрд╣рди рдкрд░्рдпा-рдЪिंрддрди рдмрдиाрдо рд╕рддрд╣ी рдкрд░्рдпा-рдЪिंрддрди

рдкрд░्рдпाрд╡рд░рдг рдХी рдЪिंрддा рдорд╣рдЬ рдЗрд╕рд▓िрдпे рдХि рдЕрдд्рдпрдзिрдХ рдк्рд░рджूрд╖рдг рдоाрдирд╡ рдХे рд▓िрдпे рд╣ाрдиिрдХрд░ рд╣ो рд╕рдХрддा рд╣ै рдФрд░ рдЙрд╕े рдоाрдирд╡ рдХी рдЬрд░ूрд░рддों рдХो рдз्рдпाрди рдоें рд░рдЦрддे рд╣ुрдП рдиिрдпंрдд्рд░िрдд рдХिрдпा рдЬाрдиा рд╣ै рдПрдХ рд╕्рд╡ाрд░्рдердкूрд░्рдг рдПрд╡ं рд╕рддрд╣ी рд╕ोрдЪ рд╣ै рдЬрдмрдХि рдЬрд░ूрд░рдд рдЗрд╕ рдмाрдд рдХी рд╣ै рдХि рдкрд░्рдпाрд╡рд░рдг рдХी рд░рдХ्рд╖ा рд▓рдЧрднрдЧ рд╡ैрд╕े рд╣ी рдХी рдЬाрдиी рдЪाрд╣िрдпे рдЬैрд╕े рдХिрд╕ी рдЬीрд╡िрдд рдиिрдХाрдп рдХी। рдпрд╣ рдПрдХ рдк्рд░рдХाрд░ рдХा рджрд░्рд╢рди рд╣ै рдЬो рдоाрдирд╡ рдПрд╡ं рдк्рд░рдХृрддि рдХे рд░िрд╢्рддे рдХी рдмुрдиिрдпाрдж рдиिрд░्рдзाрд░िрдд рдХрд░рддा рд╣ै। рдЖрд░्рдиे рдиैрд╕ [рей] рдиे рдЧрд╣рди рдкाрд░िрд╕्рдеिрддिрдХी ( deep ecology) рдХी рдЗрд╕ рдж्рджрд╖्рдЯि рдХो рд╡िрдХрд╕िрдд рдХिрдпा рдЬिрд╕े рд╣рдо рдЧрд╣рди рдкрд░्рдпा-рдЪिंрддрди рднी рдХрд╣ рд╕рдХрддे рд╣ैं।  рд╡ाрд░рд╡िрдХ рдлाрдХ्рд╕ [рек] (Warwick Fox) рдиे рдк्рд░рдХृрддि рдХे рдЕрдиुрднрд╡ों рдХो рдЖрдд्рдорд╕ाрдд рдХрд░ рдПрдХ рдирдИ рдкрд░्рдпा-рдж्рджрд╖्рдЯि рдХे рд╡िрдХाрд╕ рдкрд░ рдмрд▓ рджिрдпा рдФрд░ рдЙрд╕े рдиिрдЬेрддрд░ рдкाрд░िрд╕्рдеिрддिрдХी (Transpersonal Ecology) рдпा рдиिрдЬेрддрд░ рдкрд░्рдпा-рдж्рджрд╖्рдЯि рдХी рд╕ंрдЬ्рдЮा рджी рдЬिрд╕े рдХрдИ рд╡िрдЪाрд░рдХों рдиे рдиिрдЬेрддрд░ рдордиोрд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ рд╕ंрджрд░्рднों [рел] рдХे рдкрд░िрдк्рд░ेрдХ्рд╖्рдп рдоें рджेрдЦрдиे рдХा рдк्рд░рдпाрд╕ рдХिрдпा।

рднाрд░рддीрдп рд╕ंрджрд░्рдн рдоें рдкрд░्рдпा-рдж्рджрд╖्рдЯि рд╡ рдкрд░्рдпा-рджрд░्рд╢рди

рднाрд░рддीрдп рд╕рдн्рдпрддा рдХे рдоूрд▓ рддрдд्рд╡ों рдХा рд╡िрдХाрд╕ рдирдЧрд░ों рдоें рдирд╣ीं рдЕрдкिрддु рджूрд░рд╕्рде рдЕंрдЪрд▓ों рдоें рд╣ुрдЖ рдФрд░ рдЗрд╕ीрд▓िрдпे рдХिрд╕ी рдХेрди्рдж्рд░ीрдп рд╕рдд्рддा рдХा рдк्рд░рднाрд╡ рдЙрдирдкрд░ рдирдЧрдг्рдп рд╣ी рдеा। рдпрд╣ рдмाрдд рдз्рдпाрди рджेрдиे рдХी рд╣ै рдХि рднाрд░рддीрдп рдЪिंрддрди рдоें рд╡िрд╡िрдзрддा рдХो рд╕्рд╡ीрдХृрддि рдоिрд▓рдиे рдХा рдЖрдзाрд░ рднी рдпрд╣ी рд╣ै рдЬो рдЕрди्рдпрдд्рд░ рдирд╣ीं рджिрдЦाрдИ рджेрддा। рджाрд░्рд╢рдиिрдХ рд╕्рддрд░ рдкрд░ рдкрд░्рдпा-рдЪिंрддрди рдпрд╣ाँ рдХे рд▓िрдпे рд╕्рд╡ाрднाрд╡िрдХ рдеा рдкрд░ рдЖрдзुрдиिрдХ рдЬीрд╡рди рд╢ैрд▓ी рдХे рдЪрд▓рддे рдЙрд╕рдкрд░ рднी рдЕрд╡ांрдЫिрдд рдк्рд░рднाрд╡ рдкреЬрдиा рд╕्рд╡ाрднाрд╡िрдХ рд╣ै। рдЕंрддрд░्рд░ाрд╖्рдЯृीрдп рд╕्рддрд░ рдкрд░ рдк्рд░рддिрд╕्рдкрд░्рдж्рдзा рд╡ рдк्рд░рддिрдпोрдЧिрддा рдиे рд░рд╣ी рд╕рд╣ी рдХрд╕рд░ рднी рдкूрд░ी рдХрд░ рджी рдФрд░ рди рдЪाрд╣рддे рднी рд╡िрдХाрд╕ рдХी рдЕंрдзी-рджौреЬ рдиें рд╕рдмрдХो рд╢ाрдоिрд▓ рд╣ोрдиा рд▓ाрдЬрдоी рд╣ो рдЧрдпा। рдпрд╣ рд╣ाрд▓ाрдд рдХी рдордЬрдмूрд░ी рдмрди рдЪुрдХा рд╣ै। рдЗрд╕ рдмाрдд рдХो рдЧрд╣рд░ाрдИ рд╕े рд╕рдордЭрдиे рдХा рдк्рд░рдпाрд╕ рдХрд░ेंрдЧे।         

рдЕрд╣िंрд╕ा рдкрд░ рдЖрдЧ्рд░рд╣

рдЧांрдзी рдЬी рдХे рдЕрдк्рд░рддिрдо рдк्рд░рдпोрдЧ – рд╕рдд्рдп рд╡ рдЕрд╣िंрд╕ा рдХे -  рдХрдо рд╣ी рд╕рдордЭे рдЬा рд╕рдХे, рдХुрдЫ рдЖंрд╢िрдХ рд░ूрдк рдоें рд╕ैрдж्рдзांрддिрдХ рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рд╕्рд╡ीрдХाрд░  рдХिрдпे рдЬा рд╕рдХे। рдкрд░ рдЬрдоीрдиी рд╣рдХीрдХрдд рдкрд░ рдирдЬрд░ рдбाрд▓ें рддो рд╕ाрдл рд▓рдЧрддा рд╣ै рдХि рдпрдеाрд░्рде рдХे рдзрд░ाрддрд▓ рдкрд░ рдЙрдирдХा рдЕрд╕рд░ рдирд╣ीं рдХे рдмрд░ाрдмрд░ рд╣ै। рд╕िрдж्рдзांрдд рд░ूрдк рдоें рдЕрд╣िंрд╕ा рдХो рд╕्рд╡ीрдХृрддि рджेрдиे рд╡ाрд▓े рд▓ोрдЧों рдХी рд╕ंрдЦ्рдпा рдЕрдкेрдХ्рд╖ाрдХृрдд рдмреЬी рд╣ै рдкрд░ рдЖрдЬ рдЕрдкрдиे рдЬीрд╡рди, рд╕рдоाрдЬ рдпा рджेрд╢ рдоें рдЙрд╕े рд▓ाрдЧू рдХрд░ рд╕рдХрдиा рд▓рдЧрднрдЧ рдЕрд╕ंрднрд╡ рд╣ै। рдоाрди рднी рд▓ें рдХि рдХोрдИ рджेрд╢ рдЕрд╣िंрд╕ा рдкрд░ рдЖрдЧ्рд░рд╣ рдХो рдЬрдоीрдиी рд╣рдХीрдХрдд рдоें рд▓ाрдиे рдХी рдХोрд╢िрд╢ рдХрд░рддा рд╣ै рддो рдЙрд╕рдХी рдЕрдкрдиी рдЖрдЬाрджी рднी рдЦрддрд░े рдоें рдкреЬ рд▓ाрдпрдЧी। рдпрд╣ рдПрдХ рддрд░рд╣ рдХी рдЕंрддрд░्рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рдордЬрдмूрд░ी рд╣ै рдЬिрд╕рдХा рдХोрдИ рдиिрджाрди рдЕрднी рдирд╣ीं рджिрдЦाрдИ рджेрддा। рдЗрд╕рдХा рдЕрдиुрдк्рд░рдпोрдЧ рдЧрд╣рди рдпा рдиिрдЬेрддрд░ рдкाрд░िрд╕्рдеिрддिрдХी (deep or transpersonal ecology) рдХे рд╕ंрджрд░्рдн рдоें рдЖंрд╢िрдХ рд░ूрдк рдоें рд╕्рд╡ीрдХृрдд рд╣ो рд╕рдХрддा рд╣ै рдФрд░ рдХुрдЫ рд╣рдж рддрдХ рдпрдеाрд░्рде рдХे рдзрд░ाрддрд▓ рдкрд░ рднी। рдпрд╣ рдиिрд╢्рдЪिрдд рд╣ै рдХि рдЬो рднी рдЗрд╕ рджिрд╢ा рдоें рдкрд╣рд▓ рдХрд░ेрдЧा рд╡рд╣ рддрдеाрдХрдеिрдд рд╡िрдХाрд╕ рдХी рдЕंрдзी рджौреЬ рдоें рдкिрдЫреЬ рдЬाрдпрдЧा।

рдЧांрдзी рдЬी рдЗрди рдмाрддों рдХो рди рдХेрд╡рд▓ рд╕рдордЭрддे рдеे рдЕрдкिрддु рдЕрд╣िंрд╕ा рдХे рдоूрд▓ рд╡िрдЪाрд░ рдХो рдЙрди्рд╣ोंрдиे рд╡्рдпाрдкрдХ рд╕ंрджрд░्рдн рдоें рдкрд╣рдЪाрдиा рдеा। рдкрд╣рд▓े рдЪрд░्рдЪिрдд рдЧрд╣рди рдкрд░्рдпा-рдж्рджрд╖्рдЯि рдпा рдиिрдЬेрддрд░ рдкрд░्рдпा-рджрд░्рд╢рди рдХी рд╣ी рддрд░्рдЬ рдкрд░ рдЙрдирдХा рдЕрд╣िंрд╕ा рдХा рд╡्рдпाрдкрдХीрдХृрдд рд╕िрдж्рдзांрдд рдЙрдирдХे рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдХाрд░्рдпों рдХे рд╕ाрде рдЪрд▓рддा рд░рд╣ा рдеा। рдЗрд╕ рд╕ंрджрд░्рдн рдоें рдЙрдирдХा рдХрдерди рдЪрд░्рдЪिрдд рд╣ुрдЖ рдеा- рдк्рд░ाрдХृрддिрдХ-рд╕ंрд╕ाрдзрди рд╣рдоाрд░ी рдЬрд░ूрд░рддों рдХे рд▓िрдпे рдкрд░्рдпाрдк्рдд рд╣ैं рдкрд░ рд╣рдоाрд░ी рд▓ाрд▓рд╕ा рдкूрд░्рддि рдХे рд▓िрдпे рдкрд░्рдпाрдк्рдд рдирд╣ीं (Nature has enough for our need but not so for our greed)। рдкрд╣рд▓े рдЧрд╣рди рд╡ рдиिрдЬेрддрд░ рдкрд░्рдпा-рджрд░्рд╢рди рдХा рдЬिрдХ्рд░ рдХिрдпा рдЧрдпा рдеा рдЙрд╕ рдХреЬी рдоें рдЕрд╣िंрд╕рдХ рдкрд░्рдпा-рджрд░्рд╢рди рднी рдЬुреЬ рдЬाрддा рд╣ै। рдиैрд╕, рдлाрдХ्рд╕ рдФрд░ рдЧांрдзी рд╕े рдЬुреЬे рддीрди рд╡िрдЪाрд░ – рдЧрд╣рди, рдиिрдЬेрддрд░ рдПрд╡ं рдЕрд╣िंрд╕рдХ рдкрд░्рдпा-рджрд░्рд╢рди – рдЙрди рдЖंрджोрд▓рдиों рдХे рдЬрдирдХ рдеे рдЬिрди्рд╣ें рдЕрд▓рдЧ-рдЕрд▓рдЧ рдиाрдоों рд╕े рд▓ोрдЧों рдиे рд╕ैрдж्рдзांрддिрдХ рд╕्рд╡ीрдХृрддि рддो рджी рдкрд░ рдЙрд╕рдкрд░ рдЪрд▓рдиे рдХा рди рдХोрдИ рд░ाрд╕्рддा рд╡े рддрдп рдХрд░ рд╕рдХे рдФрд░ рди рд╣ी рдЙрдирдХी рдЗрдЪ्рдЫाрд╢рдХ्рддि рдоें рд╡рд╣ рджрдо рджिрдЦाрдИ рджिрдпा। рдЧांрдзी рдЬी рдХे рд╕ाрде рдПрдХ рдмाрдд рдФрд░ рднी рдеी рдХि рднाрд░рдд рдХी рдЖрдЬाрджी рдФрд░ рд╕ांрдк्рд░рджाрдпिрдХ рд╕ौрд╣ाрд░्рдж рдЬैрд╕ी рдЬ्рд╡рд▓ंрдд рд╕рдорд╕्рдпाрдУं рдиे рд╣ी рдЙрдирдХा рд╕ाрд░ा рд╕рдордп рд▓े рд▓िрдпा। рдРрд╕ा рдирд╣ीं рдХि рдкрд░्рдпा-рджрд░्рд╢рди рдХो рдХрднी рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдЕрдкрдиे рдЬीрд╡рди рдоें рдирдЬрд░рдЕंрджाрдЬ рдХिрдпा рд╣ो рдпा рдЙрд╕рдкрд░ рдЕрдкрдиे рд╕्рдкрд╖्рдЯ рд╡िрдЪाрд░ рд╕ाрдЭा рди рдХिрдпे рд╣ों рдкрд░  рдЖрдЬाрджी рд╡ рд╕ाрдо्рдк्рд░рджाрдпिрдХ рд╕ौрд╣ाрд░्рдж्рд░ рдЬैрд╕ी рд╡िрд░ाрдЯ рдФрд░ рдЬ्рд╡рд▓ंрдд рд╕рдорд╕्рдпाрдУं рд╕े рдиिрдЬाрдд рдкाрдиा рдЙрд╕ рд╕рдордп рдЬ्рдпाрджा рдЬрд░ूрд░ी рд╣ो рдЧрдпा рдеा।

 рдпрд╣ी рдирд╣ीं рдеी рдмाрдкू рдкूрд░ी рдкрд╣рдЪाрди рддुрдо्рд╣ाрд░ी

рд╕рдд्рдп рдЕрд╣िंрд╕ा рдХे рдЗрддрд░ рдЕрди्рдп рдорд╕рд▓ों рдХी рднी

рд╡्рдпрд╕्рдд рддुрдо्рд╣ाрд░े рдЬीрд╡рди рдоें рдЖрдпी рдеी рдмाрд░ी।

рдкрд░्рдпाрд╡рд░рдг рдк्рд░рджूрд╖рдг рдмрди рдЧрдпा рдПрдХ рдЪुрдиौрддी

рд╕рд╣рдЬ рд░ूрдк рдоें рддुрдордиे рдЙрд╕рдХी рдиींрд╡ рд░рдЦी рдеी

рдХुрджрд░рдд рд╕े рднी рдиा рд╣ो рд╣िंрд╕ा рдРрд╕ी рддुрдордХो рд╕ोрдЪ рдоिрд▓ी рдеी

рдпрд╣ рдЕрд░्рде рдЧрд╣рди, рдпрд╣ рднाрд╡ рдк्рд░рдЦрд░

рдк्рд░рджूрд╖рдг рдЬीрд╡рди рдХे рдк्рд░рддि рд╣िंрд╕ा рд╣ी рд╣ै

рдпрд╣ рдЧрд╣рди рд╕рдордЭ рдиिрдЬेрддрд░ рдоंрддрд╡्рдпों рдоें

рдЬीрд╡ рдЬрдЧрдд рдХे рд╕ाрде рдЬैрд╡ рдоंрдбрд▓ рднी рд╢ाрдоिрд▓

рдЬ्рдЮाрди рдиिрдЬेрддрд░ рд╕ंрдмंрдзों рдХा рд╣ोрдиा рдеा рдЖрджрд░्рд╢ рд╕рднी рдХा

рдкрд░ рд╣ै рдХिрддрдиा рдЕрдиुрдХрд░рдгीрдп

рджौрдб рднाрдЧ рдХी рдЗрд╕ рджुрдиिрдпा рдоें рдХрд╣рдиा рдоुрд╢्рдХिрд▓;

рд╡рд╣ рджрд░्рд╢рди, рд╡рд╣ рдоंрддрд╡्рдп рд╕рдд्рдп рдЕрд╣िंрд╕ा рдХрдаिрди рдбрдЧрд░

рджूрд░ рджीрдЦрддा рдХрднी рдХрднी рдзुंрдзрд▓ा рд╕ा рдЧंрддрд╡्рдп।

 

рдЕрдХ्рд╕рд░ рдк्рд░рддीрдд рд╣ोрддा рд╣ै рдоुрдЭрдХो

рдпрд╣ рд╕рдм рдПрдХ рд╡िрд░ाрд╕рдд рд╕ी рд╣ै

рдЕрд░े рдпाрдж рд╣ै рд╣рдоें рдордиीрд╖ी рдЖрдЗंрд╕्рдЯाрдЗрди рдХा рдХрдерди

 “рдХि рд╡рдХ्рдд рдоें рдЖрдиे рд╡ाрд▓े рд▓ोрдЧ рдпрдХीрди рди рдХрд░ рдкाрдпेрдЧे

рдЬрди्рдоा рдФрд░ рдЪрд▓ा рдеा рдЗрд╕ рдзрд░рддी рдкрд░ рддुрдорд╕ा рдХोрдИ’’।

   (рдпुрдЧांрддрд░ рдЕрднिрдк्рд░ाрдп, рд╕ेрддु рдкрдд्рд░िрдХा, рдЬुрд▓ाрдИ 2018) 

 

рдЧांрдзी рдкाрд░рдо्рдкрд░िрдХ рд╕ंрджрд░्рдн рдоें рд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ рдирд╣ीं рдеे рдЗрд╕рдХे рдмाрд╡рдЬूрдж рдпрд╣ рдкрд░्рдпाрд╡рд░рдгीрдп рдж्рджрд╖्рдЯि рдХिрд╕ी рднी рдоाрдпрдиे рдоें рд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ рдж्рджрд╖्рдЯिрдХोрдг рд╕े рдЕрд▓рдЧ рдирд╣ीं рдоाрдиी рдЬा рд╕рдХрддी। рдХुрдЫ рдпрд╣ी рдмाрдд рдиैрд╕ рдФрд░ рдлाрдХ्рд╕ рдХे рд▓िрдпे рднी рдХрд╣ рд╕рдХрддे рд╣ैं. рдЕंрдзाрдзुंрдз рдФрдж्рдпोрдЧीрдХрд░рдг рдХा рдЧांрдзी рд╕рдорд░्рдерди рдирд╣ीं рдХрд░рддे рдеे рдФрд░ рдЬिрд╕ рдЧ्рд░ाрдо-рд╕्рд╡рд░ाрдЬ рдХे рд╡े рдкрдХ्рд╖рдзрд░ рдеे рд╡рд╣ рдЖрдЬ рднрд▓े рд╣ी рдЕрдиुрдХрд░рдгीрдп рди рд╣ो рдкрд░рди्рддु рджीрд░्рдШ рдкрд░िрд╕рд░ рдоें рд╡рд╣ рд╕ंрднрд╡рдд: рдПрдХ рд╕्рд╡рд╕्рде рд╡िрдХрд▓्рдк рдк्рд░рджाрди рдХрд░ рд╕рдХрдиे рдоें рд╕рдХ्рд╖рдо рд╣ै рдХुрдЫ рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рд╕ंрд╢ोрдзрдиों рдХे рд╕ाрде। рдЕрдЧрд░ рдмाрдд рдХेрд╡рд▓ рд╡िрдЬ्рдЮाрди рдПрд╡ं рдк्рд░ौрдж्рдпोрдЧिрдХी рдХी рд╣ी рд╣ो рддрдм рдЬीрд╡рди рд╕े рдЬुреЬे рдорд╕рд▓े рдкूрд░ी рддрд░рд╣ рдкрд░िрднाрд╖िрдд рдирд╣ीं рд╣ो рд╕рдХेंрдЧे, рдЗрд╕рд▓िрдП рд╕рдд्рдп рдХी рдЦोрдЬ рдХे рд╕ाрде рдЬीрд╡рди рд╕े рдЬुреЬे рд╕ंрд╡ेрджрдирд╢ीрд▓ рдорд╕рд▓े рднी рд╕ाрде рд▓ेрдХрд░ рдЪрд▓рдиा рд╣ोрдЧा рдпाрдиि рдмाрдд рд╕ंрд╡ेрджрди-рд╕рдд्рдпों рдХी рд╣ो рддрдм рдмाрдд рдкूрд░ी рд╣ो рд╕рдХेрдЧी। рдпрд╣ рдкूрд░ी рдмाрдд рдЧрд╣рди, рдиिрдЬेрддрд░ рдпा рдЕрд╣िंрд╕рдХ рдкрд░्рдпा-рджрд░्рд╢рди рд╕े рдЕंрддрд░ंрдЧ рд░ूрдк рд╕े рдЬुреЬ рдЬाрддी рд╣ै।

рдЕрд▓्рдбुрд╡рд╕ рд╣рдХ्рд╕рд▓े рдХे рдЪрд░्рдЪिрдд рдЙрдкрди्рдпाрд╕ ‘рдж рдЖрдЗрд▓ैंрдб’ рдоें рдПрдХ рдпूрдЯोрдкिрдпा [6] рдпाрдиि рдЖрджрд░्рд╢ рд╕рдоाрдЬ рдХी рдХрд▓्рдкрдиा рд╣ै  рдЬो рд╡िрдЬ्рдЮाрди рдХा рдкрдХ्рд╖рдзрд░ рд╣ै рдкрд░ рдЕрдзिрдХ рдФрдж्рдпोрдЧीрдХрд░рдг рдХा рдирд╣ीं, рд╕рднी рд╢िрдХ्рд╖िрдд рд╣ैं рдкрд░ рд╡िрдХाрд╕ рдХी рдЕंрдзी рджौреЬ рдоें рд╢ाрдоिрд▓ рдирд╣ीं। рдХ्рдпा рдпрд╣ рд╕рдм рдЧांрдзी рдХे рдЧ्рд░ाрдо рд╕्рд╡рд░ाрдЬ рд╕े рдоेрд▓ рдирд╣ीं рдЦाрддा? рдиाрдо рдЙрд╕े рдХुрдЫ рднी рджें рдиिрдЬेрддрд░ рдпा рдЧрд╣рди рдпा рдЕрд╣िंрд╕рдХ рдкрд░्рдпा-рджрд░्рд╢рди, рдЗрд╕ рджिрд╢ा рдоें рд╕ाрд░्рдердХ рдк्рд░рдпाрд╕ рдоाрдирд╡ рдХे рдЕрдкрдиे рд╣िрдд рдоें рд╣ोрдЧा। рдРрд╕ा рди рд╣ोрдиे рдкрд░ рд╕ंрднाрд╡िрдд рд╕्рдеिрддि рд░рд╕्рдХिрди рдмाрди्рдб [7] рдХी рдирдЬрд░ рдоें:

рджेрд░ рд╣ो рдЪुрдХी рдХुрдЫ рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдпे
рдЖрдмाрджी рдХा рдк्рд░рд╕ाрд░, рдЬрд░ूрд░рддों рдХा рдЕंрдмाрд░
рдзрд░рддी рдЙрддрдиी рд╣ी рдкрд╣рд▓े рдЬैрд╕ी;
рдХुрджрд░рдд рдХी рдлिрдХ्рд░ рдордд рдХрд░ो рджोрд╕्рдд
рдХुрдЫ рджेрд░ рднрд▓े рд╣ो
рд╡рд╣ рдЦुрдж рдХो рдлिрд░ рд╕ंрднाрд▓ рд▓ेрдЧी
рдЗंрд╕ाрди рдХे рдЪрд▓े рдЬाрдиे рдХे рдмाрдж।

* рдЗрдХोрд▓ोрдЬी рдХे рд▓िрдпे рд╣िंрджी рдоें рд╕рдоाрдиाрд░्рдеी рд╢рдм्рдж рд╣ै рдкाрд░िрд╕्рдеिрддिрдХी, рдЗрдХोрд▓ोрдЬिрдХрд▓ рдХे рд▓िрдпे рд╣рдоें рдкाрд░िрд╕्рдеिрддिрдХीрдп рд╢рдм्рдж рдХा рдк्рд░рдпोрдЧ рдХрд░рдиा рд╣ोрдЧा; рд╕рд░рд▓рддा рдХे рд▓िрдпे рдЗрдХो рдХे рд╕्рдеाрди рдкрд░ рдкрд░्рдпा рд╢рдм्рдж рд▓ेрдиे рд╕े рдкрд░्рдпा-рджрд░्рд╢рди рдХो рдЗрдХो-рдлिрд▓ाрд╕рдлी рдХे рд░ूрдк рдоें рд▓िрдпा рдЧрдпा рд╣ै।


рд╕ंрджрд░्рдн

[1] рд╡ी рд░ाрдордЪрди्рдж्рд░рди, The Emerging Mind, Profile Books Ltd., 2003.
[2] рдЪрди्рдж्рд░рдоोрд╣рди рднंрдбाрд░ी, рдЕंрдз-рдЧुрдлाрдУं рдХा рдХैрджी, рд╕ेрддु рд╣िंрджी, рдЕрдХ्рдЯूрдмрд░ 2019.
[3] Arne Naess,”The shallow and the deep, Long-range ecology movement”, Inquiry 16:95-100 (1973).
[4] Warwick Fox,”Transpersonal Ecology”, ’pychologising’ ecophilosophy, Journal of Transpersonal psychology, 22 (1), 59 (1990).
[5] Ken Wilber, The Spectrum of Consciousness, M B Publishers Pvt Ltd, Delhi (2002),
Published by arrangements with Theosophical Pub House, USA (1977).
[6] Alduous Huxley, The Island, Harper and Row Publishers (1962).
[7] Ruskin Bond’s poem:
     Too late to do anything now/For we are too many and the earth is no bigger,
     Do gooders’ don’t sespair, Nature will repair her own/Long after we are dust.

рд╕ेрддु, рдЕрдХ्рдЯूрдмрд░ 2020

No comments :

Post a Comment

We welcome your comments related to the article and the topic being discussed. We expect the comments to be courteous, and respectful of the author and other commenters. Setu reserves the right to moderate, remove or reject comments that contain foul language, insult, hatred, personal information or indicate bad intention. The views expressed in comments reflect those of the commenter, not the official views of the Setu editorial board. рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рд░рдЪрдиा рд╕े рд╕рдо्рдмंрдзिрдд рд╢ाрд▓ीрди рд╕рдо्рд╡ाрдж рдХा рд╕्рд╡ाрдЧрдд рд╣ै।