рдпाрджों рдХे рдЭрд░ोрдЦे рд╕े: рд╕्рд╡ाрддंрдд्рд░्рдпोрдд्рддрд░ рднाрд░рдд рдХा рдПрдХ рд╡िрд╢िрд╖्рдЯ рд╕ृрдЬрдирд╢ीрд▓ рдХाрд▓-рдЦंрдб

рдЪंрдж्рд░ рдоोрд╣рди рднрдг्рдбाрд░ी
рдЪंрдж्рд░ рдоोрд╣рди рднрдг्рдбाрд░ी

рдХिрд╕ी рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ рдХे рд╡िрдХाрд╕ рдХी рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा рдХा рд╡िрд╢्рд▓ेрд╖рдг рдмрд╣ुрдЖрдпाрдоी рдПрд╡ं рдмрд╣ु-рд╕्рддрд░ीрдп рд╣ोрддा рд╣ै рдФрд░ рдЙрд╕рдХी рдЬрдЯिрд▓рддा рдХा рдЖрдХрд▓рди рдЕрдХ्рд╕рд░ рдоुрд╢्рдХिрд▓ рд╣ोрддा рд╣ै рдкрд░ рдЕрд╕ंрднрд╡ рдирд╣ीं। ‘рдпрдеाрд░्рде рдХрднी рдЕрд░्рдердкूрд░्рдг рдирд╣ीं рд╣ोрддा рдЬрдмрдХि рдПрдХ рдХрдеा, рдиिрдмंрдз рдпा рдиाрдЯрдХ рдЕрд░्рдердкूрд░्рдг рд╣ुрдЖ рдХрд░рддे рд╣ैं’; рдПрд▓्рдбрд╕ рд╣рдХ्рд╕рд▓े рдХा рдпрд╣ рд╕ाрд░рдЧрд░्рднिрдд рдХрдерди рдФрд░ рднी рд╕ाрд░्рдердХ рд╣ो рдЬाрддा рд╣ै рдЕрдЧрд░ рдХрдеिрдд рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ рднाрд░рдд рдЬैрд╕ा рд╡िрд╢ाрд▓ рд╣ो, рдПрдХ рд╕ौ рдкрдЪीрд╕ рдХрд░ोреЬ рдХी рдЖрдмाрджी рдХो рд▓ोрдХрддांрдд्рд░िрдХ рдкрддрд╡ाрд░ рд╕े рдЦेрддा рд╣ुрдЖ। рдРрд╕े рдоें рд▓ेрдЦрдиी рдХा рд╕рд╣ाрд░ा рд▓ेрдиा рд╣ोрддा рд╣ै рдпрдеाрд░्рде рдХे рдмीрд╣реЬ рдоें рдХुрдЫ рд╕ाрд░्рдердХ рддрд▓ाрд╢рдиे рдХे рд▓िрдпे। рдпрдеाрд░्рде рдХी рд╣рд░ рдмाрдд рдоें рдЗрддрдиे рд╕ाрд░े рдЕрдиुрднрд╡ рдЧрдб्рдбрдордб्рдб рд╣ो рдЬाрддे рд╣ैं рдХि рдЕрд░्рде рдиिрдХाрд▓рдиे рдХे рд▓िрдпे рдмрд╣ुрдд рд╕ी рдорд╣рдд्рд╡ рдХी рдмाрддों рдХो рдиेрдкрде्рдп рдоें рдзрдХेрд▓рдиा рд╣ोрддा рд╣ै рдХेрд╡рд▓ ‘рдХाрдо рдХी рдмाрдд’ рдХो рд╕ाрдордиे рд░рдЦрддे рд╣ुрдП, рдФрд░ ‘рдХाрдо рдХी рдмाрдд’ рд▓ेрдЦрдХ рддрдп рдХрд░рддा рд╣ै рдХि рд╡рд╣ рдХौрди рд╕ी рдмाрдд рдкрд░ рдлोрдХрд╕ рдХрд░рдиा рдЪाрд╣рддा рд╣ै। рд╢ाрдпрдж рдЗрд╕ीрд▓िрдпे рдиिрдмंрдз рдпा рдХрдеा рдЕрд░्рдердкूрд░्рдг рд╣ोрддे рд╣ैं рдХ्рдпोंрдХि рд▓ेрдЦрдХ рдиे рдЙрд╕ рдЦोрдЬ рдХो рдЕрдкрдиी рд░рдЪрдиा рдХा рдЖрдзाрд░ рдмрдиाрдпा рд╣ै। рдЬो рдмाрддें рдиेрдкрде्рдп рдоें рдзрдХेрд▓ рджी рдЬाрддी рд╣ैं рд╡े рдХिрд╕ी рдФрд░ рд╕рдордп рдкрд░ рдлोрдХрд╕ рдоें рдЖ рд╕рдХрддी рд╣ैं рдмाрдХी рд╕рдм рдХो рдиेрдкрде्рдп рдоें рдзрдХेрд▓рдХрд░। рдЗрд╕ рд▓ेрдЦ рдоें ‘рдХाрдо рдХी рдмाрдд’ рдЙрд╕ рд╕ृрдЬрдирд╢ीрд▓ рдоाрд╣ौрд▓ рдХी рдПрдХ рдЦाрд╕ рдЭрд▓рдХ рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдХрд░рдиा рд╣ै рдЬिрд╕рдоें рдЖрдЬाрджी рдХे рдмाрдж рдХे рджрд╢рдХों рдоें рдирд╡-рдЙрдж्рднाрд╕िрдд рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ рдХी рдЫрд╡ि рдЙрднрд░рддी рд╣ै рдЕрдкрдиी рд╕ाрд░ी рдЦूрдмिрдпों рдПрд╡ं рдЦाрдоिрдпों рдХे рд╕ाрде।

- 1 -
рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдХी рдХрд░рд╡рдЯ

рдХिрд╕ी рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ рдХे рдЬीрд╡рди рдоे рдХुрдЫ рдХाрд▓рдЦंрдб рдЕрдкрдиी рд╕рдШрди рд╕ृрдЬрдирд╢ीрд▓рддा рдХे рдХाрд░рдг рдПрдХ рд╢ृंрдЦрд▓ा рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा рдХे рдиिрд░्рдоाрдг рдоे рд╕рд╣ाрдпрдХ рд╣ोрддे рд╣ैं рдФрд░ рднाрд╡ी рджिрд╢ाрдмोрдз рдХो рдк्рд░рднाрд╡िрдд рдХрд░рдиे рдоें рд╕рдлрд▓ рд╣ो рдЬाрддे рд╣ैं। рдХрднी рдРрд╕ा рднी рд╣ोрддा рд╣ै рдХि рдЕрдкрдиी рдЕрдХ्рд╖рдорддाрдУं рдХे рдХाрд░рдг рдПрдХ рдЕрдЪ्рдЫा рдЖрд░рдо्рдн рдХे рдмाрд╡рдЬूрдж рд╣рдо рдкрд░िрд╕्рдеिрддि рдХा рднрд░рдкूрд░ рд▓ाрдн рдЙрдаाрдиे рдоें рдЕрд╕рдорд░्рде рд╣ो рдЬाрддे рд╣ैं। рдЫोрдЯा рд╕ा рдЕंрддрд░ рджीрд░्рдШрдХाрд▓ рдоें рд╕рдлрд▓рддा рдпा рдЕрд╕рдлрд▓рддा рдХे рдоाрдирджंрдб рдиिрд░्рдзाрд░िрдд рдХрд░ рджेрддा рд╣ै। рдк्рд░рд╕्рддुрдд рд▓ेрдЦ рдРрд╕े рд╣ी рдПрдХ рдХाрд▓рдЦंрдб рдХी рдЭрд▓рдХ рджेрддा рд╣ै рдФрд░ рдпрд╣ рдЬाрдирдиे рдХा рдк्рд░рдпाрд╕ рднी рдХрд░рддा рд╣ै рдХि рд╣рдо рдПрдХ рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ рдХे рд░ूрдк рдоे рд╕рдлрд▓рддा рдХे рдХिрд╕ рдкाрдпрджाрди рдкрд░ рд╣ैं। рд▓ेрдЦ рдоें рдХрд╣ीं-рдХрд╣ीं рд╡्рдпрдХ्рддिрдЧрдд рдЕрдиुрднрд╡ों рдХा рдЙрд▓्рд▓ेрдЦ рдХेрд╡рд▓ рдЙрд╕ рдоाрд╣ौрд▓ рдХी рд╡िрд╢िрд╖्рдЯрддा рдХो рдЙрдЬाрдЧрд░ рдХрд░рдиे рднрд░ рдХे рд▓िрдпे рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै рдЕрди्рдпрдеा рдпрд╣ рдЕрдиुрднрд╡ рдЙрд╕ рдкрд░िрд╡ेрд╢ рдоें рдХिрд╕ी рднी рд╡िрдЪाрд░рд╢ीрд▓ рдпुрд╡ा рдХी рд╕्рд╡рдк्рдиिрд▓ рдЖँрдЦों рд╕े рджेрдЦा рдЬा рд╕рдХрддा рдеा।

 рдЖрдЬाрджी рдоिрд▓ी рдФрд░ рдПрдХ рд▓рдо्рдмा рджु:рдЦрдж рдЕंрдзाрдпुрдЧ рдкीрдЫे рдЫोреЬ рдПрдХ рдирд╡ рдк्рд░рднाрдд рд╣рдоाрд░े рд╕ाрдордиे рдеा। рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдиे рдХрд░рд╡рдЯ рд▓ी рдФрд░ рд╣рдоें рд╡рд╣ рд╕рдм рдирд╕ीрдм рд╣ुрдЖ рдЬिрд╕рдХे рд▓िрдпे рдЕрдирдЧिрдирдд рд▓ोрдЧों рдиे рд╢рд╣ाрджрдд рджी। рдпोрдЧрджाрди рдЙрдирдХा рднी рдеा рдЬिрди्рд╣ोंрдиे рд╡ैрдЪाрд░िрдХ рд╕्рддрд░ рдкрд░ рд╕ंрдШрд░्рд╖ рдЬाрд░ी рд░рдЦ рдорд╢ाрд▓ рдХो рдмुрдЭрдиे рдирд╣ीं рджिрдпा। рджूрд╕рд░े рд╡िрд╢्рд╡ рдпुрдж्рдз рдХे рдмाрдж рдХुрдЫ рд╡िрд╢ेрд╖ рдкрд░िрд╕्рдеिрддिрдпों рдХी рд╡рдЬрд╣ рд╕े рдФрд░ рдХुрдЫ рдЖрдЬाрджी рдХी рд▓рдбाрдИ рдХे рдиिрд░рди्рддрд░ рджрдмाрд╡ рд╕े рд╢ांрддिрдкूрд░्рдг рддрд░ीрдХे рд╕े рд╕рдд्рддा рд╣рд╕्рддाрди्рддрд░рдг рд╕ंрднрд╡ рд╣ो рд╕рдХा рдЕрди्рдпрдеा рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬ рдЗрддрдиी рдЖрд╕ाрдиी рд╕े рд╕ोрдиे рдХी рдЪिреЬिрдпा рдХो рд╣ाрде рд╕े рдЬाрдиे рдирд╣ीं рджेрддे। рдЕрдоेрд░िрдХी рдЗрддिрд╣ाрд╕рдХाрд░ рд╡िрд▓ рдб्рдпूрд░ेрди्рдЯ [1] рдиे рдЗрд╕рдХी рд╡िрд╕्рддाрд░ рд╕े рдЪрд░्рдЪा рдХी рд╣ै рдЙрди्рд╣ीं рдХे рд╢рдм्рджों рдоें “рдм्рд░िрдЯिрд╢ рд╣ुрдХूрдордд рдиे рднाрд░рдд рдХा рдЕंрдзाрдзुрди्рдз рд╢ोрд╖рдг рдХрд░ рдЙрд╕े рд▓рдЧрднрдЧ рдорд░рдгाрд╕рди्рди рдХрд░ рджिрдпा рдеा.” рдЕрди्рдп рд▓ेрдЦрдХों рдиे рднी рдЗрд╕ рд╡िрд╖рдп рдкрд░ рд╡िрд╕्рддाрд░ рд╕े рдЪрд░्рдЪा рдХी рд╣ै [2]।

рдЕрдкрдиे рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдкрд░ рдирдЬрд░ рдбाрд▓ें рддो рдмрд╣ुрдд рдХुрдЫ рд╕ीрдЦрдиे рдХो рдоिрд▓рддा рд╣ै। рдпे рджूрд╕рд░ी рдмाрдд рд╣ै рдХि рд╣рдо рдЦुрдж рдХो рд╡िрд╢्рд╡рдЧुрд░ु рдоाрди рдмैрдаे рд░рд╣ें рдпрд╣ рд╕ोрдЪрдХрд░ рдХि рдЧुрд░ु рддो рд╕िрдЦाрддा рд╣ै рд╕ीрдЦрддा рдирд╣ीं। рдЕрдм рдРрд╕ी рд╕ोрдЪ рдХे рд▓िрдпे рдХोрдИ рдХ्рдпा рдХрд░ рд╕рдХрддा рд╣ै। рдРрд╕ी рдк्рд░рд╡ृрдд्рддिрдпां рд╣рдоें рдЕрдХ्рд╕рд░ рдкीрдЫे рдзрдХेрд▓рддी рд░рд╣ी рд╣ैं рдФрд░ рдЖрдЬ рднी рдердоी рдирд╣ीं рд╣ैं। рдХुрдЫ рддो рдЦाрд╕ рд╣ै рд╣рдо рд▓ोрдЧों рдоें рдЬो рдЖрд╕ाрдиी рд╕े рдмрд╣рдХ рдЬाрддे рд╣ैं рдпा рдмрд╣рдХा рд▓िрдпे рдЬाрддे рд╣ैं। рдХिрд╕ी рд╕्рд╡рдк्рдиिрд▓ рдЖрджрд░्рд╢ рдЬीрд╡рди рдХी рдкрд░िрдХрд▓्рдкрдиा рдоें рд╡рд╣ рд╕рдм рдХрд░ рдмैрдарддे рд╣ैं рдЬो рдЕंрдзрдХाрд░ рд╕े рдк्рд░рдХाрд╢ рдХी рдУрд░ рдирд╣ीं рдЕрдкिрддु рд╡िрдкрд░ीрдд рджिрд╢ा рдоें рд▓े рдЬाрддा рд╣ै। рдХ्рдпों рдРрд╕ा рд╣ोрддा рд╣ै рдХि рд╣рдо рддाрд░्рдХिрдХ рдЪिрди्рддрди рд╕े рдк्рд░ाрдк्рдд рдиिрд╖्рдХрд░्рд╖ों рдХो рдЬीрд╡рди рдоें рдЙрдЪिрдд рд╕्рдеाрди рдирд╣ीं рджे рдкाрддे? рд╡ैрд╕े рдпрд╣ рднी рд╕рдЪ рд╣ै рдХि рдЬीрд╡рди рдоें рдмрд╣ुрдд рдХुрдЫ рдРрд╕ा рднी рд╣ै рдЬो рддाрд░्рдХिрдХрддा рдХे рджाрдпрд░े рдоें рдирд╣ीं рдЖрддा рдкрд░ рдЙрд╕рдХो рдкूрд░ी рддрд░рд╣ рдирдЬрд░рдЕंрджाрдЬ рдХрд░рдиा рдпा рдлिрд░ рддрд░्рдХ рдХो рдХुрддрд░्рдХ рдоें рд░ूрдкांрддрд░िрдд рдХрд░ рд╕्рд╡рдпं рдХो рдиिрд░рди्рддрд░ рдн्рд░рдоिрдд рдХрд░рддे рдЬाрдиा рджीрд░्рдШ рдХाрд▓ рдоें рд╣рдоें рджिрд╢ाрдмोрдз рд╕े рднрдЯрдХा рд╕рдХрддा рд╣ै। рд╕рдЪ рддो рдпрд╣ рд╣ै рдХि рдРрд╕ा ‘рд╣ो рд╕рдХрддा рд╣ै’ рдХे рдмрдЬाрдп рдХрд╣рдиा рд╣ोрдЧा ‘рдЕрдХ्рд╕рд░ рд╣ुрдЖ рднी рд╣ै’ рдФрд░ рдЖрдЬ рднी рд╣ो рд░рд╣ा рд╣ै।

рдк्рд░рд╢्рди, рдк्рд░рд╢्рди рдФрд░ рдк्рд░рд╢्рди – рдЙрдд्рддрд░ рдвूंрдврдиे рдХा рд╕ाрд░्рдердХ рдк्рд░рдпाрд╕ рднी рдирд╣ीं, рдкрд░ рдорди рдмेрдЪैрди рд╣ै рдХि рдХुрдЫ рд╕ाрд░्рдердХ рд╕ाрдордиे рдЖрдпे рдФрд░ рд╣рдоाрд░े рдХрд▓्рдкिрдд рдЖрджрд░्рд╢ рдФрд░ рдпрдеाрд░्рде рдХे рдмीрдЪ рдлाрд╕рд▓ा рдХुрдЫ рдХрдо рд╣ो рд╕рдХे।

рдмेрдЪैрди рдЪीрд▓
рдЙрд╕ рдЬैрд╕ा рдоैं рдкрд░्рдпрдЯрдирд╢ीрд▓
рдк्рдпाрд╕ा рдк्рдпाрд╕ा
рджेрдЦрддा рд░рд╣ूँрдЧा рдПрдХ рджрдордХрддी рд╣ुрдИ рдЭीрд▓
рдпा рдкाрдиी рдХा рдХोрд░ा рдЭाँрд╕ा
(рдоुрдХ्рддिрдмोрдз)

рдХрд╡िрддा рдоें рдЬिрд╕ рдЭाँрд╕े рдХी рдмाрдд рдХी рдЧрдИ рд╣ै рд╡рд╣ рдХрднी рджृрд╖्рдЯि рдн्рд░рдо рд╣ो рд╕рдХрддा рд╣ै рдкрд░ рдЙрд╕рдХे рдЗрддрд░ рднी рдЭाँрд╕े рдХे рдХрдИ рд░ूрдк рд╣ैं। рдЭाँрд╕ा рджेрдиे рдХी рдмाрдд рдХрд░ें рдЗрд╕ рдХрд▓ा рдоें рд╣рдо рдоाрд╣िрд░ рд╣ैं рдЦाрд╕ рдХрд░ рдЦुрдж рдХो рдЭाँрд╕ा рджेрдиे рдоें। рдХोрдИ рдоाрдиे рдпा рди рдоाрдиे рд╣рдордиे рдЦुрдж рдХो рд╡िрд╢्рд╡рдЧुрд░ु рдХी рдЙрдкाрдзि рджे рдбाрд▓ी। рд╡ैрд╕े рдЧुрд░ु рд╢рдм्рдж рдХी рдЬैрд╕ी рдзрдЬ्рдЬिрдпाँ рд╣рдо рдЙреЬाрддे рд░рд╣े рд╣ैं рд╡рд╣ рдмेрдоिрд╕ाрд▓ рд╣ै। рди рднूрддो рди рднрд╡िрд╖्рдпрддि। рдЧुрд░ुрдУं рдХे рдЕрдирдЧिрдирдд рд░ूрдкाрди्рддрд░рдг рдФрд░ рдЖрдпाрдо рдЗрд╕ рдзрд░рддी рдкрд░ рдЙрдЬाрдЧрд░ рд╣ोрддे рд░рд╣рддे рд╣ैं। рдФрд░ рд╡े рднी рддाрд░ीрдлे рдХाрдмिрд▓ рд╣ैं рдЬो рдЗрд╕ рдоाрд╣ौрд▓ рдХो рд╣рд╡ा рджेрддे рд╣ैं рдпाрдиी рдЬिрдирдХे рджрдо рдкрд░ рдФрд░ рдЬिрдирдХे рд╣िрддाрд░्рде рдпрд╣ рд╕рдм рд╣ोрддा рд╣ै।

рдПрдХ рд╢ाрдирджाрд░ рдЖрд░рдо्рдн
рдкрд░ рд╢ाрдпрдж рд╕рджा рд╕े рдРрд╕ा рдирд╣ीं рдеा рдФрд░ рд╡ैрдЪाрд░िрдХ рд╕्рддрд░ рдкрд░ рд╣рдоाрд░ी рд╢ुрд░ुрдЖрдд рд╕्рд╡рд╕्рде рдПрд╡ं рд╕рд╣рдЬ рдеी। рд╣рдоाрд░े рд╕рдмрд╕े рдк्рд░ाрдЪीрди рдЧ्рд░ंрде рдЛрдЧ्рд╡ेрдж рдХा рдЪрд░्рдЪिрдд рдиाрд╕рджीрдп рд╕ूрдд्рд░ рд╕ृрд╖्рдЯि рдХे рд╡िрд╖рдп рдоें рдЕрдиुрдоाрдирдд: рдХुрдЫ рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рд╡рд░्рдгрди рдХрд░рддा рд╣ै: (рдкूрд░्рдг рд╢рдм्рджाрд░्рде рдирд╣ीं)

рдЗрд╕ рдЬрдЧрдд рдХी рдЙрдд्рдкрдд्рддि рд╕े рдкрд╣рд▓े рди рд╣ी рдХिрд╕ी рдХा рдЕрд╕्рддिрдд्рд╡ рдеा рдФрд░ рди рд╣ी рдЕрдирд╕्рддिрдд्рд╡,
рдЗрд╕ рдЬрдЧрдд рдХा рдЙрдж्рдЧрдо рд╢ूрди्рдп рд╕े рд╣ुрдЖ।
рд╕ृрд╖्рдЯि рд░рдЪрдиा рдХा рд╕्рд░ोрдд рдХ्рдпा рд╣ै?
рдХौрди рд╣ै рдЗрд╕рдХा рдХрд░्рддा-рдзрд░्рддा?
рд╕ृрд╖्рдЯि рд╕ंрдЪाрд▓рдХ, рдЕрд╡рд▓ोрдХрди рдХрд░्рддा,
рдКрдкрд░ рдХрд╣ीं рд╕्рд╡рд░्рдЧ рдоें рдмैрдаा।
рд╣े рд╡िрдж्рд╡ाрдиो, рдЙрд╕рдХो рдЬाрдиो
рддुрдо рдирд╣ीं рдЬाрди рд╕рдХрддे рддो рдХौрди рдЬाрди рд╕рдХрддा рд╣ै। 

рдпрд╣ рд╕ूрдд्рд░ рдПрдХ рдоिрд╕ाрд▓ рд╣ै рд╕्рд╡рд╕्рде рдПрд╡ं рд╕्рд╡рддंрдд्рд░ рдЪिрди्рддрди рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा рдХी। рдзाрд░्рдоिрдХ рд╡िрд╢्рд╡ाрд╕ рдФрд░ рдкौрд░ाрдгिрдХ рдХрдеा рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХे рдЙрд╕ рдпुрдЧ рдоें рдЗрд╕ рддрд░рд╣ рдХी рдмाрдд рджрд░्рд╢ाрддी рд╣ै рдХि рддрдм рдХिрд╕ी рдк्рд░рдХाрд░ рдХा рдЕрдиाрд╡рд╢्рдпрдХ рдЖрдЧ्рд░рд╣ рдирд╣ीं рдеा рдЕрдкрдиी рдмाрдд рдФрд░ों рдкрд░ рдеोрдкрдиे рдХा। рд▓ेрдХिрди рд╕рд╡ाрд▓ рдпрд╣ рдЙрдарддा рд╣ै рдХि рдХ्рдпा рдХिрд╕ी рдХाрд▓ рд╡िрд╢ेрд╖ рдХी рдпрд╣ рд╕ोрдЪ рдЙрд╕ рдкूрд░े рд╕рдоाрдЬ рдХा рдк्рд░рддिрдиिрдзिрдд्рд╡ рдХрд░рддी рдеी рдпा рдирд╣ीं? рдФрд░ рдХिрд╕ी рд╡िрд╢ेрд╖ рдХाрд▓ рдЦंрдб рдоें рдХрд░рддी рднी рд╣ो рддрдм рд╡рд╣ рд╕рдордп рдХे рд╕ाрде рдмрджрд▓ рднी рд╕рдХрддी рдеी рдФрд░ рдРрд╕ा рд╣ुрдЖ рднी। рдмрд╣рд░рд╣ाрд▓ рд╕рд╡ाрд▓ рдпे рд╣ै рдХि рдРрд╕ा рдХ्рдпोंрдХрд░ рд╣ुрдЖ рдХि рдЖрд░рдо्рдн рдЕрдЪ्рдЫा рд╣ोрдиे рдХे рдмाрд╡рдЬूрдж рдмाрдд рдирд╣ीं рдмрдиी। рдХुрдЫ рд╡ैрд╕े рд╣ी рдЬैрд╕े рдХ्рд░िрдХेрдЯ рдоें рдХрдИ рдмाрд░ рдЖрд░рдо्рднिрдХ рдмрд▓्рд▓ेрдмाрдЬ рд╢рддрдХीрдп рдкाрд░ी рдЦेрд▓рддे рд╣ैं рдФрд░ рдордз्рдп рдХ्рд░рдо рд▓реЬрдЦреЬा рдЬाрддा рд╣ै। рдХुрдЫ рдЗрд╕ी рддрд░рд╣ рдХी рдмाрдд рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рд╡िрдХाрд╕ рдпाрдд्рд░ा рдоें рд╣ोрдиा рд╕ंрднрд╡ рд╣ै рдФрд░ рд╣рдоाрд░े рд╕ंрджрд░्рдн рдоें рдХрдИ рдмाрд░ рд╣ुрдЖ рднी рд╣ै।

рдЖрдЬाрджी рдФрд░ рдЙрд╕рдХे рдмाрдж
рдЖрдЬाрджी рдХे рдирд╡ рдк्рд░рднाрдд рдоें рдирдпा рдЙрдд्рд╕ाрд╣ рдорди рдоें рд▓िрдпे рд╣рдо рдПрдХ рдирдпे рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ рдХे рдиिрд░्рдоाрдг рдХी рдкрд░िрдХрд▓्рдкрдиा рд▓ेрдХрд░ рдмрдвे। рд░ाрд╕्рддा рдЖрд╕ाрди рдирд╣ीं рдеा рдФрд░ рдЖрдзुрдиिрдХ рдпुрдЧ рдХी рдЪुрдиौрддिрдпों рдХे рд╕ाрде рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ рдиिрд░्рдоाрдг рдХी рдЬрдЯिрд▓ рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा рдпрд╣ाँ рдХे рд╕ाрдоाрдЬिрдХ-рдЖрд░्рдеिрдХ-рд░ाрдЬрдиैрддिрдХ рддाрдиे-рдмाрдиे рдХे рд╕ाрде рд╕ाрдордЮ्рдЬрд╕्рдп рд░рдЦрдиे рдХे рдк्рд░рдпाрд╕ рдоें рд▓реЬрдЦреЬाрдХрд░ рдШिрд╕рдЯрддी рдЪрд▓рддी рд░рд╣ी। рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ рдиिрд░्рдоाрдг рдХे рдЗрд╕ рдХाрд░्рдп рдоें рд▓ोрдХрддंрдд्рд░ рдХा рдк्рд░рдпोрдЧ рднी рдоाрдпрдиे рд░рдЦрддा рдеा рдФрд░ рдЕрдкрдиी рд╕ाрд░ी рдЦाрдоिрдпों рдХे рдмाрд╡рдЬूрдж рдЙрд╕рдиे рдкूрд░ी рддрд░рд╣ рдиिрд░ाрд╢ рдирд╣ीं рдХिрдпा। рд▓ोрдХрддंрдд्рд░ рдХे рд╣рдоाрд░े рдк्рд░рдпोрдЧ рдмрд╣ुрдд рдХुрдЫ рджूрд╕рд░े рджेрд╢ों рдХे рдЕрдиुрднрд╡ों рд╕े рдк्рд░рднाрд╡िрдд рдеे рдЬिрдирдоें рдЕрдоेрд░िрдХा рдХा рд╡िрд╢ेрд╖ рд╕्рдеाрди рдеा। рдЬрдм рдЕрдоेрд░िрдХी рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ рдХे рдиिрд░्рдоाрдг рдоें рд▓ोрдХрддंрдд्рд░ рдХो рд╕्рд╡ीрдХृрддि рдоिрд▓ी рддрдм рд╡рд╣ाँ рдХे рд╡िрдЪाрд░рдХों рдиे рдпрд╣ рд╕ाрдл рддौрд░ рдкрд░ рд╕्рд╡ीрдХाрд░ рдХिрдпा рдХि рд▓ोрдХрддांрдд्рд░िрдХ рдкрдж्рдзрддि рдЦाрдоिрдпों рд╕े рднрд░ी рд╣ै рдФрд░ рдЙрд╕рдХे рджुрд░ुрдкрдпोрдЧ рдХी рд╕ंрднाрд╡рдиा рдкрдЧ-рдкрдЧ рдкрд░ рдмрдиी рд░рд╣ेрдЧी рдкрд░ рд╕ाрде рд╣ी рдпрд╣ рднी рд╕рдЪ рд╣ै рдХि рдлिрд▓рд╣ाрд▓ рдЙрдирдХे рд╕ाрдордиे рдЗрд╕рд╕े рдмेрд╣рддрд░ рдХोрдИ рд╡िрдХрд▓्рдк рдирд╣ीं рдеा। рд╣ाँ рджुрд░ुрдкрдпोрдЧ рдХी рд╕ंрднाрд╡рдиा рдкрд░ рдХुрдЫ рдЕंрдХुрд╢ рд▓рдЧाрдиे рдХी рдЬрд░ूрд░рдд рдкрд░ рд╡िрдЪाрд░ рдХिрдпा рдЧрдпा। рдпрд╣ рдПрдХ рд╕рдордЭрджाрд░ी рдХा рдХрджрдо рдеा рдФрд░ рдЙрд╕рдХा рд▓ाрдн рдзीрд░े-рдзीрд░े рдЙрдЬाрдЧрд░ рд╣ोрддा рдЧрдпा। рд╢ाрд╕рди рддंрдд्рд░ рдХे рддीрди рд╕्рддрдо्рдн – рди्рдпाрдпрдкाрд▓िрдХा, рдХाрд░्рдпрдкाрд▓िрдХा рдФрд░ рд╡िрдзाрди рдоंрдбрд▓ -- рдПрдХ рдиाрдЬुрдХ рд╕ंрддुрд▓рди рдоें рд░рдЦрддे рд╣ुрдП рд▓ोрдХрддंрдд्рд░ рдХी рдЦाрдоिрдпों рдХा рдк्рд░рднाрд╡ рдиिрдпंрдд्рд░िрдд рдХрд░рдиे рдХा рдк्рд░рдпाрд╕ рд╣ुрдЖ рдФрд░ рдХिрд╕ी рд╕ीрдоा рддрдХ рд╕рдлрд▓ рднी рд░рд╣ा। рдпрд╣ рдПрдХ рдЕрднिрдирд╡ рдк्рд░рдпोрдЧ рдеा рдФрд░ рдЗрд╕рдоें рд╕ोрдЪ рд╡िрдЪाрд░ рдХрд░ рдиिрдХाрдп рдФрд░ рд╡्рдпрдХ्рддि рдХी рдХрдоिрдпों рдХो рдЬрдЧрд╣ рджेрдиे рдХा рдк्рд░ाрд╡рдзाрди рднी рдеा। рд╕рдмрд╕े рдЦाрд╕ рдмाрдд рдпрд╣ рдеी рдХि рд╕ंрд╡िрдзाрди рдиिрд░्рдоाрддाрдУं рдХो рдиिрдХाрдп рдХी рдХрдоिрдпों рдФрд░ рдЦूрдмिрдпों рдХी рдкूрд░ी рдЬाрдирдХाрд░ी [3] рдеी। рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдЕрднिрдпांрдд्рд░िрдХी рдХी рджृрд╖्рдЯि рд╕े рдпрд╣ рдПрдХ рд╕्рд╡рд╕्рде рд╡िрдЪाрд░рд╢ीрд▓ рдФрд░ рддрд░्рдХрд╕ंрдЧрдд рдк्рд░рдпोрдЧ рдеा। рд╕рдЪ рджेрдЦें рддो рдЬीрд╡рди рд╡ рдЙрд╕ рд╕े рдЬुреЬी рдмाрддें рдХुрдЫ рдЗрд╕ी рддрд░рд╣ рд╣ुрдЖ рдХрд░рддी рд╣ैं рд╕िрд░्рдл рд╢्рдпाрдо рдФрд░ рд╢्рд╡ेрдд рдирд╣ीं рдЕрдкिрддु рд╕ाрд░े рд░ंрдЧ рдоौрдЬूрдж рд╣ोрддे рд╣ैं рд╡े рд░ंрдЧ рднी рдЬिрдирдХो рдХोрдИ рдиाрдо рдирд╣ीं рджिрдпा рдЬाрддा рд╣ै।

рд╡िрд╢्рд▓ेрд╖рдгрдкрд░рдХ рдПрд╡ं рд╡рд╕्рддुрдкрд░рдХ рдЪिंрддрди рдХा рдЕрднाрд╡
рд╣рдоाрд░े рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ рдиिрд░्рдоाрдг рдоें рдХुрдЫ рдРрд╕ी рд╣ी рд╕ंрддुрд▓िрдд рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдХी рдЬрд░ूрд░рдд рдеी рдЬो рдЙрд╕ рд╕ीрдоा рддрдХ рдирд╣ीं рд╣ो рд╕рдХी рдЬिрддрдиी рдЕрдкेрдХ्рд╖ा рдеी। рд╣рд░ рджेрд╢-рдХाрд▓ рдХी рдЦाрд╕ рдЬрд░ूрд░рддें рдФрд░ рд╕рдорд╕्рдпाрдПँ рд╣ोрддी рд╣ैं рдЬिрдирдХे рд▓िрдпे рдЙрд╕ी рддрд░рд╣ рдХे рдк्рд░ाрд╡рдзाрди рд╡ рд╕ंрддुрд▓рди рддंрдд्рд░ рдХी рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рд╣ोрдиी рдЕрдкेрдХ्рд╖िрдд рд╣ै। рд╣рдо рдЖँрдЦ рдмрди्рдж рдХрд░ рджूрд╕рд░े рджेрд╢ों рдХी рдирдХрд▓ рдирд╣ीं рдХрд░ рд╕рдХрддे। рдЗрд╕ рддрд░рд╣ рдХे рдк्рд░рдпोрдЧ рдоोрдЯे рддौрд░ рдкрд░ рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдЕрднिрдпांрдд्рд░िрдХी рдХे рдЕंрддрд░्рдЧрдд рд░рдЦे рдЬा рд╕рдХрддे рд╣ैं рдФрд░ рдЙрдирдХे рдХ्рд░िрдпाрди्рд╡рдпрди рдоें рдЕрднिрдпांрдд्рд░िрдХीрдп рдиिрдпрдоों рдХी рдЬाрдирдХाрд░ी [4] рдЕрдкेрдХ्рд╖िрдд рд╣ै। рдЙрдЪ्рдЪ-рдЖрджрд░्рд╢ рдк्рд░ेрд░िрдд рд╕िрдж्рдзांрдд рдФрд░ рджेрд╢-рдХाрд▓ рдХा рдЬрдоीрдиी рдпрдеाрд░्рде - рджोрдиों рдХे рдмीрдЪ рдиाрдЬुрдХ рд╕ंрддुрд▓рди рдмрдиाрдпे рд░рдЦрддे рд╣ुрдП рднрд╡िрд╖्рдпрдкрде рдХी рддрд▓ाрд╢ рдиिрд░рди्рддрд░ рдЪрд▓рдиे рд╡ाрд▓ी рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा рд╣ै। рджेрд╢-рдХाрд▓ рдХा рдЬрдоीрдиी рдпрдеाрд░्рде рдХ्рд░िрдпाрди्рд╡рдпрди рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा рдХो рдк्рд░рднाрд╡िрдд рдХрд░рддा рд╣ै рдФрд░ рдЗрд╕ीрд▓िрдпे рд╣ूрдмрд╣ू рдирдХрд▓ рдХрд░ рджेрдиे рдоाрдд्рд░ рд╕े рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рдкрд░िрдгाрдо рд╣ाрд╕िрд▓ рдирд╣ीं рд╣ोрддे। рд╕ाрде рд╣ी рдоाрдирд╡ рдорди рдХी рдЦूрдмिрдпों рд╡ рдХрдордЬोрд░िрдпों рдХी рдЬाрдирдХाрд░ी рднी рджिрд╢ा-рдиिрд░्рдзाрд░рдг рдоें рд╕рд╣ाрдпрдХ рд╣ो рд╕рдХрддी рд╣ै। рдЕрдоेрд░िрдХी рд▓ोрдХрддंрдд्рд░ рдХे рдХрд░्рдгрдзाрд░ों рдиे рд╕ाрдлрддौрд░ рдкрд░ рд▓ोрдХрддांрдд्рд░िрдХ рдкрдж्рдзрддि рдПрд╡ं рдоाрдирд╡-рдорди рдХी рдЦाрдоिрдпों рдХो рд╕्рд╡ीрдХाрд░ рдХрд░ рдЙрдирд╕े рдмрдЪрдиे рдХे рдЙрдкाрдп рднी рд╕ोрдЪрдиा рдЖрд░рдо्рдн рдХрд░ рджिрдпा рдеा рдкрд░ рд╣рдо рдРрд╕ी рд╡ैрдЪाрд░िрдХ рд╕рдордЭ рд╕े рдЕрд▓рдЧ-рдерд▓рдЧ рдЗрд╕рдкрд░ рд▓рдЧрднрдЧ рдЕंрдзрд╡िрд╢्рд╡ाрд╕ рд╕ा рдХрд░рдиे рд▓рдЧे।

рд╕ांрдЦ्рдпिрдХीрдп рдкрд░िрджृрд╢्рдп
рдЬрдм рд╣рдо рдХिрд╕ी рджेрд╢ рдпा рд╕рдоाрдЬ рдХी рдмाрдд рдХрд░рддे рд╣ैं рддो рдпрд╣ рдЬाрдирдХрд░ рдЪрд▓рдиा рд╣ोрддा рд╣ै рдХि рд╣рдо рдПрдХ рдФрд╕рдд рдХी рдмाрдд рдХрд░ рд░рд╣े рд╣ैं рдЬो рдХिрд╕ी рд╕ीрдоा рддрдХ рд╕ाрд░्рдердХ рдЬाрдирдХाрд░ी рджे рд╕рдХрддा рд╣ै рдкрд░ рдкूрд░ी рдпा рд╡िрд╢िрд╖्рдЯ рдЬाрдирдХाрд░ी рдирд╣ीं। рдПрдХ рдЙрджाрд╣рд░рдг : рдПрдХ рдЖрджрдоी рдиे рддाрд▓ाрдм рдХे рдкाрд╕ рдкрд╣ुँрдЪрдХрд░ рдиोрдЯिрд╕ рдмोрд░्рдб рдкрд░ рд▓िрдЦा рджेрдЦा: “рддाрд▓ाрдм рдХी рдФрд╕рдд рдЧрд╣рд░ाрдИ 3 рдлीрдЯ”; рдХ्рдпों рди рдеोреЬा рдирд╣ा рд▓िрдпा рдЬाрдпे। рд╡рд╣ рдкाрдиी рдоें рдХूрджा рд╣ी рдеा рдХि рдбूрдмрдиे рдХी рдиौрдмрдд рдЖ рдЧрдпी. рдЙрд╕े рдмрдЪा рд▓िрдпा рдЧрдпा рдкрд░ рд╡рд╣ рдФрд╕рдд рдХा рдорддрд▓рдм рд╕рдордЭ рдЧрдпा। рдХिрд╕ी рджेрд╢ рдпा рд╕рдоाрдЬ рдХे рд╡िрд╢्рд▓ेрд╖рдг рдоें рдпрд╣ рдФрд╕рдд рдоाрдпрдиे рд░рдЦрддा рд╣ै рдЬिрд╕рдоें рд╣рдо рдЬंрдЧрд▓ рдХी рдмाрдд рдХрд░ рд░рд╣े рд╣ोрддे рд╣ैं рдХुрдЫ рдЦाрд╕ рдкेреЬों рдХी рдирд╣ीं।

рдЕрдм рдоैं рдЙрд╕ рдоूрд▓ рдмाрдд рдкрд░ рдЖрддा рд╣ूँ рдЬिрд╕рдХो рд▓ेрдХрд░ рдЗрд╕ рд▓ेрдЦ рдХी рдХрд▓्рдкрдиा рдХी рдеी:

- 2 –
рднाрд░рдд рдоाрдирд╡рддा рдХा рд╕ाрд░ рд╣ै। рдпрд╣ рдПрдХрдоाрдд्рд░ рджेрд╢ рд╣ै рдЬो рдЬीрд╡рди-рд╕рд░िрддा рдХो рдЪрд░िрддाрд░्рде рдХрд░рдиे рдХा рд╣рдХрджाрд░ рд╣ै। 
- рдмिрд▓ рдПрдЯрдХेрди

рд╕्рд╡ाрддंрдд्рд░्рдпोрдд्рддрд░ рднाрд░рдд рдХा рдПрдХ рд╡िрд╢िрд╖्рдЯ рд╕ृрдЬрдирд╢ीрд▓ рдХाрд▓рдЦंрдб

рдк्рд░рд╡ाрд╣, рд╕ंрдЧрдо рдФрд░ рдЙрд╕рдХे рдЗрддрд░
рдЖрд░рдо्рднिрдХ рд╢िрдХ्рд╖ा рдк्рд░ाрдк्рдд рдХрд░ рдЬрдм рдкिрддा рдХे рд╕ाрде рдЗрд▓ाрд╣ाрдмाрдж рд╡िрд╢्рд╡рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп рдХे рд▓िрдпे рдк्рд░рд╕्рдеाрди рдХिрдпा рддो рдЖрд╢ंрдХिрдд рдеा рдШрд░ рдХे рд╕ुрд░рдХ्рд╖ा рдХрд╡рдЪ рдХे рдмिрдиा рдЖрдЧे рдХी рдЬीрд╡рди рдпाрдд्рд░ा рдХी рдмाрдд рд╕े। рд▓ेрдХिрди рдЙрдд्рд╕ाрд╣िрдд рднी рдеा рдЗрд╕ рдиिрд░्рдгрдп рдкрд░ рдХि рдоुрдЭे рджूрд░ рд╣ी рд╕рд╣ी рдЕрдЪ्рдЫी рдЬрдЧрд╣ рд╢िрдХ्рд╖ा рдк्рд░ाрдк्рдд рдХрд░рдиे рдХा рдЕрд╡рд╕рд░ рдоिрд▓ рд░рд╣ा рдеा। рдЖрд╢ंрдХा рд╡ рдЙрдд्рд╕ाрд╣ рдХे рдмीрдЪ рдбрдЧрдордЧाрддे рдоेрд░े рдХрджрдо рдмрдв़рддे рд░рд╣े। рдЕрдзिрдХрддрд░ рд╕рдпाрдиों рдХी рдмाрддों рдоें рддрдм рдЗрд╕ рдирдЧрд░ рдХी рдкрд╣рдЪाрди рд╕ंрдЧрдо рд╕े рд╣ोрддी рдеी рдкрд░ рдпрд╣ рддो рдоैंрдиे рдХाрдлी рд╕рдордп рдмाрдж рдЕрдиुрднрд╡ рдХिрдпा рдХि рдирджी рдПрд╡ं рд╕ंрдЧрдо рдХिрддрдиे рд╡िрд╕्рддीрд░्рдг рд╡ рдЧрд╣рди рдЕрд░्рде рд▓े рд╕рдХрддे рд╣ैं [5]। рдд्рд░िрд╡ेрдгी рдХी рддीрд╕рд░ी рдЕрджृрд╢्рдп рдирджी рд╕рд░рд╕्рд╡рддी рд╡िрд╢्рд╡рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп рдХे рд░ूрдк рдоे рдЕрд╡рддрд░िрдд рд▓рдЧी рдЬрд╣ाँ рдЕрдиेрдХ рд╕ंрдЧрдо рдк्рд░рддिрдмिрдо्рдмिрдд рджिрдЦाрдпी рджिрдпे। рд╕ंрдЧрдо рдеे рдкрд░рдо्рдкрд░ाрдУं, рддौрд░-рддрд░ीрдХों рдФрд░ рд╡िрдЪाрд░ों рдХे। рдЗрд╕ी рд╕ंрдЧрдо рдкрд░ рд░ाрдЬा рд╣рд░्рд╖ рдХे рд╕рдордп рд╕े рд╣рд░ рдмाрд░рд╣рд╡ें рд╕ाрд▓ рджेрд╢рднрд░ рд╕े рд▓ोрдЧों рдХा рдЖрдЧрдорди, рдоिрд▓рди рдПрд╡ं рд╡ैрдЪाрд░िрдХ рдоंрдерди рдПрдХ рдкрд░рдо्рдкрд░ा рдмрди рдЧрдпी, рдХुंрдн рдоेрд▓े рдХे рдЖрдпोрдЬрди рдХे рд░ूрдк рдоें। рдпрд╣ рдХрд╣рдиा рдЕрди्рдпрдеा рдирд╣ीं рд╣ोрдЧा рдХि рдЕंрддрдд: рдоाрдирд╡ рдХी рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ-рд╡िрдХाрд╕-рдпाрдд्рд░ा рд╡ैрдЪाрд░िрдХ рд╕ंрдЧрдоों рдПрд╡ं рдк्рд░рд╡ाрд╣ों рдХा рд╣ी рдк्рд░рддिрдлрд▓ рд╣ै। рдЧौрд░ рд╕े рджेрдЦें рддो рд╕ाрдл рд▓рдЧेрдЧा рдХि рдХोрдИ рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рд╕िрдж्рдзांрдд рдпा рд╡िрдЪाрд░ рд╡ैрдЪाрд░िрдХ рдоिрд▓рди рдмिрди्рджुрдУं рдПрд╡ं рдк्рд░рд╡ाрд╣ों рдХा рд╣ी рдк्рд░рддिрдлрд▓ рд╣ोрддा рд╣ै। рдХिрд╕ी рд░рдЪрдиाрдХाрд░ рдХी рд░рдЪрдиा рднी рдорди рдХे рдЕंрджрд░ рд╡िрдЪाрд░ рдк्рд░рд╡ाрд╣ों, рдЙрдирдХे рдоिрд▓рди рдмिंрджुрдУं рдПрд╡ं рд╕ंрдпुрдХ्рдд рд╡िрдЪाрд░ рдХे рдкुрди: рдкुрди: рдк्рд░рд╡ाрд╣рдоाрди рд╣ोрддे рд░рд╣рдиे рдХा рд╣ी рдиिрд╖्рдХрд░्рд╖ рд╣ै।

рдоाрд╣ौрд▓, рдк्рд░ेрд░рдгा рдФрд░ рд╕ंрднाрд╡рдиा
рдпрд╣ рд╡рд╣ рд╕рдордп рдеा рдЬрдм рд╡िрд╢्рд╡ рдоें рдФрд░ рд╕्рдеाрдиीрдп рд╕्рддрд░ рдкрд░ рднी рдмрд╣ुрдд рдХुрдЫ рдмрджрд▓ рд░рд╣ा рдеा। рддрдм рдЕрдзिрдХрддрд░ рд▓ोрдЧों рдХे рдорди рдоें рд╕рдмрд╕े рдмрдб़ा рдЖрдХрд░्рд╖рдг рдеा рдк्рд░рд╢ाрд╕рдиिрдХ рд╕ेрд╡ा; рдЖрдИ рдП рдПрд╕ рдХी рдкрд░ीрдХ्рд╖ा рдХी рддैрдпाрд░ी рдоें рдЬुрдЯрдиा рдФрд░ рдЙрд╕рдоें рдЙрдд्рддीрд░्рдг рд╣ोрдиा। рдПрдХ рд▓рдо्рдмी рджाрд╕рддा рдХा рдпрд╣ рдЕрдкрд░िрд╣ाрд░्рдп рдиिрд╖्рдХрд░्рд╖ рдеा। рдоेрд░े рдФрд░ рдоेрд░े рд░ूрдордоेрдЯ рдХे рдорди рдоें рд╡िрдЬ्рдЮाрди рд╡ рд╢ोрдз рдХे рд▓िрдпे рдХुрдЫ рдЬрдЧрд╣ рдеी। рдЬрдм рд╣рдордиे рдЕрдкрдиे рд╡िрдЪाрд░ों рд╕े рд▓ोрдЧों рдХो рдЕрд╡рдЧрдд рдХрд░ाрдпा рддрдм рд▓рдЧा рдХि рдХрд╣ीं рдХुрдЫ рдЧрд▓рдд рд╣ो рдЧрдпा рд╣ै। рдоाрд╣ौрд▓ рд╣ी рдХुрдЫ рдРрд╕ा рдеा рддрдм рд╡िрд╢्рд╡рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп рдХी рддाрд░ीрдл рдЙрд╕рдХी рд╢ैрдХ्рд╖рдгिрдХ рдЙрдкрд▓рдм्рдзिрдпों рдпा рд╢ोрдзों рдХी рд╡рдЬрд╣ рд╕े рдирд╣ीं рдЕрдкिрддु рдЖрдИ рдП рдПрд╕ рдпा рдЕрди्рдп рдк्рд░рд╢ाрд╕рдиिрдХ рд╕ेрд╡ाрдУं рдоें рдЪुрдиे рдЧрдпे рд▓ोрдЧों рдХी рд╕ंрдЦ्рдпा рд╕े рддрдп рд╣ोрддी рдеी। рдкрд░ рд╕ाрде рд╣ी рдпрд╣ рднी рдХрд╣рдиा рдЬрд░ूрд░ी рд╣ोрдЧा рдХि рдзीрд░े-рдзीрд░े рдкрд░िрд╡рд░्рддрди рдХी рдмрдпाрд░ рдмрд╣рдиा рд╢ुрд░ू рд╣ो рд░рд╣ी рдеी। рд╕्рд╡рдк्рдиिрд▓ рдЖँрдЦों рдоें рддрд░рд╣-рддрд░рд╣ рдХे рд╕рдкрдиे рд╕ंрдЬोрдпे рдХुрдЫ рдХрд░ рдЧुрдЬрд░рдиे рдХी рд▓рд▓рдХ рднी рдпुрд╡ाрдУं рдоें рджेрдЦी рдЬा рд╕рдХрддी рдеी।

рдк्рд░рдХाрд╢ рдХिрд░рдг рднी
рдмрд╣ुрдд рдХुрдЫ рдеा рдЬो рдХрднी рджेрдЦे рдЧрдпे рд╕рдкрдиों рд╕े рдоेрд▓ рдЦाрддा рдеा рдЖंрд╢िрдХ рд░ूрдк рдоें рд╣ी рд╕рд╣ी। рддрдм рдЗрд▓ाрд╣ाрдмाрдж рдПрдХ рд╕ोрдпा рд╣ुрдЖ рд╢рд╣рд░ рдеा рдФрд░ рдЖрдЬ рдХी рддुрд▓рдиा рдоें рдЬीрд╡рди рд╕рд░рд▓ рд╡ рд╢ांрдд рдеा। рд╡ैрд╕े рддो рд╕ोрдпा рд╣ुрдЖ рд╕ाрд░ा рджेрд╢ рдеा рд╕рджिрдпों рд╕े рдЕрдкрдиे рдЕрд╕рд▓ी рд╣ाрд▓ाрдд рд╕े рдкрд▓ाрдпрди рдХी рд╢ुрддुрд░्рдоुрд░्рдЧी-рдоुрдж्рд░ा рдоें। рдкрд░ рдХुрдЫ рдеा рдЬो рдмрджрд▓ рд░рд╣ा рдеा рдФрд░ рдПрдХ рдЕрдк्рд░рдд्рдпрдХ्рд╖ рдзीрдоी рдХ्рд░ाрди्рддि рджेрд╢ рдоें рд╣ो рд░рд╣ी рдеी। рд╕ोрдпे рджेрд╢ рдиे рдХрд░рд╡рдЯ рд▓ी рдеी рдФрд░ рд╕ुрдмрд╣ рджूрд░ рдирд╣ीं рдеी। рдкрд╣рд▓े рд╣ी рд╕рдк्рддाрд╣ рдХрдХ्рд╖ा рдХी рдУрд░ рдЬाрддे рдоैंрдиे рдЧौрд░ рдХिрдпा рд░िрдХ्рд╢ा рдкрд░ рдмैрдаे рдПрдХ рд╕рдЬ्рдЬрди рд╣рд░े рдХрд╡рд░ рд╡ाрд▓ी рдХोрдИ рдоैрдЧрдЬीрди рдкрдв़рдиे рдоें рдорд╢рдЧूрд▓ рдеे। рдлिрд░ рддो рдпрд╣ рджृрд╢्рдп рд╕ाрдоाрди्рдп рд╕ा рд╣ो рдЧрдпा рдФрд░ рдкूрдЫрдиे рдкрд░ рдкрддा рдЪрд▓ा рдХि рд╡े рднौрддिрдХी рдХे рдк्рд░ोрдлेрд╕рд░ рд╡рд░्рдоा рдеे рдФрд░ рд╣рд░े рдХрд╡рд░ рд╡ाрд▓ी рдоैрдЧрдЬीрди рдХोрдИ рд╕ाрдоाрди्рдп рдкрдд्рд░िрдХा рдирд╣ीं рдЕрдкिрддु рдЕрдоेрд░िрдХा рд╕े рдк्рд░рдХाрд╢िрдд ‘рдлिрдЬिрдХрд▓ рд░िрд╡्рдпू’ рдиाрдо рдХा рд╢ोрдз-рдк्рд░рдХाрд╢рди рдеा। рддрдм рдЗрд╕ рд╡ рдРрд╕ी рдЕрдиेрдХ рд╕ाрдоाрди्рдп рд╕ी рдШрдЯрдиाрдУं рдиे рдоुрдЭे рдЕंрджрд░ рдЧрд╣рд░ाрдИ рддрдХ рдк्рд░рднाрд╡िрдд рдХिрдпा рдеा рдЬिрди्рд╣ोंрдиे рдоेрд░े рдЕंрджрд░ рд╕ुрдк्рдд рдЪिंрдЧाрд░ी рдХो рдмुрдЭрдиे рдирд╣ीं рджिрдпा।

рд╕्рдиाрддрдХ рдкрд░ीрдХ्рд╖ा рдкाрд╕ рдХрд░рдиे рдХे рдмाрдж рдоैंрдиे рдЙрдд्рддрд░ рд╕्рдиाрддрдХ рдЕрдз्рдпрдпрди рдХे рд▓िрдпे рднौрддिрдХी рдХो рдЪुрдиा। рдпрд╣ рднी рдПрдХ рд╕ंрдпोрдЧ рд╣ी рдеा рдХि рдбी рдлिрд▓ рдк्рд░ोрдЧ्рд░ाрдо рдХे рд▓िрдпे рдоेрд░े рдоाрд░्рдЧ-рджрд░्рд╢рдХ рд╡рд╣ी рдк्рд░ोрдлेрд╕рд░ рд╡рд░्рдоा рдмрдиे। рдЗрд▓ाрд╣ाрдмाрдж рдоें рддрдм рдПрдХ рдк्рд░ेрд░рдгाрдк्рд░рдж рдоाрд╣ौрд▓ рдеा рд╡िрд╢्рд╡рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп рдХो ‘рдкूрд░्рд╡ рдХा рдСрдХ्рд╕рдлोрд░्рдб’ рдХрд╣ा рдЬाрддा рдеा। рдЬрд╣ाँ рддрдХ рд╡िрднिрди्рди рдХ्рд╖ेрдд्рд░ों рдоें рд╢िрдХ्рд╖ा рд╡ рд╢ोрдз рд╕ंрдмंрдзी рдЙрдкрд▓рдм्рдзिрдпों рдХी рдмाрдд рд╣ै рдпрд╣ рдПрдХ рдЕрддिрд╢рдпोрдХ्рддि рд▓рдЧी, рдкрд░ рдЬрд╣ाँ рддрдХ рдк्рд░ेрд░рдгाрджाрдпी рд╡ рдЙрдж्рджेрд╢्рдпрдкрд░рдХ рдоाрд╣ौрд▓ рдХी рдмाрдд рдеी рдоेрд░े рд╡िрдЪाрд░ рдоें рддुрд▓рдиा рдпрдеाрд░्рде рд╕े рдЕрдзिрдХ рджूрд░ рдирд╣ीं рдеी। рдпрд╣ рд╣рдордиे рд╕्рд╡рдпं рд╣ी рдЬाрдиा рдХि рд╕рд░рд▓рддा рдФрд░ рд╡िрдж्рд╡рддा рдХैрд╕े рд╕ाрде рд░рд╣ рд╕рдХрддे рд╣ैं। рдк्рд░ोрдлेрд╕рд░ рд╡рд░्рдоा рд╣рдоेрд╢ा рд░िрдХ्рд╢ा рдоें рд╣ी рдЖрддे рдЬाрддे рд░рд╣े рдЬрдмрдХि рдХुрдЫ рд╕ाрд▓ рдЕрдоेрд░िрдХा рдоें рд░рд╣рдиे рдХे рдмाрдж рд╡े рдХाрд░ рд░рдЦ рд╕рдХрддे рдеे। рд╡े рдлिрдЬिрдХрд▓ рд░िрд╡्рдпू рд╡ рдХुрдЫ рдЕрди्рдп рд╢ोрдз рдк्рд░рдХाрд╢рдиों рдХो рдЦрд░ीрджрддे рдеे рдЬрдмрдХि рдЗрдирдХी рдХीрдордд рдХाрдлी рдЕрдзिрдХ рдеी рдФрд░ рд╡े рд▓ाрдпрдм्рд░ेрд░ी рд╕े рднी рдк्рд░ाрдк्рдд рдХिрдпे рдЬा рд╕рдХрддे рдеे। рд╡े рдЕрдЪ्рдЫा рдЦाрд╕ा рдзрди рдШрд░ рдкрд░ рдЕрдкрдиी рд▓ाрдпрдм्рд░ेрд░ी рдкрд░ рд╣ी рдЦрд░्рдЪ рдХрд░рддे рдеे। рдЧрдгिрдд рдХे рдк्рд░ोрдлेрд╕рд░ рддिрд╡िрдХ्рд░рдо рдкрддि рд░िрдХ्рд╢ा рдкрд░ рдпा рдкैрджрд▓ рднी рджेрдЦे рдЬा рд╕рдХрддे рдеे। рдЕрдкрдиे рд╡िрд╖рдп рдоें рдЕрдЪ्рдЫा рд╢ोрдзрдХाрд░्рдп рдеा рд╣ी, рд╕ाрде рд╣ी рдЙрдирдХा рдЕрдз्рдпрдпрди рд╡िрд╕्рддृрдд рдеा рдФрд░ рдЕрди्рдп рд╡िрд╖рдпों рдХी рднी рдЕрдЪ्рдЫी рдЬाрдирдХाрд░ी рдЙрди्рд╣ें рд░рд╣рддी рдеी। рдпрд╣ рд╕рдм рдЙрдирдХी рднाрд╖ा рдХ्рд╖рдорддा рдХे рд╕ाрде рдоिрд▓рдХрд░ рдЙрди्рд╣ें рд╢्рд░ेрд╖्рда рд╡рдХ्рддा рдХे рд░ूрдк рдоें рд╕्рдеाрдкिрдд рдХрд░ рдЪुрдХे рдеे।

рдЗрди्рд╣ीं рджिрдиों рдХे рдПрдХ рдк्рд░рд╕ंрдЧ рдХो рдоैं рдЕрдХ्рд╕рд░ рдпाрдж рдХрд░рддा рд╣ूँ рдЬрдм рд░рд╕ाрдпрди рд╡िрдЬ्рдЮाрди рдХे рдПрдХ рдк्рд░ोрдлेрд╕рд░ (рд╕ंрднрд╡рдд: рдк्рд░ोрдлेрд╕рд░ рдк्рд░рдХाрд╢) рдХे рд╕ाрде рд╕ाрдоाрди्рдп рд╡िрд╖рдпेрддрд░ рдмाрддрдЪीрдд рдоें рдХुрдЫ рдЫाрдд्рд░ों рдХे рд╕ाрдордиे рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдПрдХ рдк्рд░рд╢्рди рд░рдЦा: ”рдХिрд╕ी рджेрд╢ рдХा рднрд╡िрд╖्рдп рд╡िрдХाрд╕ोрди्рдоुрдЦ рдПрд╡ं рд╕рд╣ी рджिрд╢ा рдоें рд╣ै рдХिрд╕ рдПрдХ рдмाрдд рдХो рджेрдЦ рдХрд░ рдкрддा рд▓рдЧाрдУрдЧे?” рдХिрд╕ी рдиे рдХрд╣ा- рд╢िрдХ्рд╖ा рдХी рдЧुрдгрд╡рдд्рддा, рдХिрд╕ी рдиे рдЖрд░्рдеिрдХ рд╕ुрдзाрд░ рдХी рдмाрдд рдХी, рдХिрд╕ी рдиे рдн्рд░рд╖्рдЯाрдЪाрд░ рд░рд╣िрдд рдк्рд░рд╢ाрд╕рди рдХी рддो рдХिрд╕ी рдиे рдХुрдЫ рдФрд░ рдХрд╣ा। рдк्рд░ोрдлेрд╕рд░ рдоुрд╕्рдХрд░ाрддे рд░рд╣े рдФрд░ рдордЬा рд▓ेрддे рд░рд╣े рд╣рдоाрд░े рдЪेрд╣рд░े рдкрд░ рднाрд╡ों рдХी рдЕрдардЦेрд▓िрдпों рдХा, рдлिрд░ рдЕрдкрдиे рд░ोрдЪрдХ рдЕंрджाрдЬ рдоें рдмोрд▓े, ‘рд╡ो рджेрд╢ рдк्рд░рдЧрддि рдкрде рдкрд░ рдмреЭेрдЧा рдЬिрд╕рдоें рд╕рдирдХिрдпों рдпा рдЦрдк्рддिрдпों (crazy persons) рдХी рддाрджाрдж рдЬ्рдпाрджा рд╣ोрдЧी।’ рдкрд╣рд▓े рд▓рдЧा рдк्рд░ोрдлेрд╕рд░ рд╕ाрд╣рдм рдордЬाрдХ рдХे рдоूрдб рдоें рд╣ैं рдкрд░ рдЬрдм рдЙрди्рд╣ोंрдиे рд╡िрд╕्рддाрд░ рд╕े рдмрддрд▓ाрдпा рддो рд▓рдЧा рдмाрдд рдоें рдмреЬा рджрдо рд╣ै। рдк्рд░ोрдлेрд╕рд░ рд╕्рд╡рдпं рд╣рдоेрд╢ा рдЧेрд░ुрд╡ा рд╡рд╕्рдд्рд░ рдоें рд░рд╣рддे рдеे।

рдЬिрддрдиी рд╢ाрдЦाрдПँ, рдЙрддрдиे рдкेреЬ
 рдиिрд╢्рдЪрдп рд╣ी рд╕рдм рдоिрд▓ाрдХрд░ рдЗрд▓ाрд╣ाрдмाрдж рд╡िрд╢्рд╡рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп рдХा рд╡ाрддाрд╡рд░рдг рд╢ांрдд, рдЕрдз्рдпрд╡рд╕ाрдпी, рдк्рд░ेрд░рдгाрдк्рд░рдж рдФрд░ рдЙрдд्рд╕ाрд╣ी рдеा рдФрд░ рдпुрд╡ा рдЬिрдЬ्рдЮाрд╕ु рдорди рдХे рд▓िрдпे рд╕्рд╡рдк्рдиिрд▓ рдЕрдиुрднूрддिрдпों рдХा рд╕्рд░ोрдд। рддрдм рднрд▓े рд╣ी рдкрд░्рдпाрдк्рдд рд╢рдм्рдж рди рд░рд╣े рд╣ों рд╣рдоाрд░े рд╢рдм्рджрдХोрд╢ рдоें рд╡ाрддाрд╡рд░рдг рдХो рдкрд░िрднाрд╖िрдд рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдпे рд▓ेрдХिрди рд╣рд╡ा рдоें рдЬो рдЦрдирдХ рдеी рдЙрд╕े рдорд╣рд╕ूрд╕ рдХрд░рдиे рдоें рдХोрдИ рдХрдаिрдиाрдИ рди рдеी рдмрд╢рд░्рддे рдЕंрджрд░ рдЪिंрдЧाрд░ी рдкूрд░ी рддрд░рд╣ рдмुрдЭी рди рд╣ो। рдЙрд╕ рдЪिंрдЧाрд░ी рдХो рдмुрдЭрдиे рди рджेрдиे рдХा рдк्рд░рдпाрд╕ рдХрд░ рд░рд╣े рд▓ोрдЧ рдирд╡ाрдЧрди्рддुрдХ рдпुрд╡ाрдУं рдХे рд▓िрдпे рд╕ंрдЬीрд╡рдиी рдХी рддрд░рд╣ рдеे। рд╡िрд╢्рд╡рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп рдХा рдЖрджрд░्рд╢рд╡ाрдХ्рдп (рдоोрдЯो) рдеा – Quot Rami, Tot Arbores - ‘рдЬिрддрдиी рд╢ाрдЦाрдпें рдЙрддрдиे рдкेрдб़’, рдЬिрд╕рдХे рд╕ाрде рдмрд░рдЧрдж рдХे рдкेрдб़ рдХा рдЪिрдд्рд░ рдЕрд░्рдердкूрд░्рдг рдФрд░ рд╕рдЯीрдХ рдеा। рдпुрд╡ा рдорди рдХो рд▓рдЧрддा рдеा рдЬैрд╕े рдпрд╣ рдоोрдЯो рдЙрд╕ी рдХो рдз्рдпाрди рдоें рд░рдЦ рдХрд╣ा рдЧрдпा рд╣ै рдФрд░ рд╣рдоें рдЗрд╕ рд╢ाрдЦा рдХो рдкेреЬ рдмрдиाрдиा рд╣ी рд╣ोрдЧा рдмрд░рдЧрдж рд╕рдоाрди рдЬिрд╕рдХी рд╣рд░ рд╢ाрдЦ... рдФрд░ рдХрд▓्рдкрдиा рдХी рдбोрд░ рддрдм рддрдХ рдЦिंрдЪрддी рд░рд╣рддी рдЬрдм рддрдХ рдЙрд╕ рд╡рдХ्рдд рдХी рдЬрдоीрдиी рд╣рдХीрдХрдд рд╕ाрдордиे рдЖрдХрд░ рдоोрд╣рднंрдЧ рди рдХрд░ рджेрддी।

 рд╡िрд╢्рд╡рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп рдоें рдоेрд░े рдк्рд░рд╡ेрд╢ рд╕े рдкрд╣рд▓े рдХे рджрд╢рдХों рдоें рднौрддिрдХी рд╡िрднाрдЧ рдк्рд░ोрдлेрд╕рд░ рдоेрдШрдиाрдж рд╕ाрд╣ा рддрдеा рдк्рд░ोрдлेрд╕рд░ рдХृрд╖्рдгрди рдХी рдЕрдз्рдпрдХ्рд╖рддा рдоें рдкрд▓्рд▓рд╡िрдд рд╣ुрдЖ рдеा рдЬिрд╕рдоें рд╢िрдХ्рд╖рдг рдХे рд╕ाрде-рд╕ाрде рд╢ोрдз рдХी рднी рдПрдХ рдкрд░рдо्рдкрд░ा рд╕्рдеाрдкिрдд рд╣ो рдЪुрдХी рдеी। рдк्рд░ोрдлेрд╕рд░ рдХृрд╖्рдгрди рдХा рд╢ोрдзрдХाрд░्рдп рдХोрд▓рдХрддा рдоें рдЪрди्рдж्рд░ рд╢ेрдЦрд░ рд╡ेंрдХрдЯ рд░рдорди рдХे рд╕ाрде рд╣ुрдЖ рдеा। рдиिрд╢्рдЪрдп рд╣ी рдЕрди्рдп рд╡िрднाрдЧों рдоें рднी рдЙрд╕ ‘рдирд╡рдпुрдЧ’ рдХा рдЖрд░рдо्рдн рд╣ो рд░рд╣ा рдеा рдЬिрд╕рдХी рд╢ुрд░ुрдЖрдд рднौрддिрдХी рд╡िрднाрдЧ рдоें рд▓рдЧрднрдЧ рджो рджрд╢рдХ рдкрд╣рд▓े рдмीрд╕рд╡ीं рд╕рджी рдХे рддीрд╕рд░े рджрд╢рдХ рдоें рд╣ो рдЪुрдХी рдеी। рдХोрд▓рдХрддा рдЙрд╕ рд╕рдордп рдкूрд░े рджेрд╢ рдХे рд▓िрдпे рдПрдХ рд▓ाрдЗрдЯ-рд╣ाрдЙрд╕ рдХी рддрд░рд╣ рдеा рдЬрд╣ाँ рдмीрд╕рд╡ीं рд╕рджी рдХे рдЖрд░рдо्рднिрдХ рджрд╢рдХ рдПрдХ рд╕ृрдЬрди-рдпुрдЧ рдкрд░िрднाрд╖िрдд рдХрд░ рдЪुрдХे рдеे। рд╡िрдЬ्рдЮाрди, рдХрд▓ा, рд╕ाрд╣िрдд्рдп, рд╕ंрдЧीрдд, рд╕िрдиेрдоा – рд╣рд░ рд╡िрдзा рдоें рдмрд╣ुрдд рдХुрдЫ рд╡рд╣ाँ рдкрд░ рдШрдЯ рд░рд╣ा рдеा рдЬो рдк्рд░ेрд░рдХ рд╣ोрдиे рдХे рд╕ाрде рдпुрд╡ा рдорди рдХे рд▓िрдпे рд╕ंрдЬीрд╡рдиी рдХी рддрд░рд╣ рдеा। рднौрддिрдХी рдоें (рдЬो рдоेрд░ा рд╡िрд╖рдп рдеा) рд░рдорди рдПрд╡ं рдХृрд╖्рдгрди рдХे рдЗрддрд░ рдПрдХ рдФрд░ рдиाрдо рдЪрд░्рдЪिрдд рдеा рд╕рдд्рдпेрди्рдж्рд░рдиाрде рдмोрд╕ рдХा рдЬिрди्рд╣ोंрдиे рдХुрдЫ рд╡िрд╢ेрд╖ рдк्рд░рдХाрд░ рдХे рдХрдгों рдХी рд╕ांрдЦ्рдпिрдХी рд╕े рд╕ंрдмंрдзिрдд рдЕрдкрдиा рд╢ोрдзрдкрдд्рд░ рдЕрд▓рдмрд░्рдЯ рдЖрдЗंрд╕्рдЯाрдЗрди рдХो рднेрдЬा। рдЖрдЗंрд╕्рдЯाрдЗрди рдиे рдЙрд╕рдоें рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рд╕ंрд╢ोрдзрди рдХрд░ рдЙрд╕े рдк्рд░рдХाрд╢рди рдХे рд▓िрдпे рднेрдЬ рджिрдпा рдЬिрд╕рдХे рд╢ोрдзрдХрд░्рддाрдУं рдХे рдиाрдо рдеे рд╕рдд्рдпेрди्рдж्рд░рдиाрде рдмोрд╕ рдФрд░ рдЕрд▓рдмрд░्рдЯ рдЖрдЗंрд╕्рдЯाрдЗрди। рдРрд╕े рдХрдг рдЬिрдирдоें рдк्рд░рдХाрд╢-рдХрдг (рдлोрдЯोрди) рд╢ाрдоिрд▓ рд╣ैं рдмोрд╕-рдЖрдЗंрд╕्рдЯाрдЗрди рд╕ांрдЦ्рдпिрдХी рд╕े рдкрд░िрдЪाрд▓िрдд рд╣ोрддे рд╣ैं ‘рдмोрд╕ोрди’ рдХрд╣рд▓ाрддे рд╣ैं। рдпрд╣ рд╕рдм рдоेрд░े рдЬैрд╕े рдпुрд╡ा рд╢ोрдзрдХрд░्рддा рдХे рд▓िрдпे рдк्рд░ेрд░рдгाрд╕्рд░ोрдд рдХी рддрд░рд╣ рдеे। рд▓рдЧрддा рдХрд╣ीं рджूрд░ рд╕े рдХोрдИ рдХрд╣ рд░рд╣ा рд╣ो- (рдХрд╡ि рдоुрдХ्рддिрдмोрдз рдХी рдХрд╡िрддा рд╕े)

рддाрдиा-рдмाрдиा 
рдоाрдирд╡ рджिрдЧंрдд рдХी рдХिрд░рдгों рдХा
рдоैंрдиे рддुрдордоें, рдЬрди-рдЬрди рдоें рдЬिрд╕ рджिрди рдкрд╣рдЪाрдиा
рдЙрд╕ рджिрди, рдЙрд╕ рдХ्рд╖рдг рдиीрд▓े рдирдн рдХा рд╕ूрд░рдЬ 
рд╣ँрд╕рддे-рд╣ँрд╕рддे рдЙрддрд░ा
рдоेрд░े рдЖंрдЧрди। 

рдбॉ. рддाрд░ा рдЪंрдж рдЕрдкрдиे рд╕рдордп рдХे рдЬाрдиे рдоाрдиे рдкुрд░ाрддрдд्рд╡рд╡िрдж рдеे рдЬो рд╡िрд╢्рд╡рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп рдХे рдХुрд▓рдкрддि рднी рд░рд╣े। рдмाрдж рдоें рд╡े рдИрд░ाрди рдоें рднाрд░рдд рдХे рд░ाрдЬрджूрдд рднी рдиिрдпुрдХ्рдд рд╣ुрдП। рдЕрдорд░рдиाрде рдЭा, рддाрд░ा рдЪंрдж рд╕рд░ीрдЦे рдХुрд▓рдкрддिрдпों рдиे рдк्рд░рддिрднाрд╢ाрд▓ी рд▓ोрдЧों рдХो рдЖрдоंрдд्рд░िрдд рдХрд░рдиे рдХे рдЕрдердХ рдк्рд░рдпाрд╕ рдХिрдпे। рдоेрдШрдиाрдж рд╕ाрд╣ा рд╡ рдХृрд╖्рдгрди рд╕рд░ीрдЦी рдк्рд░рддिрднाрдУं рдХो рдпрд╣ाँ рдмुрд▓ाрдиे рдХे рд▓िрдпे рдЙрдирдХी рдУрд░ рд╕े рд╡िрд╢ेрд╖ рдк्рд░рдпрдд्рди рдХिрдпे рдЧрдпे рдеे। рдЪрд░्рдЪा рдпрд╣ рднी рдеी рдХि рдХ्рд╡ांрдЯрдо-рднौрддिрдХी рдХे рдЬрдирдХ рдПрд░рд╡िрди рд╢्рд░ोрдбिंрдЧрд░ рдХो рд╡िрд╢्рд╡рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп рдХे рднौрддिрдХी рд╡िрднाрдЧ рдХे рд▓िрдпे рдЖрдоंрдд्рд░िрдд рдХिрдпा рдЧрдпा рдеा рдЬिрд╕े рдЙрди्рд╣ोंрдиे рд╕्рд╡ीрдХाрд░ рдХрд░ рд▓िрдпा рдеा рдкрд░ рдЗрд╕ी рджौрд░ाрди рджूрд╕рд░े рд╡िрд╢्рд╡рдпुрдж्рдз рдХे рдЪрд▓рддे рдмाрдд рдЯрд▓ рдЧрдпी। рдЗрд╕ рдмाрдд рдХी рд╕рдЪ्рдЪाрдИ рдЬाрдирдиे рдХा рдк्рд░рдпрдд्рди рди рдХрд░ рд╕рдХा рд▓ेрдХिрди рддрдм рдиिрд╢्рдЪрдп рд╣ी рдЕрдЪ्рдЫी рдк्рд░рддिрднाрдУं рдХो рдЖрдоंрдд्рд░िрдд рдХрд░рдиे рдХे рдк्рд░рдпाрд╕ рдЬाрд░ी рдеे। рдРрд╕े рд╣ी рдк्рд░рдпाрд╕ों рдоें рдоेрд░े рд╢ोрдзрдХाрд░्рдп рдХे рджौрд░ाрди рдЕрдоेрд░िрдХा рд╕े рдк्рд░ोрдлेрд╕рд░ рд╕िंрдШрд╡ी рдиे рд╡िрднाрдЧाрдз्рдпрдХ्рд╖ рдХे рд░ूрдк рдоें рдиिрдпुрдХ्рддि рд╕्рд╡ीрдХाрд░ी рдкрд░ рдХिрд╕ी рдХाрд░рдгрд╡рд╢ рд╡े рдЕрдзिрдХ рд░ुрдХे рдирд╣ीं।

рд╕ाрд╣िрдд्рдпिрдХ рдкрд░िрд╡ेрд╢
рддрдм рдЗрд▓ाрд╣ाрдмाрдж рдоें рд╕ाрд╣िрдд्рдпिрдХ рдЧрддिрд╡िрдзिрдпों рдХे рд▓िрдпे рднी рд╕्рд╡рд╕्рде рдПрд╡ं рдк्рд░ेрд░рдгाрдк्рд░рдж рдоाрд╣ौрд▓ рдеा। рднौрддिрдХी рд╡िрднाрдЧ рдоें рдк्рд░ोрдлेрд╕рд░ рдмिрдкिрди рдЕрдЧ्рд░рд╡ाрд▓ рд╕ाрд╣िрдд्рдпрдХाрд░ों рдоें рдЧिрдиे рдЬाрддे рдФрд░ рдЙрдирдХी рд╢ाрдоें рдХाрдлी рд╣ाрдЙрд╕ рдоें рд╕ाрд╣िрдд्рдпिрдХों рдХे рд╕ाрде рдмीрддा рдХрд░рддीं। рдХрдИ рдЬाрдиे рдоाрдиे рд╕ाрд╣िрдд्рдпрдХाрд░ рд╢рд╣рд░ рдоें рджेрдЦे рдЬा рд╕рдХрддे рдеे। рдЙрд░्рджू рд╢ाрдпрд░ рдлिрд░ाрдХ рдЧोрд░рдЦрдкुрд░ी, рд╕ूрд░्рдпрдХांрдд рдд्рд░िрдкाрдаी рдиिрд░ाрд▓ा, рдорд╣ाрджेрд╡ी рд╡рд░्рдоा, рдЗрд▓ाрдЪрди्рдж्рд░ рдЬोрд╢ी, рд╣рд░िрд╡ंрд╢рд░ाрдп рдмрдЪ्рдЪрди, рдзीрд░ेрди्рдж्рд░ рд╡рд░्рдоा, рдзрд░्рдорд╡ीрд░ рднाрд░рддी рд╢рд╣рд░ рд╕े рдЕंрддрд░ंрдЧ рд░ूрдк рдоें рдЬुрдб़े рдеे। рд╕ुрдоिрдд्рд░ाрдиंрджрди рдкंрдд, рдоुрдХ्рддिрдмोрдз рдФрд░ рдЕрдЬ्рдЮेрдп рдХा рднी рдирдЧрд░ рд╕े рдЦाрд╕ рд▓рдЧाрд╡ рдеा। рдлिрд░ाрдХ рдФрд░ рдиिрд░ाрд▓ा рд╕े рдЬुрдб़े рдк्рд░рд╕ंрдЧ рд╣рдоें рдЕрдХ्рд╕рд░ рд╕ुрдирдиे рдХो рдоिрд▓ рдЬाрддे рдЬिрдирдоें рд╕ुрдиाрдиे рд╡ाрд▓ों рдХी рдЕрдкрдиी рдХрд▓्рдкрдиा рдХा рдкुрдЯ рднी рдЬुреЬрддा рдЬाрддा। рдмрдЪ्рдЪрди рдХी рдордзुрд╢ाрд▓ा рдХी рдЪрд░्рдЪा рднी рд╕ुрдирдиे рдХो рдЕрдХ्рд╕рд░ рдоिрд▓рддी рдкрд░ рдЙрди्рд╣ीं рдХे рдоुрдЦ рд╕े рд╕ुрди рдкाрдиे рдХा рд╕ौрднाрдЧ्рдп рдоुрдЭे рдирд╣ीं рдоिрд▓ рд╕рдХा। рдХрдИ рджрд╢рдХों рдХे рдмाрдж рдЬрдм рдорди्рдиा рдбे рдХी рдЖрд╡ाрдЬ рдоें рдордзुрд╢ाрд▓ा рд╕ुрдирдиे рдХा рдЕрд╡рд╕рд░ рдоिрд▓ा рддрдм рдЬाрдиा рдХि рдЬिрди рд▓ोрдЧों рдиे рдмрдЪ्рдЪрди рдЬी рд╕े рд╣ी рдЗрд╕े рд╕ुрдиा рд╣ोрдЧा рддрдм рдХिрд╕ рддрд░рд╣ рдХी рдЕрдиुрднूрддि рд╣ुрдИ рд╣ोрдЧी। рддрдм рдЯेрд▓ीрд╡िрдЬрди рдХा рдиाрдоोрдиिрд╢ाँ рднी рдирд╣ीं рдеा рдФрд░ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдпा рд╕ंрдЧीрдд рдк्рд░ेрдоिрдпों рдХो рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рдЦुрд░ाрдХ рд╕ाрдк्рддाрд╣िрдХ рдЧोрд╖्рдаिрдпों рд╕े рдоिрд▓ рдЬाрдпा рдХрд░рддी। рдоेрд░े рдбी рдлिрд▓ рдХाрд░्рдпрдХाрд▓ рдХे рддрд╣рдд рдоैं рд╕्рд╡рдпं рддीрди рдЕрд▓рдЧ рдоंрдЪों рд╕े рдЬुрдб़ा рдеा। рдЬैрд╕ा рдоैंрдиे рдкрд╣рд▓े рдХрд╣ा рдХि рд╣рд╡ा рдоें рдПрдХ рдЦрдирдХ рд╣ुрдЖ рдХрд░рддी рдеी рдФрд░ рдЙрд╕े рдорд╣рд╕ूрд╕ рдХिрдпा рдЬा рд╕рдХрддा рдеा। рдРрд╕े рдХिрд╕ी рдиिрдмंрдз рдоें рдЙрд╕ рд╡рдХ्рдд рдХे рд╕ृрдЬрдирд╢ीрд▓ рдоाрд╣ौрд▓ рдХी рдмाрдд рдХрд░рддे рдХेрд╡рд▓ рдХुрдЫ рдЬाрдиे-рдоाрдиे рдФрд░ рдЪрд░्рдЪिрдд рдиाрдо рд╣ी рд▓ेрдиा рд╕ंрднрд╡ рд╣ो рдкाрддा рд╣ै рдкрд░ рд╕рдЪ рддो рдпрд╣ рд╣ै рдХि рд╕ृрдЬрдирд╢ीрд▓ рдоाрд╣ौрд▓ рдХे рд╕ूрдд्рд░рдзाрд░ рдХрдо рдЪрд░्рдЪिрдд рд░рдЪрдиाрдХाрд░ рдПрд╡ं рдкाрдардХ рдЧрдг рднी рд╣ोрддे рд╣ैं рдЬिрдирдХे рдмिрдиा рдкрд░िрд╡ेрд╢ीрдп рд╕ृрдЬрдирд╢ीрд▓рддा [6] рд▓рдЧрднрдЧ рдЕрд░्рдерд╣ीрди рд╣ो рдЬाрддी рд╣ै।
рдЖрдЬ рд░ंрдЧрдоंрдЪ рдкрд░ рдиाрдЯрдХों рдХा рдоंрдЪрди рдХुрдЫ рдЧिрдиी рдЪुрдиी рдЬрдЧрд╣ों рдХो рдЫोрдб़ рд╕ुрджूрд░ рдЕрддीрдд рдХी рдмाрдд рд▓рдЧрддी рд╣ै। рд▓ेрдХिрди рддрдм рдк्рд░рдпाрдЧ рд░ंрдЧрдоंрдЪ рдФрд░ рдЗрд▓ाрд╣ाрдмाрдж рдЖрд░्рдЯिрд╕्рдЯ्рд╕ рдПрд╕ोрд╕िрдПрд╢рди рдХी рдЧрддिрд╡िрдзिрдпों рдкрд░ рд╕рдмрдХी рдирдЬрд░ рд░рд╣рддी рдеी рдФрд░ рдЕрдЪ्рдЫे рдиाрдЯрдХ, рдХрд▓ाрдХाрд░ рд╡ рдЙрдирдХी рднूрдоिрдХाрдПँ рдЪрд░्рдЪा рдХा рд╡िрд╖рдп рд░рд╣рддी рдеीं। рднाрд░рддी рдЬी рдХे рдиाрдЯрдХ рдЕंрдзाрдпुрдЧ рдХी рдЪрд░्рдЪा рдЕрдХ्рд╕рд░ рд╣ुрдЖ рдХрд░рддी рдЬिрд╕рдХा рдоंрдЪрди рд▓рдЧрднрдЧ рджेрд╢ рдХे рд╕рднी рдмреЬे рдирдЧрд░ों рдоें рд╣ुрдЖ। рдЗрдм्рд░ाрд╣ीрдо рдЕрд▓рдХाрдЬी рд╡ рдоोрд╣рди рдорд╣рд░्рд╖ि рд╕рд╣िрдд рдЕрдиेрдХ рд░ंрдЧрдоंрдЪ рдиिрд░्рджेрд╢рдХों рдиे рдЗрд╕рдХा рд╕рдлрд▓ рдоंрдЪрди рдХिрдпा।

рдоेрд░ा рд╢ोрдз рдХाрд░्рдп рд╡ рдбी рдлिрд▓ рдеीрд╕िрд╕ рдХा рдХाрдо рдЗрди рд╕рдм рдЧрддिрд╡िрдзिрдпों рдХे рд╕ाрде рдЪрд▓рддा рд░рд╣ा। рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдоें рд░ुрдЪि рд╣ोрддे рднी рдЗрддрдиा рд╕рдордп рддो рдирд╣ीं рдоिрд▓ рдкाрддा рдеा рдХि рдЙрд╕рдХे рд╡िрд╕्рддाрд░ рдоें рдЬा рд╕рдХें рдкрд░ рд╣рдоाрд░े рд▓िрдпे рдЗрддрдиा рднी рдкрд░्рдпाрдк्рдд рдеा рд╣рдоें рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдЬрдЧрдд рдХी рдоुрдЦ्рдп рдШрдЯрдиाрдУं рд╕े рд╕рдо्рдкрд░्рдХ рдоें рд░рдЦрдиे рдХे рд▓िрдпे। рдмोрдЭिрд▓ рдЧрдгिрддीрдп рд╕рдоीрдХрд░рдгों рдоें рдЙрд▓рдЭे рдорди рдХी рдердХाрди рджूрд░ рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдпे рдпрд╣ рдЬрд░ूрд░ी рдеा। рдоेрд░ा рд╕ौрднाрдЧ्рдп рдеा рдХि рдбी рдлिрд▓ рдХाрд░्рдп рдХी рд╕рдоाрдк्рддि рдХे рддुрд░ंрдд рдмाрдж рдоेрд░ी рдк्рд░рд╡рдХ्рддा рдХे рддौрд░ рдкрд░ рднौрддिрдХी рд╡िрднाрдЧ рдоें рдиिрдпुрдХ्рддि рд╣ो рдЧрдпी рдФрд░ рдЗрд▓ाрд╣ाрдмाрдж рд╕े рд▓рдЧрднрдЧ рд╕्рдеाрдпी рд░िрд╢्рддे рдХी рдмुрдиिрдпाрдж рдкрдб़ рдЧрдпी। рдЗрд╕ी рджौрд░ाрди рд╡ैрдЪाрд░िрдХी рдиाрдордХ рдоंрдЪ рдХी рдиींрд╡ рдкрдб़ी рдЬिрд╕рдХा рдЙрдж्рджेрд╢्рдп рд╡िрдЬ्рдЮाрди рдХे рд╡िрд╡िрдз рд╡िрд╖рдпों рдХी рдЬाрдирдХाрд░ी рдХे рд╕ाрде рдПрдХ рд╕ृрдЬрдирд╢ीрд▓ рдкрд░िрд╡ेрд╢ рдмрдиाрдиे рдХा рдеा। рдЗрд╕ी рджौрд░ाрди рдоेрд░े рдХुрдЫ рдЫाрдд्рд░ों рдиे рдоिрд▓рдХрд░ рджिрд╢ाрдмोрдз рдиाрдо рд╕े рдПрдХ рдоंрдЪ рдХी рд╕्рдеाрдкрдиा рдХी рдЬिрд╕рдоें рдЕрдзिрдХрддрд░ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдоें рд░ुрдЪि рд░рдЦрдиे рд╡ाрд▓े рд╡िрдЬ्рдЮाрди рдХे рдЫाрдд्рд░ рдеे। рдмाрдж рдоें рдХुрдЫ рдЫाрдд्рд░ рд╕рджрд╕्рдп рд╣िंрджी рд╡िрднाрдЧ рд╕े рднी рдЖ рдЬुреЬे। рдПрдХ рдмाрд░ рдЗрди्рд╣ीं рдЫाрдд्рд░ों рдиे рдоुрдЭрд╕े рдЕрдиुрд░ोрдз рдХिрдпा рдХि рдоैं рдХ्рд╡ांрдЯрдо рдЕрд╡рдзाрд░рдгा рдХे рдмाрд░े рдоे рдХुрдЫ рдмрддाрдКं। рдЙрдирдХे рд▓िрдпे рддрдм рдоैंрдиे рдПрдХ рдиिрдмंрдз рд▓िрдЦा рдЬिрд╕рдХा рд╢ीрд░्рд╖рдХ рдеा ‘рд╕ूрдХ्рд╖्рдо рдЬрдЧрдд рдХा рд╕्рдеूрд▓ рдпрдеाрд░्рде’। рд▓ेрдЦ рд╣ोрд╕्рдЯрд▓ рдХी рдкрдд्рд░िрдХा рдоें рдЫрдкा рдФрд░ рдЪрд░्рдЪिрдд рднी рд╣ुрдЖ। рдХрд╣рдиे рдХा рдЙрдж्рджेрд╢्рдп рдпрд╣ी рдеा рдХि рд╡िрд╢्рд╡ рдоें рдмрд╣ुрдд-рдХुрдЫ рдШрдЯ рд░рд╣ा рдеा рдФрд░ рдпुрд╡ा рдорди рдоें рдЬाрдирдиे рд╕рдордЭрдиे рдХा рдЕрдкूрд░्рд╡ рдЙрдд्рд╕ाрд╣ рдеा। рдпрд╣ी рдЫाрдд्рд░ рдеे рдЬिрди्рд╣ोंрдиे рдоुрдХ्рддिрдмोрдз рдХे рд╕ाрд╣िрдд्рдп рд╕े рдоेрд░ा рдк्рд░рдердо рдкрд░िрдЪрдп рдХрд░ाрдпा рдеा।
рдкрд░ рдмेрдЪैрди рдЪीрд▓ рдХो рдЬो рджрдордХрддी рд╣ुрдИ рдЭीрд▓ рджिрдЦाрдпी рджी рдеी рдЙрд╕рдХा рд╕рдЪ рднी рд╕ाрдордиे рдЖрдиा рд╣ै। рдПрдХ рд╕ृрдЬрдирд╢ीрд▓ рдкрд░िрд╡ेрд╢ рдЙрд╕ рд╡рдХ्рдд рдХा рд╕рдЪ рдеा рдФрд░ рдЙрд╕рдиे рдЕрдкрдиा рдХाрдо рдХिрдпा рднी। рдоैंрдиे рд╕्рд╡рдпं рдпрд╣ рдЕрдиुрднрд╡ рдХिрдпा рдХि рд╡िрдЬ्рдЮाрди рдХे рд╕ाрде-рд╕ाрде рд╕ाрд╣िрдд्рдп рд╕े рднी рд╕ंрдкрд░्рдХ рд╕ूрдд्рд░ рдмрдиाрдпे рд░рдЦрдиे рдХी рдоेрд░ी рдк्рд░рддिрдмрдж्рдзрддा рдмрд╣ुрдд-рдХुрдЫ рдЙрд╕ рдкрд░िрд╡ेрд╢ рдХी рджेрди рдеी рдФрд░ рдХुрдЫ рдмрдЪрдкрди рд╕े рдоिрд▓े рд╕ंрд╕्рдХाрд░ों рдХी। рдЬो рдоेрд░ा рдЕрдиुрднрд╡ рдеा рдкрд░िрд╡ेрд╢ рдХे рд╕ंрджрд░्рдн рдоें рдоेрд░े рдХрдИ рдоिрдд्рд░ों рд╡ рд╕рд╣рдпोрдЧिрдпों рдХा рднी рдеा। рдпрд╣ рд╡рд╣ рд╕рдордп рдеा рдЬрдм рджेрд╢ рдоें рдмрд╣ुрдд рдХुрдЫ рдШрдЯ рд░рд╣ा рдеा। рдкुрд░ाрдиे рдФрд░ рдирдпे рдоूрд▓्рдпों рдХे рдмीрдЪ рд╕ंрд╡ाрдж рдЬाрд░ी рдеा рдФрд░ рдЖрдЬ рднी рд╣ै।

рдЖрдЬाрджी рдоिрд▓рдиे рдХे рдкूрд░्рд╡рд╡рд░्рддी рджрд╢рдХों рдоें рдЗрд▓ाрд╣ाрдмाрдж рд░ाрдЬрдиैрддिрдХ рдЧрддिрд╡िрдзि рдХा рдХेрди्рдж्рд░ рдеा। рдЖрдиंрдж рднрд╡рди рдоें рдЕрдХ्рд╕рд░ рдЪрд░्рдЪाрдПँ рдПрд╡ं рдЧोрд╖्рдаिрдпाँ рдЖрдпोрдЬिрдд рд╣ोрддी рд░рд╣рддी рдеीं। рдЗрд╕ी рд╢рд╣рд░ рдоें 1765 рдоे рд╢ाрд╣ рдЖрд▓рдо рд╡ рдИрд╕्рдЯ рдЗंрдбिрдпा рдХंрдкрдиी рдХे рдмीрдЪ рдХрд░ाрд░ рд╣ुрдЖ рдеा рдЬिрд╕рдоें рдХंрдкрдиी рдХो рдмрд╣ुрдд рд╕े рдЕрдзिрдХाрд░ рджे рджिрдпे рдЧрдпे рдЬिрдирдХी рдкрд░िрдгрддि рднाрд░рдд рдоें рдм्рд░िрдЯिрд╢ рд░ाрдЬ рдХे рд░ूрдк рдоें рд╣ुрдИ। рдпрд╣ी рдирдЧрд░ рдмीрд╕рд╡ीं рд╕рджी рдХे рдордз्рдп рджрд╢рдХों рдоें рдЖрдЬाрджी рд╕े рдЬुреЬी рдЧрддिрд╡िрдзिрдпों рдХा рднी рдХेрди्рдж्рд░ рдмрди рдЧрдпा।

рдЖрдиंрдж рднрд╡рди рдЬो рдиेрд╣рд░ू рдкрд░िрд╡ाрд░ рдХा рдЖрд╡ाрд╕ рднी рдеा рдХांрдЧ्рд░ेрд╕ рдХी рдЧрддिрд╡िрдзिрдпों рдХा рдХेрди्рдж्рд░ рдеा। рдЬрд╡ाрд╣рд░рд▓ाрд▓ рдиेрд╣рд░ू рдиे 1928 рдоें рднाрд░рдд рдЫोреЬो рдЖрди्рджोрд▓рди рдХा рдк्рд░ाрд░ूрдк рдпрд╣ीं рдкрд░ рдмрдиाрдпा। рд╡िрд╢्рд╡рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп рдХे рдкाрд╕ рд╣ी рдоें рдЕрд▓рдл्рд░ेрдб рдкाрд░्рдХ рдоे рдЪрди्рдж्рд░рд╢ेрдЦрд░ рдЖрдЬाрдж рдХी рдк्рд░рддिрдоा рд╣ै рдЬрд╣ाँ рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬ рд╣ुрдХूрдордд рд╕े рд▓реЬрддे рд╣ुрдП рд╡े рд╢рд╣ीрдж рд╣ुрдП рдеे।

 -3-

рдЙрдд्рдХрд░्рд╖ рдФрд░ рдЙрд╕рдХे рдмाрдж

рдд्рд╡рд░िрдд рдШрдЯрдиाрдЪрдХ्рд░, рдЙрд▓рдЭाрддे рдмिрдо्рдм
рд▓ेрдХिрди рдзीрд░े рдзीрд░े рдпрд╣ рднी рдирдЬрд░ рдЖрдиे рд▓рдЧा рдХि рд╡рд╣ рдк्рд░ेрд░рдгाрджाрдпी рдоाрд╣ौрд▓ рджीрд░्рдШрдХाрд▓ рддрдХ рдмрдиाрдпे рд░рдЦрдиा рд╕ंрднрд╡ рди рд╣ोрдЧा। рд╣ाрд▓ाрдд рддेрдЬी рд╕े рдмрджрд▓ рд░рд╣े рдеे рдЬिрдирдоें рд╕्рдеाрдиीрдп рд╡ рд╡ैрд╢्рд╡िрдХ рджोрдиों рд╣ी рдмाрддों рдХी рднूрдоिрдХा рдеी। рд╡ैрд╢्рд╡ीрдХрд░рдг рдиे рднाрд╖ाрдпी рд╕ृрдЬрдиाрдд्рдордХрддा рдХो рдХिрддрдиा рдк्рд░рднाрд╡िрдд рдХрд░ рджिрдпा рд╣ै рдЗрд╕рдХा рд╕рд╣ी рдЖрдХрд▓рди рдХрд░рдиा рдЖрд╕ाрди рдирд╣ीं рд╣ै рдкрд░ рдпрд╣ рддो рдХрд╣ा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै рдпрд╣ рдк्рд░рднाрд╡ рд╣िंрджी рдХे рд▓िрдпे рдХрдаिрди рд╕рдордп рдХा рдж्рдпोрддрдХ рд╕िрдж्рдз рд╣ुрдЖ। рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬी рд╡िрд╢्рд╡ рдХी рдФрд░ рд╣рдоाрд░े рджेрд╢ рдХी рднी рд╕ंрдкрд░्рдХ рднाрд╖ा рдХा рд╕्рдеाрди рд▓े рдЪुрдХी рд╣ै рдФрд░ рдпрд╣ рд╕्рдеिрддि рд╕्рдеाрдпी рд╣ी рд░рд╣рдиी рд╣ै। рдмाрдд рд╕िрд░्рдл рдЗрддрдиी рд╣ी рд╣ोрддी рддो рдЪिंрддा рдЙрддрдиी рди рд╣ोрддी рдкрд░ рд╕рд╣ी рддो рдпрд╣ рд╣ै рдХि рдзीрд░े-рдзीрд░े рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬी рд╣рдоाрд░े рд╡ैрдЪाрд░िрдХ рд╡िрдХाрд╕ рд╡ рд╕ृрдЬрди рдХी рднाрд╖ा рдмрдирддी рдирдЬрд░ рдЖрдиे рд▓рдЧी рдФрд░ рдпрд╣ рдк्рд░рдХ्рд░рдо рдЖрдЬ рднी рдЬाрд░ी рд╣ै। рдРрд╕ा рд╣ोрдиे рдХे рдкीрдЫे рдХाрд░рдг рдЬाрди рд╕рдХрдиा рдоुрд╢्рдХिрд▓ рдирд╣ीं рдеा। рдЕрдзिрдХрддрд░ рдЙрдЪ्рдЪ рд╢िрдХ्рд╖ा рдк्рд░ाрдк्рдд рд▓ोрдЧ рдЖрдкрд╕ी рд╕ाрдоाрди्рдп рдмाрддрдЪीрдд рдоें рднी рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬी рдХा рдк्рд░рдпोрдЧ рдХрд░ рдЧрд░्рд╡ рдЕрдиुрднрд╡ рдХрд░рдиे рд▓рдЧे рдФрд░ рдЬो рдРрд╕ा рдирд╣ीं рдХрд░ рд░рд╣े рд╣ोрддे рдЙрди्рд╣ें рдХрдорддрд░ рдЖंрдХрдиे рдХा рдк्рд░рдпाрд╕ рдХрд░рддे। рдРрд╕े рдоें рд╣िंрджी рдоें рд╕ृрдЬрдирд╢ीрд▓рддा рдХा рднрд╡िрд╖्рдпрдкрде [6] рдзुंрдзрд▓ाрддा рдирдЬрд░ рдЖрдиे рд▓рдЧा।

рдмीрд╣реЬ рдпрдеाрд░्рде
рд╡िрд╢्рд╡рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп рдХे рд╢िрдХ्рд╖рдг рд╡ рд╢ोрдз рдХे рдоाрдорд▓ों рдоें рднी рдЬрдоीрдиी рд╣рдХीрдХрдд рдФрд░ рд╕्рд╡рдк्рдиिрд▓ рднाрд╡рд▓ोрдХ рдХा рдЕंрддрд░ рддेрдЬी рд╕े рдмреЭрддा рдЧрдпा। рдЖрдЬाрджी рдХे рдмाрдж рдХे рджрд╢рдХों рдоें рдХрдИ рдирдпे рд╕ंрд╕्рдеाрди рдЦुрд▓े рдЬो рдк्рд░рддिрднाрдУं рдХो рдЖрдХрд░्рд╖िрдд рдХрд░рдиे рд▓рдЧे। рджेрд╢ рдХे рд╡िрдХाрд╕ рдоें рдпрд╣ рд╕рд╣рдЬ рдПрд╡ं рд╕्рд╡ाрднाрд╡िрдХ рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा рдеी рдкрд░ рдирдЧрд░ рдХे рдЬिрд╕ рдк्рд░ेрд░рдгाрдк्рд░рдж рдоाрд╣ौрд▓ рдХी рдмाрдд рдкрд╣рд▓े рд╣ुрдИ рд╣ै рдЙрд╕рдоें рддेрдЬी рд╕े рдЧिрд░ाрд╡рдЯ рдЬाрд░ी рд░рд╣ी। рдЗрд╕рдХे рдХाрд░рдгों рдоें рдирдпे рд╕ंрд╕्рдеाрдиों рдХा рдк्рд░рддिрднा рдЖрдХрд░्рд╖िрдд рдХрд░рдиा рд╕्рд╡ाрднाрд╡िрдХ рдЬрд░ूрд░ рдеा рдкрд░ рдХुрдЫ рдРрд╕ा рднी рдеा рдЬिрд╕े рд╕्рд╡ाрднाрд╡िрдХ рдирд╣ीं рдХрд╣ा рдЬा рд╕рдХрддा। рджрд▓рдЧрдд рд░ाрдЬрдиीрддि – рдЫाрдд्рд░ों рдХी рдФрд░ рдХिрд╕ी рд╕ीрдоा рддрдХ рд╢िрдХ्рд╖рдХों рдХी рднी – рдЕрдкрдиा рдЕрд╕рд░ рджिрдЦा рд░рд╣ी рдеी рдФрд░ рдЙрд╕े рд░ोрдХрдиा рдХिрд╕ी рдХे рдмрд╕ рдоें рд╢ाрдпрдж рдирд╣ीं рдеा। рджрд▓рдЧрдд рдПрд╡ं рдЬाрддीрдп рд╕рдоीрдХрд░рдгों рдХा рдк्рд░рднाрд╡ рд╡िрд╢्рд╡рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп рдХे рдЙрд╕ рд╕ृрдЬрдирд╢ीрд▓ рдоाрд╣ौрд▓ рдоें рднी рдиिрд░рд╕्рддिрдд्рд╡ рдирд╣ीं рд╣ुрдЖ рдеा। рджूрд╕рд░ी рдУрд░ рдЖрд░рдХ्рд╖рдг рдХी рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддा рдиि:рд╕ंрджेрд╣ рд╕्рд╡ीрдХाрд░्рдп рдеी рдФрд░ рд╕ीрдоिрдд рд╕ंрджрд░्рдн рдоें рдЙрдкрдпोрдЧी рднी, рд▓ेрдХिрди рдЙрд╕рдкрд░ рдЕрдкेрдХ्рд╖िрдд рдЧрд╣рди рд╡िрдЪाрд░-рд╡िрдорд░्рд╢ рдПрд╡ं рдХुрд╢рд▓ рдХ्рд░िрдпाрди्рд╡рдпрди рдирд╣ीं рд╣ो рд╕рдХा। рдзीрд░े-рдзीрд░े рдпрд╣ рдПрдХ рд░ाрдЬрдиैрддिрдХ рд╣рдеिрдпाрд░ рдХी рддрд░рд╣ рдк्рд░рдпोрдЧ рдХिрдпा рдЬाрдиे рд▓рдЧा। рд╣рдоाрд░े рдмुрдж्рдзिрдЬीрд╡ी, рд░ाрдЬрдиेрддा рдФрд░ рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдХाрд░्рдпрдХрд░्рддा рдоिрд▓ рдмैрдардХрд░ рд╕рднी рдкрд╣рд▓ुрдУं рдкрд░ рдз्рдпाрди рд░рдЦрддे рд╣ुрдП рдПрдХ рдиिрд░्рдзाрд░िрдд рдХाрд░्рдпрдХ्рд░рдо рдХे рддрд╣рдд рдХिрд╕ी рдиिрд╖्рдХрд░्рд╖ рдкрд░ рдкрд╣ुँрдЪрддे рдпрд╣ рдЕрдкेрдХ्рд╖िрдд рдеा рдкрд░ рд╕ंрднрд╡ рдирд╣ीं рд╣ुрдЖ। рдХुрдЫ рдпрд╣ी рдмाрдд рд╢िрдХ्рд╖ा рдХी рдЧुрдгрд╡рдд्рддा рдХे рдмाрд░े рдоें рднी рд╕ोрдЪी рдЬा рд╕рдХрддी рдеी рдЬिрд╕рдоें рдЧрд╣рди рд╡िрдЪाрд░-рд╡िрдорд░्рд╢ рдХे рдЙрдкрд░ांрдд рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рдиिрд╖्рдХрд░्рд╖ों рддрдХ рдкрд╣ुँрдЪрдиे рдХा рдк्рд░рдпाрд╕ рдХिрдпा рдЬाрддा рд▓ेрдХिрди рдЗрд╕ рдУрд░ рд╕े рд╕рднी рдХी рдЙрджाрд╕ीрдирддा рдЪिंрддрдиीрдп рд╣ै। рдЖрдЬ рдХुрдЫ рдЪुрдиिंрджा рд╕ंрд╕्рдеाрдиों рдХो рдЫोреЬ рдЙрдЪ्рдЪ рд╢िрдХ्рд╖ा рдХे рд╕ाрде рд╕्рдХूрд▓ рд╡ рдХाрд▓ेрдЬ рдоें рджी рдЬा рд░рд╣ी рд╢िрдХ्рд╖ा рднी рдЧुрдгрд╡рдд्рддा рдЦोрддी рдЬा рд░рд╣ी рд╣ै। рд╕्рдХूрд▓ी рд╢िрдХ्рд╖ा рдоें рддेрдЬी рд╕े рдЧिрд░ाрд╡рдЯ [7] рдЖрдиा рдЖрд░ंрдн рд╣ुрдИ рдЬो рдЪिंрддрдиीрдп рд╣ै। рдк्рд░ाрдЗрд╡ेрдЯ рдпूрдиिрд╡рд░्рд╕िрдЯी, рдбिрдЧ्рд░ी рдХाрд▓ेрдЬ, рдЗंрдЯрд░рдиेрд╢рдирд▓ рд╕्рдХूрд▓, рд╕्рдХूрд▓िंрдЧ рдмिрдЬрдиेрд╕ – рджुрдХाрдиें рдЦुрд▓ी рд╣ैं рдФрд░ рдлрд▓-рдлूрд▓ рд░рд╣ी рд╣ैं। рдЗрд╕ рд╕рдмрдХे рджूрд░рдЧाрдоी рдк्рд░рднाрд╡ рд╕े рдмेрдЦрдмрд░ рд╕рдм рдмреЭ рд░рд╣े рд╣ैं рдПрдХ рдЕрдкрд░िрднाрд╖िрдд рдПрд╡ं рдЕрдиिрд╢्рдЪिрдд рднрд╡िрд╖्рдп рдХी рдУрд░। рд╕्рд╡рдк्рдиिрд▓ рднाрд╡рд▓ोрдХ рдЙрдд्рддрд░ी рдз्рд░ुрд╡ рд╣ै рддो рдЬрдоीрдиी рд╣рдХीрдХрдд рджрдХ्рд╖िрдгी рдз्рд░ुрд╡। рд╡рд╣ рдЬो рджрдордХрддी рд╣ुрдИ рдЭीрд▓ рджेрдЦी рдеी, рдЬिрд╕ рдХрд▓्рдкрдиा рдХो рд▓ेрдХрд░ рдЖрдЧे рдмреЭे рдХ्рдпा рдоाрдд्рд░ рдЫрд▓ाрд╡ा рдеी? рдпрд╣ рдЪрд░्рдЪा рднी рдоिрдд्рд░ों рдХे рдмीрдЪ рдЕрдХ्рд╕рд░ рд╣ोрддी рдХि рдЬैрд╡िрдХ рд╡िрдХाрд╕ рдоें рднрд▓े рдпोрдЧ्рдпрддрдо рдХा рдЕрд╕्рддिрдд्рд╡ рд░рд╣рддा рд╣ो рд╣рдоाрд░े рджेрд╢ рдоें рд╕ाрдоाрди्рдп рдпा рдФрд╕рдд ( mediocre) рд╣ी рдЕрдзिрдХ рд╕рдлрд▓ рд░рд╣ा рдХрд░рддे рд╣ैं। рдоुрдЭे рдпाрдж рд╣ै рд╡ेрд▓्рд╕ рд╡िрд╢्рд╡рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп рдоें рдПрдХ рдЪрд░्рдЪा рдХे рджौрд░ाрди рдоेрд░ी рдХुрдЫ рдкाрдХिрд╕्рддाрдиी рдЫाрдд्рд░ों рд╕े рдмाрддрдЪीрдд рд╣ो рд░рд╣ी рдеी। рдЬрдм рдоैंрдиे рдЙрди्рд╣ें рдмрддाрдпा рдХि рдЕрдкрдиे рд╡िрд╢्рд╡рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп рдоें рд╕्рдиाрддрдХ рдХрдХ्рд╖ाрдУं рдХी рдлीрд╕ рдкंрдж्рд░рд╣ рд░ुрдкрдпा рдк्рд░рддि рдоाрд╣ рдеी рддो рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдпрдХीрди рдирд╣ीं рдХिрдпा рд▓ेрдХिрди рдмाрдж рдоें рдЬрдм рдЕрди्рдп рднाрд░рддीрдп рд╢ोрдз рдЫाрдд्рд░ों рдиे рдмाрдд рдХी рдкुрд╖्рдЯि рдХी рддрдм рдЙрдирдоें рд╕े рдПрдХ рдиे рдХрд╣ा: ”рдЕрдм рд╕рдордЭ рдЖ рд░рд╣ा рд╣ै рдХि рдЖрдкрдХा рджेрд╢ рд╡िрдЬ्рдЮाрди рдоें рд╣рдорд╕े рдХाрдлी рдЖрдЧे рдХ्рдпों рдиिрдХрд▓ рдЧрдпा рдЬрдмрдХि рдЖрд░рдо्рдн рдПрдХрд╕ाрде рд╣ुрдЖ рдеा”। рдЖрдЬ рд╕ाрдл рдирдЬрд░ рдЖ рд░рд╣ा рд╣ै рдХि рдЕрдЪ्рдЫे рдЖрд░рдо्рдн рдХा рд▓ाрдн рд╣рдо рд▓рдЧрднрдЧ рдЦो рдЪुрдХे рд╣ैं।

рд╡ैрд╕े рдЗрди рд╕рдмрдХे рд╕ाрде рдоंрдЧрд▓рдпाрди рдФрд░ рдЪрди्рдж्рд░рдпाрди рдХी рд╕рдлрд▓рддा рдХी рдХрдеा рднी рд▓िрдЦी рдЬाрддी рд░рд╣ी рд╣ै, рдЕрдоेрд░िрдХा рд╡ рдпूрд░ोрдк рдоें рдк्рд░рд╡ाрд╕ी рднाрд░рддीрдпों рдХी рд╕рдлрд▓рддा рдХी рдХрд╣ाрдиी рднी। рд▓рдЧрддा рд╣ै рд╕рджा рд╕े рднाрд░рдд рдЕрдкрд░िрднाрд╖िрдд рд╣ी рд░рд╣ा рд╣ै рдФрд░ рдЖрдЬ рднी рд╣ै। рдХрдИ рднाрд░рдд рд╣ैं рдЕрдоीрд░ рднी, рдЧрд░ीрдм рднी, рдк्рд░рдЧрддिрд╢ीрд▓ рд╡ рдкिрдЫреЬा рднी, рдЖрдзुрдиिрдХ рднी рдкाрд░рдо्рдкрд░िрдХ рднी, рдмेрд░рд╣рдо рднी рд╡ рдмेрд░рд╣рдоी рд╕े рдХुрдЪрд▓ा рдЧрдпा рднी। рдЖрдЬ рднी рдЬाрддिрдЧрдд рд╕рдоीрдХрд░рдгों рдоें рдЙрд▓рдЭा рд╕рдоाрдЬ рдк्рд░рдЧрддिрд╢ीрд▓рддा рдХे рд╕ाрд░े рдЖрд╡рд░рдгों рдХे рдмाрд╡рдЬूрдж рдЕрдкрдиी рдЕрд╕рд▓िрдпрдд рдЬрдм-рддрдм рджिрдЦा рдЬाрддा рд╣ै। рдЖрдЬ рдЗрдХ्рдХीрд╕рд╡ीं рд╕рджी рдХे рджो рджрд╢рдХ рдкूрд░े рд╣ोрдиे рдХे рдмाрд╡рдЬूрдж рдЕрдзिрдХांрд╢ рджрд▓िрдд рдЙрд╕ рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рди्рдпाрдп рдХी рдоृрдЧ-рдорд░ीрдЪिрдХा рдЭेрд▓ рд░рд╣ा рд╣ै। рд╕рдм рдоौрдЬूрдж рд╣ै рдЖрдкрдХो рдЕрдзिрдХрддрд░ рд╡рд╣ी рджिрдЦेрдЧा рдЬिрд╕рдХे рдЖрдк рд╕ंрдкрд░्рдХ рдоें рд╣ैं।

рдХैрд▓ाрд╢ рд╕рдд्рдпाрд░्рдеी рдХो рдиोрдмेрд▓ рдкुрд░рд╕्рдХाрд░ рдоिрд▓рддा рд╣ै рдЧрд░्рд╡ рд╣ोрддा рд╣ै рд▓ेрдХिрди рдЙрди рдкрд░िрд╕्рдеिрддिрдпों рдкрд░ рдЧौрд░ рдХрд░ें рдЬो рдЙрдирдХे рдХाрд░्рдп рдХे рдлोрдХрд╕ рдкрд░ рдеे [8] - рдЗрдХ्рдХीрд╕рд╡ीं рд╕рджी рдоें рднी рджेрд╢ рдоें рджाрд╕рддा рдХी рдЙрдкрд╕्рдеिрддि рдЕрдкрдиे рдЖрдзुрдиिрдХ рд░ूрдкों рдоें, рдЬिрдирдоें рдмाрд▓ рд╢्рд░рдо, рдмंрдзрд╡ा рдордЬрджूрд░ी, рдпौрди рд╢ोрд╖рдг рд╢ाрдоिрд▓ рд╣ैं । рдЙрди рд╣ाрд▓ाрдд рдХी рдмреЬे рдкैрдоाрдиे рдкрд░ рдЙрдкрд╕्рдеिрддि рдЖрдЬ рднी рджेрд╢ рдоें рд╣ोрдиा - рдпрд╣ рд╕рдм рджेрдЦ рдХрд░ рд╢рд░्рдо рднी рдорд╣рд╕ूрд╕ рд╣ोрддी рд╣ै। 2013-14 рдХे рдЖँрдХреЬों рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рд╣рд░ рд╕ाрд▓ рдкрдЪाрд╕ рд╣рдЬाрд░ рд╕े рдЕрдзिрдХ рдмрдЪ्рдЪे рд▓ाрдкрддा рд╣ो рдЬाрддे рд╣ैं рдЬिрдирдоें рд╕े рдЕрдзिрдХांрд╢ рд╡ाрдкрд╕ рдирд╣ीं рдкрд╣ुँрдЪ рдкाрддे। рдПрдХ рдк्рд░рдЧрддिрд╢ीрд▓, рдмрд╣ुрд▓рддाрд╡ाрджी рд▓ोрдХрддंрдд्рд░ рдХा рд╕рдкрдиा рд▓िрдпे рднाрд░рдд рд╡िрд╢्рд╡ рдоें рдЕрдкрдиा рд╕्рдеाрди рддрд▓ाрд╢рдиे рдХी рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा рдоें рдХुрдЫ рднрдЯрдХ рдЧрдпा рд▓рдЧрддा рд╣ै। рдЬрд░ूрд░рдд рдЗрд╕ рдмाрдд рдХी рд╣ै рдХि рд╣рдо рдЗрди рд╕рдм рдмाрддों рдкрд░ рдЧрд╣рди рдЖрдд्рдо-рд╡िрд╢्рд▓ेрд╖рдг рдХрд░ें рдФрд░ рд╕рдорд╕्рдпाрдУं рдХे рддाрд░्рдХिрдХ рд╕рдоाрдзाрди рдЦोрдЬрдиे рдХा рдк्рд░рдпाрд╕ рдХрд░ें, рдкрд░ рд╢ाрдпрдж рд╣рдоें рд╡рд╣ рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рд╢рд░्рдо рдорд╣рд╕ूрд╕ рдирд╣ीं рд╣ोрддी рдЬो рд╣ोрдиी рдЪाрд╣िрдпे। рднाрд░рдд рдЕрдкрдиे рдЖрдкрд╕े рдЬूрдЭ рд░рд╣ा рд╣ै рдПрдХ рдЕрдиोрдЦे рдорд╣ाрднाрд░рдд рдоें। рдпрд╣ी рдиिрд░рди्рддрд░ рдЬूрдЭрддे рд░рд╣рдиा рдЕрдкрдиे рд╕े, рдЕрдкрдиों рд╕े рд╡ рдЕрдкрдиे рд╣ी рдЦрдпाрд▓ों рд╕े, рдкाрд░рдо्рдкрд░िрдХ рд╕ोрдЪ рдПрд╡ं рдЖрдзुрдиिрдХрддा рдХे рдж्рд╡ंрдж्рд╡ рд╕े, рд╡िрд╡िрдзрддा рдПрд╡ं рдПрдХрд░ूрдкрддा рдХे рддрдиाрд╡ों рд╕े, рдкाрд░рдо्рдкрд░िрдХ рд╕рд╣िрд╖्рдгुрддा рдПрд╡ं рдЕрдХ्рд╕рд░ рдЙрднрд░ рдЖрддी рд╕ंрдХीрд░्рдг рдоाрдирд╕िрдХ рдк्рд░рд╡ृрдд्рддिрдпों рд╕े – рд╢ाрдпрдж рдпрд╣ी рднाрд░рдд рдХी рдЕрдм рддрдХ рдиिрд░्рдоिрдд рдкрд╣рдЪाрди рд╣ै рдЬिрд╕рдХे рд╢ीрдШ्рд░рддा рд╕े рдмрджрд▓рдиे рдХे рдЖрд╕ाрд░ рдирдЬрд░ рдирд╣ीं рдЖрддे।

рдорд╣ाрднाрд░рдд рдоें рдХिрд╕ी рдпोрдж्рдзा рдХा рдЬिрдХ्рд░ рд╣ै рдЬिрд╕े рд╡рд░рджाрди рдХे рд╕ाрде рд╢ाрдк рднी рдоिрд▓ा рдеा рдХि рд╡рд╣ рдиिрд░्рдгाрдпрдХ рдХ्рд╖рдгों рдоें рдЕрдкрдиी рд╡рд╣ рд╡िрдж्рдпा рднूрд▓ рдЬाрдпेрдЧा рдЬो рдЙрд╕े рд╡рд░рджाрди рдоें рдоिрд▓ी рдеी। рдХुрдЫ рд╡ैрд╕ा рд╣ी рд╣рдо рднाрд░рддीрдпों рдкрд░ рднी рд▓ाрдЧू рд╣ोрддा рдк्рд░рддीрдд рд╣ोрддा рд╣ै: “рддुрдо рдЖрд░рдо्рдн рддो рдмрд╣ुрдд рдЕрдЪ्рдЫी рдХрд░рддे рд░рд╣ोрдЧे рдкрд░ рдЬрдм рддेрдЬी рд╕े рдЖрдЧे рдмреЭрдиे рдХा рдЕрд╡рд╕рд░ рдЖрдпेрдЧा рддрдм рддुрдо рдЙрд╕ी рд╕्рдеिрддि рдоें рдкрд╣ुँрдЪ рдЬाрдУрдЧे рдЬрд╣ाँ рд╕े рд╢ुрд░ू рдХिрдпा рдеा।“ рдЗंрддрдЬाрд░ рдХрд░рдиा рд╣ोрдЧा рдЙрд╕ рдорд╣ाрдиाрдпрдХ рдХा рдЬो рд╣рдоें рдЗрд╕ рдПрдХ рд╢ाрдк рд╕े рдоुрдХ्рддि рджिрд▓ा рд╕рдХे। рд╡рд╣ рдорд╣ाрдоाрдирд╡ рд╣рдоाрд░े рдЕंрджрд░ рдЫुрдкा рднी рд╣ो рд╕рдХрддा рд╣ै рдкрд░ рд╣рдоाрд░ा ‘рд╣рдо’ рдЬрдм рддрдХ рдПрдХ рд╡िрд░ाрдЯ рд░ूрдк рдзाрд░рдг рди рдХрд░ рд▓े рддрдм рддрдХ рдХुрдЫ рднी рдХрд╣рдиा рд╕ंрднрд╡ рдирд╣ीं।

рд╕ंрджрд░्рдн:
[1] Will Durant, The Case for India, Gyan Publishing House, 2017.
[2] Shashi Tharoor, Inglorious Empire- what the British did to India, Scribe US, 2018.
[3] John Platt, Step to Man, John Wiley, 1966.
[4] рдЪрди्рдж्рд░рдоोрд╣рди рднंрдбाрд░ी, рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдЕрднिрдпांрдд्рд░िрдХी, рдЖрд╡िрд╖्рдХाрд░, рдирдИ рджिрд▓्рд▓ी, рдирд╡рдо्рдмрд░-рджिрд╕рдо्рдмрд░ 1982.
[5] рдмिрд▓ рдПрдЯрдХेрди, Seven Sacred Rivers, Penguin Books, India, 1992.
[6] рдЪрди्рдж्рд░рдоोрд╣рди рднंрдбाрд░ी, рдкрд░िрд╡ेрд╢ीрдп рд╕ृрдЬрдирд╢ीрд▓рддा: рд╣िंрджी рд╕ंрд╕ाрд░ рдХा рд╕рдЪ, рд╕ेрддु, рдЕрдХ्рдЯूрдмрд░, 2018.
[7] рдЪрди्рдж्рд░рдоोрд╣рди рднंрдбाрд░ी, Education’s free fall: alarm bells ringing, India@70 Special Issue, Setu, August 2017.
[8] рдЪрди्рдж्рд░рдоोрд╣рди рднंрдбाрд░ी, Pride and Shame: two sides of a coin, India@70, Special Issue, Setu, August 2017.

2 comments :

  1. рд╡िрд╢्рд▓ेрд╖рдгाрдд्рдордХ рдк्рд░рддिрдХ्рд░िрдпा
    рдЖрдЬ рдоैंрдиे рдмрд╣ुрдд рдЗрдд्рдоिрдиाрди рд╕े рд╕рдо्рдкूрд░्рдг рд▓ेрдЦ рдХो рдкреЭा।
    рд╕्рд╡рддंрдд्рд░рддा рд╕े рдкूрд░्рд╡, рдкрд╢्рдЪाрдд рддрдеा рд╡рд░्рддрдоाрди рдХा рд╡िрд╢्рд▓ेрд╖рдгाрдд्рдордХ рдкрд░िрджृрд╢्рдп рд╕рд╣рдЬ, рдЧ्рд░ाрд╣्рдп рдФрд░ рддрд░्рдХрд╢ीрд▓ рднाрд╖ा рд▓ें рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдХрд░рдиे рдХा рд╕рдлрд▓ рдк्рд░рдпाрд╕ рд╣ै рдЬोрдХि рд╕्рд╡ाрддрди्рдд्рд░्рдпोрдд्рддрд░ рднाрд░рдд рдХे рд╕ृрдЬрдирд╢ीрд▓ рдХाрд▓рдЦрдг्рдб рдХो рдмрдЦूрдмी рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै। рдоुрдХ्рддिрдмोрдз рдХी рдХрд╡िрддाрдПं рднी рд▓ेрдЦ рдХो рд╕рд░рд╕् рдФрд░ рдЧ्рд░ाрд╣्рдп рдмрдиाрдиे рдоें рдк्рд░ाрд╕ंрдЧिрдХ рдФрд░ рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рд╣ैं।
    рдПрдХ рд╢ाрдирджाрд░ рдЖрд░рдо्рдн рд╕े рд▓ेрдХрд░ рдЖрдЬाрджी рдФрд░ рдЙрд╕рдХे рдмाрдж рд╡िрд╢्рд▓ेрд╖рдгाрдд्рдордХ рдПрд╡ं рд╡рд╕्рддुрдкрд░рдХ рдЪिंрддрди рд╕рд╣िрдд рд╕ांрдЦ्рдпिрдХी рдкрд░िрджृрд╢्рдп рднी рдЙрджाрд╣рд░рдгों рдХे рд╕ाрде рдк्рд░рднाрд╡ी рдПрд╡ं рдЬ्рдЮाрдирдкрд░рдХ рдк्рд░рд╕्рддुрддि рдк्рд░рднाрд╡िрдд рдХрд░рддी рд╣ै।
    рдк्рд░рд╡ाрд╣, рд╕ंрдЧрдо рдФрд░ рдЗрд╕рдХे рдЗрддрд░ рдоाрд╣ौрд▓ рдк्рд░ेрд░рдгा рдФрд░ рд╕ंрднाрд╡рдиा рдХे рдЕंрддрд░्рдЧрдд рдмрд╣ुрдд рд╕ाрд░ी рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рдмाрддों рд╕рд╣िрдд рдк्рд░рд╢ाрд╕рдиिрдХ рд╕ेрд╡ा рдЬрд╢्рди рд▓рдо्рдмी рджाрд╕рддा рдХा рдЕрдкрд░िрд╣ाрд░्рдп рдиिрд╖्рдХрд░्рд╖ рдЖрджि рд╕рд╣िрдд рд╢ोрдз рдХी рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддा рдФрд░ рдорд╣рдд्рддा рдХा рд╡िрд╢्рд▓ेрд╖рдг рдмрд╣ुрдд рд╣ी рд╕ाрдордпिрдХ рдФрд░ рдк्рд░ेрд░рдгाрджाрдпрдХ рд▓рдЧा।
    рдк्рд░рдХाрд╢ рдХिрд░рдг рднी
    рд╕рд░рд▓рддा рдФрд░ рд╡िрдж्рд╡рдд्рддा рд╕ाрде рдХैрд╕े рд░рд╣ рд╕рдХрддी рд╣ै-рдкрд░िрджृрд╖्рдп рдк्рд░ेрд░рдгाрдк्рд░рдж, рдк्рд░ो рд╡рд░्рдоा рдХी рдЬीрд╡рди рд╢ैрд▓ी рдЖрджि..рдк्рд░ेрд░рдХ рдФрд░ рдЕрдЪ्рдЫा рд▓рдЧрдиे рдХे рд╕ाрде рдЙрд╕ рд╕рдордп рдХी рд╡िрдЪाрд░рдзाрд░ा рд╕े рдЕрд╡рдЧрдд рд╣ुрдЖ। рдк्рд░ोрдлेрд╕рд░ рдк्рд░рдХाрд╢ рдПрд╡ं рдЙрдирдХे рдж्рд╡ाрд░ा рдЫाрдд्рд░ों рд╕े рдк्рд░рд╢्рдиोрдд्рддрд░ рдХрд░рдиे рдХी рдкрд░ंрдкрд░ा рднी рдЕрдЪ्рдЫी рд▓рдЧी।
    рдЬिрддрдиी рд╢ाрдЦाрдПं, рдЙрддрдиे рдкेреЬ
    рдХे рдЕंрддрд░्рдЧрдд рд╢ोрдз рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा рддрдеा рдЕрдкेрдХ्рд╖िрдд рдоाрд╣ौрд▓ рд╕рд╣िрдд рдИ0 рд╡िрд╢्рд╡рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп рдХे рд╕ुрдирд╣рд░े рдЕрддीрдд рдХे рдмाрд░े рдоें рд╕рд╣рдЬрддा рд╕े рдкрд░िрдЪिрдд्рд░рдг рдкреЭ рдХрд░ рдЕрдкрдбेрдЯ рд╣ुрдЖ।
    рд╕ाрд╣िрдд्рдпिрдХ рдкрд░िрджृрд╢्рдп рдХे рдЕंрддрд░्рдЧрдд рдЕрддीрдд рдХो рдЬाрдирдиे рдФрд░ рдЙрд╕рд╕े рдХुрдЫ рд╕ीрдЦрдиे рдХो рдоिрд▓ा। рдЕрдкрдиी рдЕрднिрд░ुрдЪि, рдЕрдЪ्рдЫी рд╕ंрдЧрдд рдЕрдЪ्рдЫा рдкрд░िрдгाрдо । рд╡ैрдЪाрд░िрдХी, рджिрд╢ाрдмोрдз рдЬैрд╕े рдоंрдЪ рдмрдиा рдХрд░ рдкрд░рд╕्рдкрд░ рд╕ंрд╡ाрдж рдХे рдоाрдз्рдпрдо рдХी рдкрд░ंрдкрд░ा рдЕрдЪ्рдЫी рдеी рдЬो рдХि рдЕрдм рдиेрдкрде्рдп рдоें рдЪрд▓ी рдЧрдпी рд╣ै। рд╕ूрдХ्рд╖्рдо рдЬрдЧрдд рдХा рд╕्рдеूрд▓ рдпрдеाрд░्рде, рдкुрд░ाрдиे рдФрд░ рдирдП рдоूрд▓्рдпों рдХे рдмीрдЪ рд╕ंрд╡ाрдж рдорд╣рдд्рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рдЪिंрддрди ।
    рдЙрдд्рдХрд░्рд╖ рдФрд░ рдЙрд╕рдХे рдмाрдж-рдд्рд╡рд░िрдд рдШрдЯрдиाрдХ्рд░рдо рдФрд░ рдЙрд▓рдЭाрддे рдмिрдо्рдм- рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬी рдФрд░ рд╣िंрджी рднाрд╖ा рдХा рдж्рд╡ंрдж рдЖрджि рд╕े рдЕрд╡рдЧрдд рд╣ुрдЖ।
    рдмीрд╣реЬ рдпрдеाрд░्рде
    рд╕्рд╡рдк्рдиिрд▓ рднाрд╡рд▓ोрдХ рдФрд░ рдЬрдоीрдиी рд╣рдХीрдХрдд рдХा рд╡ाрд╕्рддрд╡िрдХ рдкрд░िрджृрд╢्рдп। рдЗрд╕рдХे рдЕंрддрд░्рдЧрдд рдмрд╣ुрдд рд╕ाрд░ी рдЪीрдЬों рдХे рд╕ाрде рд╣ी рдорд╣ाрднाрд░рдд рдХे рдЬिрдХ्рд░ рдоें рдмीрд╣реЬ рдпрдеाрд░्рде рдХा рд╡ाрд╕्рддрд╡िрдХ рдкрд░िрджृрд╖्рдп рдкреЭрдиे рдФрд░ рд╕рдордЭрдиे рдХो рдоिрд▓ा।
    рдХुрд▓ рдоिрд▓ाрдХрд░ рдЕрддीрдд рд╕े рд╡рд░्рддрдоाрди рддрдХ рдПрдХ рдРрддिрд╣ाрд╕िрдХ рд╡िрд╢्рд▓ेрд╖рдгाрдд्рдордХ рдЪिрдд्рд░рдг рд╕े рдЕрд╡рдЧрдд рд╣ुрдЖ рдЬोрдХि рд╕рдордХाрд▓ीрди рдкीреЭी рд╕े рд▓ेрдХрд░ рдХे рд╡рд░्рддрдоाрди рдкीреЭी рдХे рд▓िрдП рдк्рд░ेрд░рдгाрджाрдпрдХ рдПрд╡ं рдЙрдкрдпोрдЧी рд▓ेрдЦ рд╣ै।
    рд╕ाрджрд░
    рд╕рдд्рдпेрди्рдж्рд░ рд╕िंрд╣

    ReplyDelete
  2. chandra mohan bhandariAugust 6, 2021 at 12:24 AM

    рдзрди्рдпрд╡ाрдж।
    рдЗрд╕ рд╡िрд╕्рддृрдд рдПрд╡ं рд╡िрд╢्рд▓ेрд╖рдгрдкрд░рдХ рдк्рд░рддिрдХ्рд░िрдпा рдХो рдкреЭрдХрд░ рдк्рд░рд╕рди्рдирддा рдоिрд▓ी, рдФрд░ рд╕ंрддोрд╖ рд╣ुрд╡ा।
    рд▓ेрдЦ рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рд╣ोрдиे рдХे рд▓рдЧрднрдЧ рдбेреЬ рд╕ाрд▓ рдмाрдж рдкрд╣рд▓ी рдПрд╡ं рд╡िрд╕्рддृрдд рд╡िрд╢्рд▓ोेрд╖рдгрдкрд░рдХ рдк्рд░рддिрдХ्рд░िрдпा
    рдоिрд▓рдиे рд╕े рд▓рдЧ рд░рд╣ा рд╣ै рдХि рдоेрд░ा рдк्рд░рдпрдд्рди рдиिрд░рд░्рдердХ рдирд╣ीं рд░рд╣ा। рд╡ैрдЪाрд░िрдХ рд╢्рд░ंрдЦрд▓ा рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा рдХे рд▓िрдП
    рдРрд╕े рдк्рд░рдпाрд╕ों рдХी рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддा рд╣рдоेрд╢ा рд░рд╣ी рд╣ै рдФрд░ рд░рд╣ेрдЧी।

    ReplyDelete

We welcome your comments related to the article and the topic being discussed. We expect the comments to be courteous, and respectful of the author and other commenters. Setu reserves the right to moderate, remove or reject comments that contain foul language, insult, hatred, personal information or indicate bad intention. The views expressed in comments reflect those of the commenter, not the official views of the Setu editorial board. рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рд░рдЪрдиा рд╕े рд╕рдо्рдмंрдзिрдд рд╢ाрд▓ीрди рд╕рдо्рд╡ाрдж рдХा рд╕्рд╡ाрдЧрдд рд╣ै।