рд░рддрди рдеिрдпाрдо - рд░ंрдЧ-рдкрд░ंрдкрд░ा рдХा рдкुрдирд░ाрд╡िрд╖्рдХाрд░

рдбॉ. рдк्рд░ोрдоिрд▓ा

- рдк्рд░ोрдоिрд▓ा

рдЕрд╕िрд╕्рдЯेंрдЯ рдк्рд░ोрдлेрд╕рд░, рд╣िрди्рджी рд╡िрднाрдЧ, рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬी рдПрд╡ं рд╡िрджेрд╢ी рднाрд╖ा рд╡िрд╢्рд╡рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп, рд╣ैрджрд░ाрдмाрдж-500007; 
рдЪрд▓рднाрд╖: +91 897 796 1191

  рдордгिрдкुрд░ी рд░ंрдЧрдоंрдЪ рдХे рдмрдб़े рдиाрдо рд░рддрди рдеिрдпाрдо рд╕рдордХाрд▓ीрди рднाрд░рддीрдп рд░ंрдЧрдЬрдЧрдд рдХे рдЧिрдиे-рдЪुрдиे рд╕рдмрд╕े рд╕ृрдЬрдиाрдд्рдордХ, рд╕рдмрд╕े рдИрдоाрдирджाрд░, рдЭोрд▓ी рдлрдЯрдХाрд░ рдХрд░ рдЪрд▓рдиे рд╡ाрд▓े рдФрд░ рдЕрдХुंрда рд░ंрдЧрдиिрд░्рджेрд╢рдХों рдоें рд╕े рдПрдХ рд╣ैं। рд╡рд╣ рдРрд╕े рд╕ंрдХ्рд░рдоिрдд рд╕рдордп рдоें рдЬрдм рдЕрдзिрдХांрд╢ рд▓ोрдЧ рдк्рд░рдпोрдЬрди рдФрд░ рдлрд▓рддः рдмрдб़ी рд╕рд░рд▓рддा рд╕े рдиिрд░рд░्рдердХрддा рдХे рд╢िрдХंрдЬे рдоें рдЬा рдлंрд╕рддे рд╣ैं, рдЕрдкрдиी рдзुрди рдоें рдЕрдкрдиी рд░ाрд╣ рддрд▓ाрд╢рддे рд╣ैं। рдЬीрд╡рди рдХे рдк्рд░рдд्рдпेрдХ рдкрдХ्рд╖ рдХे рдк्рд░рддि рдПрдХ рддрд░्рдХрд╕ंрдЧрдд рджृрд╖्рдЯिрдХोрдг рдХी рд░ंрдЧрдоंрдЪीрдп рдХाрд░्рдпाрди्рд╡िрддि рдоें рд░ूрдв़िрдпों рдХे рдк्рд░рддि рд╕рдорд░्рдкिрдд рдЬीрд╡рди рдкрдж्рдзрддि рдХो рдк्рд░рд╢्рдиों рдХे рд╕ाрде рджेрдЦрддे рд╣ैं। рдЙрдирдХा рдпрд╣ рджेрдЦрдиा рдПрдХ рдирдИ рдпा рднिрди्рди рд░ंрдЧ рдмрдиाрд╡рдЯ рдХी рддрд▓ाрд╢ рдоें рдкрд░िрдкूрд░्рдгрддा рдкाрддा рд╣ै, рдЬिрд╕рдХे рдк्рд░рддि рдЙрдирдХा рдк्рд░рддिрдкрдХ्рд╖ рдФрд░ рдЙрдирдХी рдкрдХ्рд╖рдзрд░рддाрдПँ рд╕ुрдиिрд╢्рдЪिрдд рд╣ैं। рд╡рд╣ рдХрднी рд░ंрдЧрдоंрдЪ рдкрд░ рдоूрд▓्рдп рдХे рдЖрд╡िрд╖्рдХाрд░ рдФрд░ рдк्рд░рддिрд╖्рдаा рдХे рдж्рд╡ाрд░ा рддो рдХрднी рдоूрд▓्рдп рд╡िрдкрдпрд░्рдп рдХी рдЕрд╡рдЬ्рдЮा, рдЙрдкрд╣ाрд╕ рдФрд░ рдХрдЯाрдХ्рд╖ рдХे рдж्рд╡ाрд░ा рдЕрдкрдиे рд░ंрдЧ-рдЪिंрддрди рдХो рд╡्рдпрдХ्рдд рдХрд░рддे рд╣ैं। рдпрд╣ рдкрд░рдЦ рдЙрдирдХे рдХрдИ рд░ूрдкों- рдиिрд░्рджेрд╢рдХ, рдЕрднिрдХрд▓्рдкрдХ, рдХрдо्рдкोрдЬрд░, рдХोрд░िрдпोрдЧ्рд░ाрдлрд░, рдоें рдЕрднिрд╡्рдпрдХ्рдд рд╣ोрддी рд╣ै। рдЙрджрдпрди рд╡ाрдЬрдкेрдпी рд▓िрдЦрддे рд╣ैं, ‘рдоुрдЭे рдЕрдХ्рд╕рд░ рд░рддрди рдеिрдпाрдо рдХो рд░ंрдЧрдоंрдЪ рдХा рдЪिрдд्рд░рдХाрд░ рдХрд╣рдиे рдХा рд▓ोрдн рд╣ोрддा рд╣ै рдкрд░ рдпрд╣ рд╕рд╣ी рдирд╣ीं рд╣ै। рдоुрдЭे рдЙрди्рд╣ें рд░ंрдЧрдХрд░्рдо рдХा рдк्рд░рдХाрд╢рдХ рдХрд╣рдиे рдХा рдорди рд╣ोрддा рд╣ै рдкрд░ рдпрд╣ рд╕рд╣ी рдирд╣ीं рд╣ै। рдоुрдЭे рдЙрди्рд╣ें рд░ंрдЧрдХрд░्рдо рдХा рд╕ंрдЧीрддрдХाрд░ рдХрд╣рдиे рдХा рдорди рд╣ोрддा рд╣ै рдкрд░ рдпрд╣ рд╕рд╣ी рдирд╣ीं рд╣ै। рдоुрдЭे рдЙрди्рд╣ें рд░ंрдЧрдХрд░्рдо рдХा рдЙрдЪ्рдЪाрд░рдг рд╡िрд╢ेрд╖рдЬ्рдЮ рдХрд╣рдиे рдХा рдорди рд╣ोрддा рд╣ै рдкрд░ рдпрд╣ рд╕рд╣ी рдирд╣ीं рд╣ै। рд╡े рдпрд╣ рд╕рдм рд╣ैं рдкрд░ рдпрд╣ рдЗрд╕рд▓िрдП рдирд╣ीं рдХि рд╡े рдЯुрдХрдб़ा рд╡िрд╢ेрд╖рдЬ्рдЮ рд╣ों। рджрд░рдЕрд╕рд▓ рд╡े рдЕрдкрдиे рдиाрдЯрдХ рдХी рдХрд▓्рдкрдиा рдЗрд╕ рддрд░рд╣ рдХрд░рддे рд╣ैं рдХि рдпे рд╕ाрд░े рддрдд्рд╡ рдЕрдкрдиे рдЖрдк рдЙрд╕े рд╕рдоृрдж्рдз рдХрд░рдиे рднाрдЧे рдЪрд▓े рдЖрддे рд╣ैं। рдЗрди рд╕рднी рддрдд्рд╡ों рдоें рдЕрдкрдиे рд╕्рд╡рддंрдд्рд░ рд╣ोрдиे рдХा рднाрд╡ рдирд╣ीं рд╣ोрддा, рд╡े рдЕрдкрдиे рдХो рд░ंрдЧрдХрд░्рдо рдХे рдЕрд╡рдпрд╡ рдХी рддрд░рд╣ рд╣ी рдмрд░рддрддे рд╣ैं। рдпрд╣ рдХुрдЫ рдРрд╕ा рд╣ै рдоाрдиो рд░ंрдЧрдХрд░्рдо рдиे рдЗрди рддрдоाрдо рддрдд्рд╡ों рдХो рдЙрд╕ी рддрд░рд╣ рдзाрд░рдг рдХрд░ рд▓िрдпा рд╣ो рдЬैрд╕े рдЖрдд्рдоा рдиे рд╣ाрде-рдкैрд░ों рдХो, рдЖंрдЦ рдХाрди рдХो, рдХंрдзे рдкрд░ рд╣िрд▓рддे рд╕िрд░ рдФрд░ рдЙрдарддे-рдЧिрд░рддे рд╡िрдЪाрд░ों рдХो рдзाрд░рдг рдХिрдпा рд╣ै।’1 рд░рддрди рдеिрдпाрдо рдХे рд▓िрдП рд░ंрдЧрдоंрдЪ рд╡рд╕्рддुрддः рдЬीрд╡рди рдФрд░ рдЬрдЧрдд рдХे рд╡िрд╖рдп рдоें рдЕрдкрдиी рд░ंрдЧрдЪेрддрдиा рдХा рд╕ाрдХ्рд╖्рдп рдмрдирддा рд╣ै। рдЙрдирдХी рд░ंрдЧрд╢ीрд▓рддा рдФрдкрдЪाрд░िрдХ рдЪौрдЦрдЯे рдХे рднीрддрд░ рдиिрд░्рджिрд╖्рдЯ рдХाрд░्рдп рдХी рдЦाрдиाрдкूрд░्рддि рдирд╣ीं, рдЬीрд╡рди рдХे рдЕрдиुрдмंрдзрд╣ीрди рдкрд░्рдпрд╡ेрдХ्рд╖рдг рд╕े рдЧुрдЬрд░ рдХрд░ рдиिрдХрд▓ी рдЕंрддрд░-рдЪेрддрдиा рд╣ै рдЬो рдк्рд░рд╕्рддुрддि рдХे рддрдиाрд╡ рдоें рдоुрдЦрд░ рд╣ोрддी рд╣ै। рдЙрдирдХी рдЖрдд्рдорд╕рдЬрдЧрддा/ рд╕्рд╡рдЪेрдд рджृрд╖्рдЯि рдЙрдирдХे рд╕ाрдХ्рд╖्рдп рдХा рдкрд░िрдк्рд░ेрдХ्рд╖्рдп рддрдп рдХрд░рддी рд╣ै। рдЖрдд्рдорд╕рдЬрдЧрддा рдХे рд╕рд╣ाрд░े рдПрдХ рдУрд░ рдпрджि рд╡े рдЕрдкрдиी рд╡ैрдЪाрд░िрдХ рдк्рд░рддिрдмрдж्рдзрддा рдХो рдкрд░ंрдкрд░ा-рд╕ंрдмंрдз рдХे рд╕ाрде рддो рджूрд╕рд░ी рдУрд░ рд╡ैрдЪाрд░िрдХ рдк्рд░рддिрдмрдж्рдзрддा рдХे рд╕рд╣ाрд░े рдЕрдкрдиी рдЖрдд्рдорд╕рдЬрдЧрддा рдХो рд╕ीрдоाрдУं рдоें рдврд▓рдиे рд╕े рдмрдЪाрддे рд╣ुрдП рд╕ंрддुрд▓рди рдзाрд░рдг рдХрд░рддे рд╣ैं। рд░ंрдЧрдХрд░्рдо рдХी рдкрд╣рдЪाрди рдХे рдк्рд░рд╢्рди рдкрд░ ‘рдоैं рдкрд╢्рдЪिрдоी рдЦाрдХा рдХ्рдпों рдЕрдкрдиाрдКँ?’ рдХी рд╕्рдкрд╖्рдЯ рд╕ोрдЪ рдХे рд╕ाрде рд╡рд╣ рднाрд░рддीрдп рд▓ोрдХ рддрдеा рд╢ाрд╕्рдд्рд░ीрдп рдвांрдЪे рдХो рдЙрдд्рддрдо рд╕ौंрджрд░्рдпрд╢ाрд╕्рдд्рд░ рдХे рдЧुрдгों рд╕े рд╕рдЬाрддे рд╣ैं। рд╡рд╣ рд╕्рд╡ीрдХाрд░рддे рд╣ैं рдХि ‘рдоेрд░ी рдЬрдб़े рдоुрдЭे рд░рдЪрдиाрдд्рдордХ рд░ूрдк рд╕े рд╡िрдХрд╕िрдд рд╣ोрдиे рдоें рдорджрдж рдХрд░рддी рд╣ैं। рдоैं рдХेрд╡рд▓ рдк्рд░ाрдЪीрди рдЬ्рдЮाрди рд▓ेрдХрд░ рдЙрд╕े рдЕрдкрдиी рдХрд▓ा рдХे рд░ूрдк рдоें рдЕрдкрдиी рднाрд╡ी рдкीрдв़ी рдХे рд╕рдордХ्рд╖ рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдХрд░ рд░рд╣ा рд╣ूँ рдФрд░ рдоेрд░ी рдпрд╣ рдХрд▓ा рдоेрд░ी рдкрд╣рдЪाрди рдХे рдиिрд░ंрддрд░ рд╡िрдХрд╕िрдд рд╣ोрдиे рдХी рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा рд╣ै।’2 рдпрд╣ рдиिрд░ंрддрд░рддा рдФрд░ рдЕрдХ्рд╖рдп рдЗрдзрд░ рджुрд░्рд▓рдн рд╣ै।

рд░рддрди рдеिрдпाрдо рдХी рдиाрдЯ्рдп рдк्рд░рд╕्рддुрддिрдпों рдХी рд╡िрд╖рдп рд╡рд╕्рддु рдЬрд╣ाँ рджेрд╢ рдФрд░ рдХाрд▓ рдХी рд╕ीрдоाрдУं рд╕े рдкрд░े рддрдХ рдЬाрддी рд╣ै- рдЕрдкрдиे рдЕрдиेрдХ рд░ूрдкों рдоें рдеिрдпाрдо рдХी рд╕рд╣рдорддि, рдЕрд╕рд╣рдорддि, рд╡िрд░ोрдз рдХो рджрд░्рдЬ рдХрд░рддे рд╣ुрдП, рд╡рд╣ीं рдЙрдирдХी рд░ंрдЧ-рд╡्рдпंрдЬрдиाрдПँ рд░ाрдЬрдиैрддिрдХ рдФрд░ рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рд╕्рддрд░ рдкрд░ рдЕрд▓рдЧाрд╡ рдХी рднाрд╡рдиा рд╕े рдкीрдб़िрдд рдордгिрдкुрд░ рдХी рдкрд╣рдЪाрди рдХे рд╕рдорд╕्рдпाрдд्рдордХ рдоुрдж्рджे рдХो рдЦोрд▓рддी рд╣ैं। рд╡рд╣ाँ рдХे рд╕рдоृрдж्рдз рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рднंрдбाрд░ рдоें рдЬрдб़ों рдХे рд▓िрдП рдПрдХ рдЕрд╕्рддिрдд्рд╡рдкूрд░्рдг рдЦोрдЬ рдХे рдХрд▓ाрдд्рдордХ рдк्рд░рдпाрд╕ों рдоें рдХेंрдж्рд░ीрдпрддा рдкाрддी рд╣ैं। рд░рддрди рдеिрдпाрдо рдХे рдЬीрд╡рди рдоें рдЗрд╕рдХी рдкृрд╖्рдарднूрдоि рдордгिрдкुрд░ рдХे рдк्рд░рд╕िрдж्рдз рдирд░्рддрдХ рдпुрдЧрд▓ рдоाрддा-рдкिрддा рд╕े рдоिрд▓े рд╕ंрд╕्рдХाрд░ों, рдоेрдХрдЕрдк рд░ूрдо рдоें рдЧ्рд░ीрд╕, рдкेंрдЯ рдХी рдмू рд╕ूंрдШрддे рдмीрддे рдмрдЪрдкрди, рдЫाрдд्рд░ рдХाрд▓ рдХे рд╕рдордп рдЕрдиेрдХ рдиाрдЯрдХों рдоें рдиिрднाрдИ рддрд░рд╣-рддрд░рд╣ рдХी рднूрдоिрдХाрдУं, рдХрд╡ि рд╣ृрджрдп рдХी рдкुрдХाрд░ рд╕े рдЬрди्рдоी рдХрд╡िрддाрдУं, рд▓ोрди्рдиा рд╣ाрдИрдЧे рддрдоिрди्рдиाрдб (1965) (рдзीрд░े рд╕े рдмोрд▓рддा рд╣ूूँ рдФрд░ рдЪुрдкрдХे рд╕े рд╕ुрдирддा рд╣ूँ) рд╕े рдЖрд░ंрдн рд╣ुрдИ рдХрд╣ाрдиी рдпाрдд्рд░ा рд╕े рдЖрдЧे рдмрдв़рддे рд╣ुрдП рджिрд▓्рд▓ी рдХे рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рдиाрдЯ्рдп рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп рдХे рдк्рд░рд╢िрдХ्рд╖рдг рд╕े рдЕрдкрдиी рд╕ंрд╕्рдХृрддि рдХी рдЧрд╣рди рд╣ोрддी рдкрд░рдЦ, рдкाрд░ंрдкрд░िрдХ рдХрд▓ाрдУं рдХो рджेрдЦрдиे рдХी рдирдИ рджृрд╖्рдЯि рд╕े рдЖрдЧे рдмрдв़ 1975 рдоें ‘рдРрдЦोрдп рдиाрдЯ्рдпрд╢ाрд▓ा’, рдЬिрд╕े 1976 рдХे рдмाрдж рд╕े ‘рдХोрд░рд╕ рд░ेрдкрд░्рдЯрд░ी’ рдХे рд░ूрдк рдоें рдЬाрдиा рдЬाрддा рд╣ै, рдоें рдкрд░िрдгрдд рд╣ोрддी рд╣ै। рд╕ाрда рд╕े рдЕрдзिрдХ рдиाрдЯрдХों рдХे рдиिрд░्рджेрд╢рди рдоें рд░рддрди рдеिрдпाрдо рдордгिрдкुрд░ी рдХे рдоौрд▓िрдХ рдиाрдЯрдХों рдХे рд╕ाрде-рд╕ाрде ‘рдХрд░्рдгрднाрд░рдо्’ (1979), ‘рдЙрд░ुрднंрдЧрдо्’ (1981), ‘рдЗрдо्рдлाрд▓ рдЗрдо्рдлाрд▓’ (1982), ‘рдЪрдХ्рд░рд╡्рдпूрд╣’ (1984), рдмрд░्рдЯोрд▓्рдЯ рдм्рд░ेрдЦ्рдд рдХे рдПँрдЯीрдЧोрди рдХा рд░ुрдкांрддрд░рдг ‘рд▓्рдпांрдЧрд╢ोрдиी’ (1986), ‘рдЛрддुрд╕ंрд╣ाрд░’, ‘рдЕंрдзा рдпुрдЧ’ (1994), ‘рдЙрдд्рддрд░ рдк्рд░िрдпрджрд░्рд╢ी’ (1996), ‘рдЖрд╖ाрдв़ рдХा рдПрдХ рджिрди’, ‘рдж рдХिंрдЧ рдСрдл рдж рдбाрд░्рдХ рдЪेंрдмрд░’ (рд░рд╡ींрдж्рд░рдиाрде  рдЯैрдЧोрд░ рдХे ‘рд░ाрдЬा’ рдиाрдЯрдХ рдкрд░ рдЖрдзाрд░िрдд) (2012), ‘рд╡िрдпрддрдиाрдо’, ‘рд╣िрд░ोрд╢िрдоा’, ‘рдоैрдХрдмेрде’ (2014) рдЬैрд╕े рдиाрдЯрдХों рдХा рдордгिрдкुрд░ी рднाрд╖ा рдоें рдиिрд░्рджेрд╢рди рдХрд░ рдеिрдПрдЯрд░ рдХो рдЙрд╕рдХी рдЬрдб़ों рддрдХ рд▓ाрддे рд╣ैं। рднाрд░рддीрдп рд▓ोрдХ рдФрд░ рд╢ाрд╕्рдд्рд░ीрдп рдвांрдЪे рдХो рд▓े рдЙрд╕े рдЙрдд्рддрд░ рд╕ौंрджрд░्рдпрд╢ाрд╕्рдд्рд░ рдХे рдЧुрдгों рд╕े рд╕рдЬाрддे рд╣ैं। 

рд░рддрди рдеिрдпाрдо рдХी рд░ंрдЧ рд╕ाрд░्рдердХрддा рдХी рдкрд░िрднाрд╖ा рдоें рджुрдиिрдпा рдХो рдмрджрд▓рдиे рдХी рд░ाрдЬрдиीрддि рдоें рд╢ाрдоिрд▓ рд╣ोрдиा рдПрдХ рдкूрд░्рд╡ рд╢рд░्рдд рдмрдирддी рд╣ै рдФрд░ рджुрдиिрдпा рдХी рдкрд░िрднाрд╖ा рд╣ै, рдЕрдкрдиे рдЖрд╕рдкाрд╕। рджुрдиिрдпा рдХो рдмрджрд▓рдиे рдХा рдХाрд░्рдп рднूрдоंрдбрд▓ीрдп рдкैрдоाрдиे рдХा рдРрд╕ा рдХोрдИ рдмृрд╣рдж् рд╡िрд░ाрдЯ рджिрд╡ाрд╕्рд╡рдк्рди рдирд╣ीं рдЬो рджेрдЦрдиे рдоें рднी рд╕्рд╡рдпं рдЕрдкрдиी рдЕрд╕ंрднрд╡рддा рдХा рдк्рд░рдоाрдг рд╣ो। рджैрдиिрдХ рдЬीрд╡рди рдХी рдЫोрдЯी-рдЫोрдЯी рд╕рдЪ्рдЪाрдИрдпों рдХे рдк्рд░рддि рдЬाрдЧрд░ूрдХрддा рдФрд░ рд╕рдЪ рддрдеा рд╕рд╣ी рдХी рдкрдХ्рд╖рдзрд░рддा рдХा рд╕ंрдХрд▓्рдк, рдЧрд▓рдд рдХी рд╕рдордЭ рддрдеा рднрд░рд╕рдХ рдЙрд╕рд╕े рд▓рдб़рдиे рдХा рдк्рд░рдпाрд╕ рдХрд░рдиे рд╡ाрд▓े рдиाрдЯрдХों рдХी рд╡िрд╖рдпрд╡рд╕्рддु рдЖрджрд░्рд╢ рдХो рдпрдеाрд░्рде рдмрдиाрддी рд╣ै। рдоाрдирд╡ рдХी рдХिंрдХрд░्рддрд╡्рдпрд╡िрдоूрдврддा рдЙрд╕рдХे рдЬीрд╡рди рдХी рд╡िрд╕ंрдЧрддिрдпां, рд╡िрдбंрдмрдиाрдПँ рдФрд░ рдж्рд╡ंрдж्рд╡ рд░рддрди рдеिрдпाрдо рдХी рд░ंрдЧрдКрд░्рдЬा рд╕े  рдиिрдЦрд░ рд╕рд╣ृрджрдп рдХे рднीрддрд░ рдЫिрдкी рднाрд╡ рд╕ंрдкрджा рд╕े рдПрдХाрдХाрд░ рд╣ो рдХुрдЫ рдпूं рдЬाрдЧृрдд рд╣ोрддी рд╣ैं рдХि рд╕рд╣ृрджрдп рд╕рд╣рдЬ рд╣ी рд░ंрдЧрднूрдоि рд╕े рдоाрдирд╕рднूрдоि рдХी рдпाрдд्рд░ा рдкूрд░्рдг рдХрд░ рд▓ेрддा рд╣ै। рдЙрд╕рдХी рдЪेрддрдиा рдордгिрдкुрд░ рд╕े рдЙрдардХрд░ рд╡िрд╢्рд╡ рд╕्рддрд░ рдкрд░ рдмोрдз рдЕрд░्рдЬिрдд рдХрд░рддी рд╣ै। рд░рддрди рдеिрдпाрдо рдХрд▓ा рдХो рд╕рдХ्рд░िрдп рдХाрд░्рдпрд╡ाрд╣ी рдмрдиाрдХрд░ рдордиुрд╖्рдпрддा рдХी рдоूрд▓ рдЪिंрддाрдУं рдХो рд╕ंрдмोрдзिрдд рдХрд░рддे рд╣ैं। рдордгिрдкुрд░ी рд╕ंрд╕्рдХृрддि рдХो рдЙрд╕рдХे рдПрдХाрдХीрдкрди рдоें рдирд╣ीं рд╡рд░рди् рд╡ैрд╢्рд╡िрдХ рд╕ंрд╕्рдХृрддि рдХे рдордз्рдп рд░рдЦрдХрд░ рджेрдЦрддे рд╣ैं। рдЙрдирдХी рджृрд╖्рдЯि рдоें рдиाрдЯрдХ рдХा рдоूрд▓ рдЕрдиुрдЪिрдд рдФрд░ рдЕрди्рдпाрдп рдХे рд╡िрд░ोрдз рд╕े рдиिрд░्рдоिрдд рд╣ोрддा рд╣ै। рд░ंрдЧрдоंрдЪ рдЙрдирдХे рд▓िрдП рдПрдХ рд░ाрдЬрдиैрддिрдХ рдФрд░ рдиैрддिрдХ рдЖрд▓ोрдЪрдиा рдмрдирддा рд╣ै। рд╡े рдоाрдирддे рд╣ैं рдХि рдЖрджिрдХाрд▓ рд╕े рд╣ी рдиाрдЯрдХों рдоें рджрдорди рдХे рддंрдд्рд░ рдХा рд╡िрд░ोрдз рд╣ोрддा рдЖрдпा рд╣ै। рджुрдиिрдпाрднрд░ рдоें рд▓ाрдЦों рдиाрдЯрдХ рд▓िрдЦे рдЧрдП рд╣ैं, рд╕рдмрдиे рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдХी рдмुрд░ाрдЗрдпों рдХो рдирдХाрд░ा рдФрд░ рдЙрдирдХा рд╡िрд░ोрдз рдХिрдпा рд╣ै। рдиाрдЯрдХ рдЕрдЪ्рдЫाрдИ рдХे рдкрдХ्рд╖ рдоें рдФрд░ рдмुрд░ाрдИ рдХे рдЦिрд▓ाрдл рдЦрдб़े рд╣ोрдиे рдХे рд▓िрдП рд▓िрдЦे рдЬाрддे рд╣ैं। рдЖрдЬ рддрдХ рдРрд╕ा рдХोрдИ рдиाрдЯрдХ рдирд╣ीं рд▓िрдЦा рдЧрдпा рдЬो рдЦрд░ाрдм рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдХा рдкрдХ्рд╖рдзрд░ рд╣ो। рдиाрдЯрдХ рдоें рд╕рдд्рдп рддрдеा рд╕ौंрджрд░्рдп рд╕ाрде-рд╕ाрде рдЪрд▓рддे рд╣ुрдП рдЕрдиुрдЪिрдд рдХा рдк्рд░рддिрд╡ाрдж рдХрд░рддे рд╣ैं। 

рд░рддрди рдеिрдпाрдо рдХी рд░ंрдЧрджुрдиिрдпा рдоें рдорд╣ाрднाрд░рдд рдкрд░ рдХेंрдж्рд░िрдд рдПрдХ рдд्рд░рдпी рдЙрди рдиाрдЯрдХों рдХी рдЖрддी рд╣ै, рдЬिрдирдоें рднाрд╕ рдХे рджो рдиाрдЯрдХ ‘рдЙрд░ुрднंрдЧрдо्’ (1981), ‘рдХрд░्рдгрднाрд░рдо्’ (1989) рдФрд░ рдж्рд░ोрдг рдкрд░्рд╡ рдкрд░ рдЖрдзाрд░िрдд рд╕्рд╡рд░рдЪिрдд ‘рдЪрдХ्рд░рд╡्рдпूрд╣’ (1984) рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рд╣ाрд╢िрдП рдкрд░ рд░рдЦे рдЧрдП рджुрд░्рдпोрдзрди, рдХрд░्рдг рдФрд░ рдЕрднिрдорди्рдпु рдЬैрд╕े рдкाрд░ंрдкрд░िрдХ рд░ूрдк рд╕े рдЙрдкेрдХ्рд╖िрдд рдЪрд░िрдд्рд░ рдЕрдкрдиे рдЬीрд╡рди рд╡िрд╡ेрдХ рдХे рд╕ाрде рдиाрдпрдХ рдХी рдкрджрд╡ी рд▓ेрдХрд░, рдмिрдиा рдЪрд░िрдд्рд░ рдХी рд╕्рд╡ाрднाрд╡िрдХрддा рдХा рдХ्рд╖рдп рдХिрдП рдЕрд╕्рдоिрддा рд╕ंрдХрдЯ рдХे рдмрдб़े рдк्рд░рд╢्рдиों рдХो рдЙрдаाрддे рд╣ैं। рд╕рдоिрдХ рдмंрджोрдкाрдз्рдпाрдп рдЗрд╕ рдд्рд░рдпी рдХी рдЖрдд्рдоा рдХो рд╣िंрд╕ा рд╕े рдЬोрдб़рддे рд╣ुрдП ‘рдЪрдХ्рд░рд╡्рдпूрд╣’ рдХे рдкрд░िрдЪрдп рдоें рдХрд╣рддे рд╣ैं, рднाрд╕ рдЬो рд░рддрди рдХो рдорд╣ाрднाрд░рдд рдХे рдЪрд░िрдд्рд░ों рдХे рд▓िрдП рдПрдХ рдЕрд▓рдЧ рджृрд╖्рдЯिрдХोрдг рдХा рдоॉрдбрд▓ рджेрддे рд╣ैं, рдЬैрд╕ा рдХि рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдЕрдкрдиे рдкाрд░ंрдкрд░िрдХ рд░ूрдк рд╕े рдм्рд░ाрд╣्рдордгрд╡ाрджी рд╡्рдпाрдЦ्рдпा рдоें рдЙрдкेрдХ्рд╖िрдд рдФрд░ рдХрд▓ंрдХिрдд рдиाрдпрдХों рдХे рдЪрд░िрдд्рд░ों рдХे рд▓िрдП рдЪुрдиा рд╣ै। рдЬрдм рд░рддрди рднाрд╕ рдХे рдкाрдд्рд░ों рдХे рд╕ाрде рдЬुрдб़рддे рд╣ैं, рдЧैрд░ рдиाрдпрдХ рдиाрдпрдХों рдоें рдмрджрд▓ рдЬाрддे рд╣ैं। рд╡े рдоिрдердХीрдп рдиाрдпрдХों рдХे рдоुрдЦ्рдпрдзाрд░ाрдкрд░рдХ рд╕ंрд╕्рдеाрдЧрддрдХрд░рдг рдХे рд╕ंрдмंрдз рдоें рдоोрд░्рдЪा рд▓ेрддे рд╣ैं। (рдЪрдХ्рд░рд╡्рдпूрд╣, ix) рд░рддрди рдеिрдпाрдо рдХा рдиाрдЯрдХ рдоंрдЪрди рдЗрд╕ рдмाрдд рдХा рд╕ाрдХ्рд╖ी рдмрдирддा рд╣ै рдХि рдк्рд░рддिрдмрдж्рдзрддा рдж्рд╡ाрд░ा рдХैрд╕े рд░ंрдЧрдиिрд░्рджेрд╢рдХ рдХा рдкрд░िрдк्рд░ेрдХ्рд╖्рдп рдЕрд╣рдо рд╣ोрддा рд╣ै, рдкाрдд्рд░ рдХा рд╕ंрджрд░्рдн рдирд╣ीं। рднीрдо рдж्рд╡ाрд░ा рджुрд░्рдпोрдзрди рдХी рдЬंрдШा рддोрдб़рдиे рдХे рдк्рд░рд╕ंрдЧ рдкрд░ рдЖрдзाрд░िрдд ‘рдЙрд░ुрднंрдЧрдо्’ рдеिрдпाрдо рдХो рд╕ंрд╕्рдХृрдд рдиाрдЯрдХों рдХी рдкрд░िрдкाрдЯी рдоें рдЕрдиूрдаा рд▓рдЧрддा рд╣ै рдХ्рдпोंрдХि рдпрд╣ाँ рджुрд░्рдпोрдзрди рдХे рд╕рдж्рдЧुрдгों рдХा рдмрдЦाрди рд╣ै। рдпрд╣ рдЪрд░िрдд्рд░ рдЬीрд╡рди рд╕े рдмрдб़ा рдирд╣ीं рд╣ै, рдЙрд╕рдХे рдЕрдкрдиे рдкрд░िрд╡ाрд░ рд╕े рдоाрдирд╡ीрдп рд╕ंрдмंрдз рд╣ैं। рд╡рд╣ рд╕ुрдпोрдзрди рд╣ै। ‘рдХрд░्рдгрднाрд░рдо्’ рдХा рдХुंрддी рдХे рдЧрд░्рдн рд╕े рдЬрди्рдоा рдФрд░ рд░ाрдзा рдХे рдкुрдд्рд░ рд░ूрдк рдоें рдкрд╣рдЪाрдиा рдЧрдпा рдХрд░्рдг рд░рддрди рдеिрдпाрдо рдХे рдоंрдЪ рдкрд░ рдЙрдЪ्рдЪ (рд╣िंрджू) рдЕрд╕्рдоिрддा рдФрд░ рдиिрдо्рди (рдЬрдирдЬाрддीрдп) рдЕрд╕्рдоिрддा рдХे рд╡्рдпрдХ्рддि-рд╕рд╡ाрд▓ों рд╕े рднाрд░рддीрдп рд╕ंрд╕्рдХृрдд рдкрд░рдХ рд╕ंрд╕्рдХृрддि рдпा рдЬрдирдЬाрддीрдп рд╕ंрд╕्рдХृрддि рдХी рдЕрд╕्рдоिрддा рдХे рдордз्рдп рд╕े рдордгिрдкुрд░ рдоें рдЙрдарддे рд╕рд╡ाрд▓ों рддрдеा рд╡ैрд╢्рд╡िрдХ рд╕्рддрд░ рдХे рд╕рд╡ाрд▓ों рдХा рдЖрдХрд▓рди рдХрд░рддा рд╣ै। ‘рдЪрдХ्рд░рд╡्рдпूрд╣’ рдоें рдеिрдпाрдо рдЕрднिрдорди्рдпु рдХे рд░ूрдк рдоें рдпुрд╡ाрдУं рдХी рдХрд╣ाрдиी рдХो рдХेंрдж्рд░ рдмрдиा рдпुрдж्рдз рддрдеा рд╣िंрд╕ा рдХा рдЖрд▓ोрдЪрдиाрдд्рдордХ рдкाрда рд░рдЪрддे рд╣ैं। рдХौрд░рд╡ों рддрдеा рдкांрдбрд╡ों рдХे рдордз्рдп рдХा рдпुрдж्рдз рд╕рдордХाрд▓ीрди рд╕рдоाрдЬ рдХे рд╡िрдЧ्рд░рд╣ рдФрд░ рднिрдб़ंрдд рдХा рдж्рдпोрддрдХ рдмрдирддा рд╣ै। рдЕрднिрдорди्рдпु рд░ूрдкी рдпुрд╡ा рдХौрд░рд╡ों, рдкांрдбрд╡ों рдХे рд╕рдд्рддा рд╕ंрдШрд░्рд╖ рдоें рдПрдХ рдЙрдкрдХрд░рдг рд╕ाрдмिрдд рд╣ोрддा рд╣ै। рдиाрдЯрдХ рдХे рдЕंрдд рдоें рд╡рд╣ рд╕рд╡ाрд▓ рдХрд░рддा рд╣ै рдХि ‘рдХ्рдпा рдоैं рдмрд▓ि рдХा рдмрдХрд░ा рд╣ूँ рдпा рд╢рд╣ीрдж’ (рдЪрдХ्рд░рд╡्рдпूрд╣, рдкृ. 51) ‘рд░рддрди рдЬो рдХрд░рдиे рдХा рдк्рд░рдпाрд╕ рдХрд░рддे рд╣ैं, рд╡рд╣ рд╣ै рд╕ंрдмंрдзों рдоें рд╢ाрдоिрд▓ рдм्рд▓ैрдХрдоेрд▓ рдХी рдЦोрдЬ। рдЕрднिрдорди्рдпु рдж्рд░ोрдкрджी рдХा рдкुрдд्рд░ рдирд╣ीं рдмрд▓्рдХि рд╕ुрднрдж्рд░ा рдХे рдЧрд░्рдн рд╕े рдЬрди्рдоा рд╣ै। рднीрдо рдФрд░ рдпुрдзिрд╖्рдаिрд░ рд╡ाрд╕्рддрд╡ рдоें рдЙрд╕рдХे рдк्рд░рддि рдЕрдкрдиे рдкुрдд्рд░ рдХी рднांрддि рдЙрдд्рддрд░рджाрдпी рдирд╣ीं рд╣ैं।’ (рдХрд╡िрддा рдиाрдЧрдкाрд▓, рдЪрдХ्рд░рд╡्рдпूрд╣, xxxi) 

рдоिрдердХ рд╕े рдЗрддрд░ ‘рдЯोрдХेрдЯिрд╡ рдк्рд▓े’ рдХी рд╕ंрдЬ्рдЮा рд╕े рдЕрднिрд╣ीрдд ‘рдЗрдо्рдлाрд▓ рдЗрдо्рдлाрд▓’ рдХो рд░рддрди рдеिрдпाрдо рдХी рдк्рд░рдпोрдЧрдзрд░्рдоी рдпाрдд्рд░ा рдХे рдмीрдЬ рд░ूрдк рдоें рджेрдЦा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै। рдиाрдЯрдХ рдоें рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдЬрдЧрд╣ рд╡िрд╢ेрд╖ рдХा рдпрдеाрд░्рде- рдкीрдв़िрдпों рдХा рдЕंрддрд░ाрд▓, рдмेрд░ोрдЬрдЧाрд░ी, рд╕ैрди्рдп рдШेрд░ाрдмंрджी, рднूрдоिрдЧрдд рдЖंрджोрд▓рди рдЖрджि рд╕рдордХाрд▓ीрди рд╡ाрддाрд╡рд░рдг рдХा рдпрдеाрд░्рде рдмрди рдЖрдзुрдиिрдХ рд╕ंрджрд░्рдн рд░рдЪрддा рд╣ै। рдЕрд╕рд▓ рдоें рдЕрдкрдиे рд╕рдордп,  рд╕рдоाрдЬ рдХे рд╕ाрде рдеिрдпाрдо рдХी рд╕ंрдмрдж्рдзрддा рд╕рдорд╕ाрдордпिрдХ рдФрд░ рддाрдд्рдХाрд▓िрдХ рд╡िрдХ्рд╖ुрдм्рдзрддा рдХो рдкрд░рдд рджрд░ рдкрд░рдд рдЬीрд╡ंрдд рд░ंрдЧрджृрд╢्рдпों рдоें рд╕рд╡ृрдд рдХрд░рддी рдЪрд▓рддी рд╣ै। рдЕрдкрдиे рд╡िрд░ोрдз рдХो рд╡्рдпрдХ्рдд рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рд╡े рдпुрдж्рдз рдФрд░ рд╣िंрд╕ा рдХे рдХाрд░рдХों рдХे рдЕрди्рддрд░्рд╕ूрдд्рд░ рддрдеा рд░ंрдЧ-рд░ेрд╢े рдмाрд░-рдмाрд░ рддрд▓ाрд╢рддे, рдЬांрдЪрддे рд╣ैं। 1994 рдоें рдкрд░рдлॉрд░्рдоिंрдЧ рдЖрд░्рдЯ рд╕ेंрдЯрд░ рдЯोंрдЧा (рдЬाрдкाрди) рдХे рдЖрдоंрдд्рд░рдг рдкрд░ рдпुрдж्рдз рдХी рд╡िрдз्рд╡ंрд╕рдХाрд░ी рд╕рдорд╕्рдпाрдУं, рд╡िрд╕ंрдЧрддिрдпों, рд╡िрдбंрдмрдиाрдУं рдХो рдЬीрд╡ंрдд рдЕрднिрд╡्рдпрдХ्рддि рджेрдиे, 21рд╡ीं рд╕рджी рдХी рдЪुрдиौрддिрдпों рдХा рдЖрдИрдиा рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рдзрд░्рдорд╡ीрд░ рднाрд░рддी рдХे ‘рдЕंрдзाрдпुрдЧ’ рдХो рдЪुрдирдХрд░ рдЙрд╕े рдиिрдЬी рд░ंрдЧ рднाрд╖ा рдоें рдкिрд░ो рдк्рд░рднाрд╡рд╢ाрд▓ी рдиाрдЯ्рдп рдмिрдо्рдмों рдХे рд╕ाрде рд╡िрджेрд╢ी рднूрдоि рдкрд░ рдордгिрдкुрд░ी рд╕ंрд╕्рдХृрддि рдФрд░ рдХрд▓ा рдХी рдПрдХ рдЕрд▓рдЧ рд╣ी рдЫाрдк рдФрд░ рдк्рд░рднाрд╡ рдЫोрдб़рддे рд╣ैं। рд╡े рдХрд╣рддे рд╣ैं, ‘рдЕंрдзा рдпुрдЧ рдХрдИ рджрд▓ों рдХे рд╕ाрде рдХрд░рддे-рдХрд░рддे рдкुрдирд░्рд╡्рдпाрдЦ्рдпा рдХा рд╡рд░्рдЪрд╕्рд╡ рд╕ाрдордиे рдЖрдпा। рд▓рдЧा рдХि рдпрджि рдиाрдЯрдХрдХाрд░ рд╣िрд░ोрд╢िрдоा, рдиाрдЧाрд╕ाрдХी рдХा рд╕ंрджрд░्рдн рдЕंрдХिрдд рдХрд░рдХे рдЖрдзुрдиिрдХ рд╣ो рд╕рдХрддा рд╣ै рддो рдиिрд░्рджेрд╢рдХ рдХ्рдпों рдирд╣ीं? рдиाрдЯрдХ рдХा рджृрд╢्рдпांрдХрди рднी рддो рдЖрдзुрдиिрдХ рд╣ो рд╕рдХрддा рд╣ै। рдЕंрдзों рдХी рдХрдеा рд╡рд░्рдгрди рдХрд░рдиे рд╡ाрд▓े рдЕंрдзे рдХाрд▓ा рдЪрд╢्рдоा рддो рдкрд╣рди рд╣ी рд╕рдХрддे рд╣ैं।’3 рдЕрдЬ्рдЮेрдп рд░рдЪिрдд ‘рдЙрдд्рддрд░ рдк्рд░िрдпрджрд░्рд╢ी’  рдХे рдХृрд╖्рдг рдоोрд╣рди рд╢рд░्рдоा рдХृрдд рдордгिрдкुрд░ी рдЕрдиुрд╡ाрдж рдоें рд╕рдо्рд░ाрдЯ рдЕрд╢ोрдХ рдХी рдпुрдж्рдзрдк्рд░िрдпрддा рдФрд░ рд╣ृрджрдп рдкрд░िрд╡рд░्рддрди рдХी рдк्рд░рдЦ्рдпाрдд рдШрдЯрдиा рдХो рдордгिрдкुрд░ी рдиाрдЯ्рдп-рдиृрдд्рдп рд╢ैрд▓ी рддрдеा рд╕ाрдорд░िрдХ рдиाрдЯрдХ рдиृрдд्рдп рдХрд▓ाрдУं рдоें рд╕ंрдЬो рд╢ांрддि рдХे рдорд╣рдд्рд╡ рдХा рдкुрдирд░ाрд╡िрд╖्рдХाрд░ рдХрд░рддे рд╣ैं। ‘рд░рддрди рдеिрдпाрдо рд╕े рдЬрдм рдЗрд╕ рдиाрдЯрдХ рдоें рдЙрдирдХी рджिрд▓рдЪрд╕्рдкी рдФрд░ рдЙрдирдХे рдк्рд░рдпाрд╕ों рдХे рдЕрдиुрднрд╡ рдЬाрдирдиे рдЪाрд╣े рддो рдЙрди्рд╣ोंрдиे рджो рдмाрддों рдкрд░ рдЦाрд╕рддौрд░ рд╕े рдЬोрд░ рджिрдпा- рдЗрд╕ рдиाрдЯрдХ рдХी рд╕рдорд╕ाрдордпिрдХрддा рдФрд░ рд╕ाрд░्рд╡рджेрд╢िрдХрддा рдХी рдкрд╣рдЪाрди рдФрд░ рдЙрд╕े рджृрд╢्рдп рд░ूрдк рдоें рд╕ंрдк्рд░ेрд╖рдгीрдп рдмрдиाрдиे рдХे рд▓िрдП рдХिрдП рдЧрдП рдЕрдкрдиे рд╢ोрдз; рдЬिрд╕рдХे рд▓िрдП рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдеाрдИрд▓ैंрдб, рднूрдЯाрди, рдо्рдпांрдоाрд░, рдкेрд░िрд╕ рдЖрджि рдХी рдпाрдд्рд░ा рдХी рдФрд░ рдо्рдпांрдоाрд░ рдиे рдЕंрдХिрдд рдирд░рдХ рдпाрддрдиा рдХी рдЪिрдд्рд░рдХрд▓ा рдХा рдЦोрдЬрдкрд░рдХ рдЕрдз्рдпрдпрди рдХिрдпा।’ 4 рд░рд╡िंрдж्рд░рдиाрде рдЯैрдЧोрд░ рдХे рдиाрдЯрдХ ‘рдж рдХिंрдЧ рдСрдл рдж рдбाрд░्рдХ рдЪैंрдмрд░’ рдоें рд╡्рдпрдХ्рдд рдЕंрдзेрд░े рдХो рд░рддрди рдеिрдпाрдо рдЕंрддрд░ाрдд्рдоा рдФрд░ рдоाрдирд╡-рдорди рдХा рдРрд╕ा рдЕंрдзेрд░ा рдХрд░ाрд░ рджेрддे рд╣ुрдП, рдЬो рдЕрдкрдиी рдк्рд░рдХृрддि рдоें рдЕрдзिрдХांрд╢ рд╕рдордп рднौрддिрдХрд╡ाрджी, рдЕрд╕ीрдоिрдд рдЗрдЪ्рдЫाрдУं рд╕े рднрд░ा рд╣ुрдЖ рдФрд░ рдЖрдз्рдпाрдд्рдоिрдХ рдЧрд╣рдирддा рд╕े рд░िрдХ्рдд рд╣ै, рдЙрд╕рдХा рдк्рд░рджрд░्рд╢рди рдкाрда рдХी рд╡िрд╖рдпрдЧрдд рд╕ाрдордЧ्рд░ी рдХी рдЬрдЯिрд▓ рдоांрдЧाрдиुрд╕ाрд░ рд╕ंрд░рдЪрдиाрдд्рдордХ рдкрд░िрд╡рд░्рддрдиों рдХे рд╕ाрде рдХрд░рддे рд╣ैं। рдпुрдж्рдз рдФрд░ рдЙрд╕рдХी рд╡िрднीрд╖िрдХा рд╕े рдеिрдпाрдо рдХा рдз्рдпाрди рдЗрд╕ рдиाрдЯрдХ рдоें рднी рдирд╣ीं рднрдЯрдХрддा।

рд╢ेрдХ्рд╕рдкिрдпрд░ рдХे ‘рдоैрдХрдмेрде’ рдХो рдоाрдд्рд░ рдоैрдХрдмेрде рдирд╣ीं рд░рддрди рдеिрдпाрдо рдПрдХ рдкрдердн्рд░рд╖्рдЯ рдоाрдирд╡ рдХी рдЕрдиिрдпंрдд्рд░िрдд рдХ्рд╖ुрдзा, рд╕рдд्рддा рдХी рдорд╣рдд्рд╡рдХांрдХ्рд╖ा рдФрд░ рд╣िंрд╕ा рдХी рдмीрдоाрд░ी/ рдорд╣ाрдоाрд░ी рдХे рд░ूрдк рдоें рд╕्рд╡ीрдХाрд░рддे рд╣ैं। рдордгिрдкुрд░ рд╕े рд▓ेрдХрд░ рднाрд░рдд рдФрд░ рджुрдиिрдпा рднрд░ рдоें рдЬीрд╡рди рдХी рддрд╣ рдХे рдк्рд░рдердо рдХोрдиों рдоें рдмैрда рдЖрдз्рдпाрдд्рдоिрдХ рд╕ंрддुрд▓рди рдХो рдирд╖्рдЯ рдХрд░рддे, рдордиुрд╖्рдп рдХो рд╣िंрд╕ा рдХी рдУрд░ рд▓े рдЬाрддे рдоैрдХрдмेрде-рд░ोрдЧ рдХी рд░ंрдЧрдоंрдЪीрдпрдд्рддा рдХा рдЕрдЪूрдХ рдЙрдкрдХ्рд░рдо рддैрдпाрд░ рдХрд░рддे рд╣ैं। рдиाрдЯрдХ рдЕрдкрдиे рдоूрд▓ рд╕्рд╡рд░ рдоें рдЬीрд╡ंрдд рд╡рдирд╕्рдкрддिрдпों рдХी рд░ंрдЧ-рдмिрд░ंрдЧी рд░ोрд╢рдиी рдФрд░ рдЕрд╕्рд╡ाрднाрд╡िрдХ рдз्рд╡рдиिрдпों рдХा рд╕ंрдпोрдЬрди рдХрд░рддा рд╣ै। рдЪेрд╣рд░े рд╕рд╣िрдд рдкूрд░े рд╢рд░ीрд░ рдХो рдХрдкрдб़े рд╕े рдврдХे рдЕрдк्рд░ाрдХृрддिрдХ рдЬीрд╡, рдЬिрдирдХे рд╢рд░ीрд░ рд╕े рдЯрд╣рдиिрдпां рдЙрдЧ рд░рд╣ी рд╣ैं рдФрд░ рдЬो рд╢ेрдХ्рд╕рдкिрдпрд░ рдХी рдЪुрдб़ैрд▓ों рдХे рдк्рд░рддिрд░ूрдк рд╣ैं, рд╡ैрд╢्рд╡िрдХ рд╕्рддрд░ рдкрд░ рд╡рди рд╕ंрдкрджा, рдк्рд░рдЬाрддिрдпों рдФрд░ рдЬीрд╡рди рдкрд░ рдЧрд╣рд░ाрддे рд╕ंрдХрдЯ рдХो рд╕्рд╡рд░ рджेрддे рд╣ैं। рднाрд░рдд рдХी рдкुрд░ाрддрди, рдкрд╣ाрдб़ी, рдЬрдирдЬाрддि рдЫाрдк рдЗрд╕े рдеिрдпाрдо рдХे рдЪिрд░ рдкрд░िрдЪिрдд рд╣рд╕्рддाрдХ्рд╖рд░ рд░ूрдк рдоें рдбाрд▓ рджेрддी рд╣ै। 1600 рдИ.рдХी рдХृрддि рдЖрдЬ рдХा рд╕ंрдЬ्рдЮाрди рдмрдирддी рд╣ै। рдордиुрд╖्рдп рдХी рдЪाрд░िрдд्рд░िрдХ рдЕрд╕ंрдЧрддिрдпों рдХा рдЪिрдд्рд░рдг рд╡्рдпрдХ्рддि рдХी рдЬрдЯिрд▓рддाрдПँ рд╕ाрдордиे рд▓ाрддा рд╣ै। рдЗрд╕ рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा рдоें рд╕्рд╡рднाрд╡рддः рд╡िрдЪाрд░ рдФрд░ рдоूрд▓्рдп рднी рдЕрднिрд╡्рдпрдХ्рдд рд╣ोрддे рд╣ैं। рд░ंрдЧрдоंрдЪीрдп рдЙрдкाрджाрди рд╡िрдШрдЯрди рддрдеा рдЙрд╕ рд╡िрдШрдЯрди рд╕े рдирд╡рдиिрд░्рдоाрдг рдХा рдирдпा рд╕рд░ोрдХाрд░ рдЧрдв़рддे рд╣ैं। рдХрд╣ा рдЬाрддा рд╣ै рдХि рдд्рд░ाрд╕рджी рдоाрдирд╡ीрдп рдЧрд░िрдоा рдХी рд╡्рдпंрдЬрдиा рдХрд░рддी рд╣ै, рдЗрд╕рд▓िрдП рдЙрджाрд╕ рд╣ोрддी рд╣ै। рдордиुрд╖्рдп рд╕्рд╡рдпं рд╕े рдмрдб़ी рд╢рдХ्рддि рд╕े рдЯрдХрд░ाрддा рд╣ै, рдЕрд╕рдлрд▓ рднी рд╣ोрддा рд╣ै рдХिंрддु рд╣ाрд░рддा рдирд╣ीं। рдЯрдХрд░ाрдиा, рдЕрд╕рдлрд▓ рд╣ोрдиा рдХिंрддु рдкрд░ाрдЬिрдд рди рд╣ोрдиा рд╣ी рд░рддрди рдеिрдпाрдо рдХी рдХрд▓ा рджृрд╖्рдЯि рдХा рд╕ंрддुрд▓рди рдмрдирддा рд╣ै।    

‘рдпрджि рдордХ्рдЦрди рдирд╣ीं рддो рд╕ूрдЦी рд░ोрдЯी’ рд╣ी рд╕рд╣ी рдХे рдЖрджрд░्рд╢ рд╡ाрдХ्рдп рдХो рд▓ेрдХрд░ рдЪрд▓рдиे рд╡ाрд▓े рд░рддрди рдеिрдпाрдо рдиाрдЯ्рдпрдХрд▓ा рдХो рдПрдХ ‘рдХрдо्рдкोрдЬिрдЯ рдЖрд░्рдЯ’ рдФрд░ рдПрдХ рдзрд░्рдо рдоाрдирддे рд╣ैं, рдЬिрд╕рдоें рд╡े рдЗрд╕ рддрдеाрдХрдеिрдд рд╕рдн्рдп рджुрдиिрдпा, рдЬрд╣ाँ рдордиुрд╖्рдп рдЕрдкрдиी рдЖрдд्рдоा рдФрд░ рд╕ंрддुрд▓рди рдЦो рд░рд╣ा рд╣ै, рдХे рдЕрдкрдиे рдЕрдиुрднрд╡ों рдХो рд╕ाрдЭा рдХрд░рддे рд╣ैं। рд╕्рдеिрддि рд╣ो рдпा рд╡्рдпрдХ्рддि, рднीрддрд░ी рддрд╣ों рдоें рдзंрд╕ рдкाрдиे рдХी рдХ्рд╖рдорддा рд╣ी рд╡ाрд╕्рддрд╡ рдоें рдЙрдирдХे рд░ंрдЧрдХौрд╢рд▓ рдХो рдЕрдиूрдаा рдмрдиाрддी рд╣ै। рдХрднी рд╡िрд╕्рддाрд░ рдФрд░ рдмाрд░ीрдХिрдпों рдХे рдж्рд╡ाрд░ा рддो рдХрднी рд╡िрд░ोрдзाрднाрд╕ рдФрд░ рд╕ंрдШрдирди рд╕े рдЙрдкрдЬी рдирдИ рдЕрд░्рдердЫрд╡िрдпों рдоें рдЙрдирдХी рдк्рд░рдЬ्рдЮा рджृрд╖्рдЯिрдЧрдд рд╣ोрддी рд╣ै। рдордиुрд╖्рдп рдХे рдЖрджिрдо рд╕ंрд╡ेрджрди рдХा рдЫोрд░ рдкрдХрдб़ рд░рддрди рдеिрдпाрдо рдХुрдЫ рдпूं рд╕ंрд╡рдд्рд╕рд░ों рдХी рдпाрдд्рд░ा рдкрд░ рдиिрдХрд▓рддे рд╣ैं рдХि рдоंрдЪ рдЬीрд╡ंрдд рд╣ो рдЙрдарддा рд╣ै। рдкूрд░्рд╡ी рдФрд░ рдкрд╢्рдЪिрдоी рдеिрдПрдЯрд░ рдХे рдмीрдЪ рдПрдХ рд╕ेрддु рдмрдиाрдиे рдХी рдХोрд╢िрд╢ рдХो рд╡ाрд╕्рддрд╡िрдХрддा рдоें рдмрджрд▓рддा рд╣ै। рдЫोрдЯे рд╕े рд░ाрдЬ्рдп рдХी рдЬрдоीрди рд╕े рдиिрдХрд▓ рджुрдиिрдпा рд╕े рд╕ंрд╡ाрдж рд░рдЪрддा рд╣ै। рдЕрднिрдиेрддा рднी рдпрд╣ाँ рдПрдХ ‘рдХрдо्рдкोрдЬिрдЯ рдоैрди’ рдмрдирддा рд╣ै рдХ्рдпोंрдХि рд╡рд╣ рд╡िрд╖рдп рд╕ाрдордЧ्рд░ी рдХी рдЕрднिрд╡्рдпрдХ्рддि рдХा рдоाрдз्рдпрдо рд╣ै। рдЙрд╕े рдкाрд░ंрдкрд░िрдХ рдордгिрдкुрд░ी рд░ूрдкों рдХे рд╕ाрде-рд╕ाрде рд╕рдордп-рд╕рдордп рдкрд░ рд╡िрдХрд╕िрдд рдЕрди्рдп рддрд░ीрдХों рд╕े рдиृрдд्рдп, рдЕрднिрдирдп, рдоाрд░्рд╢рд▓ рдЖрд░्рдЯ, рд╕्рдЯेрдЬрдХ्рд░ाрдл्рдЯ рдФрд░ рдбिрдЬाрдЗрдиों рдоें рднी рдк्рд░рд╢िрдХ्рд╖िрдд рд╣ोрдиा рд╣ोрддा рд╣ै। рд╡ाрдЪिрдХ рдФрд░ рд╢्рд╡рд╕рди рдХी рддрдХрдиीрдХों рддрдеा рд╢ाрд░ीрд░िрдХ рд╕рд╣рдирд╢рдХ्рддि рдФрд░ рдиिрдпंрдд्рд░рдг рдкрд░ рдмрд▓, рдЙрд╕े рдк्рд░рднाрд╡рд╢ाрд▓ी рд╢्рд░рд╡рдг рдФрд░ рдЧрддि рдХौрд╢рд▓ рдк्рд░рджाрди рдХрд░рддा рд╣ै। рд░рддрди рд▓िрдЦрддे рд╣ैं, ‘рдЙрд╕рдХी рдоुрдж्рд░ा рдФрд░ рд╣ाрд╡-рднाрд╡, рд╕्рдеाрди рдХा рдЕрд░्рдердмोрдз- рдпे рд╕ाрд░ी рдмाрддें рдЙрд╕рдХे рд╢рдм्рджों рдоें рдЖрддी рд╣ैं, рдХ्рдпोंрдХि рд╢рдм्рдж рдХिрд╕ी рднी рдЕрднिрдиेрддा рдХी-рдХрднी-рдХрднी рдоूрд▓ рдкृрд╖्рдарднूрдоि рдмрдиाрддे рд╣ैं।’5 рдкрдж्рдорд╢्рд░ी рд░рддрди рдеिрдпाрдо рд╕рдордп, рд╕्рдеाрди рдФрд░ рдЖрдзुрдиिрдХ рджрд░्рд╢рдХों рдХे рдордиोрд╡िрдЬ्рдЮाрди рд╕े рдЬुрдб़рдХрд░ рднाрд╖ाрдпी рд╕ीрдоाрдУं рд╕े рдкрд░े рдХा рдРрд╕ा рд░ंрдЧрдоंрдЪ рддैрдпाрд░ рдХрд░рддे рд╣ैं, рдЬिрд╕рдоें  рдк्рд░ेрдХ्рд╖ाрдЧृрд╣ рдоें рдЙрдкрд╕्рдеिрдд рджрд░्рд╢рдХ рд╕рдШрди-рдЙрдд्рдХрдЯ рдХ्рд░िрдпाрд╡्рдпाрдкाрд░ рдоें рдиिрдпोрдЬिрдд рд╣ो рд╕ाрде рд╕ोрдЪрдиे рдХी рд░ाрд╣ рдкрд░ рдиिрдХрд▓ рдкрдб़рддा рд╣ै। рд╡े рдмрджрд▓рддे рдпрдеाрд░्рде рдкрд░ рддीрдХ्рд╖्рдг рджृрд╖्рдЯि рдФрд░ рддрде्рдпाрдд्рдордХ рд░ंрдЧрд╕рд░्рдЬрдиा рдХे рдк्рд░рддि рдЕрдЯूрдЯ рд╡िрд╢्рд╡ाрд╕ рд╕े рдЕрдкрдиा рд╡िрдХाрд╕ рдХрд░рддे рд╣ैं। рдЙрдирдХी рд░ंрдЧрд╢ैрд▓ी рдЕрддीрдд рдХी рдоूрд▓्рдпрд╡ाрди рдкрд░ंрдкрд░ा рдкрд░ рд╡рд░्рддрдоाрди рдХी рдоाрдд्рд░ рдж्рд░рд╖्рдЯा рд╣ी рдирд╣ीं, рднрд╡िрд╖्рдп рдХी рдЕрди्рд╡ेрд╖рдХ рднी рдмрдирддी рд╣ै।    

рд╕ंрджрд░्рдн
1. рдЙрджрдпрди рд╡ाрдЬрдкेрдпी, рднрд╡्рдпрддा рдХा рд░ंрдЧрдХрд░्рдо рд░рддрди рдеिрдпाрдо рд╕े рд╕ंрд╡ाрдж, рдкृрд╖्рда 56, 2018
2. рд░рддрди рдеिрдпाрдо, рдордгिрдкुрд░ рдЯ्рд░िрд▓ॉрдЬी, рдкृрд╖्рда 12, 2008
3. рдЬे. рдПрди, рдХौрд╢рд▓, рджрд░्рдж рдЖрдпा рдеा рджрдмे рдкाँрд╡, рдкृрд╖्рда 92, 2005
4. рд░ीрддाрд░ाрдиी рдкाрд▓ीрд╡ाрд▓, рдЕрдЬ्рдЮेрдп рдХे рд╕ृрдЬрди рдоें рдЬाрдкाрди, рдкृрд╖्рда 59
5. рд╕ं. рдЕрдкрд░्рдгा рднाрд░्рдЧрд╡ рдзाрд░рд╡ाрдб़рдХрд░, рдП рдкॉрдЗрдЯिрдХ्рд╕ рдСрдл рдоॉрдбрд░्рдиिрдЯी: рдЗंрдбिрдпрди рдеिрдПрдЯрд░ рдеिрдЕрд░ी,1850 рдЯू рдж рдк्рд░ेрдЬेंрдЯ, рдкृрд╖्рда 256, 2018



No comments :

Post a Comment

We welcome your comments related to the article and the topic being discussed. We expect the comments to be courteous, and respectful of the author and other commenters. Setu reserves the right to moderate, remove or reject comments that contain foul language, insult, hatred, personal information or indicate bad intention. The views expressed in comments reflect those of the commenter, not the official views of the Setu editorial board. рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рд░рдЪрдиा рд╕े рд╕рдо्рдмंрдзिрдд рд╢ाрд▓ीрди рд╕рдо्рд╡ाрдж рдХा рд╕्рд╡ाрдЧрдд рд╣ै।