рдЖрджिрд╡ाрд╕ी рдЬрд▓िрдпाँрд╡ाрд▓ाрдмाрдЧ рд╣рдд्рдпाрдХाрдг्рдб: рдзूрдгी рддрдкे рддीрд░

- рдордиीрд╖ рдХुрдоाрд░ рдЧुрдк्рддा

рд╢ोрдзाрд░्рдеी (рд╣िрди्рджी рд╡िрднाрдЧ), рдЕрд▓ीрдЧреЭ рдоुрд╕्рд▓िрдо рд╡िрд╢्рд╡рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп
рдЪрд▓рднाрд╖: +91 838 201 8200; рдИрдоेрд▓: manishg808@gmail.com



рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╕рд░ोрдХाрд░ों рд╕े рдЬुреЬрдХрд░ рдЬрдирдЬीрд╡рди рдХी рд╡िрд╕ंрдЧрддिрдпों рддрдеा рд╡िрдж्рд░ूрдкрддाрдУं рдХो рдХрд▓ाрдд्рдордХ рдвंрдЧ рд╕े рдЕрдкрдиी рд░рдЪрдиाрдУं рдоें рд╕ाрд░्рдердХрддा рдХे рд╕ाрде рдЙрднрд░рдиेрд╡ाрд▓े рдЦ्рдпाрддрдиाрдо рд░рдЪрдиाрдХाрд░ рд╣рд░िрд░ाрдо рдоीрдгा рдЕрдкрдиे рд╡िрд╡िрдз рдкрдХ्рд╖ीрдп рд▓ेрдЦрди рд╕े рд╣िंрджी рдЬрдЧрдд рдоें рдЕрдкрдиा рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рд╕्рдеाрди рдПрд╡ं рдоुрдХाрдо рд╣ाрд╕िрд▓ рдХिрдпा рд╣ै। рдЗрди्рд╣ोंрдиे рдЖрджिрд╡ाрд╕ी рд╕ंрд╕्рдХृрддि, рд╕рдн्рдпрддा рдХे рд╕ाрде-рд╕ाрде рджीрди-рджुрдЦिрдпों, рд╢ोрд╖िрдд, рдкीреЬिрддрдЬрдиों рдХी рдЬрдирдЬीрд╡рди рдХो рдЕрдз्рдпेрддा рдХे рд░ूрдк рдоें рдЧрд╣рд░ाрдИ рд╕े рдиिрд░ूрдкिрдд рдХрд░рдиे рдХे рдкрд╢्рдЪाрдд 2001 рд╕े рдиिрд░ंрддрд░ рдРрддिрд╣ाрд╕िрдХ рдЧ्рд░ंрдеों рд╕рд░рдХाрд░ी рдХाрд░्рдпाрд▓рдпों рдПрд╡ं рдЖрд╕-рдкाрд╕ рдХे рдПрдХрдд्рд░िрдд рдк्рд░рдоाрдгों рдХे рдЖрдзाрд░ рдкрд░ 2008 рдоें ‘рдзूрдгी рддрдкे рддीрд░’ рдиाрдо рд╕े рдПрдХ рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рдХрд░ाрдпा, рдЬो рдЬрд▓िрдпाँрд╡ाрд▓ा рдмाрдЧ рд╣рдд्рдпाрдХांрдб 13 рдЕрдк्рд░ैрд▓ 1919 рд╕े 6 рд╡рд░्рд╖ рдкूрд░्рд╡ 17 рдирд╡ंрдмрд░ 1913 рдоें рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬों рдПрд╡ं рд╕ाрдоंрддी рд╢ाрд╕рдХों рдХे рдЕрдд्рдпाрдЪाрд░ рдПрд╡ं рдиिрд░ंрдХुрд╢рддा рдХे рд╡िрд░ुрдж्рдз рдоाрдирдЧреЭ рдХी рдкрд╣ाреЬी рдкрд░ рд▓реЬी рдЧрдИ рдеी। рдпрд╣ाँ рдЬрд▓िрдпांрд╡ाрд▓ा рдмाрдЧ рд╣рдд्рдпाрдХांрдб рд╕े рднी рднीрд╖рдг рдирд░рд╕ंрд╣ाрд░ рд╣ुрдЖ рдеा। рдРрддिрд╣ाрд╕िрдХ рдкुрд╕्рддрдХों, рдЕрдзिрдХाрд░िрдХ рдк्рд░рдоाрдг, рдЕрднिрд▓ेрдЦाрдЧाрд░, рдкुрд╕्рддрдХाрд▓рдпों, рдорд╣ाрд░ाрдгा рдоेрд╡ाреЬ рдХे рдкोрдеीрдЦाрдиा рдПрд╡ं рдЙрд╕ рдирд░рд╕ंрд╣ाрд░ рдоें рдоाрд░े рдЧрдП рдкрд░िрд╡ाрд░ рдХे рдкрд░िрдЬрдиों рд╕े рдкूрдЫрддाрдЫ рдХे рдмाрдж рдПрдХрдд्рд░िрдд рдЖंрдХреЬों рдПрд╡ं рд╕ाрдХ्рд╖्рдпों рд╕े рдоिрд▓े рдиिрд╖्рдХрд░्рд╖ рдоें рдпрд╣ рд╕ंрдЦ्рдпा рд▓рдЧрднрдЧ рдвाрдИ рд╣рдЬाрд░ рдмैрдарддी рд╣ै, рдЬिрд╕рдоें рдиिрд╣рдд्рдеे рдЖрджिрд╡ाрд╕ी рдмुрдЬुрд░्рдЧ, рдмрдЪ्рдЪों рдПрд╡ं рдорд╣िрд▓ाрдУं рдХी рд╣рдд्рдпा рдХी рдЧрдпी рдеी। рдкрд░рди्рддु рдЗрд╕े рдорд╣рдЬ рдПрдХ рдШрдЯрдиा рдмрддाрдХрд░ рджрдмा рджिрдпा рдЧрдпा। рдЬрдм рдЙрдкрди्рдпाрд╕рдХाрд░ рдЙрд╕ рдШрдЯрдиा рдХे рдмाрд░े рдоें рдЕрдз्рдпрдпрди рдХिрдпा рддो рдЪौंрдХाрдиे рд╡ाрд▓ी рдмाрддें рд╕ाрдордиे рдЖрддी рдЧрдИ рдЬिрд╕рдХो рдЖрдзाрд░ рдмрдиाрдХрд░ рдПрдХ рдпрдеाрд░्рдерддा рд╕े рд▓рдмрд░ेрдЬ рдРрддिрд╣ाрд╕िрдХ рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдХी рд░рдЪрдиा рдХी। рдРрд╕ी рджрд░्рджрдиाрдХ, рднрдпाрд╡рд╣, рдХ्рд░ूрд░рддрдо, рд╡ीрднрдд्рд╕ рдирд░рд╕ंрд╣ाрд░ рдХी рдУрд░ рдиा рд╣ी рдХिрд╕ी рдЗрддिрд╣ाрд╕рдХाрд░ рдХी рджृрд╖्рдЯि рдЧрдИ рдФрд░ рдиा рд╣ी рдХिрд╕ी рд╕рдоाрдЬ рд╕ुрдзाрд░рдХ рдиे рдЗрд╕े рдЙрдЬाрдЧрд░ рдХिрдпा рддрдеा рдиा рд╣ी рдХिрд╕ी рд╕ाрд╣िрдд्рдпрдХाрд░ рдиे рдЗрд╕े рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдоें рдЬрдЧрд╣ рджिрдпा। рдпрд╣ рдирд░рд╕ंрд╣ाрд░ рдХेрд╡рд▓ рдПрдХ рдШрдЯрдиा рдмрди рдХрд░ рд░рд╣ рдЧрдИ рдеी рдЬिрд╕े рдЙрдкрди्рдпाрд╕рдХाрд░ рдиे рдЕрдкрдиी рдкूрд░ी рдЖрд╕्рдеा, рд▓рдЧ्рди рдПрд╡ं рдкрд░िрд╢्рд░рдо рд╕े рдЗрд╕ рдШрдЯрдиा рдХो рдоुрдЦ्рдп рдЙрдж्рджेрд╢्рдп рдмрдиाрдХрд░ рдЙрдЬाрдЧिрд░ рдХрд░рдиे рдХा рд╕ाрд░्рдердХ рдк्рд░рдпाрд╕ рдХिрдпा। рдЗрд╕ рдирд░рд╕ंрд╣ाрд░ рдХो рд╕рдмрдХे рд╕ाрдордиे рд▓ाрдХрд░ рд╕ोрдЪрдиे рдкрд░ рдордЬрдмूрд░ рдХрд░ рджिрдпा। рдЗрд╕ рдХ्рд░ूрд░рддрдо рдПрд╡ं рд╡ीрднрдд्рд╕ рдирд░рд╕ंрд╣ाрд░ рдХे рдмाрд░े рдоें рд╢ंрднूрдиाрде рддिрд╡ाрд░ी рд▓िрдЦрддे рд╣ैं- ‘‘рдЖрджिрд╡ाрд╕ी рдЕंрдЪрд▓ рдХी рдЬिрд╕ рдРрддिрд╣ाрд╕िрдХ-рд╡ाрд╕्рддрд╡िрдХ рдШрдЯрдиा рдХो рдЗрд╕ рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдоें рдЖрдзाрд░ рдмрдиाрдпा рдЧрдпा рд╣ै, рдЙрд╕ рдШрдЯрдиा рдХो рдЕंрддिрдо рдкрд░िрдгрддि (рдоाрдирдЧреЭ рдкрд░ рд╕ाрдоूрд╣िрдХ рдмрд▓िрджाрди) рддрдХ рд▓े рдЬाрдиे рдХे рд▓िрдП рдЙрдкрди्рдпाрд╕рдХाрд░ рдиे рдмрд╣ुрдд рд╢्рд░рдо рдХिрдпा рд╣ै।”1
рдЗрд╕ рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдХे рдиाрдпрдХ рдЧोрд╡िंрдж рдЧुрд░ु рд╣ैं, рдЬिрдирдХा рдЬрди्рдо рд╕рди् 1858 рдоें рдПрдХ рдмंрдЬाрд░ा рдкрд░िрд╡ाрд░ рдоें рдмेрд╕рд░ рдПрд╡ं рд▓рдЯрдХी рдХे рдкुрдд्рд░ рдХे рд░ूрдк рдоें рд╣ुрдЖ рдеा। рд╡े рд╢ुрд░ू рд╕े рд╣ी рджрдмे-рдХुрдЪрд▓े рд▓ोрдЧों рдХे рд╕ाрде рдЖрджिрд╡ाрд╕िрдпों рдХे рдЕрдЪ्рдЫाрдИ, рдЙрдж्рдзाрд░ рдФрд░ рд╕ंрдЧрдаिрдд рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рдЕрдкрдиा рд╕рдм рдХुрдЫ рдд्рдпाрдЧ рдХрд░ рдПрд╡ं рдиिрд╕्рд╡ाрд░्рде рднाрд╡ рд╕े рд╕рдорд░्рдкिрдд рд╣ोрдХрд░ рдЙрди्рд╣ें рдЬाрдЧрд░ूрдХ рдХрд░рдиे рдХा рдиिрд░ंрддрд░ рдк्рд░рдпाрд╕ рдХрд░рддे рд░рд╣ें। рдЧोрд╡िंрджा рд╕े рдЧोрд╡िंрдж рдФрд░ рдлिрд░ рдЧोрд╡िंрдж рдЧुрд░ु рдХी рдпाрдд्рд░ा рд╡े рдЕрдкрдиे рдмुрдж्рдзि, рд╡िрд╡ेрдХ рдПрд╡ं рд╕ेрд╡ा рднाрд╡ рд╕े рд╣ाрд╕िрд▓ рдХी। рдЖрджिрд╡ाрд╕ी рджрд▓िрдд рдПрд╡ं рджрдмे-рдХुрдЪрд▓े рд▓ोрдЧ рдЙрди्рд╣ें рдЕрдкрдиा рдЧुрд░ु рдоाрдирддे рдеे рддрдеा рдЙрдирдХे рдмрддाрдП рдоाрд░्рдЧ рдкрд░ рдЪрд▓рдиे рдХा рдк्рд░рдпाрд╕ рдХрд░рддे рдеे। рд╡े рд╢рд░ाрдм рд╕े рджूрд░ рд░рд╣рдиे рдХी рдирд╕ीрд╣рдд рдХे рд╕ाрде рд╣ी рдкреЭाрдИ-рд▓िрдЦाрдИ рдХे рд▓िрдП рдк्рд░ेрд░िрдд рдХрд░рддे рдеे। рд╡े рдЖрджिрд╡ाрд╕िрдпों рдХो рдмुрд░े рдХाрд░्рдпों рд╕े рджूрд░ рд░рд╣рдиे, рд╕ाрдл-рд╕рдлाрдИ рд░рдЦрдиे, рдкुрд▓िрд╕-рдеाрдиा-рдХрдЪрд╣рд░ी рд╕े рджूрд░ рд░рд╣рдХрд░ рдкंрдЪाрдпрдд рдХी рдмाрдд рдоाрдирдиे, рдЖрдкрд╕ी рд╕рд╣рдпोрдЧ рдПрд╡ं рд╕рдж्рднाрд╡, рд╕्рд╡рддंрдд्рд░рддा, рд╢ोрд╖рдг, рд╡िрдкрди्рдирддा, рдмेрдЧाрд░ी, рдорд╣ाрдЬрдиी, рд╕ूрдж-рдЦोрд░ी, рдЬंрдЧрд▓ рд╕े рдмेрджрдЦрд▓ी рдХे рд╕ाрде рдЬंрдЧрд▓, рдЬाрдирд╡рд░ों, рдкेреЬ-рдкौрдзों рдХी рд╕ुрд░рдХ्рд╖ा рдЖрджि рдкрд░ рдЬोрд░ рджेрддे рд░рд╣рддे рдеे।
рдЗрд╕ рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдоें рджрд╕рд╡ीं рд╢рддाрдм्рджी рд╕े рд▓ेрдХрд░ рдИрд╕्рдЯ рдЗंрдбिрдпा рдХंрдкрдиी рдХे рдЖрдЧрдорди рдлिрд░ рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬों рдХा 1818 рдоें рд╣ुрдП рдХुрдкрджाрд░्рдкрдг рдПрд╡ं 1857 рдХी рдХ्рд░ांрддि рдХे рд╕ाрде 1913 рдоें рд╣ुрдП рдоाрдирдЧреЭ рд╣рдд्рдпाрдХांрдб рддрдХ рдХा рд╡рд░्рдгрди рдРрддिрд╣ाрд╕िрдХ рдПрд╡ं рд╕ाрд╣िрдд्рдпिрдХ рдоिрд╢्рд░рдг рдХे рд╕ाрде рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै। рдЗрд╕рдоें рдПрдХ-рдПрдХ рдШрдЯрдиाрдУं рдХो рдмреЬे рд╕ूрдХ्рд╖्рдо рдПрд╡ं рд░ोрдЪрдХ рддрд░ीрдХे рд╕े рд╕ाрдордиे рд▓ाрдпा рдЧрдпा рд╣ै। рд╕рди् 1857 рдХे рдк्рд░рдердо рд╕्рд╡рддंрдд्рд░рддा рд╕ंрдЧ्рд░ाрдо рдоें рдЖрджिрд╡ाрд╕िрдпों рдХा рдпोрдЧрджाрди, рдЗрдирдХा рд░ेрдЬिрдоेंрдЯ рдХे рд╕ाрде рдЙрд╕рдоें рднाрдЧ рд▓ेрдиे рдХा рдХाрд░рдг рдЖрджि рдХा рд╡рд░्рдгрди рдоिрд▓рддा рд╣ै। рдЗрд╕рдХे рдЕрд▓ाрд╡ा рдЗрд╕ рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдоें рд░िрдпाрд╕рддी рд╕рдд्рддा рдж्рд╡ाрд░ा рдХिрдП рдЬाрдиे рд╡ाрд▓ा рдЕрдд्рдпाрдЪाрд░, рд╢ोрд╖рдг, рдмेрдЧाрд░, рджрдорди, рднुрдЦрдорд░ी, рдорд╣ाрдоाрд░ी, рдЕंрдзрд╡िрд╢्рд╡ाрд╕ рдЖрджि рдХा рдпрдеाрд░्рде рд╡рд░्рдгрди рдоिрд▓рддा рд╣ै।
рдЖрджिрд╡ाрд╕ीрдЬрди рдЧोрд╡िंрдж рдЧुрд░ु рд╕े рдЗрддрдиा рдк्рд░ेрдо рдХрд░рдиे рд▓рдЧे рдеे рдХि рдЬрдм рдЙрди्рд╣ें рдкрддा рдЪрд▓ा рдХि рдЧोрд╡िंрдж рдЧुрд░ु рдХो рдбूंрдЧрд░рдкुрд░ рдХे рдорд╣ाрд░ाрд╡рд▓ рд╡िрдЬрдпрд╕िंрд╣ рдиे рдмंрджी рдмрдирд╡ा рд▓िрдпा рд╣ै рддो рд╣рдЬाрд░ों рдХी рд╕ंрдЦ्рдпा рдоें рдЖрджिрд╡ाрд╕ी рдбूंрдЧрд░рдкुрд░ рдХी рдУрд░ рдЕрдкрдиे рдкрд░ंрдкрд░ाрдЧрдд рд╣рдеिрдпाрд░ों рдХे рд╕ाрде рдХुрдЫ рдХрд░ рджिрдП। рдЙрди्рд╣ें рдпрд╣ рднी рдирд╣ीं рдкрддा рдеा рдХि рдЖрдЧे рдХ्рдпा рд╣ोрдЧा рдЙрди्рд╣ें рддो рдмрд╕ рдЕрдкрдиे рдЧुрд░ूрдЬी рджिрдЦाрдИ рджे рд░рд╣ें рдеे। ‘‘рдпूँ рдХрд░ рдбेреЭ-рджो рд╣рдЬाрд░ рдЖрджिрд╡ाрд╕ी рд╣ाрдеों рдоें рд▓ाрдаी, рднाрд▓े, рд╕ेрд▓, рдЧँреЬाрд╕े, рдХुрд▓्рд╣ाреЬे рдФрд░ рдзрдиुрдмाрдг рд▓िрдП рд╣ुрдП рдЕрдкрдиे рдк्рд░िрдп рдЧुрд░ु рдЧोрд╡िрди्рдж рдХो рдЫुреЬाрдиे рдмреЭे рдЪрд▓े рдЬा рд░рд╣े рдеे। рднूрдЦे рдкेрдЯ, рдЕрдзрдиंрдЧे рд╡ рджुрд░्рдмрд▓ рд╢рд░ीрд░ рд╡ाрд▓े рдЗрди рд▓ोрдЧों рдХे рдкाрд╕ рдФрд░ рдХुрдЫ рдирд╣ीं рдеा, рдордЧрд░ рдмुрд▓ंрдж рд╣ौрд╕рд▓ा рдеा, рдоंрдЬिрд▓ рддрдХ рдкрд╣ुँрдЪ рд╕рдХрдиे рдХा рдкрдХ्рдХा рдЗрд░ाрджा рдеा, рдЖँрдЦों рдоें рдмेрд╣рддрд░ीрди рджिрдиों рдХी рдЙрдо्рдоीрдж рдХी рдЪрдордХ рдеी। рдЕрдкрдиी рдЬी-рдЬाрди рдЙрд╕ рдЧुрд░ु рдкрд░ рди्рдпौрдЫाрд╡рд░ рдХрд░рдиे рд╡ाрд▓ा рд░ेрд▓ा рдеा।”2
рдЧुрд░ु рдЧोрд╡िंрдж рдиे рдЖрджिрд╡ाрд╕िрдпों рдХे рддрд░рдХ्рдХी рдЬाрдЧрд░ूрдХрддा рдХे рд▓िрдП рд╕рдо्рдк рд╕рднा рдХी рд╕्рдеाрдкрдиा рдХी, рдЬिрд╕рдХे рдк्рд░рдпाрд╕ों рд╕े рд▓ोрдЧों рдоें рдЪेрддрдиा рдЖрдпी, рдПрдХрдЬुрдЯрддा рдХी рднाрд╡рдиा рдкैрджा рд╣ुрдИ рдПрд╡ं рд╡े рдЕрдкрдиे рд╕ुрдЦ-рджुрдЦ рдФрд░ рддрдХрд▓ीрдлों рдХे рдХाрд░рдгों рдХो рд╕рдордЭрдиे рд▓рдЧे рдеे। рдЬिрд╕рд╕े рд╡े рдЕंрдзрд╡िрд╢्рд╡ाрд╕ों рдХे рд╕ाрде рд╢рд░ाрдм рдкीрдиे рдХी рд▓рдд рдХो рднी рдЫोреЬ рджिрдП рдеे। ‘‘рдЕрдм рдЧोрд╡िंрдж рдЧुрд░ु рдХी рд╢िрдХ्рд╖ाрдУं рд╕े рдЙрдирдоें рдЪेрддрдиा рдкैрджा рд╣ो рд░рд╣ी рд╣ै рдФрд░ рд╡िрд░ोрдз рдХे рдкрдХ्рд╖ рдоें рдПрдХ рдк्рд░рдХाрд░ рдХा рдЖрдд्рдорд╡िрд╢्рд╡ाрд╕ рднी рдкैрджा рд╣ोрдиे рд▓рдЧा рд╣ै। рдЧोрд╡िंрдж рдЧुрд░ु рдХे рдж्рд╡ाрд░ा рдЪрд▓ाрдпे рдЬा рд░рд╣े рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдПрд╡ं рдзाрд░्рдоिрдХ рд╕ुрдзाрд░-рдЖंрджोрд▓рди рдХी рд╡рдЬрд╣ рд╕े рд╢рд░ाрдм рдХी рдмिрдХ्рд░ी рдоें рдПрдХрджрдо рдШрдЯोрддрд░ी рдЧрдИ рд╣ै।”3
рдЗрд╕ рд╕рдо्рдк рд╕рднा рдоें рдЧुрд░ु рдЧोрд╡िंрдж рдиे рдЕрдиेрдХ рднрдХ्рддों рдХो рд▓рдЧाрдпा рдеा рдЬो рдЧाँрд╡-рдЧाँрд╡ рдЬाрдХрд░ рдЙрди्рд╣ें рдЧुрд░ु рдХा рдЙрдкрджेрд╢ рджे рд░рд╣े рдеे рддрдеा рдЙрдирдХे рд╕ाрде рдЦреЬे рд╣ोрдиे рдХा рднрд░ोрд╕ा рджेрдХрд░ рдЙрдирдХे рджुрдЦ рджрд░्рдж рдХो рдмाँрдЯрдиे рдХा рдк्рд░рдпाрд╕ рдХрд░ рд░рд╣े рдеे। рдЗрди рднрдХ्рддों рдоें рдХुрд░िрдпा, рдкूрдЬा, рдзीрд░ा, рдеाрд╡рд░ा, рдзрд░рдЬी, рд╕ुрд░рдЬी, рд╣ाрд▓िрдпा, рдЧрдЬ्рдЬा, рдХोрджрд░, рдЦुрдоा, рд░ाрдорд▓ा, рдмेрдмрд░िрдпा, рд╡ाрд▓ा, рдХрд▓िрдпा, рдоेрд╣ा, рдкрд░рддाрдмिрдпा, рдЬाрд▓ा, рднूрд░ा, рдЪрдордиा, рдмिрдЬ्рдЬिрдпा, рдХाрдирдЬी, рд░рдгрдЬी, рддрд░рд╕िрдпा, рд╕ुрдо्рднा рдЖрджि рдеे। рдЗрдирдХे рдЕрд▓ाрд╡ा рд╕ैрдХреЬों рдХाрд░्рдпрдХрд░्рддा рдПрд╡ं рд╣рдеिрдпाрд░рдмंрдж рдпुрд╡рдХों рдПрд╡ं рдк्рд░ौреЭों рдХी рдЙрдд्рд╕ाрд╣िрдд рдлौрдЬ рдеी рдЬो рд╣рдоेрд╢ा рдЧुрд░ु рдЧोрд╡िंрдж рдХी рд╕ेрд╡ा рдХे рд▓िрдП рддрдд्рдкрд░ рд░рд╣рддे рдеे। рдпрд╣ी рдХाрд░рдг рд╣ै рдХि рдЧोрд╡िंрдж рдЧुрд░ु рдХे рдиाрдо рд╕े рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬ, рдорд╣ाрд░ाрд╡рд▓, рдЬрдоीрджाрд░ рдбрд░рдиे рд▓рдЧे рдеे рдФрд░ рдЖрджिрд╡ाрд╕िрдпों рдкрд░ рдХрд░рдиे рд╡ाрд▓े рдЕрдд्рдпाрдЪाрд░ рдХрдо рдХрд░ рджिрдП рдеे।
рдкрд╣рд▓े рдЖрджिрд╡ाрд╕िрдпों рдХो рдПрдХ рдЖрдо рдиाрдЧрд░िрдХ рдХे рдмрд░ाрдмрд░ рдирд╣ीं рдоाрдиा рдЬाрддा рдеा। рдЙрдирд╕े рд╣рд░ рджिрди рдкрд╢ुрдУं рдХी рддрд░рд╣ рдмेрдЧाрд░ी рдХрд░ाрдпा рдЬाрддा рдеा। рддрдмीрдпрдд рдЦрд░ाрдм рд╣ोрдиे рдпा рдЕрди्рдп рдЬрд░ूрд░ी рдХाрд░्рдп рд╣ोрдиे рд╕े рдмेрдЧाрд░ी рди рдХрд░рдиे рдкрд░ рдкीрдЯा рдЬाрддा рдеा। рдЙрди्рд╣ें рд╕рдоाрдЬ рдоें рдЗрдЬ्рдЬрдд рдирд╣ीं рджिрдпा рдЬाрддा рдеा। рдЙрди्рд╣ें рд╕ुрд░-рдЕрд╕ुрд░ рд╕े рдЬोреЬрдХрд░ рджेрдЦा рдЬाрддा рдеा, рдкрд░ंрддु рдЬрдм рдЧोрд╡िंрдж рдЧुрд░ु рдиे рдЖрджिрд╡ाрд╕िрдпों рдХो рдЬाрдЧрд░ूрдХ рдХрд░рдиा рд╢ुрд░ू рдХिрдпा рддो рд╡े рдЕрдкрдиे рдЕрдзिрдХाрд░ों рдХे рдмाрд░े рдоें рдЬाрдирдиे, рд╕рдордЭрдиे рд▓рдЧे। рдЕрдм рд╡े рдЬाрдЧрд░ूрдХ рд╣ो рдЧрдП рддрдеा рдЕрдкрдиे рднाрдЧ्рдпрд╡ाрджी рд╡िрдЪाрд░рдзाрд░ा рдХो рдд्рдпाрдЧрдиे рд▓рдЧे। рдпрд╣ी рдХाрд░рдг рд╣ै рдХि рдЕрдм рдЧोрд╡िंрдж рдЧुрд░ु рдХी рд╕ीрдЦ рднाрдЧ्рдпрд╡ाрджी рдЬреЬ рд╕ूрдд्рд░ों рдХो рдХाрдЯрдиे рд▓рдЧ рдЧрдпी। рдЧोрд╡िंрдж рдЧुрд░ु рдЙрди्рд╣ें рд╕िрдЦाрдпा рдХрд░рддे рдеे рдХि ‘‘рд╣рдоाрд░ी рджुрд░्рджрд╢ा рдХे рд▓िрдП рдПрдХ рд╕ीрдоा рддрдХ рд╣рдо рд╕्рд╡рдпं рдЬिрдо्рдоेрджाрд░ рд╣ैं। рдЕрдЧрд░ рд╣рдо рдПрдХрдЬुрдЯ рд╣ोрдХрд░ рдЕрдд्рдпाрдЪाрд░ों, рд╢ोрд╖рдг рд╡ рджрдорди рдХा рд╡िрд░ोрдз рдХрд░ें рддो рд╣ाрд▓ाрдд рд╣рдоाрд░े рдкрдХ्рд╖ рдоें рдмрдирддे рдЪрд▓े рдЬाрдпेंрдЧे। рдЧुрд░ु рдХी рдмाрддों рдХा рдЧрд╣рд░ा рдЕрд╕рд░ рдЖрджिрд╡ाрд╕ी-рдЬрди рдкрд░ рд╣ुрдЖ। рдЕрдм рд╡े рдоाрдирдиे рд▓рдЧ рдЧрдП рдеे рдХि рд╡े рднी рдЗंрд╕ाрди рд╣ैं। рдЕрди्рдп рд▓ोрдЧों рдЬैрд╕े рдЗрдЬ्рдЬрддрджाрд░ рдЗंрд╕ाрди।”4
рдЕрдм рдЖрджिрд╡ाрд╕ी рдмेрдХाрд░ी рдХрд░рдиे рд╕े рдордиा рдХрд░ рджेрддे рдеे। рд╡े рдЕрдкрдиी рдордЬрджूрд░ी рдоाँрдЧрдиे рд╕े рдХрддрд░ाрддे рдирд╣ीं рдеे। рдпे рд╕рдм рд╣ोрдиे рдХे рдХाрд░рдг рдЧोрд╡िंрдж рдЧुрд░ु рд╕рдмрдХे рдЖँрдЦों рдоें рдХिрд░рдХिрд░ी рдмрдирдХрд░ рдзँрд╕ рдЧрдП рдеे। рдЬिрд╕рд╕े рдмाрд░-рдмाрд░ рдЙрдирд╕े рдЫुрдЯрдХाрд░ा рдкाрдиे рдХे рд▓िрдП рдк्рд░рдпाрд╕ рдХिрдпा рдЬाрддा рд░рд╣ा рддрдеा рдЕंрдд рдоें рдЬрдм рд╡े рдЙрдирдХे рдЕрдзिрдХाрд░ рдХे рд▓िрдП рдоाрдирдЧреЭ рдкрд░्рд╡рдд рдкрд░ рдЖंрджोрд▓рди рдХी рд░рдгрдиीрддि рдмрдиाрдиे рдХे рд▓िрдП рд╣рдЬाрд░ों рдЖрджिрд╡ाрд╕िрдпों рдХे рд╕ाрде рдПрдХрдд्рд░िрдд рд╣ुрдП, рддрдм рдпрд╣ рджेрдЦ рдмांрд╕рд╡ाреЬा, рдбूंрдЧрд░рдкुрд░, рд╕ंрде, рдИрдбрд░ рдХे рд╢ाрд╕рдХ рдФрд░ рдЙрдирдХे рдЕрдзीрдирд╕्рде рдЬाрдЧीрд░рджाрд░ों рдиे рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬों рдХे рд╕ाрде рдоिрд▓рдХрд░ рдЙрдирдХे рдЖंрджोрд▓рди рдХो рджрдмाрдиे рдХा рдк्рд░рдпाрд╕ рдХिрдпा। рдЬिрд╕рдоें рдХрдоांрдбрд░ рдоेрдЬрд░ рдмेрд▓ी рдиे 17 рдирд╡ंрдмрд░ 1913 рдХो рдоेрд╡ाреЬ рднीрд▓ рдХोрд░, 104 рд╡ेрд▓рд╕рд▓े рд░ाрдпрдлрд▓्рд╕, рдирд╡ी рд░ाрдЬрдкूрдд, рдЬाрдЯ рд░ेрдЬिрдоेंрдЯ рдПрд╡ं рд░ाрдЬрд╡ाреЬा рдХे рд╕ैрдиिрдХों рдХे рд╕ाрде рдоाрдирдЧреЭ рдХी рдкрд╣ाреЬी рдкрд░ рд╣рдорд▓ा рдХрд░ рджिрдпा рдЬिрд╕рдоें рдиिрд╣рдд्рдеे рдмुрдЬुрд░्рдЧों, рдФрд░рдд, рдмрдЪ्рдЪों рдкрд░ рдЧोрд▓िрдпां рдмрд░рд╕ाрдиा рд╢ुрд░ू рдХрд░ рджिрдпा। рдЬिрд╕рдХे рдЬрд╡ाрдм рдоें рд╕рдо्рдк рд╕рднा рдХे рдиौрдЬрд╡ाрди рднी рдкрдд्рдерд░, рддीрд░-рдзрдиुрд╖, рднाрд▓ा рд╡ рдмंрджूрдХ рд╕े рдЬрд╡ाрдм рджेрдиा рд╢ुрд░ू рдХिрдпा। рдорд╣िрд▓ाрдПँ рднी рд╕рдмрдХा рд╕ाрде рджेрдиे рдХे рд▓िрдП рд╡ीрд░ांрдЧрдиा рдмрдирдХрд░ рд╕ाрдордиे рдЖ рдЧрдИ рдФрд░ рдбрдЯрдХрд░ рдЙрдирдХा рд╕ाрдордиा рдХिрдпा। ‘‘рдХрдорд▓ी рдХी рд╕рд╣ेрд▓ी рдоंрдЧрд▓ी рдЕрдм рд╕्рдд्рд░िрдпों рдоें рдирдпे рдк्рд░ाрдг рдлूंрдХ рдХрд░ рдЙрдирдХे рджрд▓ рдХा рдоोрд░्рдЪा рд╕ंрднाрд▓े рд╣ुрдП рдеी। рдЕрдкрдиी рдк्рд░िрдп рд╕рд╣ेрд▓ी рдХрдорд▓ी рд╡ рдкाрдиो рдХी рдоौрдд рдХे рдмाрдж рд╡рд╣ рдХुрдЫ рдкрд▓ों рдХे рд▓िрдП рд╣ी рд╕рджрдоें рдоें рд░рд╣ी рдеी।●●● рдЧोрдлрди рдФрд░ рдХुрд▓्рд╣ाреЬिрдпां рдЙрд╕рдХे рд╣рдеिрдпाрд░ рдеे। рдХुрдЫ рдХे рдкाрд╕ рдзрдиुрд╖-рдмाрдг рднी। рдЕрдиेрдХ рд░рдгрдЪंрдбी рднाрд╡рдиिрдпों рдХी рддрд░рд╣ рд╡े рдЕрдкрдиे рд╣िрд╕्рд╕े рдХी рд▓реЬाрдИ рд▓реЬ рд░рд╣ी рдеी।”5
рдЬрдп рднोрд▓ेрдиाрде! рдЬрдп рднैрд░рд╡ рдмाрдмा! рдЬрдп рдЧुрд░ु рдорд╣ाрд░ाрдЬ рдХे рд╕ाрде рд░рдХ्рд╖ा рджрд▓ рдХे рдпुрд╡рдХ рд╢िрд╡рдЬी рдХी рдЧрдгों рдХे рд╕рдоाрди рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬों рдХे рдорд╢ीрдирдЧрди рдХे рд╕ाрдордиे рднी рдЦреЬे рд╣ोрдХрд░ рдлिрд░ंрдЧी рдлौрдЬ рдХे рджाँрдд рдЦрдЯ्рдЯे рдХрд░ рд░рд╣े рдеे рдЬिрд╕рд╕े рдХैрдк्рдЯрди рд╕्рдЯॉрдХрд▓े рдФрд░ рдоेрдЬрд░ рдмेрд▓ी рдХा рд╢рд░ीрд░ рдкीрдкрд▓ рдкрдд्рддे рдХे рд╕рдоाрди рдХाँрдк рд░рд╣ा рдеा। рд╣рд░िрдпा рдиे рдЕрдкрдиे рдоंрдЧेрддрд░ рджрд▓्рд▓ी рдХे рдмрд▓ाрдд्рдХाрд░ी рдЕрдкрд░ाрдзी рд╕ूрдмेрджाрд░ рд▓िрдпाрдХрдд рдЕрд▓ी рдХा рдХुрд▓्рд╣ाреЬी рдХे рдПрдХ рд╣ी рд╡ाрд░ рд╕े рдЧрд░्рджрди рдХाрдЯ рджिрдпा। рдпрд╣ рджेрдЦ рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬ рд╕ैрдиिрдХ рд╣рддрдк्рд░рдн рд░рд╣ рдЧрдпे। рдЗрд╕ рдШрдЯрдиा рдХे рдмाрдж рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬ рд╕ैрдиिрдХों рдиे рдкрд░्рд╡рдд рдХो рдШेрд░рдХрд░ рдЕंрдзाрдзुрди рдЧोрд▓िрдпाँ рдмрд░рд╕ाрдпी рдФрд░ рд▓рдЧрднрдЧ рдвाрдИ рд╣рдЬाрд░ рдмुрдЬुрд░्рдЧ, рдмрдЪ्рдЪे, рдФрд░рддों рдХी рд╣рдд्рдпा рдХрд░ рджी рдЧрдпी। рдпрд╣ рд╡ीрднрдд्рд╕, рджрд░्рджрдиाрдХ, рдирд░рд╕ंрд╣ाрд░, рд╣ृрджрдпрд╡िрджाрд░рдХ рдд्рд░ाрд╕рдж рдХो рджेрдЦрдХрд░ рд╕рднी рдХाँрдк рдЧрдпे। рдЧोрд╡िंрдж рдЧुрд░ु рд╣рддाрд╣рддों рдХे рдмीрдЪ рджौреЬрддे рд╣ुрдП рдЪिрд▓्рд▓ाрдП- ‘‘рдирд░рднрдХ्рд╖ी рднेреЬिрдпों, рддुрдордиे рдмрд╣ुрдд рд╕ाрд░े рднोрд▓े-рднाрд▓े рдЖрджिрд╡ाрд╕िрдпों рдХी рд╣рдд्рдпा рдХрд░ рджी। рдиिрд╣рдд्рдеों, рдмुрдЬुрд░्рдЧों, рдФрд░рддों рд╡ рдиाрджाрди рдмрдЪ्рдЪिрдпों рдкрд░ рднी рд░рд╣рдо рдирд╣ीं рдХिрдпा।”6 рдЗрд╕ рдХ्рд░ूрд░рддрдо рдПрд╡ं рд╡ीрднрдд्рд╕ рдирд░рд╕ंрд╣ाрд░ рдХे рдмाрд░े рдоें рд╢ंрднूрдиाрде рддिрд╡ाрд░ी рд▓िрдЦрддे рд╣ैं- ‘‘рд╡िрдж्рд░ोрд╣ рдХो рджрдмाрдиे рдХे рдк्рд░рдпाрд╕ рдоें рдЕँрдЧрд░ेрдЬों рдХी рджрдордирдХाрд░ी рдиीрддि рдХे рдкрд░िрдгाрдорд╕्рд╡рд░ूрдк рд╕्рд╡рддंрдд्рд░рддा рдХे рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдХी рдРрд╕ी рдХ्рд░ूрд░рддрдо рдШрдЯрдиा рдШрдЯिрдд рд╣ो рдЬाрддी рд╣ै, рдЬो ‘рдЬрд▓िрдпाँрд╡ाрд▓ा рдХांрдб‘ рд╕े рднी рд╡ीрднрдд्рд╕ рдФрд░ рднрдпाрд╡рд╣ рдХрд╣ी рдЬा рд╕рдХрддी рд╣ै।”7
рдЗрд╕ рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдоें рдЧोрд╡िрди्рдж рдЧुрд░ु рд╕े рдкрд╣рд▓े рдЖрджिрд╡ाрд╕िрдпों рдХे рд╣рдХ рдХी рд▓реЬाрдИ рд▓реЬрдиे рд╡ाрд▓े рдПрд╡ं рдЙрдирдХी рдЖрд░्рдеिрдХ рдорджрдж рдХрд░рдиे рд╡ाрд▓े ‘рдЗंрдбिрдпрди рд░ॉрдмिрди рд╣ुрдб’ рдХे рдиाрдо рд╕े рдк्рд░рд╕िрдж्рдз рдЯंрдЯ्рдпा рднीрд▓ рдЙрд░्рдл рдЯंрдЯ्рдпा рдоाрдоा рдХे рдмाрд░े рдоें рднी рд╡рд░्рдгрди рдоिрд▓рддा рд╣ै। рдЗрдирдХा рдЬрди्рдо рдордз्рдп рдк्рд░ांрдд рдХे рдЦंрдбрд╡ा рдЬिрд▓ा рдХी рдкंрдзाрдиा рддрд╣рд╕ीрд▓ рдХे рдмреЬрджा рдЧाँрд╡ рдоें 1842 рдоें рднाрдК рдЬी рдХे рдШрд░ рд╣ुрдЖ рдеा। рд╡े рд╢рд░ीрд░ рд╕े рд╕्рд╡рд╕्рде, рддाрдХрддрд╡рд░, рдлुрд░्рддीрд▓े рдеे। рдЙрдирдХे рдмाрд░े рдоें рдЙрдкрди्рдпाрд╕рдХाрд░ рдиे рд▓िрдЦा рд╣ै рдХि ‘‘рдЯंрдЯ्рдпा рдХा рдХрдж рд▓ंрдмा, рдХрд╕ा рд╣ुрдЖ рдмрджрди, рдЙрднрд░ा рд╣ुрдЖ рд╕ीрдиा, рддाрдХрддрд╡рд░ рд▓ंрдмी рднुрдЬाрдПँ, рдЖँрдЦों рдоें рдкैрдиाрдкрди, рдЪेрд╣рд░े рдкрд░ рдЦिंрдЪाрд╡, рдЕрдиूрдаे рдХिрд╕्рдо рдХी рдЖрднा рдХी рдЕрдиुрднूрддि рдХрд░ाрдиे рд╡ाрд▓ा рдЪौреЬा рд▓рд▓ाрдЯ рдФрд░ рдХुрдЫ рдШुंрдШрд░ाрд▓े рд╕े рд▓ंрдмे рдХाрд▓े рдмाрд▓। рджाреЭी рд╡ рдоूँрдЫों рдХे рдмाрд▓ рдоिрд▓े рд╣ुрдП рдеे।рд╜рд╜рд╜ рдЯंрдЯ्рдпा рдХे рдмाрдпें рдХंрдзे рдкрд░ рдЪрдореЬे рдХी рддрдгी рдХे рд╕рд╣ाрд░े рдкीрдЫे рдХी рдУрд░ рд▓рдЯрдХрддी рдмंрджूрдХ, рджाрд╣िрдиे рдХंрдзे рд╕े рдмाрдпीं рдмрдЧрд▓ рддрдХ рддिрд░рдЫा рдмंрдзा рд╣ुрдЖ рдХाрд░рддूрд╕ рдХा рдмंрдбोрд▓िрдпा। рдЗрд╕ी рдХंрдзे рдкрд░ рд▓рдЯрдХा рдзрдиुрд╖, рдЙрд╕ी рдХी рдмрдЧрд▓ рдоें рдкीрда рдХा рдЖрд╕рд░ा рд▓िрдП рднूрд░े рд░ंрдЧ рдХा рддेрд▓ рдФрд░ рдХрдорд░ рдоें рдаूंрд╕ी рд╣ुрдИ рдПрдХ рдХрдЯाрд░।”8
рдордЬрдмूрдд рд╢рд░ीрд░ рд╡ाрд▓े рдЯंрдЯ्рдпा рдоाрдоा рдкрди्рдж्рд░рд╣-рдмीрд╕ рд╕рд╣рдпोрдЧिрдпों рдХे рд╕ाрде рдЧрд░ीрдм, рдЕрд╕рд╣ाрдп, рд╕рддाрдП рд╣ुрдП рдЖрджिрд╡ाрд╕िрдпों рдХे рд╣рдХ рдХी рд▓реЬाрдИ рд▓реЬрддे рдеे। рдЙрдирдХे рдиिрд╢ाрдиे рдкрд░ рдЕрдд्рдпाрдЪाрд░ рдХрд░рдиे рд╡ाрд▓े рдЬрдоीрджाрд░, рдЬाрдЧीрд░рджाрд░, рд▓рдЧाрди рд╡рд╕ूрд▓рдиे рд╡ाрд▓े, рд╕ूрджрдЦोрд░, рд╕ाрд╣ूрдХाрд░, рдХाрд░िंрджे рд╣ोрддे рдеे। рд╡े рдЖрдмрджрд▓ा рд▓ेрдиे рдХो рддрдд्рдкрд░ рд░рд╣рддे рдеे। рдпрд╣ी рдХाрд░рдг рд╣ै рдХि рд╡рд╣ाँ рдХे рд▓ोрдЧ рдЙрди्рд╣ें рдЕрд▓ौрдХिрдХ рдкुрд░ुрд╖ рдоाрдирдиे рд▓рдЧे рдеे рдФрд░ рдмीрдоाрд░ी рдПрд╡ं рдкीреЬा рд╣ोрдиे рдкрд░ рдЗрдирдХे рдиाрдо рдХा рдЧंрдбा-рддाрдмीрдЬ рдмाँрдзрддे рдеे। рдЯंрдЯ्рдпा рдоाрдоा рдХो рдЧрдгрдкрдд рд░ाрдЬрдкूрдд рдиे рдзोрдЦे рд╕े 11 рдЕрдЧрд╕्рдд 1889 рдХो рдмрдиेрдЯ рдЧाँрд╡ рдоें рдЧिрд░рдл्рддाрд░ рдХрд░рд╡ा рджिрдпा। рдлिрд░ рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬों рдж्рд╡ाрд░ा рдЭूрдаा рдоुрдХрджрдоा рдЪрд▓ाрдХрд░ рдЙрдирдХो рдлाँрд╕ी рдХी рд╕рдЬा рд╕ुрдиाрдпी рдЧрдИ। рдЕंрдд рдоें 4 рджिрд╕ंрдмрд░ 1889 рдХो рдЬрдмрд▓рдкुрд░ рд╕ेंрдЯ्рд░рд▓ рдЬेрд▓ рдоें рдЙрди्рд╣ें рдлाँрд╕ी рджे рджी рдЧрдИ।
рдЗрди рд╕рдм рдШрдЯрдиाрдУं рдХे рд╕ाрде рдПрдХ рдЫोрдЯी рд╕ी рдк्рд░ेрдо рдХрд╣ाрдиी рднी рдЪрд▓рддी рд╣ै, рдиंрджू рдФрд░ рдХрдорд▓ी рдХी рдк्рд░ेрдо рдХрд╣ाрдиी। рдиंрджू рд░рдХ्рд╖ा рджрд▓ рдХा рдПрдХ рдпुрд╡ा рд░рдХ्рд╖рдХ рд╣ै рдЬो рд╕ेрд╡ा рднाрд╡ рд╕े рдзूрдгी рдХे рд▓िрдП рдкूрд░्рдгрд░ूрдкेрдг рд╕рдорд░्рдкिрдд рд╣ै рддрдеा рдХрдорд▓ी рднрдЧрдд рдкूंрдЬा рдзीрд░ा рдХी рдкुрдд्рд░ी рддрдеा рд╕्рдд्рд░ी рд░рдХ्рд╖ा рджрд▓ рдХी рд╕рдорд░्рдкिрдд рд╕िрдкाрд╣ी рд╣ै। рд╡े рджोрдиों рдПрдХ рджूрд╕рд░े рд╕े рдмрд╣ुрдд рдк्рд░ेрдо рдХрд░рддे рдеे рддрдеा рджोрдиो рдПрдХ рд╕ाрде рдЬीрдиे рдорд░рдиे рдХा рд╕्рд╡рдк्рди рджेрдЦрддे рд░рд╣рддे рдеे। рдЬрдм рднी рд╕рдордп рдоिрд▓рддा рдПрдХ рджूрд╕рд░े рдХे рдЖрд╕-рдкाрд╕ рд░рд╣рдиे рдХी рдХोрд╢िрд╢ рдХрд░рддे рд░рд╣рддे рдеे। рдЕрдлрд╕ोрд╕ рд╕ाрде рдЬीрдиे рдХा рд╕्рд╡рдк्рди рдкूрд░ा рдиा рд╣ो рд╕рдХा рд▓ेрдХिрди рджोрдиों рдПрдХ рд╣ी рд╕ाрде рдоाрдирдЧреЭ рдкрд╣ाреЬी рдкрд░ рдЕрдкрдиे рд╣реШ рдХी рд▓реЬाрдИ рд▓реЬрддे рд╣ुрдП рд╢рд╣ीрдж рд╣ो рдЧрдпे। рдЗрди рдкंрдХ्рддिрдпों рд╕े рдкрддा рдЪрд▓рддा рд╣ै рдХि рд╡े рджोрдиों рдПрдХ-рджूрд╕рд░े рд╕े рдХिрддрдиा рдк्рд░ेрдо рдХрд░рддे рдеे- ‘‘рдХрдорд▓ी рдХी рдЪीрдЦ рд╕ुрдирдХрд░ рдирди्рджू рдЙрд╕рдХी рддрд░рдл рджौреЬा рд╡рд╣ рднी рдЧोрд▓िрдпों рдХी рдмौрдЫाрд░ рдоें рдлंрд╕ рдЧрдпा। рдЙрд╕рдХी рдХрдирдкрдЯी рдоें рдЧोрд▓ी рд▓рдЧी। рд╡рд╣ рдХрдорд▓ी рддрдХ рдкрд╣ुँрдЪрдиे рд╕े рдкूрд░्рд╡ рд╣ी рдЧिрд░ рдЧрдпा। рд▓рд╣ूрд▓ुрд╣ाрди рдирди्рджू рдиे рдХुрдЫ рджेрд░ рдоें рд╣ी рдк्рд░ाрдг рдд्рдпाрдЧ рджिрдпे। рдХрдорд▓ी рдмेрд╣ोрд╢ рдкреЬी рдеी। рдЦूрди рдХी рдзाрд░ рдкेрдЯ рд╕े рдмрд╣ рд░рд╣ी рдеी। рдЕंрддिрдо рдХ्рд╖рдгों рдоें рдЙрд╕े рддрдиिрдХ рд╣ोрд╢ рдЖрдпा рддрдм рд╡рд╣ рдЯूрдЯे-рдлूрдЯे рд╢рдм्рджों рдоें рдмреЬрдмреЬाрдИ- ‘рдиं-рджू!’ ”9
рдЗрд╕ рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдоें рдЖрджिрд╡ाрд╕ीрдЬрдиों рдХी рд╢ाрд░ीрд░िрдХ рд╕ंрд░рдЪрдиा рдХे рд╕ाрде рдЗрдирдХो рдкрд░िрднाрд╖िрдд рднी рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै। рдЗрд╕рдоें рдЙрдирдХे рд╕ाрдоाрдЬिрдХ, рдЖрд░्рдеिрдХ, рднौрдЧोрд▓िрдХ, рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рдкрд░िрд╕्рдеिрддिрдпों рдХा рд╕ूрдХ्рд╖्рдо рдПрд╡ं рдпрдеाрд░्рде рд╡рд░्рдгрди рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै। рдЗрд╕рдХी рдпрдеाрд░्рдерддा рдЗрд╕ी рд╕े рдк्рд░рдоाрдгिрдд рд╣ो рдЬाрддा рд╣ै рдХि рдк्рд░рдд्рдпेрдХ рдШрдЯрдиा рдХे рдкीрдЫे рддिрдеि, рд╕рдордп рдЖрджि рдХे рд╕ाрде рд╡рд░्рдгिрдд рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै। рдпрд╣ рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдЖрджिрд╡ाрд╕ीрдЬрдиों рдХे рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдХे рдмाрд░े рдоें рдЬाрдирдХाрд░ी рджेрддा рд╣ै рдЬिрд╕рд╕े рдпрд╣ рдк्рд░рдоाрдгिрдд рд╣ोрддा рд╣ै рдХि рдпрд╣ рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдПрдХ рдРрддिрд╣ाрд╕िрдХ рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рд╣ै।

рд╕ंрджрд░्рдн рд╕ूрдЪी
1- рдордиीрд╖ рдХुрдоाрд░ рдЧुрдк्рддा, рдЖрджिрд╡ाрд╕ी рд╕рдоाрдЬ рдФрд░ рд╣िंрджी рдЙрдкрди्рдпाрд╕, рдЕрдиुрд╕ंрдзाрди рдкрдм्рд▓िрд╢рд░्рд╕ рдПंрдб рдбिрд╕्рдЯ्рд░ीрдм्рдпूрдЯрд░्рд╕, рдХाрдирдкुрд░, 2017, рдкृ. 70
2- рд╣рд░िрд░ाрдо рдоीрдгा, рдзूрдгी рддрдкे рддीрд░, рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдЙрдкрдХ्рд░рдо, рдж्рд╡िрддीрдп рд╕ं. 2010, рдкृ. 140-141
3- рд╡рд╣ी, рдкृ. 211
4- рд╡рд╣ी, рдкृ. 141
5- рд╡рд╣ी, рдкृ. 371
6- рд╡рд╣ी, рдкृ. 369
7- рдордиीрд╖ рдХुрдоाрд░ рдЧुрдк्рддा, рдЖрджिрд╡ाрд╕ी рд╕рдоाрдЬ рдФрд░ рд╣िंрджी рдЙрдкрди्рдпाрд╕, рдкृ. 70
8- рд╣рд░िрд░ाрдо рдоीрдгा, рдзूрдгी рддрдкे рддीрд░, рдкृ. 137
9- рд╡рд╣ी, рдкृ. 369

No comments :

Post a Comment

We welcome your comments related to the article and the topic being discussed. We expect the comments to be courteous, and respectful of the author and other commenters. Setu reserves the right to moderate, remove or reject comments that contain foul language, insult, hatred, personal information or indicate bad intention. The views expressed in comments reflect those of the commenter, not the official views of the Setu editorial board. рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рд░рдЪрдиा рд╕े рд╕рдо्рдмंрдзिрдд рд╢ाрд▓ीрди рд╕рдо्рд╡ाрдж рдХा рд╕्рд╡ाрдЧрдд рд╣ै।