рд╣िрди्рджी рдиिрдмрди्рдз рдХрд▓ा рдХा рд╡िрдХाрд╕ рдФрд░ рдЖрдЪाрд░्рдп рд░ाрдордЪрди्рдж्рд░ рд╢ुрдХ्рд▓ рдХी рд╕рдоीрдХ्рд╖ा-рд╢ाрд╕्рдд्рд░ीрдп рджृрд╖्рдЯि

рдбॉ. рдпोрдЧेрд╢ рд░ाрд╡

рдбॉ. рдпोрдЧेрд╢ рд░ाрд╡ 


рдЖрдзुрдиिрдХ рд╣िрди्рджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдоें рдиिрдмंрдз рдХा рд╡िрдХाрд╕ рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬी рдХे Essay рдХे рдЕрдиुрдХрд░рдг рдкрд░ рд╣ुрдЖ। рднाрд░рддेंрджु рдпुрдЧ рд╕े рдкрд╣рд▓े рдпрд╣ाँ рддрдХ рд╡िрд╢ाрд▓ рд╕ंрд╕्рдХрдд рд╡ाрдЩ्рдордп рдоें рдиिрдмंрдз рдХा рдХрд╣ीं рдЙрд▓्рд▓ेрдЦ рдирд╣ी рдоिрд▓рддा рд╣ै। рдЗрд╕рдХे рдкрд╣рд▓े ‘рдиिрдмрди्рдз’ рд╢рдм्рдж рдХा рдЙрдж्рднрд╡ рдпूрд░ोрдкीрдп рдкुрдирд░्рдЬाрдЧрд░рдг рдХाрд▓ рдХे рджौрд░ाрди рд╣ुрдЖ рдеा। рдоूрд▓рддः рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬी рд╕рдордиाрд░्рдеी рдПрд╕े рдл्рд░ांрд╕ीрд╕ी рднाрд╖ा (рдл्рд░ेंрдЪ) рдХा рд╢рдм्рдж рд╣ैं। рдЬिрд╕рдХा рд╢ाрдм्рджिрдХ рдЕрд░्рде-рдЖрдЬрдоाрдИрд╢ рдпा рдХोрд╢िрд╢ рдХрд░рдиा рд╣ोрддा рд╣ै। рдкрд╢्рдЪिрдоी рдкрд░рдо्рдкрд░ा рдоें рдиिрдмंрдз рдХे рдкिрддाрдорд╣ рдоिрд╢ेрд▓ рдЗрдХ्рд╡ेрдо рдж рдоोंрддेрди рднी рдл्рд░ांрд╕ीрд╕ी рд╣ी рдеे। рдоोंрддेрди рдХे рдиिрдмंрдз рд╕рдмрд╕े рдкрд╣рд▓े 1580 рдоें рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рд╣ुрдП। рдоोंрддेрди рдХे рд╕рди्рджрд░्рдн рдоें рд╡िрдж्рдзाрди рд╕ाрд╣िрдд्рдпрдХाрд░ рдЕрд░ूрдг рдк्рд░рдХाрд╢ рд▓िрдЦрддे рд╣ैं- ‘‘рдЙрд╕рдиे рдЕрдкрдиे рдиिрдмंрдз рдСрди рдПрдЬुрдХेрд╢рди рдоें рд▓िрдЦाः ‘рдЬрд╣ाँ рддрдХ рдк्рд░ाрд░рдо्рдн рдФрд░ рдЖрдоुрдЦ рдХा рд╕рд╡ाрд▓ рд╣ै, рдоुрдЭे рдЗрд╕рдХा рдз्рдпाрди рдирд╣ी рд░рд╣рддा। рдордз्рдп рдХा рднी рдирд╣ीं। рдЬрд╣ाँ рддрдХ рдЙрдкрд╕ंрд╣ाрд░ рдХी рдмाрдд рд╣ै,  рдоैं рдЗрд╕рдХे рдоुрддрд▓्рд▓िрдХ рдХुрдЫ рдирд╣ी рдХрд░рдиा рдЪाрд╣рддा।’  рдЙрд╕рдиे рдЙрдкрджेрд╢ рдХे рдЙрдд्рддрд░ाрдзिрдХाрд░ी рдиिрдмंрдз рдХो рдЕрдиौрдкрдЪाрд░िрдХ, рднрдЯрдХाрд╡ рд╕े рднрд░ा,  рд▓ाрдкрд░рд╡ाрд╣, рд╡िрд╢्рд░ृंрдЦрд▓, рд╡िрдЪाрд░-рд╕рд╣рдЪाрд░ी। рд▓ेрдХिрди рдл्рд░ांрд╕िрд╕ рдмेрдХрди рдиे рдиिрдмंрдз рдХो рд╕рдЯीрдХ, рд╕ंрдХ्рд╖िрдк्рдд, рд░ूрдЦा рдмрдиाрдпा। рдоोंрддेрди рд╡ाрд▓े рдоाрдирд╡ीрдп рд╕ंрд╕्рдкрд░्рд╢ рд╕े рдоुрдХ्рдд рдХрд░ рджिрдпा। рднाрд╡рдиा рдХो рдмेрджрдЦрд▓ рдХрд░ рдмौрдж्рдзिрдХрддा рдХा рд░ाрдЬ рдмрдиा рджिрдпा। рдпрд╣ рджрдЦрд▓ рдмेрджрдЦрд▓ рдЦेрд▓ рд░ूрдХा рдирд╣ी। рдЖрдЬ рднी рдЬो рд╢ुрд╖्рдХ рд╣ै рд╣िंрджी рдоें рдЙрд╕े рдиिрдмंрдз рдХрд╣рддे рд╣ैं।’’1

рднाрд░рддेंрджु рдпुрдЧीрди рд▓ेрдЦрдХों рдХी рдкрдд्рд░рдХाрд░िрддा рдиे рд╣िंрджी рдоें рдиिрдмंрдз рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХो рдЬрди्рдо рджिрдпा। рд╡рд░िрд╖्рда рд╕ाрд╣िрдд्рдпрдХाрд░ рдЕрд░ूрдг рдк्рд░рдХाрд╢ рдХी рдЗрд╕ рдЯिрдк्рдкрдгी рд╕े рдЗрд╕ рддрде्рдп рдХो рдаीрдХ рд╕े рд╕рдордЭा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै- ‘‘рдиिрдмंрдз рдХी рдХ्рд╖рдорддा рд╣ै рдХि рд╡рд╣ рдХिрд╕ी рдХो рднी рдмрдЧैрд░ рд╢ोрд░-рд╢рд░ाрдмे рдХे рдЙрд╕рдХी рдЕंрддрд░ंрдЧрддा рд╕े рдмाрд╣рд░ рдиिрдХाрд▓ рд▓े। рд╡ैрд╕े рдиिрдмंрдз рдХो рд░ूрдкрд╣ीрди рд░ूрдкрдмंрдз рдХрд╣ा рдЬाрддा рд╣ै। рд▓ेрдХिрди рдЗрд╕рдХा рдПрдХ рдпुрдЧो рдкुрд░ाрдиा рдвांрдЪा рддो рд╣ै рд╣ीः рдк्рд░рд╕्рддाрд╡рдиा, рд╕ाрдордЧ्рд░ी рдФрд░ рдкрдж्рдзрддिрдпां,  рдкрд░िрдгाрдо,  рд╡ाрдж-рд╡िрд╡ाрдж рдФрд░ рдиिрд╖्рдХрд░्рд╖। рдкрд░ рдЗрд╕рдХा рдЙрдкрдпोрдЧ рддрдХрдиीрдХी, рд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ рдФрд░ рдЕрдХाрджрдоिрдХ рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдоें рдЕрдзिрдХ рд╣ोрддा рд╣ै। рд▓ेрдХिрди рдиिрдмंрдз рдХी рдмंрдзрдирд╣ीрдирддा рдЙрди рд╕рдмों рдХो рднी рдЖрдХрд░्рд╖िрдд рдХрд░ рд▓ेрддी рд╣ै рдЬो рдкूрд░्рд╡-рд╡рд░्рдгिрдд рдХ्рд╖ेрдд्рд░ों рд╕े рдирд╣ी рдЬुреЬे рд╣ैं। рдХौрди рдирд╣ी рдЗрд╕рдХा рдЗрд╕्рддेрдоाрд▓ рдХрд░рддा рд╣ै? рд░ाрдЬрдиीрддिрдЬ्рдЮ, рдкрдд्рд░рдХाрд░, рдЕрд░्рдерд╢ाрд╕्рдд्рд░ी, рдбॉрдХ्рдЯрд░, рдорддрджाрддा, рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдХाрд░्рдпрдХрд░्рддा?  рд╡рд╕्рддुрддः рд╕рдо्рдкрд░्рдХ рднाрд╖ा рдХी рддрд░рд╣ рд╣ी рдиिрдмंрдз рдЬ्рдЮाрди рдХा рд╕ंрдкрд░्рдХ-рд░ूрдкрдмंрдз рд╣ै।’’2

рдЗрд╕ी рдк्рд░рдХाрд░ рдиिрдмंрдзрдХाрд░ो рдХे рд╕рди्рджрд░्рдн рдоें- ‘‘рдк्рд░рдЦ्рдпाрдд рдЕрдорд░ीрдХी рдиिрдмंрдзрдХाрд░ рдИ.рдмी.рд╡्рд╣ाрдИрдЯ рддो рдиिрдмंрдзрдХाрд░ों рдХो ‘рдж्рд╡िрддीрдп рд╢्рд░ेрдгी рдХा рдиाрдЧрд░िрдХ’ рдХрд╣ा рдХрд░рддे рдеे।’’3

рд╡рд░िрд╖्рда рдЖрд▓ोрдЪрдХ рд░ाрдорд╕्рд╡рд░ूрдк рдЪрддुрд░्рд╡ेрджी рдХी рджрд╖्рдЯि рдоें- ‘‘рднाрд░рддेंрджु-рдпुрдЧ рд╕े рдкрдд्рд░-рдкрдд्рд░िрдХाрдУं рдХा рдЬो рд╕िрд▓рд╕िрд▓ा рдЬрдоा рд╡рд╣ рдж्рд╡िрд╡ेрджी рдпुрдЧ рддрдХ рдмрд░ाрдмрд░ рдордЬрдмूрдд рд╣ोрддा рдЬाрддा рд╣ै। рдФрд░ рд╣िंрджी рдЧрдж्рдп рдХा рдпрд╣ рдЖрд░рдо्рднिрдХ рджौрд░ рдиिрдмंрдз-рдХрд▓ा рдХा рд╕्рд╡рд░्рдг-рдпुрдЧ рдХрд╣ा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै।’’4

рднाрд░рддेंрджु рдпुрдЧ рдХे рд▓рдЧрднрдЧ рд╕рднी рд▓ेрдЦрдХ рд╕्рд╡рдпं рднाрд░рддेंрджु,  рдмाрд▓рдХृрд╖्рдг рднрдЯ्рдЯ,  рдк्рд░рддाрдк рдирд░ाрдпрдг рдоिрд╢्рд░,  рдмाрд▓рдоुрдХुंрдж рдЧुрдк्рдд, рдХिрд╕ी рди рдХिрд╕ी рдкрдд्рд░ рдХे рд╕ंрдкाрджрдХ рд░рд╣े рд╣ैं। рдЗрди рдкрдд्рд░ों рдоें рд╕े рдпे рд╕рднी рд╡िрдЪाрд░ाрдд्рдордХ рд▓ेрдЦ рдпा рд╕рдо्рдкाрджрдХीрдп рд▓िрдЦा рдХрд░рддे рдеे,  рдЗрди्рд╣ी рд╕े рд╣िंрджी рдиिрдмंрдз рдХा рд╕ूрдд्рд░рдкाрдд рд╣ुрдЖ рдоाрдиा рдЬाрддा рд╣ैं।

       рднाрд░рддेंрджु рд╣рд░िрд╢्рдЪрди्рдж्рд░ ‘рднाрд░рддेंрджु рдоैрдЧрдЬीрди’, ‘рдХрд╡िрд╡рдЪрди рд╕ुрдзा’, рддрдеा ‘рдмाрд▓рдмोрдзिрдиी’ рдЖрджि рдкрдд्рд░िрдХाрдУें рдоें рдЕрдкрдиे рдиिрдмंрдз рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рдХрд░рд╡ाрддे рдеे। рдЗрдирдХे рдиिрдмंрдз рд╡िрд╖рдп рдХी рджृрд╖्рдЯि рд╕े рдЧрдо्рднीрд░ рдХрдо рдк्рд░рдЪाрд░ाрдд्рдордХ рдЕрдзिрдХ рд╣ोрддे рдеे। рдпे рдк्рд░ाрдпः рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╕ुрдзाрд░ों рдФрд░ рд░ाрдЬрдиीрддिрдХ рдЪेрддрдиाрдУं рд╕े рд╕рдо्рдмрди्рдзिрдд рд╣ुрдЖ рдХрд░рддे рдеें।  рддाрдЬрдЧी, рдЬिрди्рджाрджिрд▓ी, рдЖрдд्рдоीрдпрддा,  рд╡्рдпрдХ्рддिрдд्рд╡ рдХी рдЕрднिрд╡्рдпंрдЬрдиा,  рдоौрд▓िрдХрддा рдФрд░ рд╡्рдпंрдЧ्рдпाрдд्рдордХрддा рдЗрдирдХे рдиिрдмंрдзों рдХी рд╡िрд╢ेрд╖рддाрдПँ рд╣ै।

рдЙрдд्рдХрдЯ рд░ाрд╖्рдЯ्рд░рд╡ाрджी рдмाрд▓рдХृрд╖्рдг рднрдЯ्рдЯ ‘рд╣िрди्рджी рдк्рд░рджीрдк’ рдкрдд्рд░ рдХे рд╕рдо्рдкाрджрдХ рдеे рдЙрдирдХे рдмाрд░े рдоें рдбा0 рд╕рдд्рдпрдк्рд░рдХाрд╢ рдоिрд╢्рд░ (рдмाрд▓рдХृрд╖्рдг рднрдЯ्рдЯ рдХे рд╢्рд░ेрд╖्рда рдиिрдмंрдз рдХे рд╕ंрдкाрджрдХ) рдиे рд╕рд╣ी рд▓िрдЦा рд╣ै- ‘‘рдЖрдЬीрд╡рди рд╕े рдк्рд░рднुрд╕рдд्рддा рд╕े рд╕ंрдШрд░्рд╖ рдХрд░рддे рд░рд╣े। рднाрд░рддेंрджु рдпुрдЧ рдоें рд╣ी рдирд╣ी рдмाрдж рдХे рдпुрдЧों рдоें рдРрд╕ा рдХोрдИ рд▓ेрдЦрдХ, рд╕ंрдкाрджрдХ рдирд╣ी рдоिрд▓ेрдЧा рдЬिрд╕рдиे рдШोрд░ рдЕрднाрд╡ рдФрд░ рдХрд╖्рдЯ рдоें рд░рд╣рдХрд░ рд╣िंрджी рдк्рд░рджीрдк рдЬैрд╕ा рдХ्рд░ांрддिрдХाрд░ी рд╕рдоाрдЪाрд░ рдкрдд्рд░ рдиिрдХाрд▓ा рд╣ो। рдЬिрд╕े рдЕрдкрдиे рдк्рд░рджीрдк рдХी рд░рдХ्рд╖ा рдЕрдкрдиा рдЖंрдЪрд▓ рдЬрд▓ाрдХрд░ рдХрд░рдиी рдкреЬी рд╣ो। рд▓рдЧрднрдЧ 43 рд╡рд░्рд╖ों рддрдХ рд╡े рдЖрдд्рдордЧौрд░рд╡,  рдЖрдд्рдордиिрд░्рднрд░рддा,  рдЖрдд्рдордмрд▓, рдЖрдд्рдордд्рдпाрдЧ, рдЪрд░िрдд्рд░,  рдИрдоाрдирджाрд░ी, рд╕ाрд╣рд╕, рд╕рдд्рдпрдиिрд╖्рдаा, рдХौрдоिрдпрдд, рдЬाрддीрдпрддा, рдкрд░िрд╡рд░्рддрдирдк्рд░िрдпрддा,  рдкुрд╕्рддрдХ рдХी рддрд░рдХ्рдХी, рдЖрдмाрджी рдиिрдпंрдд्рд░рдг, рд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ рд╕ाрдзрдиों рдХे рдк्рд░рдпोрдЧ, рдЬреЬрддा рдзाрд░्рдоिрдХ рдХрдЯ्рдЯрд░рддा рдХे рдд्рдпाрдЧ, рд╕рдоाрдЬ рдкрд░िрд╡рд░्рддрди рдХी рдХाрдордиा, рд╕्рдд्рд░ी рд╢िрдХ्рд╖ा, рд╡िрдзрд╡ा рд╡िрд╡ाрд╣, рд╕्рд╡рджेрд╢ी, рдЦेрддी рдХे рд▓िрдП рдирдП рд╕ाрдзрдиों рдХे рдк्рд░рдпोрдЧ, рдХрд╖ि рд╢िрдХ्рд╖ा, рд░ाрдЬрдиीрддिрдХ рдЪेрддрдиा рдХे рд╡िрдХाрд╕, рд╣िंрджी рднाрд╖ा рдоें рдирдП-рдирдП рд╢рдм्рджों рдФрд░ рд╡िрд╖рдпों рдХे рдк्рд░рдпोрдЧ, рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдоें рд╕्рдкिрд░िрдЯ рдСрдл рдЯाрдЗрдо рдХी рдкрд╣рдЪाрди, рджेрд╢рдк्рд░ेрдо,  рд╕्рд╡рд░ाрдЬ्рдп, рд╕्рд╡ाрдзीрдирддा рдЖрджि рд╡िрд╖рдпों рдкрд░ рд╣िंрджी рдк्рд░рджीрдк,  рдорд░्рдпाрджा, рд╕ुрджрд░्рд╢рди, рдХрд╡िрд╡рдЪрди рд╕ुрдзा рдЖрджि рдкрдд्рд░-рдкрдд्рд░िрдХाрдУं рдоें рд▓िрдЦрддे рд░рд╣े।’’5 рдЙрди्рд╣ोंрдиे рд╡рд░्рдгрдиाрдд्рдордХ, рд╡िрдЪाрд░ाрдд्рдордХ, рд╡िрд╡рд░рдгाрдд्рдордХ рдФрд░ рднाрд╡ाрдд्рдордХ рд╕рднी рдк्рд░рдХाрд░ рдХे рдиिрдмंрдзों рдХी рд░рдЪрдиा рдХी। ‘рднрдЯ्рдЯ рдиिрдмंрдзाрд╡рд▓ी’, ‘рднрдЯ्рдЯ рдиिрдмंрдзрдоाрд▓ा’ рддрдеा ‘рд╕ाрд╣िрдд्рдп рд╕ुрдорди’ рдЗрдирдХे рдиिрдмंрдз-рд╕ंрдЧ्рд░рд╣ рд╣ैं। рдЗрдирдХे рдиिрдмंрдзों рдоें рддिрд▓рдоिрд▓ा рджेрдиे рд╡ाрд▓ा рдкрдж-рд╡िрди्рдпाрд╕,  рдЙрдж्рдмोрдзрдиाрдд्рдордХ рд╢ैрд▓ी рдФрд░ рдЖрдХ्рд░ोрд╢ рддрдеा рдШृрдгा рдЙрдд्рдкाрджрдХ рд╢рдм्рдж рдк्рд░рдпोрдЧ рдЙрди рд▓ेрдЦों рдХी рд╡िрд╢ेрд╖рддाрдПं рд╣ैं рддрдеा рднाрд╖ा рдоें рдЕрд╕ंрдпрдоिрддा рдФрд░ рд╡िрд╖рдп рдХो рдЫोреЬрдХрд░ рднрдЯрдХ рдЬाрдиे рдХी рдк्рд░рд╡ृрдд्рддि рдк्рд░ाрдпः рдоिрд▓рддी рд╣ै।

рдмाрд▓рдоुрдХुंрдж рдЧुрдк्рдд рдХрд▓рдХрдд्рддा рд╕े рдиिрдХрд▓рдиे рд╡ाрд▓े рдПрдХ рдкрдд्рд░ рдХे рд╕рдо्рдкाрджрдХ рдеे рдпे рдЙрд░्рджू рд╕े рд╣िंрджी рдоें рдЖрдпे। рд╣िंрджी рдиिрдмंрдз рдХे рджूрд╕рд░े рдпुрдЧ рдХा рд╕ूрдд्рд░рдкाрдд рдХрд░рдиे рд╡ाрд▓े рдорд╣ाрд╡ीрд░ рдк्рд░рд╕ाрдж рджिрд╡ेрджी рдХी рд▓ेрдЦрдиी рдиे рдЕрдиेрдХ рд╡िрд╢िрд╖्рдЯ рдиिрдмंрдзрдХाрд░ों рдХो рдЬрди्рдо рджिрдпा рдЬो рдХрд▓ा рдФрд░ рд╢िрд▓्рдк рдХी рджृрд╖्рдЯि рд╕े рдкूрд░्рд╡рд╡рд░्рддिрдпों рдХी рддुрд▓рдиा рдоें рдЕрдзिрдХ рдкрд░िрд╖्рдХृрдд рд╣ैं। рдмाрд▓рдоुрдХुंрдж рдЧुрдк्рдд рд╣िंрджी рдиिрдмंрдз рдХी рд╢्рд░ेрд╖्рдарддрдо् рдЙрдкрд▓рдм्рдзिрдпों рдХे рдк्рд░рддीрдХ рд╣ैं рдЖрд▓ोрдЪрдХ рдЕрд░ूрдг рдк्рд░рдХाрд╢ рдкुрдиः рд▓िрдЦрддे рд╣ैं- ‘‘рд╣िंрджी рдХे рдЖрд░рдо्рднिрдХ рдХाрд▓ рдоें рдкрдд्рд░рдХाрд░िрддा рдФрд░ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХा рднेрдж рдирд╣ीं рдеा। рдЖрд╢्рдЪрд░्рдп рдирд╣ीं рдХि рдЕрдиेрдХ рдкрдд्рд░рдХाрд░ рд╢्рд░ेрд╖्рда рдиिрдмंрдзрдХाрд░ рд╣ो рдЧрдП। рдмाрд▓рдоुрдХुंрдж рдиे рд╡्рдпंрдЧ्рдп рдХे рд╕ुрд░ рдХा рдРрд╕ा рдЙрдкрдпोрдЧ рд╢िрд╡рд╢ंрднु рдХे рдЪिрдЯ्рдаे рдоें рдХिрдпा рдХि рд╡्рдпंрдЧ्рдп рдиिрдмंрдзो рдХी рдЕрдЬрд╕्рд░ рдзाрд░ा рдмрд╣ी рдФрд░ рдЬिрд╕рдоें рдоाрдЦрдирд▓ाрд▓ рдЪрддुрд░्рд╡ेрджी,  рд╣рд░िрд╢ंрдХрд░ рдкрд░рд╕ाрдИ,  рд╢рд░рдж рдЬोрд╢ी, рд╢्рд░ीрд▓ाрд▓ рд╢ुрдХ्рд▓ рдЬैрд╕े рдиिрдмंрдзрдХाрд░ рд╣ो рдЧрдП рдФрд░ рдЬिрди рдкрд░ рдХोрдИ рднी рднाрд╖ा рдЧрд░्рд╡ рдХрд░ рд╕рдХрддी рд╣ै।’’6

рдЗрд╕ рд╕рди्рджрд░्рдн рдоें рдорд╣ाрд╡ीрд░ рдк्рд░рд╕ाрдж рдж्рд╡िрд╡ेрджी рдХा рдХрдерди рдмрд╣ुрдд рдоाрдпрдиे рд░рдЦрддा рд╣ै - ‘‘рднूрдоि рд╕े рдЬीрдиे-рдорд░рдиे рдХा рд╕ाрде рдЙрдж्рдШोрд╖िрдд рдХрд░рддे рд╣ुрдП। рдЗрд╕ рддीрдЦे़,  рдиिрд░्рднीрдХ, рдкрд░ рд╡ैрд╕े рд╣ी рд╢िрд╖्рдЯ рдЧрдж्рдп рдкрд░ рдоुрдЧ्рдз рд╣ोрдХрд░ рдмाрд▓рдоुрдХुंрдж рдЧुрдк्рдд рдХे рдЖрдХ्рд░рдордгों рдХा рд╕्рд╡рдпं рд▓рдХ्рд╖्рдп рдмрдиे рдорд╣ाрд╡ीрд░ рдк्рд░рд╕ाрдж рдж्рд╡िрд╡ेрджी рдиे рдХрд╣ा рдеा рд╣िंрджी рдмрд╕ рдПрдХ рд╡्рдпрдХ्рддि рд▓िрдЦрддा рдеा - рдмाрд▓рдоुрдХुंрдж рдЧुрдк्рдд।’’7  ‘рд╢िрд╡ рд╢рдо्рднू рдХे рдЪिрда्рдаे рдФрд░ рдЦрдд’ рд╕ंрдЧ्рд░рд╣ рдоें рдиिрд╣िрдд рдЕрдкрдиे рдиिрдмंрдзों рдкрдд्рд░ाрдд्рдордХрддा рд╢ैрд▓ी рдХे рд▓िрдП рдпे рд╡िрд╢ेрд╖ рдк्рд░рд╕िрдж्рдз рд╣ै। рдЗрдирдХे рдиिрдмंрдз рд╡िрд╡िрдз рд╡िрд╖рдпाрдд्рдордХ рд╣ै।  рдЪрд▓рддी рд╣ुрдИ рд╢ैрд▓ी рдФрд░ рд╡्рдпंрдЧ्рдп рдХी рджृрд╖्рдЯि рд╕े рдЧुрдк्рдд рдЬी рд╕рд░ाрд╣рдиीрдп рдиिрдмंрдзрдХाрд░ рд╣ै।

рдк्рд░рддाрдкрдиाрд░ाрдпрдг рдоिрд╢्рд░ ’рдм्рд░ाрд╣्рдордг’ рдиाрдордХ рдкрдд्рд░ рдХे рд╕рдо्рдкाрджрдХ рдеे।  рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдЕрдд्рдпрди्рдд рд╕ाрдзाрд░рдг рд╡िрд╖рдпों рдХो рд▓ेрдХрд░ рд╡्рдпंрдЧ्рдп рдк्рд░рдзाрди рдЧрд╡ेрд╖рдгाрдд्рдордХ рдиिрдмंрдз рд▓िрдЦे। рдЬो рдЕрдкрдиे рдиिрдмंрдзों рдХे рдж्рд╡ाрд░ा рдЬीрд╡рди рдХे рд╡िрд╖рдпों рдХी рд╡िрд╡ेрдЪрдиाрдд्рдордХ рд╡्рдпाрдЦ्рдпा рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдХрд░рддे рд╣ैं। рднौ,  рджांрдд,  рдкрдЯ,  рдкुрдЪ्рдЫ,  рдиाрдХ,  рд╡ृрдж्рдз,  рджाрди,  рдЬुрдЖ,  рдЕрдкрд╡्рдпрдп, рдиाрд╕्рддिрдХ, рдмाрдд рдЖрджि рдЗрдирдХे рдиिрдмंрдзों  рдХे рдХुрдЫ рд╢ीрд░्рд╖рдХ рд╣ै।  рдЗрдирдХे рдиिрдмंрдз рдЕрдд्рдпрди्рдд рд╕рд░рд▓, рд╣ाрд╕्рдп, рд╡्рдпंрдЧ्рдп рдк्рд░рдзाрди рдФрд░ рднाрд╖ा рдХी рджृрд╖्рдЯि рд╕े рдЕрд╕ंрдпрдоिрдд рд╣ै। рдЗрдирдХी рднाрд╖ा рдоें рдХрд╣ीं-рдХрд╣ीं рдм्рд░рдЬрднाрд╖ा рдХा рдкंрдбिрддाрдКрдкрди рднी рдЭрд▓рдХ рдЬाрддा рд╣ै।

рднाрд░рддेंрджु рдпुрдЧ рдХे рдЕрди्рдп рдиिрдмंрдзрдХाрд░ों рдоें рдЬ्рд╡ाрд▓ाрдк्рд░рд╕ाрдж,  рддोрддाрд░ाрдо,  рд░ाрдзाрдЪрд░рдг,  рдЕрдо्рдмिрдХाрджрдд्рдд рд╡्рдпाрд╕ рддрдеा рдк्рд░ेрдордШрди рдХा рдиाрдо рд╡िрд╢ेрд╖рддрдпा рдЙрд▓्рд▓ेрдЦрдиीрдп рд╣ैं। рдк्рд░ेрдордШрди рдХे рд╕рди्рджрд░्рдн рдоें рд╕рдоीрдХ्рд╖рдХ рдЕрд░ूрдг рдк्рд░рдХाрд╢ рдХी рдмाрдирдЧी рдЙрд▓्рд▓ेрдЦрдиीрдп рд╣ै- ‘‘рдмрдж्рд░ीрдирд░ाрдпрдг рдЪैрдзрд░ी ‘рдк्рд░ेрдордШрди’ рдХा рдиिрдмंрдз рдмрдиाрд░рд╕ рдХा рдмुрдврд╡ा рдоंрдЧрд▓ рд╡рд░्рдгрдиाрдд्рдордХ рд╣ै рдкрд░ рдЧрдж्рдп рдоें рд╡рд╣ी рддीрд╡्рд░рддा рдЖ рдЧрдИ рд╣ै рдЬिрд╕рд╕े рдкाрдардХ рдмрдиाрд░рд╕ рдХा рдмुреЭрд╡ा рдоंрдЧрд▓’ рдХे рд╡ाрддाрд╡рд░рдг рдХो рд╕рд╣рдЬ рд╣ी рдорд╣рд╕ूрд╕ рдХрд░ рд▓ेрддा рд╣ै। ‘рдк्рд░ेрдордШрди’  рдмрдиाрд░рд╕ рдХा рдмुреЭрд╡ा рдоंрдЧрд▓ рдЬैрд╕ा рд░िрдкोрд░्рддाрдЬрдиुрдоा рдиिрдмंрдз рд▓िрдЦрдХрд░ рдЙрд╕े рд▓ोрдХрдЬीрд╡рди рдХी рдУрд░ рд▓े рдЬाрддे рд╣ै।’’8

рднाрд░рддेंрджु рдпुрдЧीрди рдиिрдмंрдз рд╕рд░рд▓ рднाрд╖ा рд╢ैрд▓ी рдоें рдк्рд░рдЪाрд░ рдХी рджृрд╖्рдЯि рд╕े рд▓िрдЦे рдЧрдП рдиिрдмंрдз рд╣ै। рдЗрд╕ рдпुрдЧ рдХे рдиिрдмंрдзрдХाрд░ों рдоें рд╡ैрдпрдХ्рддिрдХрддा рдХे рд╕ाрде рд╕ाрдоाрдЬिрдХрддा рдХा рднी рд╕рдорди्рд╡рдп рдоिрд▓рддा рд╣ै। рдЗрдирдХी рднाрд╖ा рд╢ैрд▓ी рд╢ुрдж्рдзрддा рд╡ рд╕्рд╡рдЪ्рдЫрддा рд╕े рдпुрдХ्рдд рди рд╣ोрддे рд╣ुрдП рднी рдкाрдардХों рдХे рд╣ृрджрдп рдХों рдЧुрджрдЧुрджाрдиे, рдЙрд╕рдХे рдорд╕्рддिрд╖्рдХ рдХो рдЕंрдХिрдд рдХрд░рдиे рд╡ рдЖрдд्рдоा рдХो рд╕्рдкрд░्рд╢ рдХрд░рдиे рдоें рдкूрд░्рдгрддः рд╕рдорд░्рде рд╣ै।

рд╣िंрджी рдиिрдмंрдз рдХा рдЖрджрд░्рд╢ рд░ूрдк рдж्рд╡िрд╡ेрджी рдпुрдЧ рдоें рд╕ाрдордиे рдЖрдпा। рдЗрд╕ рдпुрдЧ рдоें рдЖрдХрд░ рдиिрдмंрдз рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬी рдХे рдиिрдмंрдзों рдХी рднांрддि рдкुрд╖्рдЯ рдПрд╡ं рдкрд░िрдоाрд░्рдЬिрдд рд╣ुрдЖ। рдЗрд╕ рдпुрдЧ рдХे рдк्рд░рдоुрдЦ рдиिрдмंрдзрдХाрд░ों рдоें рдЖрдЪाрд░्рдп рдорд╣ाрд╡ीрд░ рдк्рд░рд╕ाрдж рдж्рд╡िрд╡ेрджी,  рдбा0 рд╢्рдпाрдорд╕ुрди्рджрд░ рджाрд╕, рдкрдж्рдорд╕िंрд╣ рд╢рд░्рдоा, рдЕрдз्рдпाрдкрдХ рдкूрд░्рдгрд╕िंрд╣, рдЪрди्рдж्рд░рдзрд░ рд╢рд░्рдоा рдЧुрд▓ेрд░ी рдЖрджि рд╡िрд╢ेрд╖ рд░ूрдк рд╕े рдЙрд▓्рд▓ेрдЦрдиीрдп рд╣ै। рдж्рд╡िрд╡ेрджी рдпुрдЧीрди рдиिрдмंрдз рдЕрдд्рдпрди्рдд рдкрд░िрд╖्рдХृрдд рд╢ैрд▓ी рддрдеा рдкрд░िрдоाрд░्рдЬिрдд рдПрд╡ं рд╡्рдпाрдХрд░рдгрд╕рдо्рдордд рднाрд╖ा рдоें рд▓िрдЦे рдЧрдпे рд╣ैं। рдЗрд╕ рдпुрдЧ рдХे рдиिрдмंрдзों рдХे рд╡िрд╖рдп рдЕрдзिрдХांрд╢рддрдпा рд╕ाрд╣िрдд्рдпिрдХ рд╣ै। рдЬैрд╕े- рдж्рд╡िрд╡ेрджीрдЬी рдиे рдХрд╡िрддा, рдХрд╡िрдХрд░्рддрд╡्рдп,  рдЙрдкрди्рдпाрд╕,  рдиाрдЯрдХ, рдХрд╡िрдпों рдХी рдЙрд░्рдоिрд▓ा рд╡िрд╖рдпрдХ рдЙрджाрд╕ीрдирддा рдЖрджि рд╡िрд╖рдпों рдкрд░ рдиिрдмंрдз рд▓िрдЦें рд╣ैं।

рдЗрд╕ी рддрд░рд╣ рдбॉ. рд╢्рдпाрдорд╕ुрди्рджрд░ рджाрд╕ рдиे рднी рднाрд░рддीрдп рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХी рд╡िрд╢ेрд╖рддाрдПं,  рд╕рдоाрдЬ рд╕ाрд╣िрдд्рдп, рд╣рдоाрд░े рд╕ाрд╣िрдд्рдпोрджрдп рдХी рдк्рд░ाрдЪीрди рдХрд▓ा рдЖрджि рдиिрдмंрдз рд▓िрдЦे। рд╢्рдпाрдорд╕ुрди्рджрд░ рджाрд╕ рдХे рдиिрдмंрдз рдЕрдкेрдХ्рд╖рдпा рд╡ैрджुрд╖िрдХ рдк्рд░рдХाрд░ рдХे рд╣ैं। рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рд╕ाрд╣िрдд्рдпिрдХ рдиिрдмंрдзों рдХी рд░рдЪрдиा рдХी рджृрд╖्рдЯि рд╕े рдж्рд╡िрд╡ेрджी рдпुрдЧ рдХा рдЕрдкрдиा рд╡िрд╢िрд╖्рдЯ рдорд╣рдд्рд╡ рд╣ै। рд╣рдЬाрд░ी рдк्рд░рд╕ाрдж рдж्рд╡िрд╡ेрджी рдХे рдЕрдиेрдХों рдиिрдмंрдз-рдЕрд╢ोрдХ рдХे рдлूрд▓, рдХुрдЯрдЬ, рдиाрдЦूрди рдХ्рдпों рдмреЭрддे рд╣ैं, рджेрд╡рджाрд░ू рдЖрджि। рд╡े рд▓ोрдХ рдФрд░ рд╢ाрд╕्рдд्рд░ рдХे рдмीрдЪ рдкाрдардХों рдХो рдЭुрд▓ाрддे, рд▓ुрднाрддे, рд╕рд╣рдордд рдХрд░ाрддे рдЪрд▓рддे рд╣ैं। рдЕрд░ूрдг рдк्рд░рдХाрд╢ рдкुрдиः рд▓िрдЦрддे рд╣ैं- ‘‘рд╣рдЬाрд░ी рдк्рд░рд╕ाрдж рдж्рд╡िрд╡ेрджी рдХे рдиिрдмंрдзों рдоें рддрдд्рд╕рдо рд╣ै рддो рддрдж्рднрд╡ рднी। рд╡े рд▓ोрдХрддрдд्рд╡ рдХो рдХрднी рдирд╣ीं рдЫोреЬрддे। рд╡े рдЬाрдирддे рд╣ैं рддрдд्рд╕рдо рдХी рдиिрд░ंрддрд░рддा рдКрдм рдкैрджा рдХрд░рддी рд╣ै рд╕ो рд╡े рдоौрдХा рдоिрд▓рддे рд╣ी рднाрд╖ा рдХे рд▓ौрдХिрдХ рд╕्рд╡рднाрд╡ рдХी рдУрд░ рд▓рдкрдХрддे рд╣ैं।’’9

рдЗрд╕ी рдХ्рд░рдо рдоें рдЖрд▓ोрдЪрдХ рд░ाрдорд╕्рд╡рд░ूрдк рдЪрддुрд░्рд╡ेрджी рдХी рдЯिрдк्рдкрдгी рдж्рд░рд╖्рдЯрд╡्рдп рд╣ै- ‘‘рд╕рдЪ рддो рдпрд╣ рд╣ै рдХि рдЖрдЪाрд░्рдп рдж्рд╡िрд╡ेрджी рдХे рдЕрдХेрд▓े рдиिрдмंрдз рд╣ी рдЙрди्рд╣ें рд╣िंрджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХे рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдоें рд╢ाрдоिрд▓ рдХрд░ рджेрддे рд╣ैं। рд╣рдЬाрд░ीрдк्рд░рд╕ाрдж рдж्рд╡िрд╡ेрджी рдХे рдиिрдмंрдзों рдоें рд╡िрдЪाрд░ рд╕ाрдордЧ्рд░ी рдХी рдк्рд░рдЪुрд░рддा рд╣ै। рд╕ाрд╣िрдд्рдп-рджрд░्рд╢рди рддрдеा рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рд╕ंрдмंрдзी рдЙрдирдХी рдХुрдЫ рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рдЙрдж्рднाрд╡рдиाрдПं рдоूрд▓рддः рдЙрдирдХे рдиिрдмंрдзों рдоें рд╣ी рдоिрд▓рддी рд╣ैं। рдоाрдирд╡ рдХी рдЬिрдЬीрд╡िрд╖ा рдФрд░ рдЙрд╕рдХी рдЬрдп-рдпाрдд्рд░ा, рд╕рдоाрдЬ рдХी рддिрд░рд╕्рдХृрдд рдФрд░ рдкрддिрдд рдЬाрддिрдпों рдХा рдк्рд░рддिрд╢ोрдз,  рджрд░िрдж्рд░рдиाрд░ाрдпрдг рдХी рд╢рдХ्рддि-рдпे рддрдеा рдХुрдЫ рдРрд╕े рд╣ी рдЕрди्рдп рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рд╡िрднाрд╡рди рд╣рдоें рдЙрдирдХे ‘рдЕрд╢ोрдХ рдХे рдлूрд▓’, ‘рдоेрд░ी рдЬрди्рдорднूрдоि’ рддрдеा ‘рдк्рд░ाрдпрд╢्рдЪिрдд рдХी рдШреЬी’ рд╢ीрд░्рд╖рдХ рдиिрдмंрдзों рдоें рдоिрд▓рддे рд╣ैं।’’10

рдиिрдмंрдзрдХाрд░ рд╣рд░िрд╢ंрдХрд░ рдкрд░рд╕ाрдИ рд╣िंрджी рдХे рд╢्рд░ेрд╖्рдарддрдо् рдиिрдмंрдзрдХाрд░ों рдоें рд╕े рдПрдХ рд╣ैं рдЙрдирдХे рд╡िрд╖рдп рдоें рдЕрд░ूрдг рдк्рд░рдХाрд╢ рд▓िрдЦрддे рд╣ैं- ‘‘рдкрд░рд╕ाрдИ рдХा рд╕рдо्рдкूрд░्рдг рд▓ेрдЦрди рднाрд░рдд рдХे рд╕ाрд░े рдЖрди्рддрд░िрдХ-рдмाрд╣्рдп рдмрджрд▓ाрд╡ों рдХा рджुрд░्рд▓рдн рд╕ाрдХ्рд╖्рдп рд╣ै। рд╣рд░िрд╢ंрдХрд░ рдкрд░рд╕ाрдИ рдЧрд░िрд╖्рда рд╢рдм्рджों рдХे рдЪрдпрди рд╕े рдирд╣ी, рдЕрдиूрдаे рдЕंрджाрдЬे़-рдмрдпां рд╕े рдЕрдкрдиी рднाрд╖ा рд╢ैрд▓ी рдХो рд╡्рдпंрдЧ्рдп рд╕ुрд░ рдХे рдЕрдиुрдХूрд▓ рдмрдиाрддे рд╣ैं। рдк्рд░рддिрднा рдРрд╕ी рдХि рдХिрд╕ी рднी рдоाрдоूрд▓ी рдмाрдд рд╕े рд╕ंрд╕्рдХृрддि рдХे рдорд░्рдо рддрдХ рдкрд╣ुрдЪ рдЬाрдПँ рдФрд░ рд▓ाрдЦों-рдХрд░ोреЬों рдкाрдардХों рдХो рдоुрддाрд╕िрд░ рдХрд░ рд▓ें।’’11

рдЗрдирдХे рдЕрд▓ाрд╡ा рд╡िрдж्рдпाрдиिрд╡ाрд╕ рдоिрд╢्рд░ рдФрд░ рдХुрдмेрд░рдиाрде рд░ाрдп рднी рдЕрдкрдиे рдиिрдмंрдз рдХрд▓ा рдХे рдж्рд╡ाрд░ा рдк्рд░ाрдЪीрди рднाрд░рддीрдп рд╕ंрд╕्рдХृрддि рдХा рд╡ृрд╣рдж рдЖрдЦ्рдпाрди рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдХрд░рддे рд╣ैं।

рд╣िंрджी рдиिрдмंрдз рдХे рд╡िрдХाрд╕ рддрдеा рдЙрдд्рдеाрди рдХे рдЪрд░्рдЪा рдХे рджрд░рдо्рдпाрди рдЕрдз्рдпाрдкрдХ рдкूрд░्рдгрд╕िंрд╣ рдХा рдЬिрдХ्рд░ рди рд╣ो рддो рд╣िंрджी рдиिрдмंрдз рдХे рд╡िрдХाрд╕ाрдд्рдордХ рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдХे рд╕ाрде рди्рдпाрдп рдХी рдЙрдо्рдоीрдж рдХрд░рдиा рдмेрдоाрдиी рд╣ोрдЧी। рдЕрдз्рдпाрдкрдХ рдкूрд░्рдгрд╕िंрд╣ рдж्рд╡िрд╡ेрджी рдпुрдЧ рдХे рдРрд╕े рдиिрдмंрдзрдХाрд░ों рдоें рд╕े рд╣ैं рдЬिрдирдоें рди рддो рдЕрдкрдиे рдпुрдЧ рдХे рдиिрдмंрдзрдХाрд░ों рдЬैрд╕ी рдиिрд░्рд╡ैрдпрдХ्рддिрдХрддा рд╣ै рди рддрдоाрдо рд╡िрд╖рдпों рдкрд░ рдиिрдмंрдз рд▓िрдЦрдиे рдХी рднाрд╡рдиा рд╣ी, рдоाрдд्рд░ рдЖрдзे рджрд░्рдЬрди рдХे рд▓рдЧрднрдЧ рдиिрдмंрдз рд▓िрдЦрдХрд░ рд╣ी рд╡े рд╢्рд░ेрд╖्рда рдиिрдмंрдзрдХाрд░ рдХे рдкрдж рдХे рдЕрдзिрдХाрд░ी рдмрди рдЧрдпे। рдЗрд╕рдХा рдПрдХ рдоाрдд्рд░ рдХाрд░рдг рд╣ै рдХि рд╡े рдПрдХ рдРрд╕े рдЖрдд्рдорд╡्рдпंрдЬрдХ рдиिрдмंрдзрдХाрд░ рд╣ैं рдЬिрдирдХे рдиिрдмंрдзों рдоें рднाрд╡рдиा рдХा рд╡рд╣ рдЖрд╡ेрдЧ рдФрд░ рдХрд▓्рдкрдиा рдХी рдЙреЬाрди рдоिрд▓рддी рд╣ै, рдЬिрд╕рдиे рдЖрдЧे рдЪрд▓рдХрд░ рдЫाрдпाрд╡ाрджी рдиिрдмंрдз рдХрд▓ा рдХो рд╡िрдХрд╕िрдд рдХिрдпा। рдЗрдирдХे рдиिрдмंрдз рд╕्рд╡рдЫрди्рджрддाрд╡ाрджी рдк्рд░рд╡ृрдд्рддिрдпों рдХा рдж्рдпोрддрдХ рдХрд░рдиे рд╡ाрд▓े рд╣ैं। рд╕ाрд╣िрдд्рдпрдХोрд╢ рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░- ‘‘рдЙрдирдХे рдиिрдмंрдзों рдоें рдж्рд╡िрд╡ेрджी рдпुрдЧीрди рдк्рд░рдоुрдЦ рдк्рд░рд╡ृрдд्рддि рдЙрдкрджेрд╢ाрдд्рдордХрддा рддрдеा рдк्рдпूрд░िрдЯिрдиिрдЬ्рдо рдХा рдЧрди्рдз рддो рдЕрд╡рд╢्рдп рд╣ै, рдкрд░рди्рддु рд╡рд╣ рдПрдХ рдРрд╕े рдорд╣рдд рдоाрдирд╡ीрдп рдЖрджрд░्рд╢ рд╕े рдкрд░िрдЪाрд▓िрдд рд╣ै рддрдеा рдЖрдз्рдпाрдд्рдоिрдХрддा рдХी рдПрдХ рдРрд╕ी рд╡्рдпाрдкрдХ рдХिрди्рддु рд╕ूрдХ्рд╖्рдо рдФрд░ рдЧрд╣рди рд╡ृрдд्рддि рд╕े рдк्рд░ेрд░िрдд рд╣ै рдХि рд╕рд╣рдЬ рд╣ी рдЙрдирдХे рдиिрдмंрдз рд░ोрдоांрдЯिрдХ рдзрд░ाрддрд▓ рдХा рд╕्рдкрд░्рд╢ рдХрд░рдиे рд▓рдЧрддे рд╣ैं।’’12

‘рдЖрдЪрд░рдг рдХी рд╕рдн्рдпрддा’, ‘рдордЬрджूрд░ी рдФрд░ рдк्рд░ेрдо’, ‘рд╕рдЪ्рдЪी рд╡ीрд░рддा’, ‘рдХрди्рдпाрджाрди’ рддрдеा рдЕрдорд░ीрдХा рдХा рдорд╕्рдд рдпोрдЧी рд╡ाрд▓्рдЯ рд╣िрдЯрдоैрди,  рдЕрдз्рдпाрдкрдХ рдкूрд░्рдгрд╕िंрд╣ рдХे рдк्рд░рд╕िрдж्рдз рдиिрдмंрдз рд╣ैं। рд╕्рд╡рд░ूрдк рдХी рджृрд╖्рдЯि рд╕े рдпे рдиिрд░्рдмрди्рдз рдиिрдмंрдз рдХी рдХोрдЯि рдоें рд░рдЦे рдЬाрдпेंрдЧे। рдЗрди рдиिрдмंрдзों рдоें рд╡िрдЪाрд░рд╕ूрдд्рд░ рд╣рд▓्рдХा рд╣ोрддे рд╣ुрдП рдпा рдлिрд░ рдХрд╣ीं-рдХрд╣ीं рдЯूрдЯрддे рд╣ुрдП рднी рдкाрдардХ рдХो рднाрд╡рдиाрдУं рдоें рдмрд╣ा рд▓े рдЬाрддा рд╣ै। рддाрд░्рдХिрдХрддा рдПрд╡ं рдмौрдж्рдзिрдХрддा рдХा рд╕рд╣ाрд░ा рди рд▓ेрддे рд╣ुрдП рднी рдкूрд░्рдгрд╕िंрд╣ рдЕрдкрдиी рдмाрддों рд╕े рднाрд╡рдиा рдЬрдЧрдд рдХा рд╕्рдкрд░्рд╢ рдХрд░рдиे рдоें рдЕрдд्рдпрди्рдд рд╕рдлрд▓ рд░рд╣े। рдЧाँрдзी рдиे рдЬिрд╕ рдЪрд░рдЦे рдпा рд╣ाрде рд╕े рдмрдиी рд╡рд╕्рддुрдУं рдХी рдЕрдиिрд╡ाрд░्рдпрддा рдмрддाрдпी, рдЙрд╕рдХी рдЪрд░्рдЪा рдкूрд░्рдгрд╕िंрд╣ рдЕрдкрдиे рдиिрдмंрдзों рдоे рдкрд╣рд▓े рд╣ी рдХрд░ рдЪुрдХे рдеे। рджेрд╢ рдХी рдЖрдЬाрджी рдХे рдкूрд░्рд╡ рд╣ी рдЙрди्рд╣ोंрдиे рд╢्рд░рдоिрдХों рддрдеा рдЙрдирдХे рдж्рд╡ाрд░ा рдХिрдП рдЬाрдиे рд╡ाрд▓े рд╢्рд░рдо рдХो рдЬो рдорд╣рдд्рд╡ рджिрдпा, рдЙрд╕े рдЖрдЬाрджी рдХे рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рдЖंрджोрд▓рди рдоें рд╕े рдПрдХ рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рд╕्рдеाрди рдоिрд▓ा। рд╕ंрдХ्рд╖ेрдк рдоें рдЕрдз्рдпाрдкрдХ рдкूрд░्рдгрд╕िंрд╣ рдХे рдиिрдмंрдз рд╕्рд╡рддрди्рдд्рд░ рдЪिрди्рддрди, рднाрд╡рдк्рд░рд╡рдгрддा, рд╕рд░рд╕рддा рдПрд╡ं рдоाрдзुрд░्рдп рд╕े рдпुрдХ्рдд рд╣ै। рдкाрдардХो рдХे рд▓िрдП рд╕ुрдЧ्рд░ाрд╣्рдп, рдЗрдирдХे рдиिрдмंрдз рдЕрдж्рднुрдд рдк्рд░рднाрд╡ाрднिрд╡्рдпंрдЬрдХ рдФрд░ рдЧрд╣рдирддрд░ рд░ूрдк рдоें рд╡्рдпрдХ्рддिрдиिрд╖्рда рд╣ैं। ‘рд╣िंрджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдФрд░ рд╕ंрд╡ेрджрдиा рдХा рд╡िрдХाрд╕’ рдкुрд╕्рддрдХ рдоें рдЕрдз्рдпाрдкрдХ рдкूрд░्рдгрд╕िंрд╣ рдХा рдоूрд▓्рдпांрдХрди рдХрд░рддे рд╣ुрдП рд╡рд░िрд╖्рда рдЖрд▓ोрдЪрдХ рд░ाрдорд╕्рд╡рд░ूрдк рдЪрддुрд░्рд╡ेрджी рд▓िрдЦрддे рд╣ैं- ‘‘рдЕрдз्рдпाрдкрдХ рдкूрд░्рдгрд╕िंрд╣ рдЗрд╕ рдпुрдЧ рдХे рдПрдХ рддेрдЬрд╕्рд╡ी рдЧрдж्рдп-рд╢ैрд▓ीрдХाрд░ рдХे рд░ूрдк рдоें рдЬैрд╕े рд╡िрдЦ्рдпाрдд рд╣ैं। рд╡ैрд╕ा рд╣ी рдк्рд░рдЦрд░рддा рдФрд░ рдЖрд╡ेрдЧ рдХा рдоिрд╢्рд░рдг рдЙрдирдХे рдЪिंрддрди рдоें рджिрдЦाрдпी рджेрддा рд╣ै। рдкुрдирд░्рдЬाрдЧрд░рдг рдХा рд╡ेрджांрддी рдЪिрди्рддрди рдФрд░ рдЙрд╕рдХे рджृрдк्рддि рдк्рд░рддिрдиिрдзि рд╕्рд╡ाрдоी рд╡िрд╡ेрдХाрдиंрдж рддрдеा рд╕्рд╡ाрдоी рд░ाрдорддीрд░्рде рдХा рд╡्рдпрдХ्рддिрдд्рд╡ рдЙрдирдХे рдиिрдмंрдзों рдоें рдЕрднिрд╡्рдпрдХ्рдд рд╣ुрдЖ рд╣ै। рд╕ीрдзे-рд╕ाрджे рдордЬрджूрд░ рдЬीрд╡рди рдХी рдорд╣िрдоा рдХा рдмрдЦाрди рдФрд░ рдк्рд░рдХृрддि рдХा рд╕рд╣рдЬ-рд╕рд░рд▓ рд╕ौрди्рджрд░्рдп рдкूрд░्рдгрд╕िंрд╣ рдХे рд▓ेрдЦрди рдХी рдоुрдЦ्рдп рд╡рд╕्рддु рд╣ै। рдк्рд░ाрдпः рдПрдХ  рджрд░्рдЬрди рдиिрдмंрдзों рдХे рд▓ेрдЦрдХ рд░ूрдк рдоें рд╡े рдЖрд░ंрднिрдХ рдЦреЬी рдмोрд▓ी рдЧрдж्рдп рдХे рдЕрдк्рд░рддिрдо рд░рдЪрдиाрдХाрд░ рд╣ै।’’13

рдЕрдз्рдпाрдкрдХ рдкूрд░्рдгрд╕िंрд╣ рдХी рд╢ैрд▓ी рдХे рдмाрд░े рдоें рдЖрдЪाрд░्рдп рд░ाрдордЪрди्рдж्рд░ рд╢ुрдХ्рд▓ рдХा рдХрдерди рд╣ै- ‘рдЙрдирдХी рд▓ाрдХ्рд╖рдгिрдХрддा рд╣िंрджी рдЧрдж्рдп рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдоें рдирдпी рдЪीрдЬ рдеी।......рднाрд╖ा рдФрд░ рднाрд╡ рдХी рдПрдХ рдирдпी рд╡िрднूрддि рдЙрди्рд╣ोंрдиे рд╕ाрдордиे рд░рдЦी।’ рд╡рдХ्рддृрдд्рд╡рдХрд▓ा рдХा рдУрдЬ рдПрд╡ं рдк्рд░рд╡ाрд╣ рддрдеा рдЪिрдд्рд░ाрдд्рдордХрддा рд╡ рдоूрд░्рддिрдордд्рддा, рдЗрдирдХी рд╢ैрд▓ी рдХे рджो рд╡िрд╢िрд╖्рдЯ рдЧुрдг рд╣ैं।

рд╕ंрдХ्рд╖ेрдк рдоें рдЕрддिрдЕрд▓्рдкрдоाрдд्рд░ा рдоें рдиिрдмंрдзों рдХा рд▓ेрдЦрди рдХрд░рддे рд╣ुрдП рднी рдЕрдз्рдпाрдкрдХ рдкूрд░्рдгрд╕िंрд╣ рдиे рд╣िंрджी рдиिрдмंрдзрдХрд▓ा рдХे рд╡िрдХाрд╕ рдоें рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рднूрдоिрдХा рдиिрднाрдпी рд╣ै।

рдЖрдЧे рдЫाрдпाрд╡ाрдж рдпुрдЧ рдХे рд╕рдоाрдиांрддрд░ рд╣िंрджी рдиिрдмंрдзрдХрд▓ा рдХा рдЪрд░рдоोрдд्рдХрд░्рд╖ рд╡िрдХाрд╕ рдЖрдЪाрд░्рдп рд░ाрдордЪрди्рдж्рд░ рд╢ुрдХ्рд▓ рдХे рдиिрдмंрдзों рдоें рдоिрд▓рддा рд╣ै। рдЗрдирдХे рдиिрдмंрдзों рдХी рдкुрд╖्рдЯ рднाрд╖ा, рдЪुрд╢्рдд рдПрд╡ं рдЙрджाрдд्рдд рд╢ैрд▓ी, рд╡िрдЪाрд░ों рдХी рдкрд░िрдкрдХ्рд╡рддा рдПрд╡ं рдХ्рд░рдо рд╡िрди्рдпाрд╕; рд╕рднी рдХुрдЫ рдирд╡ीрди рдФрд░ рд╣िंрджी рдиिрдмंрдзрдХрд▓ा рдХो рдЙрдд्рдХрд░्рд╖ рдк्рд░рджाрди рдХрд░рдиे рд╡ाрд▓ा рд╣ै। рд╢ैрд▓ी рдоें рдиिрдмंрдз-рд▓ेрдЦрди рдХा рд▓ाрд▓िрдд्рдп рд╣ै। рдЗрд╕ рд╕्рдеिрддि рдХा рд╕्рдкрд╖्рдЯ рд╕ंрдХेрдд рдЪिंрддाрдордгि (рднाрдЧ-1) рдХे рдиिрд╡ेрджрди рдоें рд╕्рд╡рдпं рд▓ेрдЦрдХ рдиे рджिрдпा рд╣ै- ‘‘рдЗрд╕ рдкुрд╕्рддрдХ рдоें рдоेрд░ी рдЕрди्рддрд░्рдпाрдд्рд░ा рдоें рдкреЬрдиे рд╡ाрд▓े рдХुрдЫ рдк्рд░рджेрд╢ рд╣ैं। рдпाрдд्рд░ा рдХे рд▓िрдП рдиिрдХрд▓рддी рд░рд╣ी рд╣ै рдмुрдж्рдзि, рдкрд░ рд╣ृрджрдп рдХो рднी рд╕ाрде рд▓ेрдХрд░।’’14  рд╢ुрдХ्рд▓ рдЬी рдЬैрд╕ी рд╡िрд╖рдп рд╕े рд╕ंрдмрди्рдзिрдд рд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ рджृрд╖्рдЯि рдЕрди्рдп рдкूрд░्рд╡ рдХे рдиिрдмंрдзрдХाрд░ों рдоें рдирд╣ी рдоिрд▓рддी рд╣ै।

рд╢ुрдХ्рд▓рдЬी рдХे рд╕ाрд╣िрдд्рдпिрдХ рдиिрдмंрдзों рдХा рд╕ंрдЧ्рд░рд╣ рдЪिрди्рддाрдордгि рднाрдЧ (1) рдФрд░ рднाрдЧ (2) рдХे рд░ूрдк рдоें рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рд╣ै। рдЗрд╕ рд╕ंрдЧ्рд░рд╣ рдХे рдиिрдмंрдзों рдХे рдкूрд░्рд╡ рднी рд╢ुрдХ्рд▓рдЬी ‘рд╕ाрд╣िрдд्рдп’, ‘рднाрд╖ा рдХी рд╢рдХ्рддि’, ‘рдЙрдкрди्рдпाрд╕’, ‘рднाрд░рддेंрджु рд╣рд░िрд╢्рдЪрди्рдж्рд░ рдФрд░ рд╣िंрджी’, ‘рдк्рд░ाрдЪीрди рднाрд░рддीрдпों рдХा рдкрд╣рдиाрд╡ा’ рддрдеा ‘рдоिрдд्рд░рддा’ рдиाрдордХ рдиिрдмंрдз рд▓िрдЦ рдЪुрдХे рдеे। 1904 рдИ0 рдоें ‘рд╕рд░рд╕्рд╡рддी’ рдоें рдЗрдирдХा ‘рд╕ाрд╣िрдд्рдп’ рдиाрдордХ рдиिрдмंрдз рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рднी рд╣ुрдЖ рдеा। рдЗрди рдиिрдмंрдзों рдХो рдЙрдирдХे рдЖрдЧे рд▓िрдЦे рдЬाрдиे рд╡ाрд▓े рдЧрдо्рднीрд░рддрд░ рд╕ाрд╣िрдд्рдпिрдХ рдиिрдмрдзों рдХी рдкृрд╖्рдарднूрдоि рдХे рд░ूрдк рдоें рджेрдЦा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै।

рдЪिрди्рддाрдордгि рднाрдЧ (1) рдЗрд╕ рд╕ंрдЧ्рд░рд╣ рдХे рдиिрдмंрдзों рдХो рдЙрдирдХे рдкрд╣рд▓े рдХे рдиिрдмंрдзों рдХा рд╡िрдХрд╕िрдд рд░ूрдк рдХрд╣ा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै। рд╡िрд╖рдп рдХी рджृрд╖्рдЯि рд╕े рдЗрд╕ рд╕ंрдЧ्рд░рд╣ рдХे рдиिрдмंрдз рджों рднाрдЧों рдоें рдмांрдЯे рдЬा рд╕рдХрддे рд╣ैं-

  1. рднाрд╡ рдпा рдордиोрд╡िрдХाрд░ рд╕ंрдмрди्рдзी рдиिрдмंрдз 
  2. рд╕рдоीрдХ्рд╖ाрдд्рдордХ рдиिрдмрди्рдз।

рднाрд╡ рдпा рдордиोрд╡िрдХाрд░ рд╕рдо्рдмрди्рдзी рдиिрдмंрдзों рдоें рднाрд╡ рдпा рдордиोрд╡िрдХाрд░,  рдЙрдд्рд╕ाрд╣, рд╢्рд░рдж्рдзा-рднрдХ्рддि,  рдХрд░ूрдгा,  рд▓рдЬ्рдЬा рдФрд░ рдЧ्рд▓ाрдиि,  рд▓ोрдн,  рдФрд░ рдк्рд░ीрддि,  рдШृрдгा,  рднрдп,  рдИрд░्рд╖्рдпा рдФрд░ рдХ्рд░ोрдз। рдЗрди рдиिрдмंрдзों рдоें рд╢ुрдХ्рд▓рдЬी рдиे рдоाрдирд╡ीрдп рдордиोрд╡िрдХाрд░ों рдХा рдмрд╣ुрдд рд╣ी рддрд░्рдХрдкूрд░्рдг рдкрдж्рдзрддि рд╕े рдорд░्рдорд╕्рдкрд░्рд╢ी рд╡िрд╢्рд▓ेрд╖рдг рдХिрдпा рд╣ै। рдЗрди рдордиोрд╡िрдХाрд░ों рдХे рд╡िрд╢्рд▓ेрд╖рдг рдоें рд╢ुрдХ्рд▓рдЬी рдиे рдордиोрд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ рджृрд╖्рдЯिрдХोрдг рдХी рд░рдХ्рд╖ा рдХрд░рддे рд╣ुрдП, рд╡िрд╢ेрд╖рддрдпा рд╕ाрд╣िрдд्рдпिрдХ рджृрд╖्рдЯि рд╕े рдХिрдпा рд╣ै। рд▓рдЧрднрдЧ рд╕рднी рдордиोрд╡िрдХाрд░ों рдХा рд╕рдо्рдмंрдз рднाрд░рддीрдп рд░рд╕ рд╡िрдзाрди рд╕े рд╣ै। рдЬैрд╕े- рдЙрдд्рд╕ाрд╣,  рдк्рд░ीрддि,  рдХрд░ूрдгा,  рдХ्рд░ोрдз, рдШृрдгा рдФрд░ рдХ्рд░рдорд╢ः рд╡ीрд░,  рд╢्рд░ृंрдЧाрд░, рд░ौрдж्рд░,  рд╡ीрднрдд्рд╕, рдФрд░ рд╢ाрди्рдд рд░рд╕ों рд╕े рд╕ंрдмंрдзिрдд рд╣ै। рдЗрд╕ीрдк्рд░рдХाрд░ рдЕрди्рдп рдордиोрд╡िрдХाрд░ों,  рд▓ोрдн рдФрд░ рдк्рд░ीрддि, рд▓рдЬ्рдЬा, рдФрд░ рдЧ्рд▓ाрдиि рдоें рдХ्рд░рдорд╢ः рдкрдж्рдоाрд╡рдд рдХे рдиाрдпрдХ рд░рдд्рдирд╕ेрди рдХे рдк्рд░ेрдо рддрдеा рд░ाрдордЪрд░िрддрдоाрдирд╕ рдХे рднрд░рдд рдХी рдЖрдд्рдордЧ्рд▓ाрдиि рдХो рдЖрдзाрд░ рдмрдиाрдХрд░ рдЯीрдХा рдХी рдЧрдпी рд╣ै। рд╢ुрдХ्рд▓рдЬी рдХे рдЗрди рдиिрдмंрдзों рдоें рди рддो рджुрд░ूрдж्рдзрддрд░рддा рд╣ी рд╣ै рди рдиीрд░рд╕рддा, рдмрд▓्рдХि рдЗрдирдоें рд╕рд░्рд╡рдд्рд░ рд╕рд░рд╕рддा рдФрд░ рд╕ाрд╣िрдд्рдпिрдХ рдкाрдардХ рдХे рд╣ृрджрдпाрд╡рд░्рдЬрди рдХी рд╢рдХ्рддि рд╣ै।
рдЪिрди्рддाрдордгि рднाрдЧ (1) рдХे рд╕рдоीрдХ्рд╖ाрдд्рдордХ рдиिрдмंрдзों рдХो рднी рджो рднाрдЧों рдоें рдмांрдЯा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै:

  1. рд╕ैрдж्рдзाрди्рддिрдХ рд╕рдоीрдХ्рд╖ा рд╕े рд╕рдо्рдмрди्рдзिрдд рдиिрдмंрдз।
  2. рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░िрдХ рд╕рдоीрдХ्рд╖ा рдХे рдиिрдмंрдз।

       рдЗрд╕ рд╕ंрдЧ्рд░рд╣ рдХे рдЪाрд░ рдиिрдмंрдз- ‘рдХрд╡िрддा рдХ्рдпा рд╣ै’, ‘рдХाрд╡्рдп рдоें рд▓ोрдХрдоंрдЧрд▓ рдХी рд╕ाрдзрдиाрд╡рд╕्рдеा’, ‘рд╕ाрдзрд░рдгीрдХрд░рдг’ рдФрд░ рд╡्рдпрдХ्рддि-рд╡ैрдЪिрдд्рд░्рдпрд╡ाрдж рддрдеा рд░рд╕ाрдд्рдордХ-рдмोрдз рдХे рд╡िрд╡िрдз рд░ूрдк рд╕ैрдж्рдзाрди्рддिрдХ рд╕рдоीрдХ्рд╖ा рд╕े рд╕рдо्рдмрди्рдзिрдд рдиिрдмंрдз рд╣ै। рдЗрдирдоें рд╕ाрд╣िрдд्рдпрд╢ाрд╕्рдд्рд░ рдХे рд╕िрдж्рдзाрди्рддों рдХा рд╡िрд╢рдж् рд╡िрд╡ेрдЪрди рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै। рд╢ुрдХ्рд▓рдЬी рдХी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рд╕ंрдо्рдмрди्рдзी рдЕрдкрдиी рдХुрдЫ рдиिрдЬी рдоाрди्рдпрддाрдУं рдХा рдк्рд░рддिрдлрд▓рди рднी рдЗрди рдиिрдмंрдзों рдоें рд╣ुрдЖ рд╣ै। рдпे рд╡िрд╢ुрдж्рдз рдХाрд╡्рдпрд╢ाрд╕्рдд्рд░ीрдп рдиिрдмंрдз рд╣ै।

рдЗрд╕ рд╕ंрдЧ्рд░рд╣ рдоें ‘рднाрд░рддेंрджु рд╣рд░िрд╢्рдЪрди्рдж्рд░’, ‘рддुрд▓рд╕ी рдХा рднрдХ्рддि-рдоाрд░्рдЧ’ рддрдеा ‘рдоाрдирд╕ рдХी рдзрд░्рдо-рднूрдоि’ рдиाрдордХ рдиिрдмंрдз рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░िрдХ рд╕рдоीрдХ्рд╖ा рд╕े рд╕рдо्рдмрди्рдзिрдд рд╣ै। рдЗрди рдиिрдмंрдзों рдоें рд╢ुрдХ्рд▓рдЬी рдиे рдХुрдЫ рдЕрдкрдиी рдФрд░ рдХुрдЫ рдкाрд░рдо्рдкрд░िрдХ рдоाрди्рдпрддाрдУं рдХे рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рд╡िрднिрди्рди рдХрд╡िрдпों рдФрд░ рдЙрдирдХी рд╕ाрд╣िрдд्рдпिрдХ рд░рдЪрдиाрдУं рдХो рд▓ेрдХрд░ рдЕрдкрдиे рд╡िрдЪाрд░ рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдХिрдпे рд╣ैं। рд╢ुрдХ्рд▓рдЬी рдХрд╡िрддा рдХो рднाрд╡ рдпोрдЧ рдоाрдирддे рд╣ैं। рд╡े рдЙрд╕े рдЬीрд╡рди рдпा рдЬрдЧрдд рд╕े рдмрд╣ुрдд рд╕рдоीрдк рдХी рд╡рд╕्рддु рдоाрдирддे рд╣ैं। рдЙрдирдХी рдоाрди्рдпрддा рд╣ै рдХि рд▓ोрдХрдоंрдЧрд▓ рдХी рд╕ाрдзрдиा рд╣ी рдХाрд╡्рдп-рд░рдЪрдиा рдХा рдк्рд░рдоुрдЦ рдЙрдж्рджेрд╢्рдп рд╣ै। рд╡े рд╡्рдпрдХ्рддि-рд╡ैрдЪिрдд्рд░्рдпрд╡ाрдж рдХो рд░рд╕ाрдд्рдордХ рдмोрдз рдоें рдмाрдзрдХ рдоाрдирддे рд╣ैं рдФрд░ рд╕ाрдзाрд░рдгीрдХрд░рдг рдж्рд╡ाрд░ा рд╣ी рд░рд╕ाрдиुрднूрддि рдХो рд╕рдо्рднрд╡ рдмрддाрддे рд╣ैं। рдЙрдирдХी рдЗрди рдоाрди्рдпрддाрдУं рдкрд░ рдЬो рдХрд╡ि рдЦрд░े рдЙрддрд░рддे рд╣ैं। рдЙрди्рд╣ें рд╣ी рд╡े рдЕрдкрдиी рд╕рдоीрдХ्рд╖ा рдХा рд╕ाрдзрди рдмрдиाрддे рд╣ैं। рдЗрди्рд╣ीं рдЖрдзाрд░ों рдкрд░ рд╡े рдЬाрдпрд╕ी,  рд╕ूрд░,  рддुрд▓рд╕ी,  рдЖрджि рдХे рдХृрддिрдд्рд╡ рдХी рдоुрдХ्рдд рдХंрда рд╕े рдк्рд░рд╢ंрд╕ा рдХрд░рддे рд╣ुрдП рдЗрд╕े рд╣िंрджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХी рдкाрд╡рди рдд्рд░िрд╡ेрдгी рдШोрд╖िрдд рдХрд░рддे рд╣ैं। рд╕ंрдХ्рд╖ेрдк рдоें рд╢ुрдХ्рд▓рдЬी рдХрд╡िрддा рдХो рд╕рдоाрдЬ рд╕ाрдкेрдХ्рд╖्рдп рд╣ोрдиे рдХे рд╕ाрде рд╣ी рд╢ाрд╕्рдд्рд░-рд╕ाрдкेрдХ्рд╖्рдп рднी рдоाрдирддे рд╣ैं рдФрд░ рдЕрдкрдиी рдЗрди्рд╣ीं рдоाрди्рдпрддाрдУं рдХा рд╡िрд╢рдж् рд╡िрд╡ेрдЪрди рдЪिрди्рддाрдордгि рднाрдЧ-(1) рдХे рдиिрдмंрдзों рдоें рдХрд░рддे рдкाрдпे рдЬाрддे рд╣ैं।

рдЪिрди्рддाрдордгि рднाрдЧ-(2) рдХे рдиिрдмंрдз рднी рд╡рд╕्рддुрддः рд╕ैрдж्рдзाрди्рддिрдХ рд╕рдоीрдХ्рд╖ा рд╕े рд╣ी рд╕рдо्рдмрди्рдзिрдд рд╣ैं। рдЗрд╕ рд╕ंрдЧ्рд░рд╣ рдоें рддीрди рдиिрдмंрдз рд╣ैं

  1. рдХाрд╡्рдп рдоें рдк्рд░ाрдХृрддिрдХ рджृрд╢्рдп।
  2. рдХाрд╡्рдп рдоें рд░рд╣рд╕्рдпрд╡ाрдж।
  3. рдЕрднिрд╡्рдпंрдЬрдиाрд╡ाрдж। 

рдк्рд░рдердо рдиिрдмंрдз рдоें рд╢ुрдХ्рд▓рдЬी рдиे рдХाрд╡्рдпों рдоें рдк्рд░ाрдХृрддिрдХ рджृрд╢्рдпों рдХी рдЙрдкाрджेрдпрддा рдФрд░ рдЕрдирдЙрдкाрджेрдпрддा рдкрд░ рд╡िрдЪाрд░ рдХिрдпा рд╣ै। рдж्рд╡िрддीрдп рдиिрдмंрдз рдоें рд╡े рдн्рд░ाрди्рддिрд╡рд╢ рдЫाрдпाрд╡ाрдж рдФрд░ рд░рд╣рд╕्рдпрд╡ाрдж рдХो рдПрдХ рд╣ी рд╡рд╕्рддु рд╕рдордЭ рд░рд╣рд╕्рдпрд╡ाрджी рд░рдЪрдиाрдУं рдкрд░ рднीрд╖рдг рдк्рд░рд╣ाрд░ рдХрд░рддे рд╣ैं। рддृрддीрдп рдиिрдмंрдз рд╣िंрджी рд╕рдо्рдоेрд▓рди рдХे рдж्рд╡िрддीрдп рдЕрдзिрд╡ेрд╢рди рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдкрд░िрд╖рдж рдХे рд╕рднाрдкрддि рдкрдж рд╕े рджिрдпे рдЧрдпे рднाрд╖рдг рдХा рд╕ंрд╢ोрдзिрдд рд╡ рдкрд░िрд╡рд░्рдж्рдзिрдд рд░ूрдк рд╣ै। рдЗрд╕ рдиिрдмंрдз рдоें рд╢ुрдХ्рд▓рдЬी рдиे рдн्рд░ाрди्рддिрд╡рд╢ рдХ्рд░ोрдЪे рдХे рдЕрднिрд╡्рдпंрдЬрдиाрд╡ाрдж рдХो рднाрд░рддीрдп рд╡рдХ्рд░ोрдХ्рддि рд╕िрдж्рдзाрди्рдд рдХे рд░ूрдк рдоें рджेрдЦрдиे рдХी рдЪेрд╖्рдЯा рдХी рд╣ै।

      рдЕрд╕्рддु! рдЕрдкрдиे рдЗрди рджोрдиों рдиिрдмंрдз-рд╕ंрдЧ्рд░рд╣ों рдж्рд╡ाрд░ा рд╢ुрдХ्рд▓рдЬी рдПрдХ рдоौрд▓िрдХрддा рд╕рдо्рдкрди्рди рд╕рдорд░्рде рдЖрд▓ोрдЪрдХ рдФрд░ рдЕрдд्рдпрди्рдд рдкुрд╖्рдЯ рднाрд╖ा рд╡ рд╢ैрд▓ी рдХे рд╢्рд░ेрд╖्рда рдиिрдмंрдзрдХाрд░ рдХे рд░ूрдк рдоें рд╕ाрдордиे рдЖрддे рд╣ैं। рдЗрдирдХे рдиिрдмंрдз рдк्рд░ाрдпः рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХो рд╕ैрдж्рдзाрди्рддिрдХ рдФрд░ рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░िрдХ рд╕рдоीрдХ्рд╖ा рдХा рдоिрд▓ा рдЬुрд▓ा рд░ूрдк рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдХрд░рдиे рд╡ाрд▓े рд╣ैं। рдпे рдиिрдмंрдз рд╣ी рд╢ुрдХ्рд▓рдЬी рдХी рд╕рдоीрдХ्рд╖ा-рдХीрд░्рддि рдХे рджृреЭ рд╕्рддрдо्рдн рд╣ैं।

      рднाрд╖ा рдФрд░ рд╢ैрд▓ी рдХी рджृрд╖्рдЯि рд╕े рд╢ुрдХ्рд▓рдЬी рд╣िंрджी рдХे рдХрд▓ाрдд्рдордХ рдиिрдмंрдз рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХे рдЬрди्рдорджाрддा рдХрд╣े рдЬा рд╕рдХрддे рд╣ैं। рдЗрди्рд╣ोंрдиे рд╣िंрджी рдЧрдж्рдп рдХो рдЬो рд╕ुрд╡्рдпрд╡рд╕्рдеिрдд рдФрд░ рд╕ुрд╕ंрдЧрдаिрдд рдПрд╡ं рд╡्рдпाрдХрд░рдгрд╕рдо्рдордд рд░ूрдк рджिрдпा рд╡рд╣ рдЖрдЬ рднी рдЬ्рдпों рдХा рдд्рдпों рдк्рд░рддिрд╖्рдаिрдд рд╣ै। рд╕ंрд╕्рдХृрдд рднाрд╖ा рд╣ी рдЖрдЬ рдХी рд╕ाрд╣िрдд्рдпिрдХ рднाрд╖ा рд╣ै। рдж्рд╡िрд╡ेрджी рдЬी рдиे рдЗрд╕ рднाрд╖ा рдХो рд░ूрдк рджिрдпा, рдкрд░ рд╡े рдЗрд╕े рддрд░ाрд╢рдХрд░ рд╕ाрд╣िрдд्рдпिрдХ рдЪिрди्рддрди рдХी рд╕рдорд░्рде рднाрд╖ा рдмрдиाрдиें рдоे рд▓рдЧрднрдЧ рдЕрд╕рдлрд▓ рд╣ी рд░рд╣े। рдпрд╣ рдХाрд░्рдп рдЖрдЪाрд░्рдп рд░ाрдордЪрди्рдж्рд░ рд╢ुрдХ्рд▓ рдиे рдХिрдпा। рдЗрдирдХे рдиिрдмंрдзों рдоें рд╣िंрджी рдЧрдж्рдп рдХो рдЬो рд░ूрдк рдоिрд▓ा рд╡рд╣ рд╡िрд╢्рд╡ рдХी рдХिрд╕ी рднी рд╕рдорд░्рде рднाрд╖ा рдХे рдЧрдж्рдп рд╕े рд╕рдоाрдирддा рдХрд░рдиे рдоें рд╕рдорд░्рде рд╣ै। рд╢ुрдХ्рд▓рдЬी рдХी рднाрд╖ा рд╡िрд╖рдпाрдиुрд░ूрдк рдЧрдо्рднीрд░ рд╡ рд╕рд╣рдЬ рд░ूрдк рдЧ्рд░рд╣рдг рдХрд░рддी рд╣ै। рдЙрд▓рдЭे рдмौрдж्рдзिрдХ рд╡िрд╡ेрдЪрдиों рдоें рднाрд╖ा рднी рдЬрдЯिрд▓, рд╕рдоाрд╕рдпुрдХ्рдд рд╡ рд▓рдо्рдмे-рд▓рдо्рдмे рд╡ाрдХ्рдпों рдоें рдиिрдмрдж्рдз рдоिрд▓ेрдЧी, рдкрд░ рдпрд╣ी рд╕ाрдоाрди्рдп рд╡िрд╡ेрдЪрдиों рдоें рд╕рд░рд╕-рд╕्рд╡ाрднाрд╡िрдХ рд░ूрдк рд╕े рд╕ाрдордиे рдЖрдпेрдЧी। рдЗрдирдХी рднाрд╖ा рдоें рд╕рд░्рд╡рдд्рд░ рддрдд्рд╕рдорддा рдХा рдмोрд▓рдмाрд▓ा рд╣ै। рдЕрд░рдмी-рдлाрд░рд╕ी рдпा рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬी рдХे рд╢рдм्рдж рд╣िंрджी рдоें рд╕ुрди्рджрд░ рдЕрдиुрд╡ाрдж рдХрд░ рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдХिрдпे рдЧрдпे рд╣ैं- рдЬैрд╕े рдЕрднिрд╡्рдпंрдЬрдиाрд╡ाрдж (Expressionism), рдк्рд░рднाрд╡рд╡ाрдж (Impressionism), рддрдеा рдЗрди्рдж्рд░िрдпाрд╕рдХ्рддि (Sensualism)। рдЗрди рд╢рдм्рджों рдХो рджेрдЦрдХрд░ рдРрд╕ा рд▓рдЧрддा рдирд╣ी рдХि рдпे рдЕрдиुрд╡ाрдж рд╣ोंрдЧें। рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рд╢ुрдХ्рд▓рдЬी рдХी рднाрд╖ा рдоें рд╕рд░्рд╡рдд्рд░ рддрдд्рд╕рдорддा рдХा рдмोрд▓рдмाрд▓ा рд╣ै, рдкрд░ рддрдж्рднрд╡ (рд▓ोрдХрднाрд╖ा) рдФрд░ рд╡िрджेрд╢ी рднाрд╖ा рдХे рд╢рдм्рджों рдХा рднी рдпрдеाрд╡рд╕рд░ рдк्рд░рдпोрдЧ рдХрд░рдиे рдоें рдЙрди्рд╣ें рдРрддрд░ाрдЬ рдирд╣ीं। рдпрд╣ рдмाрдд рдЕрд▓рдЧ рд╣ै рдХि рдРрд╕ा рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдмрд╣ुрдд рд╣ी рдХрдо рдХिрдпा рд╣ै।

      рд╢ुрдХ्рд▓рдЬी рдХी рд╢ैрд▓ी рдЕрдзिрдХांрд╢рддрдпा рд╕рдоाрд╕ рдпा рдиिрдЧрдорди рд╢ैрд▓ी рд╣ै। рдХिрд╕ी рдмाрдд рдХो рд╕ूрдд्рд░ рд░ूрдк рдоें рдХрд╣ рд╡े рдЙрд╕े рдЙрджाрд╣рд░рдгों рдХे рдж्рд╡ाрд░ा рд╡िрд╕्рддाрд░ рджेрддे рд╣ैं рд╡िрд╕्рддाрд░ рдХे рд▓िрдП рд╡े рд╡्рдпाрдЦ्рдпाрдд्рдордХ рддрдеा рд╡िрд╡ेрдЪрдиाрдд्рдордХ рдФрд░ рдХрд╣ीं-рдХрд╣ीं рднाрд░рддेंрджु рдпुрдЧीрди рд╡्рдпाрд╕ рд╢ैрд▓ी рднी рдЕрдкрдиाрддे рджेрдЦे рдЬाрддे рд╣ैं। рд╕ंрдХ्рд╖ेрдк рдоें рд╢ुрдХ्рд▓рдЬी рдХी рд╢ैрд▓ी рдЕрдд्рдпрди्рдд рдЧंрднीрд░ рд╡ рднाрд╡ाрдиुрд░ूрдк рд╡िрд╡िрдз рд░ूрдк рдЧ्рд░рд╣рдг рдХрд░рдиे рд╡ाрд▓ी рд╣ै।
 

рд╕рди्рджрд░्рднः
1.  рдк्рд░рдЧрддिрд╢ीрд▓ рд╡рд╕ुрдзा- (рдЕрдк्рд░ैрд▓-рдЬूрди 2008), рдк्рд░рдзाрди рд╕рдо्рдкाрджрдХ- рдХрдорд▓ा рдк्рд░рд╕ाрдж, рдкृрд╖्рда-229, рдк्рд░рдХाрд╢- рдПрдо 31      рдиिрд░ाрд▓ा рдирдЧрд░, рджुрд╖्рдпंрдд рдоाрд░्рдЧ рднрджрднрджा рд░ोрдб, рднोрдкाрд▓-4620003।
2. рдк्рд░рдЧрддिрд╢ीрд▓ рд╡рд╕ुрдзा- (рдЕрдк्рд░ैрд▓-рдЬूрди 2008), рдк्рд░рдзाрди рд╕рдо्рдкाрджрдХ- рдХрдорд▓ा рдк्рд░рд╕ाрдж, рдкृрд╖्рда-226, рдк्рд░рдХाрд╢рдХ-рдПрдо 31   рдиिрд░ाрд▓ा рдирдЧрд░, рджुрд╖्рдпंрдд рдоाрд░्рдЧ рднрджрднрджा рд░ोрдб, рднोрдкाрд▓-4620003 ।
3. рдк्рд░рдЧрддिрд╢ीрд▓ рд╡рд╕ुрдзा-(рдЕрдк्рд░ैрд▓-рдЬूрди 2008), рдк्рд░рдзाрди рд╕рдо्рдкाрджрдХ- рдХрдорд▓ा рдк्рд░рд╕ाрдж, рдкृрд╖्рда-227, рдк्рд░рдХाрд╢рдХ-рдПрдо 31 рдиिрд░ाрд▓ा рдирдЧрд░, рджुрд╖्рдпंрдд рдоाрд░्рдЧ рднрджрднрджा рд░ोрдб, рднोрдкाрд▓-4620003 ।
4. рд╣िंрджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдФрд░ рд╕ंрд╡ेрджрдиा рдХा рд╡िрдХाрд╕- рд░ाрдорд╕्рд╡рд░ूрдк рдЪрддुрд░्рд╡ेрджी, рдкृрд╖्рда-154, рдк्рд░рдХाрд╢рдХ-рд▓ोрдХрднाрд░рддी рдк्рд░рдХाрд╢рди рджрд░рдмाрд░ी рдмिрд▓्рдбिंрдЧ, рдПрдо. рдЬी. рд░ोрдб рдЗрд▓ाрд╣ाрдмाрдж।
5. рдк्рд░рдЧрддिрд╢ीрд▓ рд╡рд╕ुрдзा- (рдЕрдк्рд░ैрд▓-рдЬूрди 2008), рдк्рд░рдзाрди рд╕рдо्рдкाрджрдХ- рдХрдорд▓ा рдк्рд░рд╕ाрдж рдкृрд╖्рда-230, рдк्рд░рдХाрд╢рдХ-рдПрдо 31 рдиिрд░ाрд▓ा рдирдЧрд░, рджुрд╖्рдпंрдд рдоाрд░्рдЧ рднрджрднрджा рд░ोрдб, рднोрдкाрд▓-4620003।
6. рдк्рд░рдЧрддिрд╢ीрд▓ рд╡рд╕ुрдзा- (рдЕрдк्рд░ैрд▓-рдЬूрди 2008), рдк्рд░рдзाрди рд╕рдо्рдкाрджрдХ- рдХрдорд▓ा рдк्рд░рд╕ाрдж, рдкृрд╖्рда-231, рдк्рд░рдХाрд╢рдХ-рдПрдо 31 рдиिрд░ाрд▓ा рдирдЧрд░,рджुрд╖्рдпंрдд рдоाрд░्рдЧ рднрджрднрджा рд░ोрдб, рднोрдкाрд▓-4620003।
7. рд╣िंрджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдФрд░ рд╕ंрд╡ेрджрдиा рдХा рд╡िрдХाрд╕- рд░ाрдорд╕्рд╡рд░ूрдк рдЪрддुрд░्рд╡ेрджी, рдкृрд╖्рда-104, рдк्рд░рдХाрд╢рдХ-рд▓ोрдХрднाрд░рддी рдк्рд░рдХाрд╢рди рджрд░рдмाрд░ी рдмिрд▓्рдбिंрдЧ, рдПрдо. рдЬी. рд░ोрдб рдЗрд▓ाрд╣ाрдмाрдж।
8. рдк्рд░рдЧрддिрд╢ीрд▓ рд╡рд╕ुрдзा- (рдЕрдк्рд░ैрд▓-рдЬूрди 2008), рдк्рд░рдзाрди рд╕рдо्рдкाрджрдХ- рдХрдорд▓ा рдк्рд░рд╕ाрдж, рдкृрд╖्рда-236, рдк्рд░рдХाрд╢рдХ-рдПрдо 31 рдиिрд░ाрд▓ा рдирдЧрд░, рджुрд╖्рдпंрдд рдоाрд░्рдЧ рднрджрднрджा рд░ोрдб, рднोрдкाрд▓-4620003।
9. рдк्рд░рдЧрддिрд╢ीрд▓ рд╡рд╕ुрдзा- (рдЕрдк्рд░ैрд▓-рдЬूрди 2008), рдк्рд░рдзाрди рд╕рдо्рдкाрджрдХ- рдХрдорд▓ा рдк्рд░рд╕ाрдж, рдкृрд╖्рда-238-239, рдк्рд░рдХाрд╢рдХ-рдПрдо    31 рдиिрд░ाрд▓ा рдирдЧрд░, рджुрд╖्рдпंрдд рдоाрд░्рдЧ рднрджрднрджा рд░ोрдб, рднोрдкाрд▓-4620003।
10. рд╣िंрджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдФрд░ рд╕ंрд╡ेрджрдиा рдХा рд╡िрдХाрд╕- рд░ाрдорд╕्рд╡рд░ूрдк рдЪрддुрд░्рд╡ेрджी, рдкृрд╖्рда-219, рдк्рд░рдХाрд╢рдХ-рд▓ोрдХрднाрд░рддी рдк्рд░рдХाрд╢рди     рджрд░рдмाрд░ी рдмिрд▓्рдбिंрдЧ, рдПрдо. рдЬी. рд░ोрдб рдЗрд▓ाрд╣ाрдмाрдж।
11. рдк्рд░рдЧрддिрд╢ीрд▓ рд╡рд╕ुрдзा- (рдЕрдк्рд░ैрд▓-рдЬूрди 2008), рдк्рд░рдзाрди рд╕рдо्рдкाрджрдХ- рдХрдорд▓ा рдк्рд░рд╕ाрдж, рдкृрд╖्рда-239-240, рдк्рд░рдХाрд╢рдХ-рдПрдо 31 рдиिрд░ाрд▓ा рдирдЧрд░, рджुрд╖्рдпंрдд рдоाрд░्рдЧ рднрджрднрджा рд░ोрдб, рднोрдкाрд▓-4620003।
12. рд╕ाрд╣िрдд्рдпрдХोрд╢।
13. рд╣िंрджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдФрд░ рд╕ंрд╡ेрджрдиा рдХा рд╡िрдХाрд╕- рд░ाрдорд╕्рд╡рд░ूрдк рдЪрддुрд░्рд╡ेрджी, рдкृрд╖्рда-105, рдк्рд░рдХाрд╢рдХ-рд▓ोрдХрднाрд░рддी рдк्рд░рдХाрд╢рди рджрд░рдмाрд░ी рдмिрд▓्рдбिंрдЧ, рдПрдо. рдЬी. рд░ोрдб рдЗрд▓ाрд╣ाрдмाрдж।
14. рдЪिрди्рддाрдордгि- рдЖрдЪाрд░्рдп рд░ाрдордЪрди्рдж्рд░ рд╢ुрдХ्рд▓, ‘рдиिрд╡ेрджрди’ рд╕े, рдк्рд░рдХाрд╢рдХ-рдЗрдг्рдбिрдпрди рдк्рд░ेрд╕ рдк्рд░ाрдЗрд╡ेрдЯ рд▓िрдоिрдЯेрдб, рдЗрд▓ाрд╣ाрдмाрдж।

No comments :

Post a Comment

We welcome your comments related to the article and the topic being discussed. We expect the comments to be courteous, and respectful of the author and other commenters. Setu reserves the right to moderate, remove or reject comments that contain foul language, insult, hatred, personal information or indicate bad intention. The views expressed in comments reflect those of the commenter, not the official views of the Setu editorial board. рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рд░рдЪрдиा рд╕े рд╕рдо्рдмंрдзिрдд рд╢ाрд▓ीрди рд╕рдо्рд╡ाрдж рдХा рд╕्рд╡ाрдЧрдд рд╣ै।