рдЧोрдкाрд▓ рд╕िंрд╣ рдиेрдкाрд▓ी рдХी рдХрд╡िрддाрдУं рдоें рдк्рд░рдХृрддि рдЪिрдд्рд░рдг рдХे рд╡िрд╡िрдз рдЖрдпाрдо

рд▓рд▓्рдЯू рдХुрдоाрд░

рд╢ोрдзाрд░्рдеी, рд╣िंрджी рдПрд╡ं рднाрд░рддीрдп рднाрд╖ा рд╡िрднाрдЧ, рд╣рд░िрдпाрдгा рдХेंрдж्рд░ीрдп рд╡िрд╢्рд╡рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп, рдорд╣ेंрдж्рд░рдЧреЭ
рдЪрд▓рднाрд╖: +91 9868330823, рдИрдоेрд▓: laltoo.prakash@gmail.com


рдмिрд╣ाрд░ рдХे рдЪंрдкाрд░рдг рдЬिрд▓े рдоें рдмेрддिрдпा рдиाрдордХ рд╕्рдеाрди рдкрд░ 11 рдЕрдЧрд╕्рдд 1911 рдХो рдЧोрдкाрд▓ рдмрд╣ाрджुрд░ рд╕िंрд╣ рдХा рдЬрди्рдо рд╣ुрдЖ рдеा। рдкिрддा рд░ाрдордмрд╣ाрджुрд░ рд╕िंрд╣ реЮौрдЬ рдоें рдеे। рд╕ाрдзाрд░рдг рдкрд░िрд╡ाрд░ рдоें рдЬрди्рдоे рдЗрд╕ рдмाрд▓рдХ рдХी рд╢िрдХ्рд╖ा-рджीрдХ्рд╖ा рдмेрддिрдпा рдоें рд╣ी рд╣ुрдИ। рдЬрди्рдордЬाрдд рдХрд╡िрддा рд░рдЪрдиे рдХी рдк्рд░рддिрднा рдХे рдЪрд▓рддे рдЕрдкрдиे рдкрд╣рд▓े рдХाрд╡्рдп рд╕ंрдЧ्рд░рд╣ рдХे рдк्рд░рдХाрд╢рди рд╕े рдкूрд░्рд╡ рд╣ी рд╡े рд▓ोрдЧों рдХे рдмीрдЪ рдХाрдлी рдЪрд░्рдЪिрдд рд╣ो рдЪुрдХे рдеे। рд░ाрд╖्рдЯ्рд░рдк्рд░ेрдо, рдк्рд░рдХृрддि рдк्рд░ेрдо рдПрд╡ं рдоाрдирд╡ीрдп рд╕ंрд╡ेрджрдиा рдХे рдзрдиी рдЧोрдкाрд▓ рдмрд╣ाрджुрд░ рд╕िंрд╣ рдмреЬा рд╣ोрдХрд░ рдЧोрдкाрд▓ рд╕िंрд╣ рдиेрдкाрд▓ी рдХे рдиाрдо рд╕े рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдЬрдЧрдд рдХे рд╕ाрде-рд╕ाрде рд╕िрдиेрдоा рдФрд░ рдкрдд्рд░рдХाрд░िрддा рдХे рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдоें рднी рдЕрдкрдиी рдЕрд▓рдЧ рдкрд╣рдЪाрди рдмрдиाрдпा। рд╡े рдПрдХ рд╕рдлрд▓ рдХрд╡ि рдХे рдЖрд▓ाрд╡ा рд╕िрдкाрд╣ी, рдЦिрд▓ाреЬी, рдЧीрддрдХाрд░, рдлिрд▓्рдо рдиिрд░्рдоाрддा, рдиिрд░्рджेрд╢рдХ рдФрд░ рдкрдд्рд░рдХाрд░ рдеे। рдкंрдЬाрдм рд░ेрдЬिрдоेंрдЯрд▓ рд╕ेंрдЯрд░ рдоें рдПрдХ рдк्рд░рд╢िрдХ्рд╖рдХ рдХे рддौрд░ рдкрд░ рддैрдиाрдд рдиेрдкाрд▓ी рдХो рдЬрдм рдлрд░рд╡рд░ी 1942 рдоें рдкрджोрди्рдирддि рдХрд░рдХे рд╣рд╡рд▓рджाрд░ рдмрдиा рджिрдпा рдЧрдпा рддो рдЗрд╕рдХे рдмाрдж рдЙрди्рд╣ोंрдиे рд╣ॉрдХी, рдмाрд╕्рдХेрдЯрдмाрд▓, рдЕंрддрд░-рд░ेрдЬिрдоेंрдЯрд▓, рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рд╕्рддрд░ рдХी рдЪैрдо्рдкिрдпрдирд╢िрдк рддрдеा рдХ्рд░ॉрд╕ рдХंрдЯ्рд░ी рд░рдиिंрдЧ рдоें рдЕрдкрдиे рд░ेрдЬिрдоेंрдЯ рдХा рдк्рд░рддिрдиिрдзिрдд्рд╡ рдХिрдпा। рдкрдд्рд░рдХाрд░िрддा рдХे рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдоें рд░рддрд▓ाрдо рдЯाрдЗрдо्рд╕, рдЪिрдд्рд░рдкрдЯ, рд╕ुрдзा рдФрд░ рдпोрдЧी рдиाрдордХ рдкрдд्рд░िрдХाрдУं рдХा рд╕ंрдкाрджрди рдХрд░рдХे рдПрдХ рдЖрджрд░्рд╢ рд╕्рдеाрдкिрдд рдХिрдпा। рдЪाрд░ рджрд░्рдЬрди рд╕े рдЕрдзिрдХ рдлिрд▓्рдоों рдХे рд▓िрдП рдЧाрдиे рд▓िрдЦрдХрд░, ‘рд╣िрдоाрд▓рдп рдлिрд▓्рдо्рд╕’ рдФрд░ ‘рдиेрдкाрд▓ी рдкिрдХ्рдЪрд░्рд╕’ рдХी рд╕्рдеाрдкрдиा рдХрд░рдХे, рдирдЬрд░ाрдиा, рд╕рдирд╕рдиी рдФрд░ рдЦुрд╢рдмू рдЬैрд╕ी рдЪрд░्рдЪिрдд рдлिрд▓्рдоों рдХे рдиिрд░्рдоाрдг рд╕े рд╕िрдиेрдоा рдХे рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдоें рднी рдЕрдкрдиा рд╕рд╣рдпोрдЧ рджिрдпा। рдЗрд╕рдХे рд╕ाрде рд╣ी рдЙрдоंрдЧ, рдкंрдЫी, рд░ाрдЧिрдиी, рдиीрд▓िрдоा, рдкंрдЪрдоी, рд╕ाрд╡рди, рдХрд▓्рдкрдиा, рдЖँрдЪрд▓, рдирд╡ीрди, рд░िрдордЭिрдо, рд╣िрдоाрд▓рдп рдиे рдкुрдХाрд░ा рдФрд░ рд╣рдоाрд░ी рд░ाрд╖्рдЯ्рд░рд╡ाрдгी рдиाрдордХ рдХाрд╡्рдп рд╕ंрдЧ्рд░рд╣ों рдХी рд░рдЪрдиा рдХрд░рдХे рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдЬрдЧрдд рдоें рднी рдЕрдкрдиा рдмрд╣ुрдоूрд▓्рдп рдпोрдЧрджाрди рджिрдпा।
рдХрд╡िрддा рдХे рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдоें рдиेрдкाрд▓ी рдХा рдЖрдЧрдорди рд╕рди् 1930 рдоें рд╣ुрдЖ। рднाрд░рддीрдп рд╕्рд╡рддंрдд्рд░рддा рд╕ंрдЧ्рд░ाрдо рдХे рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдХा рдпрд╣ рд╡рд╣ рджौрд░ рд╣ै рдЬрдм рдПрдХ рддрд░рдл рд╕्рд╡ाрдзीрдирддा рдЖंрджोрд▓рди рддेрдЬ рд╣ो рд░рд╣ा рдеा рдФрд░ рджूрд╕рд░ी рддрд░рдл рдм्рд░िрдЯिрд╢ рд╣ुрдХूрдордд рдХा рджрдордирдЪрдХ्рд░ рдмрд░्рдмрд░рддा рдХी рд╕ाрд░ी рд╕ीрдоाрдПं рдкाрд░ рдХрд░ рд░рд╣ा рдеा। рд╡िрджेрд╢ी рд╕рдд्рддा рдХे рджрд▓ाрд▓-рдЪाрдЯुрдХाрд░ рдЬрдоींрджाрд░ों, рд░ाрдпрдмрд╣ाрджुрд░ों рдФрд░ рдЕрдзिрдХाрд░ीрдпों-рдХрд░्рдордЪाрд░िрдпों рдж्рд╡ाрд░ा рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рдЖрди्рджोрд▓рди рдХे рд╕рдд्рдпाрдЧ्рд░рд╣िрдпों рдФрд░ рдХ्рд░ांрддिрдХाрд░िрдпों рдХे рдЦिрд▓ाрдл рджुрд╖्рдк्рд░рдЪाрд░ рдХिрдпा рдЬा рд░рд╣ा рдеा। рдРрд╕े рд░ाрдЬрдиैрддिрдХ рдоाрд╣ौрд▓ рдоें рдк्рд░рдХृрддि рдк्рд░ेрдоी рдиेрдкाрд▓ी рдХी рдХрд▓рдо рд╕े рд░ाрд╖्рдЯ्рд░рдк्рд░ेрдо рдХी рдХрд╡िрддाрдПँ рдиिрдХрд▓рдиे рд▓рдЧी। рдХ्рдпोंрдХि рджेрд╢ рдХे рддाрдд्рдХाрд▓िрдХ рд╡ाрддрд╡рд░рдг рдХा рдиेрдкाрд▓ी рдкрд░ рдЧрд╣рд░ा рдЕрд╕рд░ рд╣ुрдЖ рдФрд░ рдпрд╣ी рдХाрд░рдг рд╣ै рдХि рдЙрдирдХी рдХрд╡िрддाрдУं рдоें рд╕्рд╡ाрдзीрдирддा-рд╕ंрдЧ्рд░ाрдо рдХे рд╡िрднिрди्рди рдЪрд░рдгों рдХी рдЧрд╣рд░ी рдкреЬрддाрд▓ рдХे рд╕ाрде рд╣ी рджрд░िрдж्рд░, рджाрд╕, рдФрд░ рджुрдЦी рднाрд░рдд рдХी рдЫрд╡ि рдоौрдЬूрдж рд╣ै। рдиेрдкाрд▓ी рдХे рдЙрдкрд░ 12 рдЕрдЧрд╕्рдд, 2018 рдХे рдЬрдирд╕рдд्рддा рдоें ‘рдоूрд▓्рдпांрдХрди: рдЬрдирдоुрдХ्рддि рдХा рдпोрдж्рдзा рдХрд╡ि’ рд╢ीрд░्рд╖рдХ рд╕े рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рд░рд╡िрд╡ाрд░ी рдоें рд▓िрдЦा рдЧрдпा рд╣ै, -“рдк्рд░ेрдордЪрди्рдж рдХी рднांрддि рдЙрдирдХी рджृрд╖्рдЯि рднी рдоाрдд्рд░ рд░ाрдЬрдиैрддिрдХ рд╕्рд╡ाрдзीрдирддा рдкрд░ рдХेंрдж्рд░िрдд рди рдеी, рдЙрдирдХी рдЪेрддрдиा рдХे рдХेंрдж्рд░ рдоें рди рдХेрд╡рд▓ рдХिрд╕ाрди-рдордЬрджूрд░ рдеे, рдмрд▓्рдХि рдЙрдирдХी рджृрд╖्рдЯि рднाрд░рддीрдп рд╕рдоाрдЬ рдХो рдЫिрди्рди-рднिрди्рди рдХрд░рдиे рд╡ाрд▓ी, рдЙрд╕े рд░рдХ्рдд-рд░ंрдЬिрдд рдХрд░ рдиिрд░्рдмрд▓ рдХрд░рдиे рд╡ाрд▓ी рд╡рд░्рдг-рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдФрд░ рд╕ांрдк्рд░рджाрдпिрдХрддा рдХो рднी рднрд▓ी-рднांрддि рджेрдЦ-рд╕рдордЭ рд░рд╣ी рдеी।”1 рдпрд╣ाँ рдиेрдкाрд▓ी рдХी рддुрд▓рдиा рдк्рд░ेрдордЪंрдж рдЬैрд╕े рд╕ाрд╣िрдд्рдп рд╕рдо्рд░ाрдЯ рд╕े рд╣ोрдиा рдХिрд╕ी рдмреЬी рдЙрдкрд▓рдм्рдзि рд╕े рдХрдо рдирд╣ीं рд╣ै। рдк्рд░ेрдордЪंрдж рд╕े рддुрд▓рдиा рдЗрдирдХी рд░рдЪрдиाрдУं рдоें рдЙрд▓्рд▓ेрдЦिрдд рдЗрдирдХे рд╕ाрдоाрдЬिрдХ, рдЖрд░्рдеिрдХ рдФрд░ рд░ाрдЬрдиैрддिрдХ рд╕рдордЭ рдХो рдЙрдЬाрдЧрд░ рдХрд░рддा рд╣ै। рд▓ेрдЦрди рдХी рд╡िрд╖рдпрд╡рд╕्рддु рдХो рд▓ेрдХрд░ рдиेрдкाрд▓ी рдХी рдпрд╣ рд╕рдордЭ рд╣ी рдЙрди्рд╣ें рдПрдХ рдмреЬा рд░рдЪрдиाрдХाрд░ рдмрдиाрддा рд╣ै। рдЗрд╕ рд╕ंрджрд░्рдн рдоें рдбॉ। рд╡ीрд░ेंрдж्рд░ рдХुрдоाрд░ рд╕िंрд╣ рд▓िрдЦрддे рд╣ैं, -“рдиेрдкाрд▓ी рдХे рд▓िрдП рднाрд╖ाрд╢ैрд▓ी рд╕े рдЕрдзिрдХ рдорд╣рдд्рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рдХрд╡िрддा рдХी рдЕंрддрд░्рд╡рд╕्рддु рд╣ै। рдпрд╣ी рд╡рдЬрд╣ рд╣ै рдХि рдХрдИ рдмाрд░ рдХрд╡िрддा рдХी рд╢ाрд╕्рдд्рд░ीрдпрддा рдХा рдЕрддिрдХ्рд░рдордг рдХрд░ рд╡े рд╕ीрдзे рдЬрдирддा рд╕े рдЬुреЬ рдкाрддे рд╣ैं।”2 рдЙрдкрд░ोрдХ्рдд рджोрдиों рдХрдерди рдХे рд╕рди्рджрд░्рдн рдоें ‘рдЪिрдд्рд░’ рдХрд╡िрддा рдХी рдпрд╣ рдкंрдХ्рддिрдпाँ рджेрдЦрдиा рд╕рдоाрдЪीрди рд╣ोрдЧा- “рд▓рдЯрдХ рд░рд╣ा рд╣ै рд╕ुрдЦ рдХिрддрдиों рдХा рдЖрдЬ рдЦेрдд рдХे рдЧрди्рдиों рдоें / рднूрдЦों рдХे рднрдЧрд╡рди рдЦреЬे рд╣ैं рджो-рджो рдоुрдЯ्рдаी рдЕрди्рдиों рдоें / рдХрд░ рдЬोреЬे рдЕрдкрдиे рдШрд░рд╡ाрд▓े рд╣рдорд╕े рднिрдХ्рд╖ा рдоांрдЧ рд░рд╣े / рдХिंрддु рджेрдЦрддे рдЙрдирдХी рдХिрд╕्рдордд рд╣рдо рдкोрдеी рдХे рдкрди्рдиों рдоें / рдЬिрд╕рдХा рдЬीрд╡рди рд╣ी рдЦрдк рдЬाрддा рдЕрдкрдиा рджुрдЦреЬा рд░ोрдиे рдоें / рдЫोреЬ рдПрдХ рдЖंрд╕ू рд╡рд╣ рдХ्рдпा рджे рдФрд░ рдЖрдкрдХो рджोрдиे рдоें / рдЫोреЬ рдХ्рд╖ीрд░рд╕ाрдЧрд░ рдХो рдЕрдм рддो рд░рд╣рддे рд╣ैं рдк्рд░рднु рдФрд░ рдХрд╣ीं / рд▓ेрдЯे рдЫрдк्рдкрд░-рд╣ीрди рдХुрдЯी рдХे рднीрддрд░, рдЦрд░ рдкрд░, рдХोрдиे рдоें / рдЬिрд╕ рдмрд░्рддрди рдоें рдЫेрдж рд╣ो рдЪुрдХा рджेрд░ рди рдЙрд╕рдХे рдЪूрдиे рдоें / рдЗрд╕ीрд▓िрдП рдеी рджौреЬ-рдзूрдк рд░े рдЗрддрдиी рдЙрд╕ рджिрди рдкूрдиे рдоें / рдмिрдЫреЬे рдкрд░िрдЬрди рдоिрд▓े, рдмреЭाрддे рд╣ाрде рдк्рд░ेрдо рдХा рдоिрд▓ाрдиे рдХो / рдкрд░ рдЬाрддा рд╕рдо्рдоाрди рд╣рдоाрд░ा рдЙрди рд╣рд░िрдЬрди рдХो рдЫूрдиे рдоें।”3  
рдиेрдкाрд▓ी рдХी рдХрд╡िрддा рдоें рдк्рд░рдХृрддि рд╢рдм्рдж рдХा рдк्рд░рдпोрдЧ рдордиुрд╖्рдп рд╕े рдЗрддрд░ рд╕рдорд╕्рдд рд╕ृрд╖्рдЯि рдХे рд▓िрдП рд╣ुрдЖ рд╣ै। рдЗрд╕рдХी рдкрд░िрдзि рдоें рдкрд╢ु-рдкрдХ्рд╖ी, рд╡ृрдХ्рд╖, рдлूрд▓, рдкрд░्рд╡рдд, рдЭрд░рдиे рдЖрджि рд╕рдм рдЪрд▓े рдЖрддे рд╣ैं। рд╡ैрд╕े рднी рдк्рд░рдХृрддि рд╢рдм्рдж рдЬрдм рд╣рдо рдХрд╣ीं рд╕ुрдирддे рд╣ैं рддो рдЭрд░рдиों рдХा рд╕ंрдЧीрдд рд╣рдоाрд░े рдХाрдиों рдоें рдЧूंрдЬрдиे рд▓рдЧрддा рд╣ै। рдХोрдпрд▓ рдХे рдХूрдХों рдХी рддाрди рдорди рдХो рдоोрд╣рдиे рд▓рдЧрддी рд╣ै рдФрд░ рд╡िрд╣ंрдЧों рдХा рдХрд▓рд░рд╡ рд╣рдоें рдЕрдкрдиी рдУрд░ рдЖрдХрд░्рд╖िрдд рдХрд░рдиे рд▓рдЧрддा рд╣ै। рдХрд╡िрддा рдФрд░ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдоें рдк्рд░рдХृрддि рдХी рдЗрд╕ी рдЫँрдЯा рдХा рдХрд╡िрдпों рдФрд░ рд░рдЪрдиाрдХाрд░ों рдХे рдж्рд╡ाрд░ा рдЪिрдд्рд░рдг рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै рддрдеा рдЗрд╕ी рдЪिрдд्рд░рдг рдХे рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рдХрд╡ि рдФрд░ рд░рдЪрдиाрдХाрд░ों рдХा рдЖрд▓ोрдЪрдХों рдПрд╡ं рдкाрдардХों рдж्рд╡ाрд░ा рдоूрд▓्рдпांрдХрди рднी рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै।
рдЧोрдкाрд▓ рд╕िंрд╣ рдиेрдкाрд▓ी рдХी рдк्рд░ाрд░ंрднिрдХ рд░рдЪрдиाрдУं рдоें рдк्рд░рдХृрддि рд╕े рдЧрд╣рд░े рд▓рдЧाрд╡ рдХा рдПрд╣рд╕ाрд╕ рд╣ोрддा рд╣ै। рдЗрдирдХी рдХрд╡िрддाрдУं рдоें рдЪिрдд्рд░िрдд рдк्рд░ाрдХृрддिрдХ рд╕ौрди्рджрд░्рдп рдХी рдЬो рдЫंрдЯा рдЙрднрд░рдХрд░ рд╕ाрдордиे рдЖрддी рд╣ै рдЙрд╕े рджेрдЦрдХрд░ рд▓рдЧрддा рд╣ै рдХि рдиेрдкाрд▓ी рдХा рдмрдЪрдкрди рд╕े рд╣ी рдк्рд░рдХृрддि рдХे рд╕ाрде рдЧрд╣рд░ा рд▓рдЧाрд╡ рд░рд╣ा рд╣ै। рдЗрд╕ рд╕ंрджрд░्рдн рдоें рдоुрд╣рдо्рдордж рддौреЮीрдХ рдЦां рд▓िрдЦрддे рд╣ैं, -“рдХрд╡िрд╡рд░ рдкрди्рдд рдХी рдЬрди्рдорднूрдоि ‘рдХрд╕ौрдиी’ рдХी рддрд░рд╣ рдХрд╡िрд╡рд░ рдиेрдкाрд▓ी рдХी рдЬрди्рдорднूрдоि рднी рдк्рд░рдХृрддि рдХी рдХ्рд░ीреЬा рд╕्рдерд▓ी рд╣ी рдеी। рдмрдЪрдкрди рд╕े рд╣ी рд╡े рдХिрд╕ी рдиिрд░्рдЭрд░ рдХे рддीрд░ рдЕрдирдЧреЭ рд╢िрд▓ा рдкрд░ рдмैрдаे рдШंрдЯों рдк्рд░рдХृрддि рдХा рд╕ौрди्рджрд░्рдп рдиिрд╣ाрд░ा рдХрд░рддे рдеे рдФрд░ рддрди्рдордп рд╣ोрдХрд░ рдЧुрдирдЧुрдиाрдиे-рдЧाрдиे рд▓рдЧрддे рдеे।”4 рдЗрд╕ рдХрдерди рд╕े рд╕рдо्рдмंрдзिрдд рдХрд╡ि рдХी рдпрд╣ рдкंрдХ्рддि рджेрдЦिрдпे – “рдХंрдХреЬ-рдзुрд▓, рдлूрд▓-рдХाँрдЯों рдХा / рд╡рд╣ рд╡рди-рджेрд╢ рдиिрд░ाрд▓ा рд░े! / рдЪंрдЪрд▓ рдЬрд▓ рдоें рдкाँрд╡ рдбुрдмोрдП / рдЦेрд▓ рд░рд╣ी рд╡рдирдмाрд▓ा рд░े! / рдЖँрдЦों рдХे рдирди्рд╣ें рдШेрд░े рд╕ी / рдШेрд░ рд░рд╣ी рдЧिрд░ि-рдоाрд▓ा рд░े। / рдиिрд░्рдЭрд░ рддीрд░-рд╢ीрд▓ा рдкрд░ рдмैрдаा / рдХोрдИ рдЧाрдиेрд╡ाрд▓ा рд░े! / рдордзुрд░ рдкрджрдз्рд╡рдиि, рдордзुрд░ рдк्рд░рддिрдз्рд╡рдиि,  / рдоुрдЦрд░िрдд рдоृрджु рд╕ंрдЧीрдд рдкрд░рдо! / рдХुंрдЬ-рд▓рддा рдХी рдПрдХ рдЖреЬ рдоें / рдЬीрд╡рди рд╕рд░рд▓ рдкुрдиीрдд рдкрд░рдо!”5  рдпрд╣ाँ рдЬो ‘рдХोрдИ рдЧाрдиेрд╡ाрд▓ा’ рд╣ै рд╡рд╣ рдХोрдИ рдФрд░ рдирд╣ीं рд╕्рд╡рдпं рдХрд╡िрд╡рд░ рдиेрдкाрд▓ी рд╣ैं। 
рдк्рд░рдХृрддि рд╕ौрди्рджрд░्рдп рдХे рдк्рд░рддि рдЗрд╕ी рд╕рд╣рдЬ рдЖрдХрд░्рд╖рдг рдФрд░ рддाрджाрдд्рдо्рдп рднाрд╡ рдХे рдмрд▓ рдкрд░ рдХрд╡ि рдиे рдиिрд░्рдЭрд░ рд╕рд░िрддा, рдзाрд░ा, рдХुंрдЬ-рд▓рддा, рдкाрд╡рд╕ рдЖрджि рдХे рдХрдИ рдорд░्рдорд╕्рдкрд░्рд╢ी рдЪिрдд्рд░ рдЦींрдЪे рд╣ैं। рдЗрди рдЪिрдд्рд░ों рдоें рддाрдЬрдЧी рдФрд░ рдЕрдирдЫुрдИ рдордзुрд░िрдоा рддो рд╣ै рд╣ी, рдЕрдиुрднूрддि рдХा рд╕рдЬीрд╡ рд╕ंрд╕्рдкрд░्рд╢ рднी рд╣ै। рдЙрджрд╣ाрд░рдг рдХे рд▓िрдП рдпрд╣ рдкंрдХ्рддि рд▓ीрдЬिрдпे- “рд╕ुрди्рджрд░ рджрд░्рдкрдг рд╕рд╣рдЬ рд╕рдорд░्рдкрдг / рдЕंрдЬрд▓ि рдоें рдЬрд▓ рдЫрд▓ рдЫрд▓। / рд╕ुрдЦ рдоें рд╕рд░рд▓ा, рджुःрдЦ рдоें рддрд░рд▓ा / рдоीрдаी рд╡ाрдгी рдХрд▓-рдХрд▓!”6 
рдиेрдкाрд▓ी рдХी рдк्рд░рд╕िрдж्рдз рдХृрддि ‘рдЙрдоंрдЧ’ рдХी рднूрдоिрдХा рд▓िрдЦрддे рд╕рдордп рдЫाрдпाрд╡ाрдж рдХे рдоीрд▓ рд╕्рддрдо्рдн рдФрд░ рдк्рд░рдХृрддि рдХे рд╕ुрдХुрдоाрд░ рдХрд╡ि рдкрди्рдд рд▓िрдЦрддे рд╣ैं, “рдЖрдкрдХा рдХрд╡ि рдХंрда, рдиिрд░्рдорд▓, рдиिрд░्рдЭрд░ рдХे рд╕рдоाрди, рдЕрд╡рд╢्рдп рд╣ी рдоंрд╕ूрд░ी рдХी рддрд▓рд╣рдЯी рдоें рдлूрдЯा рд╣ोрдЧा। рдЗрд╕рд▓िрдП рдЖрдкрдХी рд░рдЪрдиाрдУं рдоें рдЬो рдЙрди्рдоुрдХ्рдд рд╡ाрддाрд╡рд░рдг рдПрд╡ं рд╕्рдиिрдЧ्рдз рдЕрдиिрд▓ाрддाрдк рдоिрд▓рддा рд╣ै рд╡рд╣ рдкाрдардХ рдХे рд╣ृрджрдп рдХी рдЦिреЬрдХी рдЦोрд▓рдХрд░ ‘рдирд░рдо рдзुрдк’ рдмिрдЫी рд░ाрд╣ों рд╕े, рд╡िрд▓ाрд╕ рдХी рдоंрд╕ूрд░ी рд╕े рдЬंрдЧрд▓ рдХी рдоंрд╕ूрд░ी рдоें рд▓े рдЬाрдХрд░ рдк्рд░рдХृрддि рдХी рдордиोрд░рдо рднूрдоि рдоें рдЫोреЬ рджेрддा рд╣ै, рдЬрд╣ाँ рдЬंрдЧрд▓ рдХी рд╣рд░िрдпाрд▓ी рдЖँрдЪрд▓ рдкрд╕ाрд░ рдХрд░ рдЙрд╕рдХा рд╕्рд╡ाрдЧрдд рдХрд░рддी рд╣ै।”7  рдкрди्рдд рдХे рдЗрд╕ рдХрдерди рдХी рдкुрд╖्рдЯि рд╣ेрддु рдиेрдкाрд▓ी рдХी рдХрд╡िрддा рд╕े рдЗрди рдкंрдХ्рддिрдпों рдХो рджेрдЦिрдпे- “рдлूрдЯा рд╣ै рдоेрд░ा рдХंрда рдпрд╣ी рд░े, рдиिрд░्рдорд▓ рдиिрд░्рдЭрд░ рдХे рд╕рдоाрди / рд╕ीрдЦा рд╣ै рдоैंрдиे рдпрд╣ी рддीрд░ рдкрд░ рд╕рд░िрддा рдХे рдоृрджुрд▓ рд╕рд░рд▓рдЧाрди / рд╕िрдЦрд▓ाрдпा рд╣ै рдиिрдд рдпрд╣ीं рдоुрдЭे рдкंрдЫी рдиे рдЙреЬрдиा рдкांрдЦ рдЦोрд▓ / рд╣ै рд╣ुрдЖ рдпрд╣ी рдХ्рд░ीреЬा рдиिрдХुंрдЬ рдоें рдоेрд░े рдЬीрд╡рди рд╡िрд╣ाрди।”8  
рдЙрдоंрдЧ рдХे рдк्рд░рдХाрд╢рди рдкрд░ рдорд╣ाрдХрд╡ि рдиिрд░ाрд▓ा рдиे рднी рдЕрдкрдиी рд╕ाрдХाрд░ाрдд्рдордХ рдЕрднिрд╡्рдпрдХ्рддि рджेрддे рд╣ुрдП рдХрд╣ा рд╣ै, “рдирд╡ीрди рддाрд░рдХों рдХे рд╕рджृрд╢ рдЬिрддрдиे рдХрд╡ि рд╣िंрджी рдХे рдХाрд╡्рдпाрдХाрд╢ рдоें рдЪрдордХрддे рд╣ुрдП рдоुрдЭे рджिрдЦ рдкреЬे, рд╕ौрди्рджрд░्рдп рдХे рд╕ुрдЦ-рд╕्рдкрд░्рд╢ рдЬाрджू рд╕े рдЬिрди्рд╣ोंрдиे рдорди рдХो рд╡рд╢ीрднूрдд рдХрд░ рд▓िрдпा рддрдеा рдк्рд░рдХाрд╢ рдФрд░ рддृрдк्рддि рджी, рдЧोрдкाрд▓ рд╕िंрд╣ рдиेрдкाрд▓ी рдЙрди्рд╣ीं рдоें рд╕े рдПрдХ рд╣ै। рдЬिрдирдХे рдХाрд╡्рдп рдоें рд╢рдХ्рддि рдк्рд░рд╡ाрд╣, рд╕ौрди्рджрд░्рдпрдмोрдз рддрдеा рдЪाрд░ू-рдЪिрдд्рд░рдг рдПрдХ рд╡िрд╢ेрд╖рддा рд▓िрдП рд╣ुрдП рджिрдЦрдИ рдкреЬрддा рд╣ै”9 
рдЫाрдпाрд╡ाрджी рдкрд░рдо्рдкрд░ा рдХे рдХрд╡ि рд╣ोрдиे рдХे рдмाрд╡рдЬूрдж рдиेрдкाрд▓ी рдХा рдк्рд░рдХृрддि рдЪिрдд्рд░рдг рдкрд░ंрдкрд░ा рдХी рдкрд░िрдзि рдоें рд╕िрдордЯा рд╣ुрдЖ рдирд╣ीं рд╣ै। рд╡े рдк्рд░рдХृрддि рдХे рдЙрди्рдоुрдХ्рдд рдЧाрдпрдХ рд╣ैं। рдЙрдирдХा рд╕рд░рд▓ рдПрд╡ं рд╕्рд╡ाрднाрд╡िрдХ рдЪिрдд्рд░рдг рдХрд░рддे рд╣ैं рдФрд░ рдпрд╣ी рдХाрд░рдг рд╣ै рдХि рдЗрдирдХी рд░рдЪрдиाрдУं рдоें рдк्рд░рдХृрддि рдЕрдкрдиे рд╡ाрд╕्рддрд╡िрдХ рд╕ौрди्рджрд░्рдп рдХे рд╕ाрде рдЙрдкрд╕्рдеिрдд рд╣ुрдИ рд╣ै।  рдк्рд░рдХृрддि рдХे рд╕ुрдХुрдоाрд░ рдХрд╡ि рд╕ुрдоिрдд्рд░ाрдиंрджрди рдкрди्рдд рдк्рд░рдХृрддि рдкрд░ рдЖрд╕рдХ्рдд рд╣ैं, рдХिрди्рддु рдиेрдкाрд▓ी рдк्рд░рдХृрддि рдХे рд╕ाрде рдШुрд▓рдоिрд▓ рдЧрдпा рд╣ै, рдЙрд╕рдХा рдЕंрдЧ рдмрди рдЧрдпा рд╣ै। рдЙрджाрд╣рд░рдг рдХे рддौрд░ рдкрд░ рджोрдиों рдХрд╡िрдпों рдХी рдЕрд▓рдЧ-рдЕрд▓рдЧ рдкंрдХ्рддिрдпाँ рдк्рд░рд╕्рддुрдд рд╣ै। рдкрди्рдд рдХी рдХрд╡िрддा рдоें рдЬрд╣ाँ “рдЫोреЬ рдж्рд░ुрдоों рдХी рдоृрджुрд▓ рдЫाрдпा / рддोреЬ рдк्рд░рдХृрддि рд╕े рднी рдоाрдпा / рдмाрд▓! рддेрд░े рдмाрд▓ рдЬाрд▓ рдоें / рдХैрд╕े рдЙрд▓рдЭा рджूँ рд▓ोрдЪрди ?”10 рд╣ै рд╡рд╣ीं рдиेрдкाрд▓ी рдЕрдкрдиी рдХрд╡िрддा рдоें рдШोрд╖рдгा рдХрд░рддे рд╣ैं- “рдк्рд░рдХृрддि рдоुрдЦिрд░िрдд рд╣ै рд╡ीрдгा рдПрдХ / рдФрд░ рдоैं рдЙрд╕ рд╡ीрдгा рдХा рддाрд░”11
рдиेрдкाрд▓ी рдХे рдк्рд░рдХृрддि рдЪिрдд्рд░рдг рдоें рдХрд╣ीं-рдХрд╣ीं рд░рд╣рд╕्рдп рднाрд╡рдиा рднी рдкाрдИ рдЬाрддी рд╣ै। рдЙрджाрд╣рд░рдг рдХे рддौрд░ рдЗрди рдкंрдХ्рддिрдпों рдХो рд▓ीрдЬिрдпे- “рдбाрд▓ी рдкрд░ рд╢्рдпाрдоा рдмैрдаी рд╣ै, рдЕрдиुрд░ाрдЧी рдорди рдЧाрддा рд╣ै। / рджूрд░ рджेрд╢ рд╕े рджूрддी рдЖрдпी, рдХोрдИ рдоुрдЭे рдмुрд▓ाрддा рд╣ै / рдЖрдЬ рдЕрдХेрд▓े рдПрдХ рд╡िрдпोрдЧी рд░ाрд╣ рдкूрдЫрддा рдЬाрддा рд╣ै / рдХाँрдЯे рд╣ै рдХि рдордирдЪрд▓ा рд░ाрд╣ी, рдЪिрд╣्рди рдкिрдпा рдХा рдкाрддा рд╣ै।”12    
рдиेрдкाрд▓ी рдХे рдк्рд░рдХृрддि рдЪिрдд्рд░рдг рдоें рдЗрди рд╡िрд╢ेрд╖рддाрдУं рдХे рдЕрддिрд░िрдХ्рдд рдХुрдЫ рдРрд╕ी рд╡िрд╢ेрд╖рддाрдПँ рднी рд╣ैं, рдЬो рдЙрди्рд╣ें рдЫाрдпाрд╡ाрджी рдХрд╡िрдпों рд╕े рдЕрд▓рдЧ рдХрд░рддी рд╣ै। рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдк्рд░рдХृрддि рдХो рдЕрдХ्рд╖рдп рднंрдбाрд░ рдоाрдд्рд░ рдоाрдирдХрд░ рдЪिрдд्рд░िрдд рдирд╣ीं рдХिрдпा рд╣ै, рдЕрдкिрддु рдЙрд╕рдХे рдж्рд╡ाрд░ा рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдпрддा рдХी рднाрд╡рдиा рдХी рдЕрднिрд╡्рдпрдХ्рддि рдХी рд╣ै। рдЖрд▓ोрдЪрдХों рдиे рдЫाрдпाрд╡ाрджी рдХाрд╡्рдп рдХो рдкрд▓ाрдпрдирд╡ाрджी рдХाрд╡्рдп рдХी рд╕ंрдЬ्рдЮा рджी рд╣ै рд▓ेрдХिрди рдиेрдкाрд▓ी рдХी рдХрд╡िрддाрдУं рдкрд░ рдпрд╣ рд╕рдЯीрдХ рдирд╣ीं рдмैрдарддा рд╣ै рдХ्рдпोंрдХि рдиेрдкाрд▓ी рдХी рдХрд╡िрддा рдоें рдк्рд░рдпुрдХ्рдд рдк्рд░рдХृрддि рдЪिрдд्рд░рдг рдкрд▓ाрдпрдирд╡ाрдж рдХो рдк्рд░рд╢्рд░рдп рдирд╣ीं рджेрддा рдЕрдкिрддु рд╡рд╣ рдЬीрд╡рди рд╕ंрдШрд░्рд╖ рдФрд░ рдХрд░्рдорд╡ाрдж рдХी рдк्рд░ेрд░рдгा рджेрддी рд╣ै। рдк्рд░рдХृрддि рдФрд░ рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ рдк्рд░ेрдоी рдЗрд╕ рдХрд╡ि рдиे 17 рдЕрдк्рд░ैрд▓ 1963 рдХो рдЕрдкрдиे рдЪाрд╣рдиेрд╡ाрд▓ों рдХो рдЕрд▓рд╡िрджा рдХрд╣ рджिрдпा। 

рд╕рди्рджрд░्рдн рд╕ूрдЪी: 
1. https://www.jansatta.com/sunday-magazine/gopal-singh-nepali-a-warrior-poet-of-freedom/736117/ 
2. https://www.livehindustan.com/bihar/muzaffarpur/story-gopal-singh-nepali-still-alive-in-lok-kanth-2119684।html 
3. https://www.jansatta.com/sunday-magazine/gopal-singh-nepali-a-warrior-poet-of-freedom/736117/ 
4. рдЫाрдпाрд╡ाрджोрдд्рддрд░ рдЧीрддिрдХाрд╡्рдп рдкрд░рдо्рдкрд░ा рдХे рд╡िрдХाрд╕ рдоें рдЧोрдкाрд▓ рд╕िंрд╣ ‘рдиेрдкाрд▓ी’ рдХा рдпोрдЧрджाрди- рдоुрд╣рдо्рдордж рддौреЮीрдХ рдЦाँ, рдкृрд╖्рда рд╕ंрдЦ्рдпा 122
5. рд░ाрдЧрдиी, рдЧोрдкाрд▓ рд╕िंрд╣ ‘рдиेрдкाрд▓ी’, рд╡рдирд╢्рд░ी,  рдкृрд╖्рда рд╕ंрдЦ्рдпा 19 
6. рд╡рд╣ी, рдзाрд░ा, рдкृрд╖्рда рд╕ंрдЦ्рдпा 30
7. рдЫाрдпाрд╡ाрджोрдд्рддрд░ рдЧीрддिрдХाрд╡्рдп рдкрд░рдо्рдкрд░ा рдХे рд╡िрдХाрд╕ рдоें рдЧोрдкाрд▓ рд╕िंрд╣ ‘рдиेрдкाрд▓ी’ рдХा рдпोрдЧрджाрди- рдоुрд╣рдо्рдордж рддौреЮीрдХ рдЦाँ, рдкृрд╖्рда рд╕ंрдЦ्рдпा 123/ 124 
8. рдЫाрдпाрд╡ाрджोрдд्рддрд░ рдЧीрддिрдХाрд╡्рдп рдкрд░рдо्рдкрд░ा рдХे рд╡िрдХाрд╕ рдоें рдЧोрдкाрд▓ рд╕िंрд╣ ‘рдиेрдкाрд▓ी’ рдХा рдпोрдЧрджाрди- рдоुрд╣рдо्рдордж рддौреЮीрдХ рдЦाँ, рдкृрд╖्рда рд╕ंрдЦ्рдпा 124
9. https://www.tribunehindi.com/kavi-gopal-singh-nepali/ 
10. https://kavitakosh.org/kk/рдЫोрдб़_рдж्рд░ुрдоों_рдХी_рдоृрджु_рдЫाрдпा_/_рд╕ुрдоिрдд्рд░ाрдиंрджрди_рдкंрдд
11. рдЫाрдпाрд╡ाрджोрдд्рддрд░ рдЧीрддिрдХाрд╡्рдп рдкрд░рдо्рдкрд░ा рдХे рд╡िрдХाрд╕ рдоें рдЧोрдкाрд▓ рд╕िंрд╣ ‘рдиेрдкाрд▓ी’ рдХा рдпोрдЧрджाрди- рдоुрд╣рдо्рдордж рддौреЮीрдХ рдЦाँ, рдкृрд╖्рда рд╕ंрдЦ्рдпा 124/125  
12. рд░ाрдЧिрдиी, рдЧोрдкाрд▓ рд╕िंрд╣ рдиेрдкाрд▓ी, рд╡ंрджрдЧी, рдкृрд╖्рда рд╕ंрдЦ्рдпा 11

рд╕ेрддु, рдЕрдХ्рдЯूрдмрд░ 2020

No comments :

Post a Comment

We welcome your comments related to the article and the topic being discussed. We expect the comments to be courteous, and respectful of the author and other commenters. Setu reserves the right to moderate, remove or reject comments that contain foul language, insult, hatred, personal information or indicate bad intention. The views expressed in comments reflect those of the commenter, not the official views of the Setu editorial board. рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рд░рдЪрдиा рд╕े рд╕рдо्рдмंрдзिрдд рд╢ाрд▓ीрди рд╕рдо्рд╡ाрдж рдХा рд╕्рд╡ाрдЧрдд рд╣ै।