рдЖрдзुрдиिрдХ рд╕ंрд╕्рдХृрдд рдХрд╡िрддा рдФрд░ рдиाрд░ीрд╡ाрдж

рдЕрд░ुрдг рдХुрдоाрд░ рдиिрд╖ाрдж 
рдЕрд░ुрдг рдХुрдоाрд░ рдиिрд╖ाрдж
(рд╢ोрдзрдЪ्рдЫाрдд्рд░, рд╕ंрд╕्рдХृрдд рддрдеा рдк्рд░ाрдХृрдд рднाрд╖ा рд╡िрднाрдЧ, рд▓рдЦрдирдК рд╡िрд╢्рд╡рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп, рд▓рдЦрдирдК)


рд╢ोрдз рд╕ाрд░ांрд╢
рд╕्рдд्рд░ी рдФрд░ рдкुрд░ुрд╖ рдПрдХ рдЧाреЬी рдХे рджो рдкрд╣िрдП рд╣ै। рдмिрдиा рджोрдиों рдХे рд╕рд╣рдпोрдЧ рдХे рдХोрдИ рднी рдХाрд░्рдп рд╕ुрдЪाрд░ू рд░ूрдк рд╕े рдирд╣ीं рд╣ो рд╕рдХрддा рд╣ै। рдкुрд░ुрд╖ рдиे рд╕рджैрд╡ рднी рдиाрд░िрдпों рдХा рд╕ाрде рджिрдпा рд╣ै। рдкुрд░ुрд╖ рд▓ेрдЦрдХ рднी рдиाрд░िрдпों рдХी рдкीреЬा рдХो рд╕рдордЭрддा рд╣ै। рдЙрд╕рдиे рднी рдЕрдкрдиी рдХрд▓рдо рд╕े рдЙрд╕ рдиाрд░ी рдкीреЬा, рдиाрд░ी рд╢ोрд╖рдг рдХे рдЦिрд▓ाрдл рдЖрд╡ाрдЬ рдЙрдаाрдИ рд╣ै। рдпрд╣ рдЕрд▓рдЧ рдмाрдд рд╣ै рдХि- рдкुрд░ुрд╖ рд▓ेрдЦрдХ рдХी рдЕрдкेрдХ्рд╖ा рдорд╣िрд▓ाрдпें рдЕрдкрдиी рдЕрдиुрднूрддि рдХो рдЕрдзिрдХ рдЕрдЪ्рдЫे рдвंрдЧ рд╕े рдк्рд░рд╕्рддुрдд рд╣ै рд░рд╣ीं рд╣ैं। рдкрд░рди्рддु рд╕рд╣рдпोрдЧ рдоें рдХोрдИ рдХрдоी рдирд╣ीं рд╣ै।

рдХी рд╡рд░्рдб: рд╕ंрд╕्рдХृрдд рд╕ाрд╣िрдд्рдп, рд╕्рдд्рд░ी рд▓ेрдЦрди, рдиाрд░ीрд╡ाрдж।


рдЖрдЬ рдХी рдиाрд░ी рдЕрдкрдиे рд╢ोрд╖рдг рдХे рдЦिрд▓ाрдл рдЖрд╡ाрдЬ рдЙрдаाрдиे рдоें рдкीрдЫे рдирд╣ीं рд╣ै। рд╡рд╣ рдЖрдЬ рдШूंрдШрдЯ рдХे рдмाрд╣рд░ рдиिрдХрд▓ рдЪुрдХी рд╣ै। рдЙрд╕рдоें рд╕्рд╡ рдХी рднाрд╡рдиा рдЖ рдЧрдпी рд╣ै। рд╡рд╣ рдЕрдкрдиी рдмाрдд рдЖрдЬ рдЕрдкрдиे рд▓рд╣рдЬे рдоें рдХрд╣рддी рд╣ै। рд╕рдоाрдЬ рдоें рдлैрд▓ी рд╡िрднिрди्рди рдХुрд░ीрддिрдпों рдХा рд╡рд╣ рдбрдЯрдХрд░ рдоुрдХाрдмрд▓ा рдХрд░ рд░рд╣ी рд╣ै। рдЖрдЬ рдХा рдпुрдЧ рд╡िрдорд░्рд╢ों рдХा рдпुрдЧ рд╣ै। рдЖрдЬ рджрд▓िрдд-рд╡िрдорд░्рд╢, рдЖрджिрд╡ाрд╕ी-рд╡िрдорд░्рд╢, рд╕्рдд्рд░ी-рд╡िрдорд░्рд╢ рдЖрджि рдЦूрдм рдЪрд░्рдЪे рдоें рд╣ै। рдЗрди्рд╣ीं рд╡िрдорд░्рд╢ों рдоें рдиाрд░ीрд╡ाрдж рдХा рднी рдиाрдо рдЖрддा рд╣ै। рдЗрд╕рдХी рд╢ुрд░ुрдЖрдд 19рд╡ीं рд╢рддाрдм्рджी рд╕े рдоाрдиी рдЬाрддी рд╣ै। рдм्рд░िрдЯेрди рдХी рдоैрд░ी рд╡ुрд▓्рд╕्рдЯрдирдХ्рд░ाрдл्рдЯ рдХी рдкुрд╕्рддрдХ ‘рд╡िрди्рдбिрдХेрд╢рди рдСрдл рджि рд░ाрдЗрдЯ्рд╕ рдСрдл рд╡िрдоेрди’ (1792 рдИ.) рдХो рдЖрдзुрдиिрдХ рдиाрд░ीрд╡ाрдж рдХा рдк्рд░рдердо рдк्рд░ेрд░рдгा рд╕्рд░ोрдд рдоाрдиा рдЬाрддा рд╣ै। рдЗрд╕рдХे рдмाрдж рд╕рди् 1873 рдИ. рдоें рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рд╣ुрдИ рдЬे. рдПрд╕.рдоिрд▓ рдХी рдкुрд╕्рддрдХ ‘рд╕рдм्рдЬेрдХ्рд╢рди рдСрдл рд╡िрдоेрди’ рдиाрд░ीрд╡ाрдж рдХी рджूрд╕рд░ी рдорд╣рдд्рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рдкुрд╕्рддрдХ рдеी। рд╕्рдд्рд░ी-рд╡िрдорд░्рд╢ рд╕рдо्рдмрди्рдзी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХो рд╡рд░्рдЬिрдиिрдпा рдмुрд▓्рдл рддрдеा рд╕िрдоोрд╡ рдж рдмोрдЙрдЖрд░ рдиे рдХाрдлी рдк्рд░рднाрд╡िрдд рдХिрдпा। рдЗрд╕ рд╡िрд╖рдп рдкрд░ рд╕рдордХाрд▓ीрди рд╕ंрд╕्рдХृрдд рдХрд╡िрдпों-рдХрд╡рдпिрдд्рд░िрдпों рдиे рднी рдЦूрдм рд▓िрдЦा рд╣ै।

рдмाрд▓िрдХा рд╢िрдХ्рд╖ा рдЖрджि рдХे рд╕्рд╡рд░ рдХो рдоुрдЦрд░िрдд рдХрд░рддी рд╣ुрдпी рд╡ेрдж्рдХुрдоाрд░ी рдШрдИ рд▓िрдЦрддी рд╣ैं рдХि рд╢िрдХ्рд╖ा рдФрд░ рдЬाрдЧрд░ूрдХрддा рдХे рдЕрднाрд╡ рдоें рдоाрдирд╡рддा рдЖрдЬ рджрдо рддोреЬ рд░рд╣ी рд╣ै। рдоाрдирд╡ рдоाрдирд╡ рдХा рджुрд╢्рдорди рд╣ो рдЧрдпा рд╣ै।
 рдХृрд╖рдХ рд╢िрд╢ुрднिрд░ुрджрд░рдкूрд░्рддि: рдк्рд░ाрдк्рдд: рдЪ рдЪेрдд्
рд╢्рд░рдоिрдХрдмाрд▓ा рдпрджि рд╢िрдХ्рд╖рдпा рд╡ंрдЪिрддा
рдЬीрд░्рдг-рд╢ीрд░्рдг рдХुрдЯीрд░े рд╣ि рдпрджि рд░ोрдЧिрдгी
рдЧ्рд░ाрдо्рдпрд╡рдиिрддा рдЪिрдХिрдд्рд╕ा рд╡िрд░рд╣िрддा рдоृрддा।1

‘рдЛрд╖े рдХ्рд╖ुрдм्рдзे рдЪेрддрд╕ि’ рдХрд╡िрддा рдоें рд╣рд░्рд╖рджेрд╡ рдоाрдзрд╡ рд▓िрдЦрддे рд╣ैं рдХि – рдХिрд╕ी рд╕рд╣рдкाрдаिрдиी рдХो рджेрдЦрдХрд░ рдпुрд╡ा рдорди рдоें рдХ्рдпा рд╡िрдЪाрд░ рдЙрдкрди्рди рд╣ोрддा рд╣ै। рдпुрд╡ा рдорди рдкुрд╕्рддрдХाрд▓рдп рдоें рдХ्рдпा-рдХ्рдпा рдХрд░рддा рд╣ै, рдЗрд╕рдХा рдЬीрддा-рдЬाрдЧрддा рдЙрджाрд╣рд░рдг рдк्рд░рд╕्рддुрдд рд╣ै -

(рдХ) рдХाрд▓ेрдЬ рдХрди्рдпा: рдЧ्рд░рди्рдеाрд▓рдпे
рджुрдЧ्рдзोрдд्рд╕ुрдХा:
рд╕ुрд╢्рд░ी рдоाрд░्рдЬाрд░्рдп:।2

рдХрд╖्рдгрдХ्рдпाрдХ्рд╖िрдк्рддं рдХрд╡िрддा рдоें рд╡े рд▓िрдЦрддे рд╣ैं рдХि рдХिрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдПрдХ рдмрд╣ू рдЕрдкрдиे рджु:рдЦों рд╣ो рд╕рд╣рддी рд╣ै। рд╡рд╣ рдЕрдХेрд▓े рдоें рд╕्рдиाрдирдЧृрд╣ рдоें рдЬाрдХрд░ рд░ोрддी рд╣ै рдФрд░ рдЕрдкрдиे рдорди рдХो рд╢ाрди्рдд рдХрд░рддी рд╣ै।
(рдЦ) рд╕्рдиाрдирдЧृрд╣ं рдЧрдд्рд╡ा/рдЧृрд╣рдХ्рд▓ेрд╢рд╢्рд░ाрди्рддा рд╡рдзू:
рдиि:рд╢рдм्рджं рд░ोрджрддि рддрджा рд╕्рдиाрдирдЧृрд╣ं
рддрд╕्рдпा рдкिрддृрдЧृрд╣ं рднрд╡рддि।3

 ‘рдЛрд╖े рдХ्рд╖ुрдм्рдзे рдЪेрддрд╕ि’ рдХрд╡िрддा (рдкृрд╖्рда 65) рдоें рд╡ेрдж рд╣рд░्рд╖рджेрд╡ рдоाрдзрд╡ рд╡ेрд╢्рдпा рдХी рджрд╢ा рдХा рд╡рд░्рдгрди рдХрд░рддे рд╣ुрдП рд▓िрдЦрддे рд╣ैं рдХि- рдЙрд╕ рд╕्рдд्рд░ी рджрд╢ा рдаीрдХ рд╡ैрд╕े рд╣ी рд╣ोрддी рд╣ै, рдЬैрд╕े рдХिрд╕ी рд╡рдзिрдХ рдХे рдЬाрд▓ рдоें рдлंрд╕ी рд╣िрд░рдиी рдХी।
(рдШ) рд╣рд░िрдгी рд╣рддा/ рд╡्рдпाрдзेрди рдиिрд╖्рдаुрд░ेрдг
рд╕ाрдпं рдЦाрджिрддा
рд╕ा рдкुрдирд╢्рдЪ рд╢्рд╡рд╕िрддि рд╡्рдпाрдзрдмрдз्рд╡ा рд╡рдХ्рд╖рд╕ि।4

рдкुрд░ुрд╖ рдж्рд╡ाрд░ा рд╡िрднिрди्рди рдк्рд░рдХाрд░ рд╕े рдЫрд▓ी рдЬा рд░рд╣ी рдиाрд░ी рдХे рд╡िрд╖рдп рдоें рд╣рд░्рд╖рджेрд╡ рдоाрдзрд╡ рдХा рдХрдерди рд╣ै –
рдХेрдиाрдкि рд░ाрдоेрдг рдд्рдпрдХ्рддा
рдХेрдиाрдкि рдирд▓ेрди рдиिрд░्рд╡ाрд╕िрддा
рдХेрдиाрдкि рджुрд╖्рдпрди्рддेрди рд╡рдЮ्рдЪिрддा
рдХेрдиाрдкि рд╣рд░िрд╢्рдЪрди्рджेрдг рд╡िрд╕ृрд╖्рдЯा।5

рд╡рдирдоाрд▓ी рд╡िрд╢्рд╡ाрд▓ рд╡ेрд╢्рдпाрд╡ृрдд्рддि рдкрд░ рд▓िрдЦрддे рд╣ैं-
рдХोрд╜рдд्рд░ рдкाрдкी?
рдЬрдард░ाрдЧ्рдиिं рд╢рдордпिрддुं
рдпाрд╜рдиिрдЪ्рдЫрдпा рдк्рд░рдХाрд╢्рдпेрди рджेрд╣ं рд╡िрдХ्рд░ीрдгाрддि
рдЕрдерд╡ा рд╕:
рджेрд╣рдХ्рд╖ुрдзा- рдиिрд╡ृрдд्рддрдпे
рд╕्рд╡ेрдЪ्рдЫрдпा рдпो рдЧोрдкрдиेрди
рдиिрдд्рдпं рднिрди्рдиं рд╢рд░ीрд░ं рдХ्рд░ीрдгाрддि।6

рдЖрдЬ рднी рд╕рдоाрдЬ рдоें рдмрд╣ुрдд рд╕ाрд░ी рд╕्рдд्рд░िрдпाँ рдк्рд░ेрдо рдХे рдзोрдЦे рдоें рдЖрдХрд░ рдЕрдкрдиा рд╕рдм рдХुрдЫ рдЧंрд╡ा рд░рд╣ी рд╣ैं। рд╕рдоाрдЬ рдХे рд▓ोрдЧ рд╡ेрд╢्рдпा рдХो рдкाрдкी рдХрд╣рддे рд╣ैं, рдкрд░рди्рддु рдЕрд╕рд▓ी рдкाрдкी рдХौрди рд╣ै, рдЗрд╕ рдк्рд░рд╢्рди рдЙрдаाрддे рд╣ुрдП рдХрд╡ि рдХрд╣рддा рд╣ै рдХि- рдЬो рдкेрдЯ рднрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рдЕрд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдХाрд░्рдп рдХрд░ рд░рд╣ा рд╣ै рд╡рд╣ рдпा рдЬो рдЕрдкрдиी рд╡ाрд╕рдиा рдХी рднूрдЦ рдоिрдЯाрдиे рдХे рд▓िрдП рд╡ेрд╢्рдпा рдХे рдкाрд╕ рдЬा рд░рд╣ा рд╣ै рд╡рд╣। рдбॉ. рд╡िрд╢्рд╡ाрд▓ рдЬी рдХी рдХрд╡िрддा рдкाрдардХ рдХे рдорди рдХो рдЭрдХрдЭोрд░ рджेрддी рд╣ै।

рдбॉ. рдорд╣ाрд╢्рд╡ेрддा рдЪрддुрд░्рд╡ेрджी рдЕрдкрдиे ‘рдХाрд╡्рдпाрд╜рдоृрддрдо्’ рдХाрд╡्рдпрд╕ंрдЧ्рд░рд╣ рдоें рд╕рддी рдк्рд░рдеा рдкрд░ рдЕрдкрдиी рд▓ेрдЦрдиी рд╕े рд▓िрдЦрддी рд╣ैं рдХि- рдЭूрдаे рд╢ाрди-рд╢ौрдХрдд рдФрд░ рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рджिрдЦाрд╡े рдХे рдЪрдХ्рдХрд░ рдоें рд▓ोрдЧ рдПрдХ рдиाрд░ी рдХो рдХिрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рд╕े рдЬिрди्рджा рдЬрд▓ा рджेрддे рд╣ैं। ‘рджेрд╡рд░ाрд▓ा рдиाрд░ीрджाрд╣:’ рдХрд╡िрддा рдоें рд╡े рд▓िрдЦрддी рд╣ैं-
рдЕрд╣ो рджुрд░्рдоेрдзрд╕: рдХ्рд░ूрд░ा: рдиाрд░्рдп्рдпेрдЧृрд╣рд╡िрднूрддрдп:।
рджрд╣ेрдЬрд▓ोрднाрдж् рджुрд░्рд╡ृрддै: рд╣рди्рдпрди्рддे рд▓ुрдм्рдзрдХाрдордХै:।।7

рдШрдЯрддे рдЬीрд╡рди-рдоूрд▓्рдпों рдХे рд╡िрд╖рдп рдоें рдХрд╡рдпिрдд्рд░ी рдХा рдХрдерди рд╣ै –
рдПрдХрддा рд╡िрд▓ुрдк्рддा
рдоाрдирд╡рддा рдиिрд░्рд╡ाрд╕िрддा
рдЕрд╣िंрд╕ा рдЙрдкेрдХ्рд╖िрддा
рдзрд░्рдорд╕्рдп рдЕрд╡рдЬ्рдЮा
рди्рдпाрдпрд╕्рдп рдЕрд╡рд╣ेрд▓рдиा
рдиीрддि рд▓ुрдг्рдаिрддा
рдк्рд░ीрддि рдкрд░ाрдЬिрддा
рдоाрдирд╡рдЬाрддिрд░्рд╡िрднрдХ्рддा
рдорддрд╡ाрджाрдиां рдЪрдХ्рд░рд╡ाрддे
рд╡िрд╡ेрдХो рджीрдкो рдиिрд░्рд╡ाрдкिрдд:
рдХрдердо् рдпुрдЧрдЧрддिрдо्
рдд्рд╡рд░ाрдкूрд░्рдг рдХрд░िрд╖्рдпрддि?8

рд╕्рдд्рд░ी рдХी рддाрдХрдд рдХी рдкрд╣рдЪाрди рдХрд░ाрддे рд╣ुрдП рдбॉ. рдЕрдиीрддा рдоिрд╢्рд░ा рд▓िрдЦрддी рд╣ैं рдХि- рд╣े рдиाрд░िрдпों ! рдЬाрдЧो рдФрд░ рдЕрди्рдпाрдп рдХे рдЦिрд▓ाрдл рдЖрд╡ाрдЬ рдЙрдаाрдУ।
рдЬाрдЧрд░्рддि рддрджा рджेрд╢ो рдЬाрдЧрд░्рддि рдпрджा рдиाрд░ी, рдиिрдж्рд░ाрддि рддрджा рджेрд╢ो рдиिрдж्рд░ाрддि рдпрджा рдиाрд░ी।
рддाрд╡рдж् рднрд╡рди्рддि рдкुрд░ुрд╖ा рдзीрд░ाрд╢्рдЪ рд╢ूрд░рд╡ीрд░ा, рдпाрд╡рди्рди рддрдд्рд╕рдордХ्рд╖ं рд╕рдоुрджेрддि рдХाрд╜рдкि рдиाрд░ी।।
рдкुрд░ुрд╖ा: рдХрдаोрд░рд░ूрдкा: рдкाрд╖ाрдгрддुрд▓्рдпрд╢ुрд╖्рдХा:, рд╕्рддाрди् рд░рд╕ै: рд╕्рд╡рдХीрдпै: рд╕рд░рд╕ाрди рдХрд░ोрддि рдиाрд░ी।
рд╢ीрдШ्рд░ं рд╣ि рдкुрд░ुрд╖рд╡рд░्рдЧ: рдЧृрд╣рдгाрддि рдкрд░рд╕्рдп рдзрд░्рдордо्, рдо्рд░िрдпрддे рд╕्рд╡рдзрд░्рдорд╣ेрддो: рд╕рд╕ुрдЦं рд╕рджैрд╡ рдиाрд░ी।।9

рдиाрд░ी-рд╕рдоाрдЬ рдХो рдЙрдж्рдмोрдзрди рдХрд░рддी рд╣ुрдИ рдХрд╡рдпिрдд्рд░ी рдХрд╣рддी рд╣ैं рдХि– рд╣े рдиाрд░िрдпों рдЕрдкрдиे рдЕрдзिрдХाрд░ों рдХे рд▓िрдП рдЬाрдЧो рдФрд░ рдЕрди्рдпाрдп рдХा рдк्рд░рддिрд░ोрдз рдХрд░ो। рдХिрд╕ी рдХे рднрд░ोрд╕े рдордд рдмैрдаो। рд╕्рд╡рдпं рдоें рдЪेрддрдиा рдХा рд╕ंрдЪाрд░ рдХрд░ो।
рд╣े рдиाрд░्рдпो ! рдЬाрдЧृрдд рджेрд╢ोрд╜рдпं рд╡ाрдЮ्рдЫिрдд рдирд╡рдЬाрдЧрд░рдг।
рднрдХ्рддिं рдд्рдпрдЬрдд рджрд░्рд╢рдпрдд рд╢рдХ्рддिं рднрдХ्рдд рджेрд╢рд╣िрддрдорд░рдгрдо्।
рджुрд╖्рдЯ рд╡рдзाрдп рд╕рдорд░्рдеा рджुрд░्рдЧा рдиाрд░ी рд╢рдХ्рддि рд╕рдоेрддा,
рдЬाрдЧृрдд рдЬाрдЧृрдд рдиाрд░्рдпो рджेрд╢े рдкुрд░ुрд╖ो рдврдкोрд░рдиेрддा।।10

рдЗрд╕ी рдк्рд░рдХाрд░ ‘рдиाрдЧрд░िрдХा’ рд╢ीрд░्рд╖рдХ рдХрд╡िрддा рдоें рд╡рд╣ рдХрд╣рддी рд╣ैं рдХि– рд╕рднी рдХो рдЕрдкрдиे рдХрд░्рддрд╡्рдп рдкрде рдкрд░ рд▓рдЧे рд░рд╣рдиा рдЪाрд╣िрдП।
рд╕्рд╡рджेрд╢े рдкрд░рдо्рдкрд░ा: рд╕рджैрд╡ рд▓ाрд▓рдиीрдпा:, рджेрд╢рд╕्рдп рд╡िрдзрдп: рд╕рд░्рд╡े рдкाрд▓рдиीрдпा:।
рдж्рд░рд╖्рдЯाрдЪाрд░рдо् рджेрд╢ाрдж् рджूрд░ी рдХрд░рд╡ाрдгि, рдХрд░्рдд्рддрд╡्рдпрдкाрд▓рдиे рд╕рджा рд░рддा рднрд╡ाрдиि।
рд╕ंрд╕्рдХृрддा рд░ाрд╖्рдЯ्рд░рднाрд╖ा рднрд╡ेрдж् рдЗрдпं рдк्рд░рдердордХाрд░िрдХा ! рдЕрд╣ं рд╕्рд╡рддрди्рдд्рд░рджेрд╢рд╕्рдп рдиाрдЧрд░िрдХा!11

рджрд╣ेрдЬ рдк्рд░рдеा рдкрд░ рдЕрдкрдиी рдХрд▓рдо рд╕े рдЪोрдЯ рдХрд░рддी рд╣ुрдИ рдбॉ. рд╕िрдо्рдоी рдХрди्рдзाрд░ी рд▓िрдЦрддी рд╣ैं-
рддрдд: рд╢्рд░ोрдд्рд░ृрд╖ु рдПрдХा рдиाрд░ी рдЙрдд्рдеाрдп рддाрдо्
рдЕрдз्рдпрдХ्рд╖ा рддрдд् рдХрд░्рддрд╡्рдпं рд╕्рдоाрд░рдпрди्рддी
рдЕрд╡ोрдЪрдд् –
рднाрд╖рдгं рджрдд्рд╡ा рдЧृрд╣ं рдЧрдЪ्рдЫрддु
рдоाрд░ुрддिं рдХ्рд░ीрдд्рд╡ा рдкुрдд्рд░ाрдп рдпрдЪ्рдЫрддु
рдпрд╕्рдоाрдд् рд╕: рдпौрддुрдХрд░ूрдкेрдг –
рдк्рд░ाрдк्рддрдпा рдоाрд░ुрдд्рдпा рди рдн्рд░ाрдо्рдпेрдд्।।12

‘рдЕрдЧ्рдиिрд╢िрдЦा’ рдХाрд╡्рдп рдоें рдиाрдпिрдХा рдЕрдкрдиे рдиाрдпрдХ рд╕े рдХрд╣рддी рд╣ै рдХि – рддुрдо्рд╣ाрд░ा рд╣ृрджрдп рд░ेрдд рдХे рд╕рдоाрди рд╣ै, рдЬिрд╕ рдкрд░ рд▓िрдЦा рдХुрдЫ рднी рдмрд╣ुрдд рджेрд░ рддрдХ рдирд╣ीं рд░рд╣рддा।
рдордо рдкाрд╖рдгрдордпे рд╣ृрджिं рд▓िрдЦिрддं рд▓рд▓िрддрддрд░ं рддрд╡ рд░ूрдкрдоिрджрдо्।
рдХोрд╜рд╕्рддि рд╕рдорд░्рдеो рднुрд╡ि рдХрд░्рдд्рддुрдо् рдк्рд░рд╕्рддрд░ाрд▓िрдЦिрддं рд╡िрддрдеाрдХाрд░рдо्।
рдЪिрд╣्рдирдоाрдд्рд░рдордкि рдиाрд╜рд╡рд╢ेрд╖िрддं рдоृрджुрд╕िрдХрддाрд╕рдорд╣ृрджрдпे рддे।।13

рдбॉ. рд╕िрдо्рдоी рдХрди्рдзाрд░ी ‘рд╕्рдиेрд╣рдХ्рд░ीрдбा’ рдХрд╡िрддा рдоें рд▓िрдЦрддी рд╣ैं рдХि – рдХिрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рд╕े рдХोрдИ рд╕्рдд्рд░ी рдХिрд╕ी рдкुрд░ुрд╖ рдХे рдк्рдпाрд░ рдоें рдЕрдкрдиा рд╕рдм рдХुрдЫ рди्рдпौрдЫाрд╡рд░ рдХрд░ рджेрддी рд╣ै।
рдоे рдорди: рдд्рд╡рдпि рд╕्рдиिрд╣्рдпाрддि
рдХ्рд░ीрдбा рдПрд╖ां рджु:рд╕ाрдз्рдпं рд╣ि-
рдпрди्рдоे рдорди: рдкाрд╢ाрдд् рдкрд░ाрдЬрдп
рд╕्рд╡рдоेрд╡ рд╣ि рдмрди्рдзрдиाрддि рд╕्рдкृрд╣्рдпाрддि
рдоे рдорди: рдд्рд╡рдпि рд╕्рдиिрд╣्рдпाрддि।।14

рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рд╣рдо рджेрдЦрддे рд╣ैं рдХि, рдЖрдЬ рдмрд╣ुрдд рд╕ाрд░े рдХрд╡ि-рдХрд╡рдпिрдд्рд░िрдпाँ рд╕्рдд्рд░ी рд╢ोрд╖рдг рдХे рд╡िрд░ुрдж्рдз рдЖрд╡ाрдЬ рдЙрдаा рд░рд╣े рд╣ैं। рд╕рдоाрдЬ рдоें рдЬिрддрдиी рднी рдЕрдЪ्рдЫाрдИ-рдмुрд░ाрдИ рдЙрди्рд╣ें рджिрдЦрддी рд╣ै рд╡рд╣ рдЙрд╕े рдЕрдкрдиी рдХрд▓рдо рд╕े рдЙрддाрд░ рджे рд░рд╣ा рд╣ै। рдЖрдЬ рдХा рд░рдЪрдиाрдХाрд░ рдпрдеाрд░्рде рд▓िрдЦрдиे рд╕े рдШрдмрд░ाрддा рдирд╣ीं рд╣ै, рдЙрд╕े рд╕рдоाрдЬ рдоें рдЬो рдЬिрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдирдЬрд░ рдЖ рд░рд╣ा рд╣ै, рдЙрд╕ी рдк्рд░рдХाрд░ рд▓िрдЦ рджे рд░рд╣ा рд╣ै। рдЗрд╕ рдиाрд░ीрд╡ाрдж рдХे рдлрд▓рд╕्рд╡рд░ूрдк рдмрд╣ुрдд рд╣рдж рддрдХ рдорд╣िрд▓ाрдУं рдХो рдкुрд░ुрд╖ों рдХे рд╕рдоाрди рдЕрдзिрдХाрд░ рдк्рд░ाрдк्рдд рд╣ुрдП। рд▓ोрдЧों рдХे рд╕ोрдЪ-рд╡िрдЪाрд░ рдоें рдкрд░िрд╡рд░्рддрди рд╣ुрдП। рдЕрдиेрдХ рдЕрди्рдзрд╡िрд╢्рд╡ाрд╕ों рдФрд░ рд░ुрдвिрдпों рдХा рдЕрди्рдд рд╣ुрдЖ।

рд╕ंрджрд░्рдн
[1] рдЖрдзुрдиिрдХ рд╕ंрд╕्рдХृрдд рдХाрд╡्рдп рдХी рдкрд░िрдХ्рд░рдоा, рдбॉ. рдоंрдЬुрд▓рддा рд╢рд░्рдоा, рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рд╕ंрд╕्рдХृрдд рд╕ंрд╕्рдеाрди рдк्рд░рдХाрд╢рди, рдирдИ рджिрд▓्рд▓ी, рдкृрд╖्рда рд╕ंрдЦ्рдпा 75  
[2] рдЖрдзुрдиिрдХ рд╕ंрд╕्рдХृрдд рдХाрд╡्рдп рдХी рдкрд░िрдХ्рд░рдоा, рдбॉ. рдоंрдЬुрд▓рддा рд╢рд░्рдоा, рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рд╕ंрд╕्рдХृрдд рд╕ंрд╕्рдеाрди рдк्рд░рдХाрд╢рди, рдирдИ рджिрд▓्рд▓ी, рдкृрд╖्рда рд╕ंрдЦ्рдпा 75 
[3] рдЖрдзुрдиिрдХ рд╕ंрд╕्рдХृрдд рдХाрд╡्рдп рдХी рдкрд░िрдХ्рд░рдоा, рдбॉ. рдоंрдЬुрд▓рддा рд╢рд░्рдоा, рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рд╕ंрд╕्рдХृрдд рд╕ंрд╕्рдеाрди рдк्рд░рдХाрд╢рди, рдирдИ рджिрд▓्рд▓ी, рдкृрд╖्рда рд╕ंрдЦ्рдпा 76
[4] рдЖрдзुрдиिрдХ рд╕ंрд╕्рдХृрдд рдХाрд╡्рдп рдХी рдкрд░िрдХ्рд░рдоा, рдбॉ. рдоंрдЬुрд▓рддा рд╢рд░्рдоा, рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рд╕ंрд╕्рдХृрдд рд╕ंрд╕्рдеाрди рдк्рд░рдХाрд╢рди, рдирдИ рджिрд▓्рд▓ी, рдкृрд╖्рда рд╕ंрдЦ्рдпा 76  
[5] рдЖрдзुрдиिрдХ рд╕ंрд╕्рдХृрдд рдХाрд╡्рдп рдХी рдкрд░िрдХ्рд░рдоा, рдбॉ. рдоंрдЬुрд▓рддा рд╢рд░्рдоा, рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рд╕ंрд╕्рдХृрдд рд╕ंрд╕्рдеाрди рдк्рд░рдХाрд╢рди, рдирдИ рджिрд▓्рд▓ी, рдкृрд╖्рда рд╕ंрдЦ्рдпा 76  
[6] рдЖрдзुрдиिрдХ рд╕ंрд╕्рдХृрдд рдХाрд╡्рдп рдХी рдкрд░िрдХ्рд░рдоा, рдбॉ. рдоंрдЬुрд▓рддा рд╢рд░्рдоा, рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рд╕ंрд╕्рдХृрдд рд╕ंрд╕्рдеाрди рдк्рд░рдХाрд╢рди, рдирдИ рджिрд▓्рд▓ी, рдкृрд╖्рда рд╕ंрдЦ्рдпा 77
[7] рдХाрд╡्рдпाрд╜рдоृрддрдо्, рд╢्рд▓ोрдХ рд╕ंрдЦ्рдпा 36
[8] рдХाрд╡्рдпाрд╜рдоृрддрдо्, рд╢्рд▓ोрдХ рд╕ंрдЦ्рдпा 59
[9] рд╕ंрд╕्рдХृрдд рдХрд╡рдпिрдд्рд░िрдпों рдХा рд╡्рдпрдХ्рддिрдд्рдд्рд╡ рдПрд╡ं рдХृрддिрдд्рд╡, рдбॉ. рдХैрд▓ाрд╢рдиाрде рдж्рд╡िрд╡ेрджी, рдЬрдиाрд░्рджрди рдк्рд░рдХाрд╢рди,рд▓рдЦрдирдК, рдк्рд░рдердо рд╕ंрд╕्рдХрд░рдг 1997 рдИ.,рдкृрд╖्рда 225
[10] рд╕ंрд╕्рдХृрдд рдХрд╡рдпिрдд्рд░िрдпों рдХा рд╡्рдпрдХ्рддिрдд्рдд्рд╡ рдПрд╡ं рдХृрддिрдд्рд╡, рдбॉ. рдХैрд▓ाрд╢рдиाрде рдж्рд╡िрд╡ेрджी, рдЬрдиाрд░्рджрди рдк्рд░рдХाрд╢рди,рд▓рдЦрдирдК, рдк्рд░рдердо рд╕ंрд╕्рдХрд░рдг 1997 рдИ.,рдкृрд╖्рда 225
[11] рд╕ंрд╕्рдХृрдд рдХрд╡рдпिрдд्рд░िрдпों рдХा рд╡्рдпрдХ्рддिрдд्рдд्рд╡ рдПрд╡ं рдХृрддिрдд्рд╡, рдбॉ. рдХैрд▓ाрд╢рдиाрде рдж्рд╡िрд╡ेрджी, рдЬрдиाрд░्рджрди рдк्рд░рдХाрд╢рди,рд▓рдЦрдирдК, рдк्рд░рдердо рд╕ंрд╕्рдХрд░рдг 1997 рдИ., рдкृрд╖्рда 225 [12] рдХрд░्рдд्рддрд╡्рдпрдо्, рдкाрд░िрдЬाрддрдо् (рдкрдд्рд░िрдХा), рдбॉ. рд╕िрдо्рдоी рдХрди्рдзाрд░ी, рдЬूрди 1994 рдИ., рдкृрд╖्рда рд╕ंрдЦ्рдпा 21
[13] рдЕрдЧ्рдиिрд╢िрдЦा, рдбॉ. рдкुрд╖्рдкा рджीрдХ्рд╖िрдд, рдкृрд╖्рда 52-53  
[14] рдЖрдзुрдиिрдХ рд╕ंрд╕्рдХृрдд рдХрд╡рдпिрдд्рд░िрдпाँ, рдбॉ. рдЕрд░्рдЪрдиा рдХुрдоाрд░ी рджुрдмे, рдирд╡рдЬीрд╡рди рдкрдм्рд▓िрдХेрд╢рди, рдиिрд╡ाрдИ, рд░ाрдЬрд╕्рдеाрди, рдк्рд░рдердо рд╕ंрд╕्рдХрд░рдг 2006 рдИ., рдкृрд╖्рда 267