рдорд╣ाрдд्рдоा рдЧांрдзी рдФрд░ рдоॉрд░िрд╢рд╕: рдПрдХ рдЕрдЯूрдЯ рд╕ंрдмंрдз

- рдиूрддрди рдкांрдбेрдп


 рдорд╣ाрдд्рдоा рдЧांрдзी рдХा рдЙрдж्рднрд╡ рдмीрд╕рд╡ीं рд╢рддाрдм्рджी рдХे рд╡िрд╢्рд╡-рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдХी рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рдпुрдЧांрддрдХाрд░ी рдШрдЯрдиाрдУं рдоें рдорд╣ाрдд्рдоा рдЧांрдзी рдХा рд░ाрдЬрдиैрддिрдХ рдФрд░ рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдоें рдкрджाрд░्рдкрдг рдЕрдж्рднुрдд рдШрдЯрдиा рд╣ै। рд╕рди 1869 рдоें рднाрд░рдд рдХे рдЧुрдЬрд░ाрдд рд░ाрдЬ्рдп рдХे рдкोрд░рдмंрджрд░ рд╢рд╣рд░ рдоें рдоोрд╣рдирджाрд╕ рдХрд░рдордЪंрдж рдЧांрдзी рдХे рд░ूрдк рдоें рдПрдХ рдРрд╕े рдорд╣ाрди рд╡्рдпрдХ्рддिрдд्рд╡ рдХा рдЬрди्рдо рд╣ुрдЖ, рдЬो рдХрдИ рд╕рди्рджрд░्рднों рдоें рдЪрдордд्рдХाрд░िрдХ рдХрд╣ा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै। рд╕рдо्рдкूрд░्рдг рд╡िрд╢्рд╡ рдоें рдорд╣ाрдд्рдоा рдиाрдо рд╕े рдкुрдХाрд░े рдЬाрдиे рд╡ाрд▓े рдоोрд╣рдирджाрд╕ рдЧांрдзी рдХा рдиाрдо рдЖрддे рд╣ी рд╣рдоाрд░ी рдЖँрдЦों рдХे рд╕ाрдордиे рдПрдХ рдРрд╕ा рд╡िрд░ाрдЯ рдЪрд░िрдд्рд░ рдк्рд░рдд्рдпрдХ्рд╖ рд╣ो рдЬाрддा рд╣ै, рдЬिрд╕рдХे рд╕рдордХрдХ्рд╖ рд╡िрд╢्рд╡ рдХे рдорд╣ाрди рд╡्рдпрдХ्рддिрдд्рд╡ рдмौрдиे рдк्рд░рддीрдд рд╣ोрддे рд╣ैं। рдЧांрдзी рдЬी, рди рднूрддो рди рднрд╡िрд╖्рдпрддि рдХी рд╕ूрдХ्рддि рдХो рдЪрд░िрддाрд░्рде рдХрд░рддे рд╣ुрдП рдЕрдкрдиे рдорд╣ाрди рдЪрд░िрдд्рд░ рдФрд░ рдмрд╣ुрдоुрдЦी рд╡्рдпрдХ्рддिрдд्рд╡ рдХा рдРрд╕ा рднрд╡्рдп рдЖрд╡рд░рдг рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдХрд░рддे рд╣ैं рдЬिрд╕рдХे рд╕рдо्рдоुрдЦ рд╕рд╣рдЬрддा рд╕े рдЦреЬे рд╣ोрдиे рдХी рд╕ाрдорд░्рде्рдп рдХिрд╕ी рдоें рдирд╣ीं। рдЧांрдзी рдЬी рдХा рдЬीрд╡рди, рд╕िрдж्рдзांрдд рдФрд░ рдЕрдиुрдкाрд▓рди рдХा рд╡рд╣ рдЕрдж्рднुрдд рд╕рдо्рдоिрд╢्рд░рдг рд╣ै, рдЬिрд╕рдоें рдЕрдиुрдк्рд░рдпोрдЧ рдкрд╣рд▓े рдЖрддा рд╣ै, рд╕िрдж्рдзांрдд рдмाрдж рдоें। рдЧांрдзी рдЬी рдХे рдЕрддिрд░िрдХ्рдд рдРрд╕ा рдХौрди рд╣ो рд╕рдХрддा рд╣ै рдЬिрд╕рдоें рдпрд╣ рдХрд╣рдиे рдХा рд╕ाрд╣рд╕ рд╣ो рдХि рд╡рд╣ рдмрджрд▓ाрд╡, рдЬो рддुрдо рджुрдиिрдпा рдоें рджेрдЦрдиा рдЪाрд╣рддे рд╣ो, рдкрд╣рд▓े рдЦुрдж рдоें рд▓ेрдХрд░ рдЖрдУ। рдЗрддिрд╣ाрд╕ рд╕ाрдХ्рд╖ी рд╣ै рдХि рдЗрд╕ рдоंрдд्рд░ рдХा рдЬीрд╡рди рднрд░ рд╕ंрдпрдоिрдд рд░ूрдк рд╕े рдкाрд▓рди рдХрд░рддे рд╣ुрдП рдЧांрдзी рдиे рдЕрдкрдиे рд╕ंрдкूрд░्рдг рдЬीрд╡рди рдоें рдХोрдИ рдРрд╕ा рд╡рдХ्рддрд╡्рдп рдпा рдЖрд╢्рд╡ाрд╕рди рдирд╣ीं рджिрдпा, рдЬिрд╕рдХी рд╡े рджूрд╕рд░ों рд╕े рддो рдЕрдкेрдХ्рд╖ा рдХрд░рддे рд╣ों, рд▓ेрдХिрди рдЙрд╕े рдкूрд░ा рдХрд░рдиे рдХा рдЙрдирдоें рд╕ाрд╣рд╕ рди рд╣ो। рдЧांрдзी рдЬी рд╡рд╕्рддुрддः рдПрдХ рдЙрдкрджेрд╢рдХ рди рд╣ोрдХрд░ рд╕рдЪ्рдЪे рдоाрдирд╡рддाрд╡ाрджी рдЪिंрддрдХ рдеे। рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдЬिрди рд╕िрдж्рдзांрддों рдХा рдк्рд░рддिрдкाрджрди рдХिрдпा, рд╡े рдХोрд░े рд╕ैрдж्рдзांрддिрдХ рди рд╣ोрдХрд░ рдЙрдирдХे рд╕्рд╡рдпं рдХे рдЕрдиुрднрд╡ों рдкрд░ рдЖрдзाрд░िрдд рдеे рдФрд░ рдЗрд╕ीрд▓िрдП рдЙрдирдХे рд╡िрдЪाрд░ рд╕рд░рд▓ рдФрд░ рдмोрдзрдЧрдо्рдп рдк्рд░рддीрдд рд╣ोрддे рд╣ुрдП рднी рдЙрди्рд╣ें рд╕рдордЭрдиा рдЖрд╕ाрди рдирд╣ीं।

рд╕рдоाрдЬрд╢ाрд╕्рдд्рд░िрдпों, рд╢िрдХ्рд╖ाрд╡िрджों, рд░ाрдЬрдиीрддिрдЬ्рдЮों рдФрд░ рд╡िрднिрди्рди рд╡िрдЪाрд░рдХों рдж्рд╡ाрд░ा рдЬीрд╡рди рдХे рд╡िрднिрди्рди рдХ्рд╖ेрдд्рд░ों рдоें рдЧांрдзीрд╡ाрдж рдпा рдЧांрдзीрд╡ाрджी рджрд░्рд╢рди рдХी рдЙрдкрдпोрдЧिрддा рдкрд░ рдЪрд░्рдЪा рдХी рдЬाрддी рд╣ै। рдПрдХ рд╕िрдж्рдзांрдд рдХे рд░ूрдк рдоें рдЧांрдзीрд╡ाрдж рдХे рдк्рд░рддि рдЕрд╕्рд╡ीрдХाрд░्рдпрддा рдХी рдк्рд░рд╡ृрдд्рддि рднी рдмрд╣ुрдд рд╕े рд╡िрдж्рд╡ाрдиों рдоें рджेрдЦрдиे рдХो рдоिрд▓рддी рд╣ै। рдЗрд╕ рдЕрд╕्рд╡ीрдХрд░рдг рдХे рдкीрдЫे рдЗрди рд╡िрдж्рд╡ाрдиों рдХी рдПрдХрдоाрдд्рд░ рдзाрд░рдгा рдпा рддрд░्рдХ рдпрд╣ी рд╣ो рд╕рдХрддा рд╣ै рдХि рдЧांрдзी рджрд░्рд╢рди рдоूрд▓рддः рд╕рдд्рдп, рдЕрд╣िंрд╕ा, рдм्рд░рд╣्рдордЪрд░्рдп рдФрд░ рд╕рдорд╕्рдд рдоाрдирд╡-рдХрд▓्рдпाрдг рдХी рднाрд╡рдиा рдЖрджि рдЬिрди рд╕िрдж्рдзांрддों рдкрд░ рдЖрдзाрд░िрдд рд╣ै, рд╡े рдоौрд▓िрдХ рдФрд░ рдирд╡ीрди рдирд╣ीं рд╣ैं, рдмрд▓्рдХि рдк्рд░ाрдЪीрди рднाрд░рддीрдп рд╕ंрд╕्рдХृрддि рдоें рдиिрд╣िрдд рд╡े рд╢ाрд╢्рд╡рдд рдоूрд▓्рдп рд╣ैं, рдЬो рд╕рдорд╕्рдд рдоाрдирд╡рддा рдХे рд▓िрдП рд╣рд░ рдпुрдЧ рдоें рдк्рд░ाрд╕ंрдЧिрдХ рдФрд░ рдХрд▓्рдпाрдгрдХाрд░ी рд╣ैं। рдпрд╣ाँ рддрдХ рдХि рдЧांрдзी рдЬी рдиे рдпрд╣ рдмाрдд рд╕्рд╡рдпं рднी рд╕्рд╡ीрдХाрд░ рдХी рд╣ै рдХि ‘рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдХिрд╕ी рдирд╡ीрди рд╡िрдЪाрд░рдзाрд░ा рдпा рдЬीрд╡рди- рджрд░्рд╢рди рдХा рдк्рд░рддिрдкाрджрди рдирд╣ीं рдХिрдпा।’ (1) рдЗрди рд╕рдмрдХे рдмाрд╡рдЬूрдж рдпрд╣ рднी рд╕рд░्рд╡рд╕्рд╡ीрдХाрд░्рдп рд╣ै рдХि ‘рдЧांрдзी рджрд░्рд╢рди рднाрд░рдд рдХी рдЙрд╕ рдЖрдЪाрд░-рдкрд░рдХ рдЖрдз्рдпाрдд्рдоिрдХ рдЬीрд╡рди рджृрд╖्рдЯि рддрдеा рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рдкрд░ंрдкрд░ा рдХा рдЖрдзुрдиिрдХ рдкрд░िрд╕्рдеिрддिрдпों рдХे рдЕрдиुрдХूрд▓ рдкрд░िрд╡рд░्рдзिрдд рддрдеा рд╕ंрд╢ोрдзिрдд рд╕ंрд╕्рдХрд░рдг рд╣ै, рдЬो рд╢рддाрдм्рджिрдпों рд╕े рд╕рдд्рдп, рдЕрд╣िंрд╕ा, рд╕ेрд╡ा, рдк्рд░ेрдо, рдд्рдпाрдЧ, рд╕рд╣िрд╖्рдгुрддा, рдЕрд╕्рддेрдп, рдЕрдкрд░िрдЧ्рд░рд╣, рдЖрдд्рдо рд╕ंрдпрдо рдЖрджि рдиैрддिрдХ рдоूрд▓्рдпों рдХो рднौрддिрдХ рдЬीрд╡рдирдоाрдиों рдХी рдЕрдкेрдХ्рд╖ा рдЕрдзिрдХ рдХाрдо्рдп рдФрд░ рд╡рд░ेрдг्рдп рдоाрдирддी рдЖрдИ рд╣ै।’ (2)

рдЧांрдзीрдЬी рдЬी рдиे рдоाрдирд╡ рд╣िрдд рдХे рд▓िрдП рдЬिрди рд╕िрдж्рдзांрддों рдкрд░ рдмрд▓ рджिрдпा рдФрд░ рдЙрди्рд╣ें рд╡्рдпाрдкрдХрддा рддрдеा рд╕ाрд░्рд╡рднौрдоिрдХрддा рдк्рд░рджाрди рдХी, рдЙрдирдХी рдЦूрдмрд╕ूрд░рддी рдЙрдирдХी рд╡्рдпाрд╡рд╣ाрд░िрдХрддा рдоें рдиिрд╣िрдд рд╣ै। рдЧांрдзी рдЬी рдиे рд╕рд░्рд╡рджा ‘рдИрд╢्рд╡рд░ рд╕рдд्рдп рд╣ै’ рдХे рд╕्рдеाрди рдкрд░ ‘рд╕рдд्рдп рд╣ी рдИрд╢्рд╡рд░ рд╣ै’ рдХा рд╕िрдж्рдзांрдд рдк्рд░рддिрдкाрджिрдд рдХिрдпा। рдЗрд╕рдХे рдкीрдЫे рдЙрдирдХी рдпрд╣ рднाрд╡рдиा рдеी рдХि рдИрд╢्рд╡рд░ рдХो рд╕рдд्рдп рдоाрдирдиे рд╕े рд╣рдоाрд░े рдкाрд╕ рдХрд░рдиे рдХो рдХुрдЫ рдирд╣ीं рд╣ोрддा, рдмрд▓्рдХि рдЗрд╕рдХे рд╡िрдкрд░ीрдд рдпрджि рд╣рдо рд╕рдд्рдп рдХो рдИрд╢्рд╡рд░ рдоाрдирддे рд╣ैं рддो рд╣рдо рд╕рдд्рдп рдХे рдоाрд░्рдЧ рдкрд░ рдЪрд▓рдХрд░ рдЕрдкрдиे рдЬीрд╡рди рдХो рд╕рдд्рдпрдордп рдмрдиा рд╕рдХрддे рд╣ैं। рд╡े рд╕्рдкрд╖्рдЯ рд╢рдм्рджों рдоें рдЙрдж्рдШोрд╖рдгा рдХрд░рддे рд╣ैं рдХि 'рд▓ाрдЦों-рдХрд░ोреЬों рдЧूँрдЧों рдХे рд╣ृрджрдпों рдоें рдЬो рдИрд╢्рд╡рд░ рд╡िрд░ाрдЬрдоाрди рд╣ै, рдоैं рдЙрд╕рдХे рд╕िрд╡ा рдЕрди्рдп рдХिрд╕ी рдИрд╢्рд╡рд░ рдХो рдирд╣ीं рдоाрдирддा। рдоैं рдЗрди рд▓ाрдЦों-рдХрд░ोреЬों рдХी рд╕ेрд╡ा рдж्рд╡ाрд░ा рдЙрд╕ рдИрд╢्рд╡рд░ рдХी рдкूрдЬा рдХрд░рддा рд╣ूँ рдЬो рд╕рдд्рдп рд╣ै рдЕрдерд╡ा рдЙрд╕ рд╕рдд्рдп рдХी рдЬो рдИрд╢्рд╡рд░ рд╣ै। рдоैं рд╡्рдпрдХ्рддिрдЧрдд рд░ूрдк рдоें рднрдЧрд╡ाрди् рдХो рдирд╣ीं рдоाрдирддा, рдоेрд░े рд▓िрдП рд╕рдд्рдп рд╣ी рдИрд╢्рд╡рд░ рд╣ै।’ (3) рдЕрд╣िंрд╕ा, рдзрд░्рдо, рднाрд╖ा, рдиैрддिрдХ-рд╡िрдХाрд╕, рдоाрдирд╡ рд╕рдоाрдирддा, рд╕рджाрдЪाрд░рдордп рдЬीрд╡рди рдЖрджि рдЕрдирдЧिрдирдд рдоुрдж्рджों рдкрд░ рд╡िрд╢्рд╡ рдХे рд╕рдордХ्рд╖ рдЧांрдзी рдЬी рдиे рдЬो рд╕ोрдЪ рджी, рд╡рд╣ рд╕рдордп рдФрд░ рд╕्рдеाрди рдХी рд╕ीрдоा рд╕े рдкрд░े, рд╕ाрд░्рд╡рджेрд╢िрдХ рдФрд░ рд╕рд░्рд╡рдХाрд▓िрдХ рд╣ै рдФрд░ рдЗрд╕ीрд▓िрдП рдЧांрдзी рдЬी рдХे рд╡िрдЪाрд░ рд╕рдорд╕्рдд рдоाрдирд╡рддा рдХे рд▓िрдП рдЖрдЬ рднी рдЙрддрдиे рд╣ी рдоूрд▓्рдпрд╡ाрди рдФрд░ рдк्рд░ाрд╕ंрдЧिрдХ рд╣ैं, рдЬिрддрдиे рд╡े рдЕрдкрдиे рдк्рд░рд╡рд░्рддрди рдХाрд▓ рдоें рдеे।

 рдЧांрдзी рдЬी рдиे рднाрд░рдд рдХो рдм्рд░िрдЯिрд╢ рд╕рдд्рддा рд╕े рдЖрдЬाрджी рджिрд▓ाрдиे рдХे рд▓िрдП рд╕рдд्рдп, рдЕрд╣िंрд╕ा рдФрд░ рд╕рдд्рдпाрдЧ्рд░рд╣ рдХे рдЬिрди рдЕрдиूрдаे рд╢рд╕्рдд्рд░ों рдХा рдк्рд░рдпोрдЧ рдХिрдпा, рд╡े рд╡िрд╢्рд╡ рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдоें рдЕрднूрддрдкूрд░्рд╡ рдеे। рдпे рд╡े рдм्рд░рд╣्рдоाрд╕्рдд्рд░ рдеे, рдЬिрди्рд╣ोंрдиे рдЕрдкрдиी рд╢рдХ्рддि рдФрд░ рд╕ाрдорд░्рде्рдп рд╕े рд╕рдорд╕्рдд рд╡िрд╢्рд╡ рдХो рд╕्рддंрднिрдд рдХрд░ рджिрдпा। рджीрди-рджрд▓िрдд, рд╢ोрд╖िрдд-рдЙрдд्рдкीреЬिрдд рдХे рд╣िрдд рд╕ंрдзाрди рдХे рд▓िрдП рдЕрдкрдиी рдЖрд╡ाреЫ рдЙрдаाрдиे рд╡ाрд▓े рдЧांрдзी рдЬी рдХी рдпрд╣ рдЕрддुрд▓рдиीрдп рдФрд░ рдЕрд╕ाрдзाрд░рдг рд╡िрдЪाрд░рдзाрд░ा рдХा рд╣ी рдкрд░िрдгाрдо рдеा рдХि рдЙрдирдХे рд╕िрдж्рдзांрддों рд╕े рдк्рд░рднाрд╡िрдд рд╣ोрдХрд░ рджрд▓ाрдИ рд▓ाрдоा, рдиेрд▓्рд╕рди рдоंрдбेрд▓ा, рдмрд░ाрдХ рдУрдмाрдоा, рдорджрд░ рдЯेрд░ेрд╕ा рдФрд░ рдЬूрдиिрдпрд░ рдоाрд░्рдЯिрди рд▓ूрдерд░ рдХिंрдЧ рдЬैрд╕े рди рдЬाрдиे рдХिрддрдиे рд╡ैрд╢्рд╡िрдХ рдиेрддाрдУं рдиे рдЙрдирдХी рд╡िрдЪाрд░рдзाрд░ा рд╕े рдк्рд░ेрд░рдгा рдЧ्рд░рд╣рдг рдХी рдФрд░ рдЙрд╕рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рдЕрдкрдиी рд╕ोрдЪ рдоें рдЖрдоूрд▓рдЪूрд▓ рдкрд░िрд╡рд░्рддрди рдХिрдпा। рдк्рд░рдЦ्рдпाрдд рд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ рдЖрдЗрди्рд╕्рдЯीрди рддो рдорд╣ाрдд्рдоा рдЧांрдзी рд╕े рдк्рд░рднाрд╡िрдд рд╣ोрдХрд░ рдпрд╣ाँ рддрдХ рдХрд╣ рджेрддे рд╣ैं рдХि “...рдЖрдиे рд╡ाрд▓ी рдкीрдвिрдпाँ рдоुрд╢्рдХिрд▓ рд╕े рд╣ी рд╡िрд╢्рд╡ाрд╕ рдХрд░ рдкाрдПंрдЧी рдХि рдЧांрдзी рдЬैрд╕ा рд╣ाреЬ-рдоांрд╕ рдХा рдкुрддрд▓ा рдХрднी рдЗрд╕ рднूрдоि рдкрд░ рдкैрджा рд╣ुрдЖ рд╣ोрдЧा। рд╡рд╣ рдЗंрд╕ाрдиों рдоें рдПрдХ рдЪрдордд्рдХाрд░ рдеा।” рдбॉ. рдл्рд░ांрд╕िрд╕ рдиीрд▓्рд╕рди рдХे рдЧांрдзीрдЬी рдХे рд╕ंрдмंрдз рдоें рд╡िрдЪाрд░ рднी рдЗрд╕ी рд╕े рдоिрд▓рддे рдЬुрд▓рддे рд╣ैं: “рдЧांрдзी рдЬी рдХрд░्рдо рдоें рдбाрдпोрдЬीрдиिрдпрд╕, рд╡िрдирдо्рд░рддा рдоें рд╕ैंрдЯ рдл्рд░ांрд╕िрд╕ рдФрд░ рдмुрдж्рдзिрдоाрдиी рдоें рд╕ुрдХрд░ाрдд рдеे, рдЗрди्рд╣ीं рдЧुрдгों рдХे рдмрд▓ рдкрд░ рдЧांрдзी рдЬी рдиे рджुрдиिрдпा рдХे рд╕ाрдордиे рдЙрдЬाрдЧрд░ рдХрд░ рджिрдпा рдХि рдЕрдкрдиे рд▓рдХ्рд╖्рдп рдХी рдкूрд░्рддि рдХे рд▓िрдП рддाрдХрдд рдХा рд╕рд╣ाрд░ा рд▓ेрдиे рд╡ाрд▓े рд░ाрдЬрдиेрддाрдУं рдХे рддрд░ीрдХे рдХिрддрдиे рдХ्рд╖ुрдж्рд░ рд╣ैं рдЗрд╕ рдк्рд░рддिрдпोрдЧिрддा рдоें, рд░ाрдЬ्рдп рдХी рд╢рдХ्рддिрдпों рдХे рднौрддिрдХ рд╡िрд░ोрдз рдХी рддुрд▓рдиा рдоें, рдЖрдз्рдпाрдд्рдоिрдХ рд╕рдд्рдпрдиिрд╖्рдаा рд╡िрдЬрдпी рд╣ोрддी рд╣ै।” рдЙрдирдХे рдЪрдордд्рдХृрдд рд╡्рдпрдХ्рддिрдд्рд╡ рдХे рдк्рд░рднाрд╡ рд╕े рд╡рд╢ीрднूрдд рд╣ोрдХрд░ рдбॉ. рдЬे.рдПрдЪ. рд╣ोрдо्рд╕ рдпрд╣ рдХрд╣рдиे рдоें рд╕ंрдХोрдЪ рдирд╣ीं рдХрд░рддे рдХि “рдЧांрдзी рдЬी рдЧौрддрдо рдмुрдж्рдз рдХे рдмाрдж рдорд╣ाрдирддрдо рднाрд░рддीрдп рдеे рдФрд░ рдИрд╕ा рдорд╕ीрд╣ рдХे рдмाрдж рдорд╣ाрдирддрдо рд╡्рдпрдХ्рддि рдеे।”

 рдЧांрдзी рдЬी рдХी рдЧрдгрдиा рдЙрди рдЗрдиे рдЧिрдиे рдорд╣ाрдкुрд░ुрд╖ों рдоें рд╣ोрддी рд╣ै, рдЬिрди्рд╣ोंрдиे рди рдХेрд╡рд▓ рднाрд░рдд рдХे рд╕्рд╡рддंрдд्рд░рддा рдЖрди्рджोрд▓рди рдХो рдЧрддि рдФрд░ рджिрд╢ा рджी рдмрд▓्рдХि рдпूрд░ोрдк, рдордз्рдпрдкूрд░्рд╡, рдПрд╢िрдпा рдФрд░ рд▓ैрдЯिрди рдЕрдоेрд░िрдХा рдЖрджि рджेрд╢ों рдоें рдЪрд▓ рд░рд╣े рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдПрд╡ं рд░ाрдЬрдиैрддिрдХ рдЖंрджोрд▓рдиों рдХो рднी рдк्рд░рднाрд╡िрдд рдХिрдпा। рдЙрди्рд╣ोंрдиे рджेрд╢ рдХी рдкрд░िрдзि рдХो рд▓ांрдШрдХрд░ рд╕рдорд╕्рдд рд╡िрд╢्рд╡ рдХे рдЙрдкेрдХ्рд╖िрдд, рдкीреЬिрдд, рд╡ंрдЪिрддों рдХे рд▓िрдП рдЕрдкрдиी рд╡ाрдгी рдХो рдоुрдЦрд░ рдХिрдпा। рдЗрди्рд╣ीं рд╡ैрдпрдХ्рддिрдХ рдЦूрдмिрдпों, рдЪрд░िрдд्рд░ рдХी рдЕрдЯूрдЯ рд╢рдХ्рддि, рдЙрдж्рджेрд╢्рдп рдХी рдкрд╡िрдд्рд░рддा рдФрд░ рдиिрд╕्рд╡ाрд░्рде рдоाрдирд╡ рд╕ेрд╡ा рдХी рднाрд╡рдиा рдХे рдХाрд░рдг рдЧांрдзी рдЬी рдХे рд╡ैрдЪाрд░िрдХ рдк्рд░рднाрд╡ рдиे рджेрд╢-рдХाрд▓ рдХी рд╕ीрдоाрдУं рдХो рд▓ांрдШрдХрд░ рд╡िрд╢्рд╡ рд╡्рдпाрдкी рд╕्рд╡рд░ूрдк рдЧ्рд░рд╣рдг рдХрд░ рд▓िрдпा। рдиिрд╕्рд╕ंрджिрдЧ्рдз рд░ूрдк рд╕े рдЧांрдзी рдЬी рдЕрдкрдиे рд╕рдордп рдХे рд╕рд░्рд╡ाрдзिрдХ рдк्рд░рднाрд╡рд╢ाрд▓ी, рдЪрд░्рдЪिрдд рдФрд░ рд▓ोрдХрдк्рд░िрдп рд╡्рдпрдХ्рддि рдоाрдиे рдЬाрддे рд╣ैं। рдмीрд╕рд╡ीं рд╢рддाрдм्рджी рдХे рдкाँрдЪрд╡ें рджрд╢рдХ рддрдХ рдЭुрдЧ्рдЧी-рдЭोंрдкреЬी рд╕े рд▓ेрдХрд░ рд╕ंрд╕рдж рддрдХ рдХोрдИ рдРрд╕ा рд╕्рдеाрди рдирд╣ीं рд░рд╣ा, рдЬрд╣ाँ рдЧांрдзी рдЬी рдХे рдиाрдо рдХी рдЧूँрдЬ рди рд╣ो। рдкीреЬिрдд, рдЙрдкेрдХ्рд╖िрдд рдФрд░ рджрд▓िрдд рд╡्рдпрдХ्рддि рдЬрд╣ाँ рдЧांрдзी рдЬी рдХो рдЕрдкрдиे рдорд╕ीрд╣ा рдХे рд░ूрдк рдоें рджेрдЦрддे рдеे, рд╡рд╣ीँ рдЪिрди्рддрдХ рдФрд░ рд╡िрдЪाрд░рдХ рдЙрдирдХे рд╕िрдж्рдзांрддों рдХा рдЕрдиुрд╕рд░рдг рдХрд░рдХे рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рдиीрддिрдпाँ рдиिрд░्рдзाрд░िрдд рдХрд░рддे рдеे। рд╕рдорд╕्рдд рдоाрдирд╡ीрдп рдЪेрддрдиा рдкрд░ рдЧांрдзी рдЬी рдХे рдЗрд╕ рд╡्рдпाрдкрдХ рдк्рд░рднाрд╡ рдХा рдПрдХ рдмрд╣ुрдд рдмреЬा рдХाрд░рдг рдЧांрдзी рдЬी рдХे рд╕िрдж्рдзांрддों рдХा рд╕рд╣рдЬ рдФрд░ рд╕рд░рд▓ рд╣ोрдиा рд╣ै। рдЙрдирдХा рджрд░्рд╢рди рдПрдХ рдУрд░ рдЬрд╣ाँ рд▓рдШुрдоाрдирд╡ рдХे рд╣िрдд рдоें рд╕рди्рдирдж्рдз рджीрдЦрддा рд╣ै, рдкंрдХ्рддि рдоें рд╕рдмрд╕े рдкीрдЫे рдЦреЬे рд╡्рдпрдХ्рддि рдХे рдЙрдж्рдзाрд░ рдХे рд▓िрдП рдиिрд░ंрддрд░ рдЪिंрддा рдХрд░рддा рд╣ै рд╡рд╣ीँ рджूрд╕рд░ी рдУрд░ рд╡рд╣ рд╣ाрд╢िрдпे рдкрд░ рдЦреЬे рдордиुрд╖्рдп рдХो рд╕рдоाрдЬ рдХी рдоुрдЦ्рдпрдзाрд░ा рдоें рд╢ाрдоिрд▓ рдХрд░рдиे рдХी рдИрдоाрдирджाрд░ рдХोрд╢िрд╢ рднी рдХрд░рддा рд╣ै।

 рдмैрд░िрд╕्рдЯрд░ рдХे рд░ूрдк рдоें рдЕрдкрдиे рдЬीрд╡рди рдХा рдЖрд░ंрдн рдХрд░рдиे рд╡ाрд▓े рдоोрд╣рди рджाрд╕ рдХे рдЬीрд╡рди рдХी рдкрд░िрд╡рд░्рддрдирдХाрд░ी рдШрдЯрдиा рджрдХ्рд╖िрдг рдЕрдл्рд░ीрдХा рдоें рдЙрдирдХा рдк्рд░рд╡ाрд╕ рдоाрдиा рдЬाрддा рд╣ै। рдк्рд░िрдЯोрд░िрдпा рдХे рд░ेрд▓рд╡े рд╕्рдЯेрд╢рди рдкрд░ рдЧांрдзी рдЬी рдХे рдк्рд░рддि рд╣ुрдЖ рджुрд░्рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдХे рдкрди्рдиों рдоें рдХाрд▓े рдЕрдХ्рд╖рд░ों рдоें рджрд░्рдЬ рд╣ै। рдЗрд╕ рдмाрдд рдХी рдЪрд░्рдЪा рд╕рдордп-рд╕рдордп рдкрд░ рдЧांрдзी рдЬी рдиे рдЕрдкрдиे рдЖрд▓ेрдЦों рдоें рдХी рднी рд╣ै рдХि рджрдХ्рд╖िрдг рднाрд░рдд рдоें рдЕрд╢्рд╡ेрддों рдХे рдк्рд░рддि рдХिрдпे рдЬा рд░рд╣े рджुрд░्рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рдиे рдЙрдирдХी рдоाрдирд╕िрдХ рд╡िрдЪाрд░рдзाрд░ा рдФрд░ рджрд░्рд╢рди рдХो рдирдпा рд╕्рд╡рд░ूрдк рдк्рд░рджाрди рдХिрдпा। рдЙрдирдХा рдоाрдирдиा рдеा рдХि “рдоैं рдЧрдпा рддो рд╡рд╣ाँ рдкैрд╕ा рдХрдоाрдиे рдеा, рд▓ेрдХिрди рд╡рд╣ाँ рдЬाрдХрд░ рдоेрд░े рдЬीрд╡рди рдХा рджृрд╖्рдЯिрдХोрдг рд╣ी рдмрджрд▓ рдЧрдпा।”

 рджрдХ्рд╖िрдг рдЕрдл्рд░ीрдХा рдФрд░ рднाрд░рддीрдп рд╕्рд╡рддंрдд्рд░рддा рд╕ंрдЧ्рд░ाрдо рдХे рд▓िрдП рдХिрдпे рдЧрдП рдЙрдирдХे рдЕрдк्рд░рддिрдо рд╕ंрдШрд░्рд╖ рдХे рд╕ाрде-рд╕ाрде рдРрд╕े рдЕрдирдЧिрди рд╡्рдпрдХ्рддि рдФрд░ рджेрд╢ рд╣ैं рдЬिрдирдХे рд╕्рд╡рд░्рдгिрдо рднрд╡िрд╖्рдп рдХे рдиिрд░्рдоाрдг рдоें рдЧांрдзी рдЬी рдХा рдк्рд░рдд्рдпрдХ्рд╖ рдФрд░ рдЕрдк्рд░рдд्рдпрдХ्рд╖ рдпोрдЧрджाрди рд░рд╣ा рд╣ै। рдоॉрд░िрд╢рд╕ рдРрд╕ा рд╣ी рдПрдХ рджेрд╢ рд╣ै, рдЬिрд╕рдХे рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдоें рдЧांрдзी рдЬी рдХा рдЖрдЧрдорди рдПрдХ рдкрд░िрд╡рд░्рддрдирдХाрд░ी рдШрдЯрдиा рдХे рд░ूрдк рдоें рджेрдЦा рдЬाрддा рд╣ै। рдоॉрд░िрд╢рд╕ рдоें рдЧांрдзी рдЬी рдХे рдХ्рд╖рдгिрдХ рдк्рд░рд╡ाрд╕ рдиे рдоॉрд░िрд╢рд╕рд╡ाрд╕िрдпों рдХे рд╣ृрджрдп рдоें рди рдХेрд╡рд▓ рдЕрди्рдпाрдп, рдЕрдкрдоाрди рдФрд░ рд╢ोрд╖рдг рдХे рд╡िрд░ुрдж्рдз рд╕ंрдШрд░्рд╖ рдХे рд▓िрдП рдЪिंрдЧाрд░ी рдХा рдХाрдо рдХिрдпा рдмрд▓्рдХि рджрдмे, рдХुрдЪрд▓े, рд╢ोрд╖िрдд, рдкीреЬिрдд рд▓ोрдЧों рдХो рдЖрдд्рдорд╕рдо्рдоाрди рдФрд░ рдЖрдд्рдо рдЧौрд░рд╡ рдХे рд╕ाрде рдЬीрд╡рди рдЬीрдиे рдХी рджिрд╢ा рднी рдиिрд░्рдзाрд░िрдд рдХी। рдЗрд╕ рд╢ोрдз рдЖрд▓ेрдЦ рдоें рдорд╣ाрди рдЪिрди्рддрдХ, рд╡िрдЪाрд░рдХ рдФрд░ рд╡िрд╢्рд╡-рдкрдердк्рд░рджрд░्рд╢рдХ рдЧांрдзी рдЬी рдХे рдХрд░िрд╢्рдоाрдИ рд╡्рдпрдХ्рддिрдд्рд╡ рдФрд░ рд╡िрдЪाрд░рдзाрд░ा рдХा рдоॉрд░िрд╢рд╕ рдФрд░ рдоॉрд░िрд╢рд╕ рд╡ाрд╕िрдпों рдХे рдЬीрд╡рди рдкрд░ рдХ्рдпा рдк्рд░рднाрд╡ рдкреЬा, рдЗрд╕рдХा рд╡िрд╢рдж рд╡िрд╢्рд▓ेрд╖рдг рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै। рд╢ोрдз рдЖрд▓ेрдЦ рдоें рдЗрд╕ рдмाрдд рдкрд░ рднी рдк्рд░рдХाрд╢ рдбाрд▓ा рдЧрдпा рд╣ै рдХि рдЧांрдзी рдЬी рдХे рд╕ंрдХ्рд╖िрдк्рдд рдк्рд░рд╡ाрд╕ рдХा рдж्рд╡ीрдк рдХे рд░ाрдЬрдиैрддिрдХ, рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рдФрд░ рд╕ाрд╣िрдд्рдпिрдХ рдордиोрдзाрд░ा рдкрд░ рдХिрд╕ рддрд░рд╣ рдХे рд╕рдХाрд░ाрдд्рдордХ рдФрд░ рджीрд░्рдШрдХाрд▓िрдХ рдкрд░िрдгाрдо рджेрдЦрдиे рдХो рдоिрд▓े।

 рдЬैрд╕ा рдХि рдКрдкрд░ рдЪрд░्рдЪा рдХी рдЧрдИ рд╣ै рдХि рджрдХ्рд╖िрдг рдЕрдл्рд░िрдХा рдХे рдЕрдкрдиे рджीрд░्рдШ рдк्рд░рд╡ाрд╕ рдоें рдЧांрдзी рдЬी рдиे рдЕрдиुрднрд╡ рдХिрдпा рдХि рд╡рд╣ाँ рд░рд╣рдиे рд╡ाрд▓े рднाрд░рддीрдпों рдФрд░ рдЕрд╢्рд╡ेрддों рдХे рдк्рд░рддि рд╕рд░рдХाрд░ рдХा рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рдЕрдд्рдпंрдд рдиिंрджрдиीрдп рдеा। рд░ंрдЧрднेрдж рдХे рдЪрд▓рддे рдЗрди рд▓ोрдЧों рдХे рд╕ाрде рджोрдпрдо рджрд░्рдЬे рдХा рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рдХिрдпा рдЬाрддा рдеा, рдпрд╣ाँ рддрдХ рдХि рдЙрди्рд╣ें рдорддाрдзिрдХाрд░ рднी рдк्рд░ाрдк्рдд рдирд╣ीं рдеा। рдпрд╣ рд╕рдм рджेрдЦрдХрд░ рдЧांрдзी рдЬी рдиे рдЙрдкेрдХ्рд╖िрддों рдХो рдЙрдирдХे рдЕрдкेрдХ्рд╖िрдд рдЕрдзिрдХाрд░ рджिрд▓ाрдиे рдХे рд▓िрдП рд╕ंрдЧрдаिрдд рдФрд░ рдПрдХрдЬुрдЯ рдХिрдпा рдФрд░ рдЙрдирдХे рдЕрдзिрдХाрд░ों рдХी рд░рдХ्рд╖ा рдХे рд▓िрдП рджेрд╢ рдоें рдирддाрд▓ рдЗрди्рдбिрдпрди рдХांрдЧ्рд░ेрд╕ рдХी рд╕्рдеाрдкрдиा рдХी। рдЗрдХ्рдХीрд╕ рд╡рд░्рд╖ों рддрдХ рджрдХ्рд╖िрдг рдЕрдл्рд░िрдХा рдоें рд░рд╣рдиे рдХे рдмाрдж рд╡े рднाрд░рдд рдЖрдХрд░ рдЕрдкрдиे рджेрд╢ рдХी рдЖрдЬाрджी рдХे рд▓िрдП рдХृрдд рд╕ंрдХрд▓्рдкिрдд рд╣ो рдЧрдП рдФрд░ рдЕंрддिрдо рд╕ांрд╕ рд░рд╣рдиे рддрдХ рдЗрд╕ рджेрд╢ рдХी рдиिрд╕्рд╡ाрд░्рде рд╕ेрд╡ा рдХрд░рддे рд░рд╣े। рджрдХ्рд╖िрдг рдЕрдл्рд░िрдХा рдк्рд░рд╡ाрд╕ рдиे рдЧांрдзी рдЬी рдХे рд╡्рдпрдХ्рддिрдд्рд╡ рдХो рдПрдХ рдирдпा рд░ूрдк рджिрдпा, рд╡े рдПрдХ рдмैрд░िрд╕्рдЯрд░ рдХे рд░ूрдк рдоें рд╡рд╣ाँ рдЧрдП рдеे, рд▓ेрдХिрди рд╡े рджрд▓िрддों рдФрд░ рд╢ोрд╖िрддों рдХे рдорд╕ीрд╣ा рдФрд░ рдЙрдирдХे рд╣िрддैрд╖ी рдХे рд░ूрдк рдоें рд╡ाрдкिрд╕ рд▓ौрдЯे। рд╕рдЪ рдХрд╣ा рдЬाрдП рддो рдпрд╣ рдЗंрдЧ्рд▓ैंрдб рд╕े рдмैрд░िрд╕्рдЯрд░ рдмрдирдХрд░ рд▓ौрдЯे рдоोрд╣рдирджाрд╕ рдХा рдЙрд╕ рдорд╣ाрдд्рдоा рдХी рдХाрдпा рдоें рдк्рд░рд╡ेрд╢ рдеा, рдЬिрд╕рдиे рдЧांрдзी рдЬी рдХे рдиेрддृрдд्рд╡ рдоें рдЪрд▓ाрдпे рдЬा рд░рд╣े рднाрд░рддीрдп рд╕्рд╡рддंрдд्рд░рддा рдЖрди्рджोрд▓рди рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рд╕рдорд╕्рдд рдоुрдХ्рддि рдЖंрджोрд▓рдиों рдХो рдПрдХ рдирдИ рд░ाрд╣ рджिрдЧ्рджрд░्рд╢िрдд рдХी। рд╣िрди्рджी рдХे рд╡рд░िрд╖्рда рд▓ेрдЦрдХ рд╢्рд░ी рдЧिрд░िрд░ाрдЬ рдХिрд╢ोрд░ рдиे рдЕрдкрдиे рдмрд╣ुрдЪрд░्рдЪिрдд рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдкрд╣рд▓ा рдЧिрд░рдоिрдЯिрдпा рдоें рдЧांрдзी рдЬी рдХो рдкрд╣рд▓ा рдЧिрд░рдоिрдЯिрдпा рдХрд╣рдХрд░ рдЙрдирдХे рд╡्рдпрдХ्рддिрдд्рд╡ рдХे рдЗрд╕ी рдкрд╣рд▓ू рдХो рдЫुрдЖ рд╣ै।

 рдЗрддिрд╣ाрд╕ рд╡िрджिрдд рд╣ै рдХि рдорд╣ाрдд्рдоा рдЧांрдзी рдЬी рдХे рдпोрдЧрджाрди рдХो рджрдХ्рд╖िрдг рдЕреЮ्рд░ीрдХा рдФрд░ рднाрд░рдд рдХे рд╕ंрджрд░्рдн рдоें рд╡िрд╢ेрд╖ рд░ूрдк рд╕े рд╕्рдорд░рдг рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै, рдЗрд╕ рд╡िрд╖рдп рдоें рдЕрдиेрдХ рдкुрд╕्рддрдХें рдФрд░ рдХॉрд▓рдо рднी рд▓िрдЦे рдЧрдП рд╣ैं, рд▓ेрдХिрди рдоॉрд░िрд╢рд╕ рдоें рдЧांрдзी рдЬी рдХे рдк्рд░рд╡ाрд╕ рдФрд░ рддрджुрдкрд░ांрдд рдЗрд╕ рджेрд╢ рдоें рд░рд╣рдиे рд╡ाрд▓े рднाрд░рддीрдп рдоूрд▓ рдХे рд▓ोрдЧों рдХी рд╡िрдЪाрд░рдзाрд░ा рдоें рдЖрдпे рдкрд░िрд╡рд░्рддрди рдФрд░ рдк्рд░рднाрд╡ рдкрд░ рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдЕрдзिрдХ рд░ोрд╢рдиी рдирд╣ीं рдбाрд▓рддा। рдХिрди्рддु рдпрд╣ рд╕рдд्рдп рд╣ै рдХि рдоॉрд░िрд╢рд╕ рдХे рд▓ोрдЧ рдФрд░ рдпрд╣ाँ рдХा рдХрдг-рдХрдг рдорд╣ाрдд्рдоा рдЧांрдзी рдХे рдк्рд░рддि рдХृрддрдЬ्рдЮ рд╣ै। рдпрд╣ाँ рдХी рд╕реЬрдХें, рдпрд╣ाँ рдХे рдЕрд╕्рдкрддाрд▓, рд╢िрдХ्рд╖ा рд╕ंрд╕्рдеाрди, рдпрд╣ाँ рдХे рд╣ॉрд▓, рдпрд╣ाँ рдХे рд╡ृрдж्рдзाрд╢्рд░рдо рдФрд░ рд╕рдмрд╕े рдмреЭрдХрд░ рдпрд╣ाँ рдХे рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХे рдкрди्рдиे рдЗрд╕ рдмाрдд рдХी рдЧрд╡ाрд╣ी рджेрддे рд╣ैं рдХि рдЗрд╕ рджेрд╢ рдХे рд▓ोрдЧों рдоें рдорд╣ाрдд्рдоा рдЧांрдзी рдХे рдк्рд░рддि рдЕрдЧाрдз рд╕рдо्рдоाрди рдФрд░ рдХृрддрдЬ्рдЮрддा рдХी рдЬो рдзाрд░ा рдк्рд░рд╡ाрд╣िрдд рд╣ो рд░рд╣ी рд╣ै рд╕рдордп рдХे рдк्рд░рд╡ाрд╣ рд╕े рднी рди рддो рдЙрд╕рдХी рдЧрддि рдХрднी рдоंрдж рдкреЬेрдЧी рдФрд░ рди рд╣ी рдХрднी рдХ्рд╖ीрдг рд╣ी рд╣ोрдЧी।

 рдоॉрд░िрд╢рд╕ рдмрд╣ुрд╕ंрд╕्рдХृрддि, рдмрд╣ुрднाрд╖ा рдФрд░ рдмрд╣ुрдЬाрддीрдп рджेрд╢ рд╣ै। рдоॉрд░िрд╢рд╕ рдХी рдЖрдзी рд╕े рдЕрдзिрдХ рдЬрдирд╕ंрдЦ्рдпा рднाрд░рддрд╡ंрд╢िрдпों рдХी рд╣ै, рдЬिрд╕рдоें рд╣िрди्рджू, рдоुрд╕्рд▓िрдо, рддрдоिрд▓, рддेрд▓ुрдЧु, рдорд░ाрдаी, рдЧुрдЬрд░ाрддी рдФрд░ рд╕िрдЦ рд╕рдо्рдоिрд▓िрдд рд╣ैं। рд▓рдЧрднрдЧ рджो рд╢рддाрдм्рджी рдкूрд░्рд╡ рджाрд╕ рдк्рд░рдеा рдХी рд╕рдоाрдк्рддि рдХे рдкрд╢्рдЪाрдд् рднाрд░рдд рдХे рдкूрд░्рд╡ी рдЙрдд्рддрд░рдк्рд░рджेрд╢ рдФрд░ рдмिрд╣ाрд░ рд╕े рдмреЬी рд╕ंрдЦ्рдпा рдоें рднाрд░рддीрдп рдордЬрджूрд░ рдЧрди्рдиे рдХी рдЦेрддी рдХे рд▓िрдП рдПрдЧ्рд░ीрдоेंрдЯ рдЕрд░्рдеाрдд рд╢рд░्рддрдмंрджी рдк्рд░рдеा рдХे рдЕंрддрд░्рдЧрдд рдпрд╣ाँ рд▓ाрдпे рдЧрдП рдеे। рдПрдЧ्рд░ीрдоेंрдЯ рд╢рдм्рдж рдмिрдЧреЬрддे-рдмिрдЧреЬрддे рдЧिрд░рдоिрдЯिрдпा рдмрди рдЧрдпा рдФрд░ рдЗрди рдордЬрджूрд░ों рдХो рдЧिрд░рдоिрдЯिрдпा рдордЬрджूрд░ рдХрд╣ा рдЬाрдиे рд▓рдЧा। рдХрд╣рдиे рдХो рддो рдЧिрд░рдоिрдЯिрдпा рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рджाрд╕ рдк्рд░рдеा рдХे рдЙрди्рдоूрд▓рди рдХे рдкрд░िрдгाрдорд╕्рд╡рд░ूрдк рд╕ाрдордиे рдЖрдИ рдеी, рд▓ेрдХिрди рд╡ाрд╕्рддрд╡ рдоें рдпрд╣ рджाрд╕ рдк्рд░рдеा рдХा рд╣ी рдирд╡ीрди рд░ूрдк рдеी, рдЬрд╣ाँ рдЧिрд░рдоिрдЯिрдпा рдордЬрджूрд░ों рдХी рджрд╢ा рджाрд╕ों рд╕े рднी рдЕрдзिрдХ рд╢ोрдЪрдиीрдп рдеी। рдЕрдзिрдХाँрд╢ рдордЬрджूрд░ рдЕрд╢िрдХ्рд╖िрдд рдеे рдФрд░ рд╡े рдЕрдкрдиे рдЕрдзिрдХाрд░ों рдХे рдк्рд░рддि рдЬाрдЧрд░ूрдХ рднी рдирд╣ीं рдеे। рдЬрдм рдорд╣ाрдд्рдоा рдЧांрдзी рдХा рдЗрд╕ рджेрд╢ рдоें рдЖрдЧрдорди рд╣ुрдЖ рдЙрд╕ рд╕рдордп рдпрд╣ाँ рдХे рднाрд░рддीрдп рдЕрдд्рдпंрдд рджрдпрдиीрдп рдЬीрд╡рди рдЬी рд░рд╣े рдеे। рдЧांрдзी рдЬी рдиे рдЙрд╕ी рд╕рдордп рдорди рд╣ी рдорди рднाрд░рддीрдпों рдХी рджрд╢ा рд╕ुрдзाрд░рдиे рдХा рджृрдв рд╕ंрдХрд▓्рдк рдХрд░ рд▓िрдпा। рдорд╣ाрдд्рдоा рдЧांрдзी рдХी рдоॉрд░िрд╢рд╕ рдпाрдд्рд░ा рдХे рд╕рди्рджрд░्рдн рдоें рдпрд╣ рдмрддाрдиा рдЙрд▓्рд▓ेрдЦрдиीрдп рд╣ै рдХि рдпрд╣ рдпाрдд्рд░ा рдХрддрдИ рдкूрд░्рд╡ рдиिрдпोрдЬिрдд рдирд╣ीं рдеी। рдбрд░рдмрди рд╕े рдоुंрдмрдИ рдЬाрддे рд╕рдордп 29 рдЕрдХ्рдЯूрдмрд░ рд╕рди 1901 рдоें рдЙрдирдХा рдЬрд╣ाрдЬ рдиौрд╢ेрд░ा рдХुрдЫ рд╕рдордп рдХे рд▓िрдП рдоॉрд░िрд╢рд╕ рд░ुрдХрддा рд╣ै рдФрд░ рд▓рдЧрднрдЧ рддीрди рд╕рдк्рддाрд╣ рддрдХ рдЧांрдзी рдЬी рдЗрд╕ рджेрд╢ рдоें рдк्рд░рд╡ाрд╕ рдХрд░рддे рд╣ैं। ( рдЖрдЧрдорди /рдк्рд░рд╕्рдеाрди рдХी рддिрдеिрдпों рддрдеा рдк्рд░рд╡ाрд╕ рд╕рдордп рдХी рдЕрд╡рдзि рдХे рд╡िрд╖рдп рдоें рдЗрддिрд╣ाрд╕рдХाрд░ों рдоें рдордд рд╡ैрднिрди्рдп рд╣ो рд╕рдХрддा рд╣ै ) рдЬрдм рдЧांрдзीрдЬी рдоॉрд░िрд╢рд╕ рдкрд╣ुँрдЪрддे рд╣ैं, рддो рдк्рд░ाрдк्рдд рдЖंрдХреЬों рдХे рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рдЙрд╕ рд╕рдордп рдж्рд╡ीрдк рдХी рдЬрдирд╕ंрдЦ्рдпा рд▓рдЧрднрдЧ рддीрди рд▓ाрдЦ рдкрдЪрд╣рдд्рддрд░ рд╣реЫाрд░ рдеी, рдЬिрд╕рдоें рд╕े рдвाрдИ рд▓ाрдЦ рдХे рдХрд░ीрдм рднाрд░рддीрдп рдоूрд▓ рдХे рд▓ोрдЧ рдеे। рдЬрдм рдЧांрдзी рдЬी рдоॉрд░िрд╢рд╕ рдЙрддрд░े рдЙрд╕ рд╕рдордп рдЙрдирдХी рдЖрдпु рдоाрдд्рд░ 32 рд╡рд░्рд╖ рдХी рдеी рдФрд░ рдЙрд╕ рд╕рдордп рдЧांрдзी рдЬी рд╡िрд╢्рд╡ рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдоें рдЕрдкрдиी рдкрд╣рдЪाрди рдмрдиाрдиे рдХी рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा рдоें рдеे, рдРрд╕ा рдХрд╣ा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै। рд╣ाँ, рднाрд░рддीрдп рдоीрдбिрдпा рдоें рд╡े рд╕рд░्рд╡ाрдзिрдХ рдкрд╕ंрджीрджा рд╡्рдпрдХ्рддिрдд्рд╡ рдмрдирддे рдЬा рд░рд╣े рдеे। рдРрд╕े рдорд╣ाрди рд╡्рдпрдХ्рддिрдд्рд╡ рдХा рдоॉрд░िрд╢рд╕ рдоें рдЖрдЧрдорди рдЕрдкрдиे рдЖрдк рдоें рдПрдХ рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рдШрдЯрдиा рдеी, рд╡िрд╢ेрд╖рдХрд░ рд╡рд╣ाँ рд░рд╣ рд░рд╣े рднाрд░рддीрдп рдордЬрджूрд░ों рдХे рд▓िрдП। рдЗрд╕рдХा рдк्рд░рдоुрдЦ рдХाрд░рдг рдпрд╣ рдеा рдХि рдоॉрд░िрд╢рд╕ рд╡ाрд╕ी рдорд╣ाрдд्рдоा рдЧांрдзी рдж्рд╡ाрд░ा рджрдХ्рд╖िрдг рдЕрдл्рд░िрдХा рдоें рдХिрдпे рдЧрдП рдЕрд╕ाрдзाрд░рдг рд╕ंрдШрд░्рд╖ рдХे рдмाрд░े рдоें рдХाрдлी рдХुрдЫ рдкрд░िрдЪिрдд рд╣ो рдЪुрдХे рдеे рдФрд░ рдХрд╣ीं рди рдХрд╣ीं рдЙрдирдХे рдорди рдоें рднी рдпрд╣ рднाрд╡рдиा рдкрдирдкрдиे рд▓рдЧी рдеी рдХि рдЧांрдзी рдЬी рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рдЙрдирдХे рдЙрдж्рдзाрд░ рдХी рд╕ंрднाрд╡рдиा рд╣ै। рдЧांрдзी рдЬी рдиे рдЕрдкрдиे рдоॉрд░िрд╢рд╕ рдк्рд░рд╡ाрд╕ рдоें рд╡िрднिрди्рди рд╕्рдерд▓ों рдХा рдпрдеाрд╕ंрднрд╡ рдн्рд░рдордг рдХिрдпा, рд╡рд╣ाँ рдХे рдк्рд░рддिрд╖्рдаिрдд рд▓ोрдЧों рд╕े рдоुрд▓ाрдХाрддें рдХीं рдФрд░ рдЗрд╕ рджौрд░ाрди рдХुрдЫ рд╕рднाрдУं рдХो рд╕ंрдмोрдзिрдд рднी рдХिрдпा। рдпрдеाрд╕ंрднрд╡ рд╢рдм्рдж рдХा рдЙрд▓्рд▓ेрдЦ рдЗрд╕рд▓िрдП рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै рдХि рдЬрдм рдЧांрдзी рдЬी рдоॉрд░िрд╢рд╕ рдкрд╣ुँрдЪे, рдЙрд╕рд╕े рдХुрдЫ рд╕рдордп рдкूрд░्рд╡ рд╣ी рдж्рд╡ीрдк рдоें рд▓ा рдкेрд╕्рдд рдиाрдордХ рдорд╣ाрдоाрд░ी реЮैрд▓ी рдеी рдФрд░ рдХाрдлी рдмреЬी рд╕ंрдЦ्рдпा рдоें рд▓ोрдЧ рдЗрд╕ рдоृрдд्рдпु рдХा рд╢िрдХाрд░ рд╣ोрдХрд░ рдХाрд▓ рдХे рдЧ्рд░ाрд╕ рдоें рдмрди рдЧрдП рдеे, рдЬिрд╕ рдХाрд░рдг рдЧांрдзी рдЬी рдХो рджेрд╢ рдн्рд░рдордг рдХा рдЕрдзिрдХ рдЕрд╡рд╕рд░ рдирд╣ीं рдоिрд▓ рд╕рдХा рдеा। рдЧांрдзी рдЬी рдХे рд╕рдо्рдоाрди рдоें рдкोрд░्рдЯ рд▓ुрдИ рд╕्рдеिрдд рддाрд╣ेрд░ рдмाреЪ рдоें рдПрдХ рд╕рднा рдЖрдпोрдЬिрдд рдХी рдЧрдИ, рдЬिрд╕рдоें рдоॉрд░ीрд╢рд╕ рджेрд╢ рдХे рдк्рд░рдоुрдЦ рднाрд░рддीрдп рдк्рд░рддिрдиिрдзिрдпों рдиे рд╣िрд╕्рд╕ा рд▓िрдпा рдеा рдФрд░ рджेрд╢ рдХी рд░ाрдЬрдиैрддिрдХ рд╕ंрд╕्рдеाрдУं рдоें рднाрд░рддीрдпों рдХे рдЕрдкрд░्рдпाрдк्рдд рдк्рд░рддिрдиिрдзिрдд्рд╡ рдХ्рд╖рдорддा рдкрд░ рдЪिंрддा рджिрдЦाрдИ, рдЙрд╕ рдкрд░ рдорд╣ाрдд्рдоा рдЧांрдзी рдиे рдХрд╣ा рдХि “рдЬрдирддंрдд्рд░ рдХा рдлрд▓ рдЙрдирдХो рд╣ी рдоिрд▓ेрдЧा рдЬो рдЙрд╕рдХी рдХीрдордд рдЪुрдХाрдПंрдЧे рдФрд░ рдЗрд╕рдХा рдЕрд░्рде рд╣ै рдЕрдкрдиे рдЕрдзिрдХाрд░ों рдХी рдк्рд░ाрдк्рддि рдХे рд▓िрдП рдЙрди्рд╣ें рдХрдаिрди рд╕ंрдШрд░्рд╖ рдХрд░рдиा рд╣ै।” (4) рдЗрд╕ рд╕рднा рдоें рдоॉрд░िрд╢рд╕ рдХे рднाрд░рддीрдпों рдХो рд╕ंрдмोрдзिрдд рдХрд░рддे рд╣ुрдП рдЧांрдзी рдЬी рдиे рдХрд╣ा рдеा рдХि “рдЖрдк рдЕрдкрдиे рдмрдЪ्рдЪों рдХो рд╢िрдХ्рд╖िрдд рдХрд░ें, рдЕрдкрдиे рдЕрдзिрдХाрд░ों рдХी рд░рдХ्рд╖ा рдХे рд▓िрдП рджेрд╢ рдХी рд░ाрдЬрдиीрддि рдоें рд╕рдХ्рд░िрдп рд░рд╣े рдФрд░ рднाрд░рдд рдоें рд╣ोрдиे рд╡ाрд▓ी рдЧрддिрд╡िрдзिрдпों рд╕े рд╕्рд╡рдпं рдХो рдЬोреЬे рд░рдЦें।” рдЧांрдзी рдЬी рдХे рдпे рддीрди рдоूрд▓ рдоंрдд्рд░ рдеे, рдЬिрди्рд╣ोंрдиे рдиिрд░ाрд╢ा рдХे рдЕंрдзрдХाрд░ рдоें рдбूрдмे рд╣ुрдП рднाрд░рддрд╡ंрд╢िрдпों рдХो рд╢िрдХ्рд╖ा рдХे рдк्рд░рдХाрд╢ рдж्рд╡ाрд░ा рдЙрдЬ्рдЬ्рд╡рд▓ рднрд╡िрд╖्рдп рдХी рд░ाрд╣ рджिрдЦाрдИ। рдЧांрдзी рдЬी рдХे рдЗрд╕ рд╕ंрджेрд╢ рдоें рдиिрд╣िрдд рдЙрдирдХे рдЬीрд╡рди рджрд░्рд╢рди рдХो рдЙрд╕рдХी рд╕рдордЧ्рд░рддा рдоें рджेрдЦा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै рдХ्рдпोंрдХि рд╢िрдХ्рд╖ा рдХे рд╕ंрдмंрдз рдоें рдк्рд░ाрд░ंрдн рд╕े рд╣ी рдпрд╣ рдХрд╣рддे рдЖ рд░рд╣े рдеे рдХि “рд╢िрдХ्рд╖ा рдоें рд╡рд╣ рд╕рдорд╕्рдд рд╢िрдХ्рд╖рдг –рдк्рд░рд╢िрдХ्рд╖рдг рд╕рдоाрд╣िрдд рд╣ै, рдЬो рдоाрдирд╡ рдЬाрддि рдХी рд╕ेрд╡ा рдХे рд▓िрдП рдЙрдкрдпोрдЧी рд╣ै рдФрд░ рд╡िрдоुрдХ्рддि рдХा рдЕрд░्рде рд╣ै рд╡рд░्рддрдоाрди рдЬीрд╡рди рдХी рд╕рдорд╕्рдд рдкрд░ाрдзीрдирддाрдУं рд╕े рдоुрдХ्рддि।” (5) рд╡рд╣ीँ рд░ाрдЬрдиीрддि рдХे рд╕ंрдмंрдз рдоें рдЙрдирдХे рд╡िрдЪाрд░ рдеे рдХि “рдЬрдирддा рдХे рд▓िрдП рд░ाрдЬрдиीрддि рдПрдХ рдРрд╕ा рд╕ाрдзрди рд╣ै рдЬिрд╕рдХे рдж्рд╡ाрд░ा рд╡рд╣ рдЬीрд╡рди рдХे рдк्рд░рдд्рдпेрдХ рднाрдЧ рдоें рдЕрдкрдиी рджрд╢ा рд╕ुрдзाрд░ рд╕рдХे। рд░ाрдЬрдиैрддिрдХ рд╢рдХ्рддि рдХा рдЕрд░्рде рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рдк्рд░рддिрдиिрдзिрдпों рдж्рд╡ाрд░ा рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рдЬीрд╡рди рд╡िрдиिрдпрдоिрдд рдХрд░рдиे рдХी рдХ्рд╖рдорддा рд╕े рд╣ै।” (6)

 рдЕрдкрдиी рдЗрд╕ी рд╡िрдЪाрд░рдзाрд░ा рд╕े рдЕрдиुрд╕ंрдЪрд░िрдд рд╣ोрдХрд░ рдЧांрдзी рдЬी рдиे рд╢िрдХ्рд╖ा рдФрд░ рд░ाрдЬрдиीрддि рдХे рд╡िрд╖рдп рдоें рдоॉрд░िрд╢рд╕рд╡ाрд╕िрдпों рдХो рдЬो рд╕ुрдЭाрд╡ рджिрдП рдЙрд╕рдиे рдиिрд░ाрд╢ा рдоें рдбूрдмे рд▓ोрдЧों рдХे рд▓िрдП рд╕ंрдЬीрд╡рдиी рдХा рдХाрд░्рдп рдХिрдпा। рдпрд╣ рдЧांрдзी рдЬी рдХी рдк्рд░ेрд░рдгा рдФрд░ рдоॉрд░िрд╢рд╕рд╡ाрд╕िрдпों рдХे рдИрдоाрдирджाрд░ рдк्рд░рдпрдд्рдиों рдХा рд╣ी рдкрд░िрдгाрдо рд╣ै рдХि рдЧांрдзी рдЬी рдж्рд╡ाрд░ा рдЗрд╕ рдоिрдЯ्рдЯी рдоें рд╡рдкिрдд рдмीрдЬ рдЖрдЬ рдПрдХ рд╡िрд╢ाрд▓ рд╡рдЯрд╡ृрдХ्рд╖ рдмрдирдХрд░ рдкुрд╖्рдкिрдд рдФрд░ рдкрд▓्рд▓рд╡िрдд рд╣ो рд░рд╣ा рд╣ै। рдоॉрд░िрд╢рд╕ рд╡ाрд╕ी рдЧांрдзी рдЬी рдХे рдЗрди рдк्рд░ेрд░рдХ рд╡рдЪрдиों рдХे рд▓िрдП рдЕрд╡рд╕рд░ рдоिрд▓рдиे рдкрд░ рдЙрдирдХे рдк्рд░рддि рдХृрддрдЬ्рдЮрддा рд╡्рдпрдХ्рдд рдХрд░рдиा рдЕрдкрдиा рд╕ौрднाрдЧ्рдп рд╕рдордЭрддे рд╣ैं। рдЕрднी рд╣ाрд▓ рд╣ी рдоें рдоॉрд░िрд╢рд╕ рдХे рдк्рд░рдЦ्рдпाрдд рд╕ाрд╣िрдд्рдпрдХाрд░ рд░ाрдорджेрд╡ рдзुрд░ंрдзрд░ рдиे рдлेрд╕рдмुрдХ рдХे рдоाрдз्рдпрдо рдЧांрдзी рдЬी рдХी 151 рд╡ीं рдЬрдпंрддी рдкрд░ рдЙрдирдХे рдк्рд░рддि рдЕрдкрдиे рд╢्рд░рдж्рдзाрд╕ुрдорди рдЗрд╕ рд╢рдм्рджों рдоें рд╡्рдпрдХ्рдд рдХिрдП рд╣ैं – “рдЧांрдзी рдЬी рдиे рддрдм рдоॉрд░िрд╢рд╕ рдХो рджेрдЦрдиे рдкрд░ рддीрди рдорди्рдд्рд░ों рдХो рдоाрдиो рдПрдХ рдзाрдЧे рдоें рдЧूंрдердХрд░ рдоाрд▓ा рдХे рд░ूрдк рдоें рд╣рдоें рдердоाрдпा рдеा। рдЧांрдзी рдЬी рдЖрдЬ рдоुрдЭे рдЖрдЬ рдмрд╣ुрдд рдпाрдж рдЖ рд░рд╣े рд╣ैं। рдпाрдж рдХा рдпрд╣ рдоेрд░ा рд╕िрд▓ा рдмрдиा рд░рд╣े, рд╡िрд╢ेрд╖рдХрд░ рд▓ेрдЦрди рдоें, рдЧाрдпрдХ рддो рдоैं рдЗрд╕ी рдХा рд╣ूँ рдФрд░ рдоैं рд╕्рд╡рдпं рдЕрдкрдиे рд▓ेрдЦрди рдХी рддрдХрджीрд░ рдХा рдиिрд░्рдзाрд░рдг рдХрд░рддा рд╣ूँ рдпрд╣ рдЫोреЬ рдоेрд░ी рди рдХрд╣ीं рдЬрдоीं рд╣ै рдФрд░ рди рдЖрд╕рдоां।” (7) рдоॉрд░िрд╢рд╕ рдХे рд╡िрднिрди्рди рд╕ाрд╣िрдд्рдпрдХाрд░ों рдиे рдЕрдкрдиी рдХрд╡िрддाрдУं, рдХрд╣ाрдиिрдпों, рд▓ेрдЦों, рд╕ंрд╕्рдорд░рдгों рдЖрджि рдоें рдЧांрдзी рдЬी рдХे рдк्рд░рднाрд╡, рдЙрдирдХे рдк्рд░рддि рдЕрдкрдиी рдПрдХाрдд्рдордХрддा рдФрд░ рдЖрдд्рдоिрдХ рд╕ंрдмंрдзों рдХो рд╡्рдпрдХ्рдд рдХिрдпा рд╣ै। рдЬрдпрдиाрд░ाрдпрдг рд░ाрдп рдЬी рдЧांрдзी рдЬी рдХे рдЖрдЧрдорди рдХी рдШрдЯрдиा рдХो рдХुрдЫ рдЗрд╕ рддрд░рд╣ рд▓िрдЦрддे рд╣ैं – “рдпुрд╡рдХ рдЧांрдзी рдХे рдоाрд░ीрд╢рд╕ рдЖрдиे рдкрд░ рддो рд╣рдо рдЗрд╕рд▓िрдП рдЕрдиुрдк्рд░ाрдгिрдд рд╣ुрдП рдеे рдХि рдЕрдл्рд░िрдХा рдоें рдЕрдкрдиे рдЕрдж्рд╡िрддीрдп рд╕ंрдШрд░्рд╖ рд╕े рдЬो рдиाрдо рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдХрдоाрдпा рдеा рдЙрд╕рдиे рд╣рдоें рд╕ोрдиे рд╕े рдЬрдЧा рджिрдпा рдФрд░ рджूрд╕рд░े, рдЕрдл्рд░ीрдХा рдоें рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдЕрдк्рд░рд╡рд╕ी рднाрд░рддीрдпों рдХी рд╕рдорд╕्рдпा рдХो рдЙрдаाрдпा рдеा।” (8) рдЗрд╕ी рдк्рд░рдХाрд░ рджेрд╡рд▓ाрд▓ рдаाрдХुрд░ рднी “рдЧांрдзी рдЬी рдХे рдЗрди рд╕ूрдд्рд░ों рдХो рдЕрдоृрдд рдХी рдмूँрдж рд╕рджृрд╢ рдоाрдирддे рд╣ैं, рдЬिрди्рд╣ोंрдиे рдоृрдд рдк्рд░ाрдп рдоॉрд░िрд╢рд╕ рд╡ाрд╕िрдпों рдХो рдирдпा рдЬीрд╡рди рдк्рд░рджाрди рдХिрдпा। ” (9)

 рдпрд╣ рдЧांрдзी рдЬी рдХा рднाрд░рддीрдп рдордЬрджूрд░ों рдХे рдк्рд░рддि рдк्рд░ेрдо рдФрд░ рдЙрдирдХी рдЪिंрддा рд╣ी рдХрд╣ी рдЬा рд╕рдХрддी рд╣ै рдХि рд╡े рдоॉрд░िрд╢рд╕ рд╕े рднाрд░рдд рдкрд╣ुँрдЪрдХрд░ рднी рдЗрд╕ рд╡िрд╖рдп рдкрд░ рдЪिंрддिрдд рд░рд╣े рдФрд░ рдЙрди्рд╣ोंрдиे рднाрд░рддीрдп рдиेрддाрдУं рд╕े рдЗрд╕ рдмाрд░े рдоें рдкрд░्рдпाрдк्рдд рдЪрд░्рдЪा рднी рдХी рдФрд░ рдкाрд░्рд▓िрдпाрдоेंрдЯ рдоें рднी рдХрдИ рдмाрд░ рдпрд╣ рдк्рд░рд╢्рди рдЙрдаाрдпा। рджрд╕्рддाрд╡ेреЫ рдмрддाрддे рд╣ैं рдХि рдорд╣ाрдд्рдоा рдЧांрдзी рдиे рд╕рди 1896 рд╕े рд▓ेрдХрд░ 1914 рддрдХ рдХे рдЕрдкрдиे рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рд▓ेрдЦों рдоें рдЕрдиेрдХों рдмाрд░ рдмाрд░ рдоॉрд░िрд╢рд╕ рдХा рдЙрд▓्рд▓ेрдЦ рдХिрдпा рдеा। рдоॉрд░िрд╢рд╕ рд╕े рд╡ाрдкिрд╕ рд▓ौрдЯрдиे рдХे рдПрдХ рдорд╣ीрдиे рдкрд╢्рдЪाрдд рд╣ी рдЧांрдзी рдЬी рдиे рднाрд░рддीрдп рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рдХांрдЧ्рд░ेрд╕ рдХे рд╕рдд्рд░рд╣рд╡ें рдЕрдзिрд╡ेрд╢рди рдоें рджिрдП рдЧрдП рдЕрдкрдиे рднाрд╖рдг рдоें рдлिрдЬी рддрдеा рджрдХ्рд╖िрдг рдЕрдл्рд░िрдХा рдХे рд╕ाрде рд╕ाрде рдоॉрд░िрд╢рд╕ рдХा рднी рдЙрд▓्рд▓ेрдЦ рдХрд░рддे рд╣ुрдП рднाрд░рддीрдп рдордЬрджूрд░ों рдХे рдЗрди рджेрд╢ों рдоें рджिрдП рдЬा рд░рд╣े рд╢्рд░рдо рдпोрдЧрджाрди рдХी рдЪрд░्рдЪा рдХी рдеी। рд╕рди 1947 рдоें рднाрд░рдд рдоें рднреЬрдХे рд╣िрди्рджू-рдоुрд╕्рд▓िрдо рджंрдЧों рд╕े рджुрдЦी рд╣ोрдХрд░ рдЧांрдзी рдЬी рдиे рдоॉрд░िрд╢рд╕ рдХी рдЗрд╕ рдмाрдд рдХे рд▓िрдП рдк्рд░рд╢ंрд╕ा рдХी рдеी рдХि рд╡рд╣ाँ рд╣िрди्рджू-рдоुрд╕्рд▓िрдо рдЖрдкрд╕ рдоें рднाрдИ рдЪाрд░ा рдмрдиाрдХрд░ рд╕ौрд╣ाрд░्рдж рд╕े рд░рд╣рддे рд╣ैं। рдЬिрд╕рдХे рд▓िрдП рдк्рд░ोреЮेрд╕рд░ рд╡ाрд╕ुрджेрд╡ рд╡िрд╖्рдгुрджрдпाрд▓ рдиे рдЧांрдзी рдЬी рдХा рдЖрднाрд░ рд╡्рдпрдХ्рдд рдХрд░рддे рд╣ुрдП рдХрд╣ा рдеा рдХि рдЧांрдзी рдЬी рдиे рднाрд░рддीрдпों рд╕े рдоॉрд░िрд╢рд╕ рдЬैрд╕े рдЫोрдЯे рд╕े рдж्рд╡ीрдк рд╕े рд╢िрдХ्рд╖ा рд▓ेрдиे рдХी рдмाрдд рдХрд╣ी।

 рднाрд░рдд рдкрд╣ुँрдЪрдиे рдХे рдХुрдЫ рд╡рд░्рд╖ों рдмाрдж рд╣ी рдЧांрдзी рдЬी рдиे рдЕрдкрдиे рдоिрдд्рд░ рдордгिрд▓ाрд▓ рдбॉрдХ्рдЯрд░ рдЬो рдЧुрдЬрд░ाрддी рдеे рдФрд░ рд╡्рдпрд╡рд╕ाрдп рд╕े рд╡рдХीрд▓ рдеे, рдоॉрд░िрд╢рд╕ рдХे рднाрд░рддीрдп рдордЬрджूрд░ों рдХी рд╕рд╣ाрдпрддा рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рдоॉрд░िрд╢рд╕ рднेрдЬा। рдоॉрд░िрд╢рд╕ рдЬाрдХрд░ рдордгिрд▓ाрд▓ рдбॉрдХ्рдЯрд░ рдиे рдоॉрд░िрд╢рд╕ рдХे рдордЬрджूрд░ों рдХे рдкрдХ्рд╖ рдоें рдоुреШрджрдоे рд▓реЬрдиे рд╢ुрд░ू рдХिрдпे рдФрд░ рдЙрди्рд╣ें рдЙрдирдХे рдЕрдзिрдХाрд░ों рдХे рдк्рд░рддि рдЬाрдЧрд░ूрдХ рдХिрдпा। рдЧांрдзी рдЬी рдХा рдоाрдирдиा рдеा рдХि рдХोрдИ рднी рд▓реЬाрдИ рдЬिрд╕рдХा рдЖрдзाрд░ рдЖрдд्рдордмрд▓ рд╣ो, рдЕрдЦрдмाрд░ рдХी рд╕рд╣ाрдпрддा рдХे рдмिрдиा рдирд╣ीं рдЪрд▓ाрдпा рдЬा рд╕рдХрддा рдФрд░ рдЗрд╕ीрд▓िрдпे рдорд╣ाрдд्рдоा рдЧांрдзी рдХी рдк्рд░ेрд░рдгाрд╕्рд╡рд░ूрдк рд╣ी рдордгिрд▓ाрд▓ рдбॉрдХ्рдЯрд░ рдиे рд╣िрди्рджुрд╕्рддाрдиी рдиाрдордХ рдоॉрд░िрд╢рд╕ рдХे рдк्рд░рдердо рдкрдд्рд░ рдХा рдк्рд░рдХाрд╢рди рд╕рди 1909 рдоें рдк्рд░ाрд░ंрдн рдХिрдпा। рдпрд╣ рдкрдд्рд░ рд╣िंрджी, рдЧुрдЬрд░ाрддी рдФрд░ рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬी рдоें рдЫрдкрддा рдеा, рд▓ेрдХिрди рдмाрдж рдоें рдпрд╣ рд╕िрд░्рдл рд╣िंрджी рдФрд░ рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬी рдоें рд╣ी рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рд╣ोрдиे рд▓рдЧा рдеा। рдкрдд्рд░ рдХा рдз्рдпेрдп рд╡ाрдХ्рдп рдеा-рд╡्рдпрдХ्рддि рд╕्рд╡ाрддंрдд्рд░्рдп, рдоाрдирд╡ рдмंрдзुрдд्рд╡ рддрдеा рдк्рд░рдЬाрддिрдЧрдд рд╕рдоाрдирддा। рдЗрди рддीрди рдоंрдд्рд░ों рдХो рд▓ेрдХрд░ рдпрд╣ рдкрдд्рд░ рдЗрд╕ рдЙрдж्рджेрд╢्рдп рдХे рд╕ाрде рдЖрдЧे рдмреЭा рдеा рдХि рдк्рд░рдд्рдпेрдХ рд╡्рдпрдХ्рддि рдХो рдЕрдкрдиी рдЗрдЪ्рдЫाрдиुрд╕ाрд░ рдХुрдЫ рднी рдХрд░рдиे рдХा рдЕрдзिрдХाрд░ рд╣ै, рдмрд╢рд░्рддे рдЙрд╕рд╕े рдХिрд╕ी рдХी рдЖреЫाрджी рдмाрдзिрдд рди рд╣ो। рдЗрд╕ рдкрдд्рд░ рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рдж्рд╡ीрдк рдХो рдирдИ рд╡ाрдгी рдоिрд▓ी рдФрд░ рдЕрди्рдпाрдп рдХे рд╡िрд░ुрдж्рдз рдЕрднिрд╡्рдпрдХ्рддि рдХा рдирд╡ीрди рдоाрд░्рдЧ рдк्рд░рд╢рд╕्рдд рд╣ुрдЖ। рдкрдд्рд░ рдоॉрд░िрд╢рд╕ рд╡ाрд╕िрдпों рдоें рд╕ाрдоाрдЬिрдХ, рд░ाрдЬрдиैрддिрдХ рдФрд░ рднाрд╖िрдХ рдЪेрддрдиा рдЬाрдЧृрдд рдХрд░рдХे рдЙрди्рд╣ें рдЕрдкрдиी рд╕ंрд╕्рдХृрддि, рдЖрдд्рдорд╕рдо्рдоाрди, рд╕्рд╡ाрднिрдоाрди рдФрд░ рдЕрд╕्рдоिрддा рдмोрдз рдХे рдк्рд░рддि рдЬाрдЧрд░ूрдХ рдХрд░рдиे рдоें рд╕рд╣ाрдпрдХ рдмрдиा। рдоॉрд░िрд╢рд╕ рдХे рдк्рд░рд╕िрдж्рдз рдХрд╡ि рдкूрдЬाрдиंрдж рдиेрдоा рдоाрдирддे рд╣ैं рдХि “рднाрд╖ा, рд╕рдоाрдЬ, рдзрд░्рдо рдФрд░ рд╕ंрд╕्рдХृрддि рдкрд░ рдк्рд░рдХाрд╢ рдбाрд▓рдХрд░ рдЗрд╕ рдкрдд्рд░ рдиे рдХुрд▓िрдпों рдХो рдЖрдд्рдордЧौрд░рд╡ рдк्рд░рджाрди рдХिрдпा।”(10)

 рдЧांрдзी рдЬी рдоाрдирддे рдеे рдХि рдордиुрд╖्рдп рдХो рдЧुрд▓ाрдо рдмрдиाрдиे рд╡ाрд▓ी рдХрдИ рдЪीрдЬों рдоें рд╕े рдПрдХ рд╣ै рднाрд╖ा рдФрд░ рд╕ंрд╕्рдХृрддि рдХी рдЧुрд▓ाрдоी, рдЬो рджूрд╕рд░ी рд╕рднी рдЧुрд▓ाрдоिрдпों рд╕े рдЦрддрд░рдиाрдХ рд╣ोрддी рд╣ै। рдЗрд╕ीрд▓िрдП рдЙрди्рд╣ोंрдиे рднाрд░рдд рдоें рд░ाрдЬрдиैрддिрдХ рд▓реЬाрдИ рд╕े рдкрд╣рд▓े рднाрд╖ाрдИ рд╕्рд╡рддंрдд्рд░рддा рдХे рд▓िрдП рд╕ंрдШрд░्рд╖ рдк्рд░ाрд░рдн рдХिрдпा, рдЬिрд╕ рдХाрд░рдг рд╣िंрджी рдиे рд╕्рдеाрдиीрдпрддा рд╕े рдЖрдЧे рдмреЭрдХрд░ рджेрд╢ рдХी рд╕ंрдкрд░्рдХ рднाрд╖ा рдХा рд░ूрдк рд▓े рд▓िрдпा рдФрд░ рдЗрд╕ी рднाрд╡рдиा рдХे рдк्рд░рддिрдмिंрдм рд╕्рд╡рд░ूрдк рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдоॉрд░िрд╢рд╕ рдоें рднी рдЧुрдЬрд░ाрддी рднाрд╖ी рдФрд░ рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬी рдоें рдзाрд░ाрдк्рд░рд╡ाрд╣ рджрдХ्рд╖рддा рд╣ोрдиे рдХे рдмाрд╡рдЬूрдж рдЦреЬी рдмोрд▓ी рд╣िंрджी рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рдЕрдкрдиी рд╕рднाрдУं рдХो рд╕ंрдмोрдзिрдд рдХिрдпा। рдЬрдм рдпрд╣ाँ рдХे рд▓ोрдЧों рдиे рдЧांрдзी рдЬी рдХो рд╣िंрджी рдоें рд╡ाрд░्рддाрд▓ाрдк рдХрд░рддे рджेрдЦा рддो рдЙрдирдХे рд╣ृрджрдп рдоें рднी рдЕрдкрдиी рд╣िंрджी рдХे рдк्рд░рддि рдЧौрд░рд╡ рдФрд░ рд╕рдо्рдоाрди рдХा рднाрд╡ рдЬाрдЧृрдд рд╣ुрдЖ। рджेрдЦा рдЬाрдпे рддो рдпрд╣ीं рд╕े рдоॉрд░िрд╢рд╕ рдоें рд╣िрди्рджी рднाрд╖ा рдХे рд╡िрдХाрд╕ рдХा рдЖрд░ंрдн рдоाрдиा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै। рднोрдЬрдкुрд░ी рдФрд░ рдХैрдеी рд▓िрдкि рдХी рдЬрдЧрд╣ рд╣िंрджी рдФрд░ рджेрд╡рдиाрдЧрд░ी рдХा рдк्рд░рдпोрдЧ рдПрд╡ं рдк्рд░рдЪाрд░- рдк्рд░рд╕ाрд░ рдоें рддीрд╡्рд░рддा рдЧांрдзी рдХे рдЖрдЧрдорди рдХे рдкрд╢्рдЪाрдд рд╣ी рджेрдЦрдиे рдХो рдоिрд▓рддी рд╣ै। рдЧांрдзी рдЬी рдХे рдк्рд░рдпाрд╕ों рд╕े рд╣ी рднाрд░рдд рдХी рд╡िрднिрди्рди рд╕ंрд╕्рдеाрдУं рдХे рдк्рд░рдЪाрд░рдХों, рдзрд░्рдо рдЧुрд░ुрдУं, рд╡िрдж्рд╡ाрдиों рдФрд░ рд╕ाрд╣िрдд्рдпрдХाрд░ों рдХा рд╕рдордп-рд╕рдордп рдкрд░ рдоॉрд░िрд╢рд╕ рдЖрдиा-рдЬाрдиा рдк्рд░ाрд░ंрдн рд╣ुрдЖ, рдЬिрд╕рд╕े рджोрдиों рджेрд╢ों рдХे рдордз्рдп рд╡िрдЪाрд░ рд╡िрдиिрдордп рдХो рддीрд╡्рд░рддा рдоिрд▓рдиे рд▓рдЧी। рдЗрд╕рдХे рдЕрд▓ाрд╡ा рднाрд░рдд рдХी рд╕्рд╡рддंрдд्рд░рддा рдЖрди्рджोрд▓рди рдХी рд▓реЬाрдИ рдХे рд╕рдордп рдЧांрдзी рдЬी рд╕े рд╕ंрдмंрдзिрдд рд▓ेрдЦ рдоॉрд░िрд╢рд╕ рдоिрдд्рд░, рдоॉрд░िрд╢рд╕ рдЖрд░्рдп рдкрдд्рд░िрдХा рдФрд░ рдЖрд░्рдпрд╡ीрд░ рдЖрджि рдкрдд्рд░िрдХाрдУं рдоें рдиिрдпрдоिрдд рд░ूрдк рд╕े рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рд╣ोрдиे рд▓рдЧे। рдоॉрд░िрд╢рд╕ рдХे рдмрд╣ुрдд рд╕े рд▓ोрдЧों рдиे рдЧांрдзी рдЬी рдХे рдЕрдиुрдХрд░рдг рдкрд░ рдЧांрдзी рдЯोрдкी рдФрд░ рдЦाрджी рдХा рдк्рд░рдпोрдЧ рдХрд░рдиा рдЖрд░ंрдн рдХрд░ рджिрдпा। рдЧांрдзी рдЬी рдХे рдк्рд░рдпрдд्рдиों рдФрд░ рдк्рд░ेрд░рдгाрд╕्рд╡рд░ूрдк рд╣ी рдкंрдбिрдд рд╡ाрд╕ुрджेрд╡ рд╡िрд╖्рдгुрджрдпाрд▓ рдиे рдоॉрд░िрд╢рд╕ рдХे рднाрд░рддीрдпों рдХो рдордд рджेрдиे рдХा рдЕрдзिрдХाрд░ рджिрд▓ाрдиे рдХे рд▓िрдП рдЙрди्рд╣ें рд╢िрдХ्рд╖िрдд рдХрд░рдиे рдХा рдмिрдЧुрд▓ рдлूंрдХ рджिрдпा। рдЙрди्рд╣ोंрдиे рд╕рди 1943 рдоें рдкोрд░्рдЯ рд▓ुрдИ рдоें рд╡िрд╢ाрд▓ рдпрдЬ्рдЮ рдХा рдЖрдпोрдЬрди рдХिрдпा рдФрд░ рдЙрд╕ рд╕्рдеाрди рдХा рдиाрдо рдЧांрдзी рдоैрджाрди рд░рдЦा рдЧрдпा। рдЗрд╕ рдорд╣ाрдпрдЬ्рдЮ рдоें рд▓рдЧрднрдЧ рд╕ाрда рд╣реЫाрд░ рд▓ोрдЧों рдиे рднाрдЧ рд▓िрдпा рдеा। рдЗрд╕ рдпрдЬ्рдЮ рдоें рдкंрдбिрдд рд╡िрд╖्рдгुрджрдпाрд▓ рдиे рдЧांрдзी рдХे рджрд░्рд╢рди рдкрд░ рдЖрдзाрд░िрдд рд╕рдд्рдп, рдЕрд╣िंрд╕ा рдФрд░ рдк्рд░ेрдо рдХा рд╕ंрджेрд╢ рджिрдпा рддрдеा рд╢िрдХ्рд╖ा рдкрд░ рднी рдЬोрд░ рджिрдпा। рдЧांрдзी рдЬी рдХे рд╕िрдж्рдзांрддों рдХो рдЕрдкрдиा рдоूрд▓рдоंрдд्рд░ рдмрдиाрддे рд╣ुрдП рдЙрди्рд╣ोंрдиे рджेрд╢рд╡ाрд╕िрдпों рдоें рдЬाрдЧ्рд░рддि рдЙрдд्рдкрди्рди рдХी рдФрд░ рдЗрд╕ рдХाрд░рдг рд╕े рдЙрди्рд╣ें рдЪाрд░ рдмाрд░ рдЬेрд▓ рднी рдЬाрдиा рдкреЬा, рд▓ेрдХिрди рд╡े рдЧांрдзी-рдкрде рдХा рдЕрдиुрд╕рд░рдг рдХрд░рдиे рдоें рджिрдЧ्рдн्рд░рдоिрдд рдирд╣ीं рд╣ुрдП। рдЙрдирдХे рдЕрдирдердХ рдк्рд░рдпрдд्рдиों рдФрд░ рдЙрдирдХे рдж्рд╡ाрд░ा рдЪрд▓ाрдпे рдЧрдП рд╕िрдЧ्рдиेрдЪрд░ рдХैрдо्рдкेрди рдХे рдлрд▓рд╕्рд╡рд░ूрдк рднाрд░рддीрдп рдорддрджाрддाрдУं рдХी рд╕ंрдЦ्рдпा рдЧ्рдпाрд░рд╣ рд╣реЫाрд░ рд╕े рдмреЭрдХрд░ рд╕рдд्рддрд░ рд╣реЫाрд░ рд╣ो рдЧрдИ рдФрд░ рдХुрд▓ рдЙрди्рдиीрд╕ рдоें рд╕े рдЧ्рдпाрд░рд╣ рд╕ीрдЯों рдкрд░ рднाрд░рддीрдпों рдХा рдк्рд░рддिрдиिрдзिрдд्рд╡ рд╣ो рдЧрдпा। рдкंрдбिрдд рд╡िрд╖्рдгुрджрдпाрд▓ рдХे рд╕рдоाрди рд╣ी рдоॉрд░िрд╢рд╕ рдХे рдЕрдиेрдХ рдиेрддाрдУं рдиे рдЧांрдзी рдЬी рдХे рд╡िрдЪाрд░ों рд╕े рдк्рд░рднाрд╡िрдд рд╣ोрдХрд░ рдоॉрд░िрд╢рд╕ рдХी рд╕्рд╡рддंрдд्рд░рддा рдХे рд▓िрдП рдк्рд░рдпрдд्рди рдЖрд░ंрдн рдХрд░ рджिрдП рдФрд░ рдЙрдирдХे рд╕िрдж्рдзांрддों рдХा рдЕрдиुрдХрд░рдг рдХрд░ рджेрд╢ рдХो рд╕्рд╡рддंрдд्рд░рддा рджिрд▓ाрдИ। рдоॉрд░िрд╢рд╕ рдХे рд╕्рд╡рддंрдд्рд░рддा рд╕ेрдиाрдиिрдпों рдФрд░ рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рдиेрддाрдУं рдкрд░ рдЧांрдзी рдЬी рдХा рдЪрд░рдо рдк्рд░рднाрд╡ рдЗрд╕ рдмाрдд рдоें рджेрдЦा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै рдЬрдм рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬों рдиे рдЙрдирд╕े рдоॉрд░िрд╢рд╕ рдХी рд╕्рд╡рддंрдд्рд░рддा рдХा рджिрди рдЪुрдирдиे рдХो рдХрд╣ा рддो рдоॉрд░िрд╢рд╕ рдХे рдиेрддाрдУं рдиे рджांрдбी рдоाрд░्рдЪ рдХा рджिрди рдЕрд░्рдеाрдд 12 рдоाрд░्рдЪ рдЕрдкрдиी рд╕्рд╡рддंрдд्рд░рддा рдХे рд▓िрдП рдЪुрдиा।

 рдорд╣ाрдд्рдоा рдЧांрдзी рдЬी рдХी рд╣ृрджрдпрд╡िрджाрд░рдХ рд╣्рдд्рдпा рдиिрд╢्рдЪिрдд рд╣ी рдПрдХ рд╡िрд╢्рд╡ рд╡्рдпाрдкी рдШрдЯрдиा рдеी, рдЬिрд╕рдиे рд╕рдорд╕्рдд рд╡िрд╢्рд╡ рдХो рдж्рд░рд╡िрдд рдФрд░ рд╢ोрдХाрдХुрд▓ рдХрд░ рджिрдпा рдеा। рдЗрд╕ी рд╕ंрджрд░्рдн рдоें рдорд╣ाрдд्рдоा рдЧांрдзी рдХी рдоृрдд्рдпु рдиे рд╕рдорд╕्рдд рдоॉрд░िрд╢рд╕ рдХो рд╣िрд▓ाрдХрд░ рд░рдЦ рджिрдпा। рдоॉрд░िрд╢рд╕ рдХे рд▓ोрдЧ рдЧांрдзी рдЬी рд╕े рдЦुрдж рдХो рдЗрддрдиा рдЬुреЬा рд╣ुрдЖ рдФрд░ рдЙрдирдХो рдЗрддрдиा рдЕрдкрдиा рд╕рдордЭрддे рдеे рд╡े рд╕рд╣рдЬ рд╣ी рдЗрд╕ рдмाрдд рдкрд░ рд╡िрд╢्рд╡ाрд╕ рдирд╣ीं рдХрд░ рдкाрдП рдХि рдХोрдИ рд╡्рдпрдХ्рддि рдЧांрдзी рдЬी рдЬैрд╕े рд╕рд╣рдЬ, рд╕рд░рд▓, рдХ्рд╖ीрдгрдХाрдп рджुрд░्рдмрд▓ рд╢рд░ीрд░, рд▓ेрдХिрди рджृрдв рдЖрдд्рдоा рдкुрд░ुрд╖ рдХी рд╣рдд्рдпा рдХी рдХрд▓्рдкрдиा рднी рдХрд░ рд╕рдХрддा рд╣ै। рдЙрдирдХी рдоृрдд्рдпु рдХे рд╢ोрдХ рдоें рджेрд╢ рдХी рд╕ाрд░ी рджुрдХाрдиें рдФрд░ рд╢рдХ्рдХрд░ рдХी рдлैрдХ्рдЯрд░िрдпाँ рдмंрдж рдХрд░ рджी рдЧрдИं। рдоंрджिрд░ рдФрд░ рдорд╕्рдЬिрдж рдоें рд╢ोрдХрд╕рднाрдПँ рдЖрдпोрдЬिрдд рдХी рдЬाрдиे рд▓рдЧीं। рдоॉрд░िрд╢рд╕ рдм्рд░ाрдбрдХाрд╕्рдЯिंрдЧ рдХाрд░рдкोрд░ेрд╢рди рдкрд░ рд╢ोрдХ рд╕ंрджेрд╢ рдФрд░ рдЧांрдзी рдЬी рдХे рдк्рд░िрдп рднрдЬрди рдк्рд░рд╕ाрд░िрдд рдХिрдпे рдЬाрдиे рд▓рдЧे। рджेрд╢ рдХे рд╡िрднिрди्рди рдиेрддाрдУं рдж्рд╡ाрд░ा рдЕрдкрдиी-рдЕрдкрдиी рднाрд╡рдиाрдиुрд╕ाрд░ рдмिрд░рд▓ा рд╣ाрдЙрд╕ рдФрд░ рдк्рд░рдзाрдирдоंрдд्рд░ी рдиिрд╡ाрд╕ рдкрд░ рдХुрдЫ рдЕрдкрдиे рд╢ोрдХ рд╕ंрджेрд╢ рднेрдЬे। рдЦ्рдпाрддिрд▓рдм्рдз рдХрд╡ि рдЬрдпрдиाрд░ाрдпрдг рд░ाрдп рдиे рдЗрд╕ рджुрдЦрдж рд╕рдоाрдЪाрд░ рдХो рд╕ुрдирдиे рдХे рдмाрдж рдЕрдкрдиे рд╣ृрджрдп рдХे рдЙрджрдЧाрд░ рд╡्рдпрдХ्рдд рдХрд░рддे рд╣ुрдП рдХрд╣ा рдеा рдХि “ рд╣рд░ рд╢рддाрдм्рджी рдоें рдЧांрдзी рдкैрджा рдирд╣ीं рд╣ोрддा। рдЧांрдзी рдорд░ рдЧрдП рдХिрди्рддु рдЧांрдзीрд╡ाрдж рдиिрд╢्рдЪрдп рд╣ी рдПрдХ рдмреЬी рд╡िрд╢्рд╡ рд╢рдХ्рддि рдмрдиेрдЧा।” рджेрд╢ рдХे рдорд╣ाрди рдиेрддा рд╕рд░ рд╢िрд╡рд╕ाрдЧрд░ рд░ाрдо рдЧुрд▓ाрдо рдЧांрдзी рдЬी рдХी рд╣्рдд्рдпा рд╕े рдЗрддрдиे рдж्рд░рд╡िрдд рд╣ो рдЧрдП рдХि рдЕрдкрдиे рджुःрдЦ рд░ोрдХ рди рд╕рдХे рдФрд░ рдЕрдкрдиे рднाрд╡ों рдХो рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдЗрд╕ рддрд░рд╣ рд╢рдм्рдж рджिрдП-“рдпрджि рд╣рдоें рдЙрди рдЖрджрд░्рд╢ों рдХो рдкाрдиा рд╣ै, рдЬिрдирдХे рд▓िрдП рдЧांрдзी рдЬी рдЬिрдП, рдорд░े рдФрд░ рдХрд╖्рдЯ рдЙрдаाрдпे, рддो рд╣рдо рдпाрдж рд░рдЦें рдХि рдЕрд╣िंрд╕ा рдФрд░ рд╕рдд्рдп рдХा рдпрд╣ рджेрд╡рджूрдд рд╣рдоाрд░े рдХрд╖्рдЯ рдХे рд╕рдордп рд╣рдоाрд░ा рд╕рд╣ाрд░ा рдмрдиा рд╣ै। рдИрд╕ा, рд▓ेрдиिрди рдФрд░ рдЕрдм.......рдЧांрдзी рдЕंрдзрдХाрд░ рдХे рд╕рдордп рд╡े рд╣рдоें рд░ाрд╕्рддा рджिрдЦрдиे рд╡ाрд▓ी рдоोрдордмрдд्рддी рдХी рддрд░рд╣ рдеे।”

 рдЧांрдзी рдЬी рдХी рдоृрдд्рдпु рд╕े рдХ्рд╖ुрдм्рдз рдФрд░ рдж्рд░рд╡िрдд рд╣ोрдХрд░ рдоॉрд░िрд╢рд╕ рдХे рд╕ाрд╣िрдд्рдпрдХाрд░ों рдиे рдЖрд▓ेрдЦ рдФрд░ рдХрд╡िрддाрдУं рдХा рд╕ृрдЬрди рдХिрдпा। рдЗрди рдХрд╡िрдпों рдоें рдкंрдбिрдд рд╡ाрд╕ुрджेрд╡ рд╡िрд╖्рдгु рджрдпाрд▓, рд╢्рд░ीрдорддी рдХрдорд▓ा рд░ाрдоा рдФрд░ рд╣рдЬाрд░ी рд╕िंрд╣ рдЖрджि рдХрд╡ि рдк्рд░рдоुрдЦ рд╣ैं। рдЧांрдзी рдЬी рдХी рдоृрдд्рдпु рдХे рдкрд╢्рдЪाрдд् рдХрд╡рдпिрдд्рд░ी рдХрдорд▓ा рд░ाрдоा рдиे рд╕्рдоृрддि рдоें рдирдорди рдХрд╡िрддा рд▓िрдЦी рдЬो рдЖрд░्рдпрд╡ीрд░ рдФрд░ рдЬाрдЧ्рд░рддि рдоें рдЫрдкी рдеी, рдЬिрд╕рдХी рдХुрдЫ рдкंрдХ्рддिрдпाँ рдпрд╣ाँ рдж्рд░рд╖्рдЯрд╡्рдп рд╣ैं -

рдкूрд░ा рдХрд░рдиे рдХो рдк्рд░рдХृрддि рдХे рд▓рдХ्рд╖्рдп рдХो рдкृрде्рд╡ी рдкрд░,
рд╡рд░्рд╖ рдЕрдаाрд░рд╣ рд╕ौ рдЙрдирд╣рдд्рддрд░ рдЬрди्рдо рджेрддा рд╣ै
рдкोрд░рдмंрджрд░ рдоें рдПрдХ рдЫोрдЯा рдПрдХाрдХी рд╕्рдеाрди
рдЬрдм рд▓ाрдЦों рд░ुрджрди рдХрд░рддे рд╣ैं рдЧрд╣рди рд╡ेрджрдиा рдоें
рдЙрд╕рдХी рдоृрдд्рдпु рдзрдХेрд▓ рджेрддी рд╣ै
рд╡िрд╢्рд╡ рдХो рдЧрд╣рди рдЕрди्рдзрдХाрд░ рдоें,
рддрднी рдЙрднрд░рддी рд╣ै рдПрдХ рдоृрджुрд▓ рдЪिंрдЧाрд░ी,
рдмुрдж्рдзिрдордд्рддा рдХा рдпрд╣ рдк्рд░рдХाрд╢ рд╢ीрдШ्рд░ рд╣ी реЮैрд▓ рдЬाрдПрдЧा
рдФрд░ рд╡рд░्рд╖ों рдоाрдирд╡рддा рдХो рд░ाрд╣ рджीрдЦाрддा рд░рд╣ेрдЧा। (12)

 рдЗрд╕рдХे рдЕрддिрд░िрдХ्рдд рдл्рд░ैंрдХ рд╡िрд▓्рд╕рди рдиे, рдЬो рдЙрд╕ рд╕рдордп рдоॉрд░िрд╢рд╕ рдоें рдкрд░ाрдорд░्рд╢рджाрддा рдХे рд░ूрдк рдоें рдиिрдпुрдХ्рдд рдеे рд╣ोрдк рдПंрдб рдбेрд╕्рдкрд░ рдиाрдордХ рдХрд╡िрддा рд╕ंрдЧ्рд░рд╣ рдиिрдХाрд▓ा рдЬिрд╕рдоें рдЧांрдзी рдиाрдордХ рдПрдХ рдХрд╡िрддा рднी рдеी, рдЬिрд╕рдХी рдХुрдЫ рдкंрдХ्рддिрдпों рдХा рд╣िंрджी рдЕрдиुрд╡ाрдж рдпрд╣ाँ рджिрдпा рдЬा рд░рд╣ा рд╣ै:

рдоैं рд░ोрддा рдирд╣ीं,
рддुрдо्рд╣ाрд░ा рддेрдЬ рдоेрд░े рдЙрднрд░рддे рд╣ुрдП рдЖँрд╕ुрдУं рдХो рд╕ुрдЦा рджेрддा рд╣ै
рдФрд░ рдЬрдм рднी рд╕ाрдордиा рд╣ोрддा рд╣ै рдиिрд░ाрд╢ा рдХा,
рдЙрд░ рд╢рд░ीрд░ рдХी рджुрд░्рдмрд▓рддा рдХो рдЪрдЦрддा рд╣ूँ,
рддो рдоैं рдоाрдирд╡ рдЖрдд्рдоा рдХी рдЧрд╣рд░ी рдЧुрдлा рдоें рдЭाँрдХрддा рд╣ूँ।
рдоैं рддुрдо्рд╣ें рджेрдЦрддा рд╣ूँ। (13)

рдЗрд╕ी рдк्рд░рдХाрд░ рд╡िрдж्рдпाрдзрд░ рдорд╣ाрдЬрди рдиे рд░ाрдордЪрд░िрдд рдоाрдирд╕ рдХे рдЕрдиुрдХрд░рдг рдкрд░ рдЧांрдзी рдЪрд░िрддрдоाрдирд╕ рдХी рд░рдЪрдиा рдХी, рдЬिрд╕рдоें рдЧांрдзी рдЬी рдХे рдорд╣ाрди рд╡्рдпрдХ्рддिрдд्рд╡ рдХो рд░ेрдЦांрдХिрдд рдХрд░рддे рд╣ुрдП рдЙрдирдХी рд╕्рддुрддि рд╕्рд╡рд░ूрдк рдХрд╡िрддाрдпें рдХी рдЧрдИ рд╣ैं ।(14)

 рдорд╣ाрдд्рдоा рдЧांрдзी рдХी рд╕्рдоृрддि рдХो рдирдорди рдХрд░рдиे рдФрд░ рдЙрдирдХे рдк्рд░рддि рд╕рдо्рдоाрди рд╡्рдпрдХ्рдд рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рдпूрдиेрд╕्рдХो рдж्рд╡ाрд░ा рдЙрдирдХी рдЬрди्рдо рд╢рддाрдм्рджी рд╡рд░्рд╖ 1968-69 рдХो рдж рдИрдпрд░ рдСреЮ рд╣्рдпूрдордиिрдЬ्рдо рдШोрд╖िрдд рдХिрдпा рдЧрдпा рдеा, рдЬिрд╕рдХे рдЕंрддрд░्рдЧрдд рд╕рдорд╕्рдд рд╡िрд╢्рд╡ рдиे рдЕрдкрдиी –рдЕрдкрдиी рддрд░рд╣ рд╕े рдЧांрдзी рдЬी рдХा рд╕्рдорд░рдг рдХिрдпा рдФрд░ рдЙрди्рд╣ें рдЕрдкрдиी рднाрд╡ांрдЬрд▓िрдпाँ рдЕрд░्рдкिрдд рдХी рдеीं। рдоॉрд░िрд╢рд╕ рдоें рднी рд╡рд░्рд╖ рднрд░ рдорд╣ाрдд्рдоा рдЧांрдзी рд╕े рд╕ंрдмंрдзिрдд рд╡िрд╡िрдз рдХाрд░्рдпрдХ्рд░рдо рдЖрдпोрдЬिрдд рдХिрдпे рдЧрдП। рджेрд╢ рдХी рд╡िрднिрди्рди рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рдкрдд्рд░-рдкрдд्рд░िрдХाрдУं рдоें рдЙрдирдХे рдЬीрд╡рди рджрд░्рд╢рди рдФрд░ рд╕िрдж्рдзांрддों рд╕े рд╕рдо्рдмंрдзिрдд рд▓ेрдЦ рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рдХिрдпे рдЧрдП। рд╡िрднिрди्рди рдЕрд╡рд╕рд░ों рдкрд░ рдоॉрд░िрд╢рд╕ рд╕рд░рдХाрд░ рдж्рд╡ाрд░ा рдЕрдиेрдХ рдбाрдХ рдЯिрдХрдЯ рдиिрдХाрд▓े рдЧрдП рд╣ैं। 

рдЗрд╕ рдЕрд╡рд╕рд░ рдкрд░ рд╕्рд╡ाрдоी рд╡ेंрдХрдЯेрд╢ांрдирдж рдж्рд╡ाрд░ा рд╕ंрдХрд▓िрдд рд▓ेрдЦों рдХी рд╕ीрд░ीрдЬ- ‘The Voice of Truth’, рдбॉ. рд╕ोрдордиा рдХी рдкुрд╕्рддрдХ- ‘Mahatma Gandhi and other dedicated souls’, рджेрд╡рд▓ाрд▓ рдаाрдХुрд░ рдХी- ‘Mahatma Gandhi।n Mauritius’ рдФрд░ рд╣िрди्рджी рд▓ेрдЦрдХ рд╕ंрдШ рдж्рд╡ाрд░ा рдЧांрдзी рд╕्рдоृрддि рдкुрд╕्рддрдХ рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рдХी рдЧрдИ। рдЖрд░.рдХे.рдмुрдзрди рдж्рд╡ाрд░ा рд▓िрдЦी рдЧрдИ рдорд╣ाрдд्рдоा рдЧांрдзी рдЬी рдХी рдЬीрд╡рдиी ‘The Spiritual Triumph of Gandhi Maharaj ’ рд╡िрд╢ेрд╖ рд░ूрдк рд╕े рдЙрд▓्рд▓ेрдЦрдиीрдп рдХрд╣ी рдЬा рд╕рдХрддी рд╣ैं। рдЖрд░.рдХे.рдмुрдзрди рдЬो рдПрдХ рдмैрд░िрд╕्рдЯрд░ рдеे, рдЙрдирдХी рдХрдИ рдЕрд╡рд╕рд░ों рдкрд░ рд╡िрднिрди्рди рджेрд╢ों рдоें рдЧांрдзी рдЬी рд╕े рднेंрдЯ рд╣ुрдИ рдеी рдФрд░ рд╡े рдЧांрдзी рдЬी рдХे рд╡्рдпрдХ्рддिрдд्рд╡ рдФрд░ рд╡िрдЪाрд░рдзाрд░ा рд╕े рдмрд╣ुрдд рдк्рд░рднाрд╡िрдд рдеे। рдЧांрдзी рдЬी рдХी рд╣्рдд्рдпा рд╕े рджुрдЦी рд╣ोрдХрд░ рдЙрди्рд╣ोंрдиे The Greatest Historical Tragedy of Modern Times рдиाрдордХ рднाрд╡рдкूрд░्рдг рд▓ेрдЦ рд▓िрдЦा рдЬो рд▓ेрдм्рд░ рджैрдиिрдХ рдоें рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рд╣ुрдЖ рдеा, рдЬिрд╕рдоें рдЕрдд्рдпंрдд рднाрд╡рд╡िрд╣्рд╡рд▓ рд╣ोрдХрд░ рд╡े рд▓िрдЦрддे рд╣ैं – “рдЧांрдзी рдЬी рдХी рд╣्рдд्рдпा рдПрдХ рд╡िрд╢्рд╡ рд╡्рдпाрдкी рд╡िрдкрдд्рддि рд░рд╣ी рдХ्рдпोंрдХि рд╡े рд╡िрд╢्рд╡ рд╕ंрдкрджा рдеे, рдРрд╕ी рд╕ंрдкрджा рдЬिрд╕рдХी рдЬрд░ूрд░рдд рдПрдХ рдХрд▓рд╣ рдФрд░ рдж्рд╡ेрд╖ рд╕े рднрд░ी рдФрд░ рдЦूрди рдХी рдк्рдпाрд╕ी рджुрдиिрдпा рдХो рдЖрдЬ рднी рд╣ै, рдХ्рдпोंрдХि рдЗрд╕े рдордиुрд╖्рдп рдХी рдЖрдд्рдоा рдХो рдКрдкрд░ рдЙрдаाрдиा рд╣ै рдФрд░ рдЬीрд╡рди рдХो рдорд╣ाрди рдмрдиाрдиा рд╣ै। рд╡рд╣ी рд╣िंрд╕ा рдХे рдж्рд╡ाрд░ा рдЧांрдзी рдЬी рдХा рдЪрд▓ा рдЬाрдиा рдЖрдзुрдиिрдХ рд╕ंрд╕ाрд░ рдХी рд╕рдмрд╕े рдмреЬी рдд्рд░ाрд╕рджी рд╣ै рдХ्рдпोंрдХि рдЖрдд्рдордкрд░рдХ рдФрд░ рд╡िрд╖рдпрдкрд░рдХ, рджोрдиों рд╣ी рджृрд╖्рдЯिрдХोрдгों рд╕े рдЧांрдзी рдПрдХ рдЕрдж्рд╡िрддीрдп рдФрд░ рд╡िрд░ाрдЯ рд╡्рдпрдХ्рддि рдеे рдЬिрдирдоें рдЕрдиुрдкрдо рдЖ рдз्рдпाрдд्рдоिрдХ рдЧुрдг рдеे рдЬो рди рдХेрд╡рд▓ рдЕрдкрдиे рджेрд╢ рдХे рд▓िрдП рдЕрд▓рдЧ рд╣ी рднूрдоिрдХा рдЕрджा рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рдЬрди्рдоे рдеे рдмрд▓्рдХि рдкृрде्рд╡ी рдкрд░ рдЕрд▓ौрдХिрдХ рдХाрд░्рдп рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рднी рдЕрд╡рддрд░िрдд рд╣ुрдП рдеे।” (15)

рд╕рди 1975 рдоें рдкंрдбिрдд рдмाрд╕ुрджेрд╡ рд╡िрд╖्рдгुрджрдпाрд▓ рдж्рд╡ाрд░ा рд▓िрдЦिрдд –“Mahatma Gandhi: a new Approach ”, рд╕рди 1980 рдоें рдХे.рд╣рдЬाрд░ी рд╕िंрд╣ рдж्рд╡ाрд░ा рд▓िрдЦिрдд-“Les Pens├йes de Gandhi ” рдФрд░ 1988 рдоैं рдЙрдд्рддрдо рд╡िрд╖्рдгुрджрдпाрд▓ рдж्рд╡ाрд░ा рд▓िрдЦिрдд- “Mahatma Gandhi and other Essays” рдЕрди्рдп рдЙрд▓्рд▓ेрдЦрдиीрдп рдкुрд╕्рддрдХें рд╣ै। рд╕рди 1995 рдоे рдоॉрд░िрд╢рд╕ рдХे рдк्рд░рд╕िрдж्рдз рдЗрддिрд╣ाрд╕рдХाрд░ рдПрд╡ं рд╕ाрд╣िрдд्рдпрдХाрд░ рдк्рд░рд╣рд▓ाрдж рд░ाрдорд╢рд░рдг рдиे рдЧांрдзी рдЬी рдХे рдоॉрд░िрд╢рд╕ рдЖрдЧрдорди рдХे рд╕ंрдмंрдз рдоें рд╢ोрдзрдкрд░рдХ рд╡िрд╡िрдз рддрде्рдпों рдХो рдЙрдж्рдзृрдд рдХрд░рддे рд╣ुрдП -“Mahatma Gandhi and His।mpact on Mauritius ” рдиाрдордХ рдкुрд╕्рддрдХ рд▓िрдЦी рд╣ै, рдЬिрд╕рдХा рдл्рд░ेंрдЪ рдФрд░ рд╣िंрджी рднाрд╖ा рдоें рдЕрдиुрд╡ाрдж рдмрд╣ुрдд рд▓ोрдХрдк्рд░िрдп рд╣ुрдЖ рд╣ै। рдЗрд╕ рд╢ोрдз-рдЖрд▓ेрдЦ рдоें рдХрдИ рдЙрдж्рдзрд░рдг рдФрд░ рддрде्рдп рдк्рд░рд╣рд▓ाрдж рд░ाрдорд╢рд░рдг рдЬी рдХी рдЗрд╕ी рдкुрд╕्рддрдХ рд╕े рд╕ाрднाрд░ рд▓िрдП рдЧрдП рд╣ैं ।

рдоॉрд░िрд╢рд╕ рдХे рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдкрд░ рдЧांрдзी рдЬी рдХा рдк्рд░рднाрд╡ :
 рдЧांрдзी рдЬी рдЕрдкрдиे рд╡िрдЪाрд░ों рдХो рд╡िрднिрди्рди рднाрд╖рдгों рдФрд░ рд╕рднाрдУं рдоें рд╡्рдпрдХ्рдд рдХрд░рдиे рдХे рд╕ाрде рд╣ी рдЙрди्рд╣ें рдЕрдкрдиी рд╡िрднिрди्рди рдкुрд╕्рддрдХों рдФрд░ рд▓ेрдЦों рдоें рднी рдЙрддाрд░рддे рдеे। рдЕрдкрдиी рд╕ोрдЪ рдФрд░ рд╡िрдЪाрд░ों рдХा рдПрдХ рд╕िрд░ा рдЬрд╣ाँ рд╡े рдПрдХ рдУрд░ рд╕ाрдоाрди्рдп рдЬрди рдХे рд╣ाрде рдоें рдкрдХрдбाрддे рдеे рд╡рд╣ीँ рджूрд╕рд░ा рд╕िрд░ा рд╡े рджेрд╢ рдХे рд░ाрдЬрдиैрддिрдХ рдк्рд░рд╣рд░िрдпों рд╕ा рд╕ँрднाрд▓рдиे рдХी рдЕрдкेрдХ्рд╖ा рд░рдЦрддे рдеे, рдЬिрд╕рдХा рдкрд░िрдгाрдо рдпрд╣ рд╣ोрддा рдеा рдХि рд╡्рдпрдХ्рддि рдФрд░ рд╕рдд्рддा рдкрд░рд╕्рдкрд░ рдЕрднिрди्рди рд╣ोрдХрд░ рд░ाрд╖्рдЯ्рд░рд╣िрдд рдоें рд╕ंрд▓рдЧ्рди рд╣ों। рдЙрдирдХी рдЗрд╕ рд╕рдХाрд░ाрдд्рдордХ рд╕ोрдЪ рдХा рдк्рд░рднाрд╡ рдЬрд╣ाँ рдоॉрд░िрд╢рд╕ рдХी рд░ाрдЬрдиीрддि рдкрд░ рджेрдЦा рдЧрдпा, рд╡рд╣ीं рдмुрдж्рдзिрдЬीрд╡ी рд╕ाрд╣िрдд्рдпрдХाрд░ों рдХी рдХрд▓рдо рдФрд░ рд░рдЪрдиाрд╢ीрд▓рддा рднी рдЗрд╕рд╕े рдЕрдЫूрддी рди рд░рд╣ рд╕рдХी। рдоॉрд░िрд╢рд╕ рдХे рдЬрди-рдЬрди рдоें рдЧांрдзी рдЬी рдПрдХ рдЖрджрд░्рд╢ рдкुрд░ुрд╖ рдХे рд░ूрдк рдоें рд╕्рдеाрдкिрдд рд╣ो рдЪुрдХे рдеे, рдЬिрд╕рдХा рдЕрдиुрдХрд░рдг рд╡्рдпрдХ्рддिрдЧрдд рдЬीрд╡рди рдХे рд╕ाрде-рд╕ाрде рд╕ाрдордЬिрдХ рдЙрдд्рдеाрди рдХे рд▓िрдП рдирд╡рдЬाрдЧрд░рдг рдХा рдмिрдЧुрд▓ рдмрдЬाрдиे рдХी рднी рдХ्рд╖рдорддा рд░рдЦрддा рдеा। рдоॉрд░िрд╢рд╕ीрдп рд╕ाрд╣िрдд्рдпрдХाрд░ों рдиे рд╕्рд╡рддंрдд्рд░рддा рдХे рд▓िрдП рдЧांрдзी рдЬी рдж्рд╡ाрд░ा рдХिрдП рдЬा рд░рд╣े рдЖंрджोрд▓рди рд╕े рдк्рд░ेрд░рдгा рд▓ेрдХрд░ рдЕрдкрдиी рд╕ृрдЬрдиाрдд्рдордХрддा рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рд▓ोрдЧों рдоें рд╕ंрдШрд░्рд╖ рдХे рдк्рд░рддि рдЬाрдЧृрддि рдФрд░ рдЪेрддрдиा рдХा рд╕्рд╡рд░ рдк्рд░рд╕्рдлुрдЯिрдд рдХिрдпा рдФрд░ рд╕рдордЧ्рд░ рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ рдХो рдПрдХीрдХृрдд рдХिрдпा। рдЧांрдзी рдЬी рдХे рдк्рд░рднाрд╡ рдХे рдХाрд░рдг рд╣ी рддрдд्рдХाрд▓ीрди рд╕ाрд╣िрдд्рдпрдХाрд░ों рдХी рд░рдЪрдиाрдУं рдоें рднाрд░рддीрдп рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдпрддा рдХा рд╕्рд╡рд░ рдЕрдд्рдпंрдд рдоुрдЦрд░ рджिрдЦाрдИ рдкреЬрддा рд╣ै। рдЗрд╕ी рднाрд╡рдиा рдХे рдк्рд░рддिрдлрд▓рди рдоें рдпुрдЧीрди рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдоें рд╡िрднिрди्рди рд╕ाрд╣िрдд्рдпрдХाрд░ों рдХी рд░рдЪрдиाрдУं рдоें рдорд╣ाрдд्рдоा рдЧांрдзी рдХिрд╕ी рди рдХिрд╕ी рд░ूрдк рдоें рдк्рд░рддिрдмिंрдмिрдд рд╣ोрддे рд░рд╣े рд╣ैं। рдкंрдбिрдд рдаाрдХुрд░ рджрдд्рдд рдкाрдг्рдбेрдп рдХी рдмाрдкू рдХे рддीрди рдмрди्рджрд░ рдХрд╡िрддा (рдХрд╡िрддा рд╕ंрдЧ्рд░рд╣ рдЖрд▓ोрдХ рдоें рд╕ंрдЧृрд╣ीрдд ) рдХी рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд рдкंрдХ्рддिрдпाँ рджेрдЦिрдпे рдЬिрдирдоें рд╡े рдЧांрдзी рдЬी рдХे рдмंрджрд░ों рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рд╕рдоाрдЬ рдХी рдк्рд░рд╡ृрдд्рддिрдпों рдкрд░ рддीрдХ्рд╖्рдг рд╡्рдпंрдЧ्рдп рдХрд░рддे рд╣ैं:
рдмाрдкू рддेрд░े рддीрди рдмрди्рджрд░
рдХрд▓ рд╕рдордп рдХे
 рдк्рд░рднाрд╡ рдкाрдХрд░
рд╣рд░ рджेрд╢ рдоें рдоौрдЬूрдж рд╣ैं
рдЕрдкрдиे рд░ंрдЧ рдмрджрд▓рдХрд░
рд╣рд░ рджेрд╢ рдоें рдЬाрдХрд░
рдЕрдорд░ рдкрдж рдкा рдЧрдП рд╣ैं

рдоॉрд░िрд╢рд╕ рдХे рдк्рд░рд╕िрдж्рдз рд╕ाрд╣िрдд्рдпрдХाрд░ рдЕрднिрдорди्рдпु рдЕрдирдд рдк्рд░рд╡ाрд╕ी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХे рд╡िрд╢ेрд╖рдЬ्рдЮ рдбॉ. рдЧोрдпрдирдХा рдХो рджिрдП рдЧрдП рдПрдХ рд╕ाрдХ्рд╖ाрдд्рдХाрд░ рдоें рдЧांрдзी рдЬी рдХे рдк्рд░рддि рдЕрдкрдиी рд╕рдо्рдоाрди рднाрд╡рдиा рдХो рдк्рд░рджрд░्рд╢िрдд рдХрд░рддे рд╣ुрдП рдХрд╣рддे рд╣ैं –“рдорд╣ाрдд्рдоा рдЧांрдзी рдЬी рдиे рдЕрдкрдиी рдоॉрд░िрд╢рд╕ рдпाрдд्рд░ा рдХे рджौрд░ाрди рдоॉрд░िрд╢рд╕ рдХी рдЬрдирддा рдХो рдПрдХ рдирдИ рдЪेрддрдиा рджी। рдПрдХ рдЕрднрдп рджाрди рджिрдпा, рд╢рдХ्рддि рджी рдФрд░ рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдЙрд╕ рд╕рдордп рдпрд╣ рднी рдЖрд╣्рд╡ाрди рдХिрдпा рдХि рдоॉрд░िрд╢рд╕ рдХी рднाрд░рддीрдп рдЬрдирддा рдЕрдкрдиे рдХो рд░ाрдЬрдиीрддि рдоें рд╕рдХ्рд░िрдп рдХрд░े рдФрд░ рдЕрдкрдиे рджेрд╢ рдХी рдк्рд░рддिрд╖्рдаा рдХे рд▓िрдП рд╡рд╣ рдХрд░ рджिрдЦाрдП рдЬिрд╕рд╕े рдЙрдирдХे рдкूрд░्рд╡рдЬों рдХा рджेрд╢ рднाрд░рдд рдЙрди рдкрд░ рдЧрд░्рд╡ рдХрд░ рд╕рдХे।” (16) рдоॉрд░िрд╢рд╕ीрдп рд╕ाрд╣िрдд्рдпрдХाрд░ों рдХा рддो рдпрд╣ рднी рдоाрдирдиा рд╣ै рдХि рдЧांрдзी рдЬी рдХा рдпрджि рдпрд╣ рдЖрд╣्рд╡ाрди рдирд╣ीं рд╣ोрддा рддो рдЧाँрд╡ рдХी рдХोрдаी рдоें рджрдпрдиीрдп рдЬीрд╡рди рдЬीрдиे рд╡ाрд▓े рдордЬрджूрд░ рдХा рдмेрдЯा рдЖрдЧे рдЪрд▓рдХрд░ рдоॉрд░िрд╢рд╕ рдХा рдк्рд░рдердо рдк्рд░рдзाрдирдоंрдд्рд░ी (рдбॉ.рд╢िрд╡рд╕ाрдЧрд░ рд░ाрдордЧुрд▓ाрдо ) рдирд╣ीं рд╣ोрддा।

рдЕрдирдд рдЬी рдиे рдЧांрдзी рдЬी рд╕े рдк्рд░рднाрд╡िрдд рдЕрдкрдиी рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдд्рд░рдпी (рд▓ाрд▓ рдкрд╕ीрдиा, рдЧांрдзी рдЬी рдмोрд▓े рдеे, рдФрд░ рдкрд╕ीрдиा рдмрд╣рддा рд░рд╣ा) рдХा рджूрд╕рд░ा рдЦंрдб рдЧांрдзी рдЬी рдмोрд▓े рдеे рдХो рдорд╣ाрдд्рдоा рдЧांрдзी рдХो рд╕рдорд░्рдкिрдд рдХрд░рдХे рдЕрдкрдиी рд░рдЪрдиा рдзрд░्рдоिрддा рдХो рдЬीрд╡ंрддрддा рджी। рдпрд╣ рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдЧांрдзी рдЬी рдХे рд╕्рд╡ рдзрд░्рдо, рд╕्рд╡ рд╕ंрд╕्рдХृрддि, рд╕्рд╡рднाрд╖ा рдФрд░ рд╕्рд╡рджेрд╢ी рдХे рд╕िрдж्рдзांрдд рдХो рдоुрдЦрд░рддा рджेрддा рд╣ै। рдЗрд╕ рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдХे рдЕрддिрд░िрдХ्рдд рдЕрднिрдорди्рдпु рдЕрдирдд рдХी рдЕрдиेрдХ рдХрд╡िрддाрдПँ рдЧांрдзीрд╡ाрдж рд╕े рдк्рд░рднाрд╡िрдд рд╣ैं। ‘рдПрдХ рдбाрдпрд░ी рдмрдпाрди’ рдиाрдордХ рдХрд╡िрддा рд╕ंрдЧ्рд░рд╣ рдоें рд╡े 2-рдЕрдХ्рдЯूрдмрд░ рдХो рд▓िрдЦрддे рд╣ैं -:
рдЪौрд░ाрд╣े рдкрд░ рдХी рдЙрд╕ рдЧांрдзी рдХी рдоूрд░्рддि рдХा
рдЙрдж्рдШाрдЯрди рдЬो рдиेрддा рдХрд░ рдЧрдпा рдеा рдХрд▓
рдЧांрдзी рдорд╣ाрдд्рдоा рдХी рдЙрд╕ рд╢्рд╡ेрдд рдоूрд░्рддि рдХो
рдХिрд╕ी рдиे рддीрди рдЧोрд▓िрдпाँ рдоाрд░ рджीं
рдЦाрдоोрд╢ी рдКрдкрд░ рдЙреЬрдХрд░ рдЧрдИ,
рдмाрджрд▓ों рдХो рдЦंрдЬрд░ рдоाрд░ рджिрдпा
рдЬрдоीрди рдкрд░ рд▓ाрд▓ рдмूंрджें рдЯрдкрдХрдиे рд▓рдЧीं
рдЧांрдзी рдЬी рдХी рдоूрд░्рддि рдЬीрд╡िрдд рди рд╣ो рд╕рдХी
рд╡рд╣ рднी рдЧा рд░рд╣ी рд╣ै рдЧांрдзी рдЬी рдХी рддрд░рд╣
рд░рдШुрдкрддि рд░ाрдШрд╡ рд░ाрдЬा рд░ाрдо, рдкрддिрдд рдкाрд╡рди рд╕ीрддा рд░ाрдо।।

рдЙрдирдХी рдкрд╣рд▓ी рдХрд╡िрддा рдкрд╕ीрдиा рдХिрд╕ी рдХा рдлрд╕рд▓ рдХिрд╕ी рдХी рднी рдкूंрдЬीрдкрддिрдпों рдж्рд╡ाрд░ा рдордЬрджूрд░ों рдХे рд╢ोрд╖рдг рдк्рд░рд╡ृрдд्рддि рдХी рдУрд░ рд╣ी рд╕्рдкрд╖्рдЯ рджिрдЧ्рджрд░्рд╢рди рд╣ै, рдЬिрд╕рдХे рд╡िрд░ुрдж्рдз рдЧांрдзी рдЬी рдиे рдЬीрд╡рди рднрд░ рдЦिрд▓ाрдлрдд рдХी рдеी ।
рдЬрдпрдиाрд░ाрдпрдг рд░ाрдп рдоॉрд░िрд╢рд╕ рдХे рдк्рд░рддिрд╖्рдаिрдд рдХрд╡ि рд╣ैं। рд╡े рднाрд░рдд рд╕े рд╢िрдХ्рд╖ा рдк्рд░ाрдк्рдд рдХрд░рдХे рдоॉрд░िрд╢рд╕ рдЖрдпे рдеे। рдоॉрд░िрд╢рд╕ рдЖрдХрд░ рдЙрди्рд╣ोंрдиे рд╕рдоाрдЬ рдХो рдЪैрддрди्рдп рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рдЕрдкрдиी рд╕ाрд╣िрдд्рдпिрдХ рдк्рд░рддिрднा рдХा рдЙрдкрдпोрдЧ рдХिрдпा рдФрд░ рдЕрдкрдиी рдХрд╡िрддाрдУं рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рдЬрдирддा рдХो рдЧांрдзी рдЬी рдХे рд╕िрдж्рдзांрддों рдкрд░ рдЪрд▓рдХрд░ рд╕्рд╡рддंрдд्рд░рддा рдк्рд░ाрдк्рдд рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рдк्рд░ेрд░िрдд рдХिрдпा। рдЕрдкрдиी рдмрд╣ुрдЪрд░्рдЪिрдд рдЕрд╣िंрд╕ा рдкрде рдиाрдордХ рдХрд╡िрддा рдЬो рдоॉрд░िрд╢рд╕ рдЖрд░्рдп рдкрдд्рд░िрдХा рдоें рд╕рди 1937 рдоें рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рд╣ुрдИ рдеी। рдЗрд╕рдоें рдЬрдпрдиाрд░ाрдпрдг рдЬी рд▓ोрдЧों рдХो рдЙрдж्рдмोрдзिрдд рдХрд░рддे рд╣ुрдП рдХрд╣рддे рд╣ैं -
рдиिрд╢рд╕्рдд्рд░ рд▓ेंрдЧे рд╣рдХ्рдХ рдЕрдкрдиे
рдЬрдЧ рддू рджेрдЦ рдпे рдЦेрд▓
рд░рд╣ेंрдЧे рд╕ूрд░ рд╕िрдкाрд╣ी рдпूँ рдЕрдкрдиे
рд╢рд╕्рдд्рд░ рдоें рд▓िрдП рддेрд▓
рдкрд░рдо рдзрд░рдо рдкंрде рдкрд░ рдЪрд▓рдХрд░
рдЕрд╣िंрд╕ा рд╕े рд╣ी рд▓ेंрдЧे
рдЗрд╕ рдмूреЭे рдЧांрдзी рдХी рд░ाрд╣ рдкрд░
рд╣рдо рд╣ी рдбрдЯे рд░рд╣ेंрдЧे।

рдоॉрд░िрд╢рд╕ рдХे рдПрдХ рдЕрди्рдп рдХрд╡ि рдоुрдиीрд╢्рд╡рд░рд▓ाрд▓ рдЪिंрддाрдордгि рдЧांрдзी рдЬी рд╕े рдЕрдд्рдпंрдд рдк्рд░рднाрд╡िрдд рд░рд╣े рд╣ैं। рдпрд╣ाँ рддрдХ рдХि рдЙрдирдХे рдХрд╡िрддा рд▓िрдЦрдиे рдХा рдЙрдж्рджेрд╢्рдп рднी рдорд╣ाрдд्рдоा рдЧांрдзी рдХे рджрд░्рд╢рди рд╕े рдкूрд░्рдгрддрдпा рдк्рд░рднाрд╡िрдд рд╣ै, рдЬिрд╕рдХी рдЕрднिрд╡्рдпрдХ्рддि рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдбॉ. рдХрдорд▓ рдХिрд╢ोрд░ рдЧोрдпрдирдХा рдХो рджिрдП рдЧрдП рд╕ाрдХ्рд╖ाрдд्рдХाрд░ рдоें рдЗрди рд╢рдм्рджों рдоें рдХी рд╣ै- “рдорд╣ाрдд्рдоा рдЧांрдзी рдХे рдЗрд╕ рдХрдерди рд╕े рдоैं рд╕рд╣рдордд рд╣ूँ рдХि рд╡рд╣ рдХाрд╡्рдп рдЬो рдоाрдирд╡ рдЬीрд╡рди рдХो рдКँрдЪा рди рдЙрдаाрдпे рдФрд░ рдЙрд╕рдоें рдирдИ рдЖрд╢ाрдПँрдФрд░ рд╕ंрднाрд╡рдиाрдПँрди рднрд░े, рдХाрд╡्рдп рдирд╣ीं рдХрд╣ा рдЬा рд╕рдХрддा। рдоेрд░ी рдпрд╣ рд╕्рдеाрдкрдиा рд╣ै рдХि рдХрд╡िрддा рдХे рдкрдарди рдФрд░ рд╢्рд░рд╡рдг рд╕े рдкाрдардХ рдоें рдмрджрд▓ाрд╡ рдЖ рд╕рдХрддा рд╣ै, рд╡рд╣ рдЕрдкрдиी рдоाрдирд╡ीрдп рдкрд╣рдЪाрди рдХी рдЯोрд╣ рд▓рдЧा рд▓ेрддा рд╣ै, рдЬिрд╕рд╕े рдЙрд╕े рдЕрдоाрдирд╡ीрдпрддा, рдЕрди्рдпाрдп, рд╢ोрд╖рдг рдФрд░ рдЕрдд्рдпाрдЪाрд░ рдХे рд╡िрд░ुрдж्рдз рдЖрд╡ाреЫ рдЙрдаाрдиे рдХी рдк्рд░ेрд░рдгा рдоिрд▓рддी рд╣ै।”(17)

рдХрд╡िрддा рд░ंрдЧрднेрдж рдХी рд░рдЪрдиा рднी рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдЧांрдзी рдЬी рдХे рд╡िрдЪाрд░ों рд╕े рдк्рд░рднाрд╡िрдд рд╣ोрдХрд░ рд▓िрдЦी рд╣ै:
рд░ंрдЧрднेрдж рдХा рдХोреЭ рдЕрдкрдиे рд╢рд░ीрд░ рд╕े рд▓рдкेрдЯे,
рддुрдо рд╕рдн्рдп рд╣ोрдиे рдХा
рдХрдм рддрдХ рджाрд╡ा рдХрд░рддे рд░рд╣ोрдЧे ?(18)

рдоॉрд░िрд╢рд╕ рдХे рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рдХрд╡ि рдм्рд░рдЬेрди्рдж्рд░ рдХुрдоाрд░ рднрдЧрдд ‘рдордзुрдХрд░’ рдиे рднी рдХрдИ рдХрд╡िрддाрдпें рд▓िрдЦी рдЬो рдорд╣ाрдд्рдоा рдЧांрдзी рдХे рд╕рдд्рдп, рдЕрд╣िंрд╕ा рдФрд░ рдм्рд░рд╣्рдордЪрд░्рдп рдХे рд╕ंрджेрд╢ рдХो рдк्рд░рддिрд╖्рдаाрдкिрдд рдХрд░рддी рд╣ैं। рдЕрдкрдиे ‘рд░рд╕рд░ंрдЧ’ рдХрд╡िрддा рд╕ंрдЧ्рд░рд╣ рдоें ‘рдШुрд░рд╣ू рдоौрд╕ा рдХे рд╕рдиेрд╕’ рдиाрдордХ рддेрд░рд╣ рднोрдЬрдкुрд░ी рдХрд╡िрддाрдУं рдХे рд╕ंрдЧ्рд░рд╣ рдоें рд╡े рдЕрдкрдиे рд╕рдоाрдЬ рдХो рдПрдХ рд╕ंрдЧ рдоें рдмंрдз рдЧेрд▓े рдХा рдЖрд╣्рд╡ाрди рдХрд░рддे рд╣ुрдП рдХрд╣рддे рд╣ैं рдХि рд╡्рдпрдХ्рддि, рд╕рдоाрдЬ рдФрд░ рджेрд╢ рдХा рдХрд▓्рдпाрдг рдорд╣рдд्рдоा рдЧांрдзी рдХे рдоाрд░्рдЧ рдХा рдЕрдиुрд╕рд░рдг рдХрд░рдХे рд╣ी рд╕ंрднрд╡ рд╣ै –
“рдЧांрдзी рдЬी рдХे рдоंрддрд░ рд╕े рд╣ी, рддोрд╣ाрд░ рдмाрдЯे рд╣ो рдХрд▓्рдпाрди”

рдЗрд╕рдХे рдЕрддिрд░िрдХ्рдд рд╕рди 2001 рдоें рдк्рд░рдХाрд╢िрдд “рдоिрд▓ेрди्рдпрдо рдкुрд░ुрд╖ рдорд╣ाрдд्рдоा рдЧांрдзी рдХा рдкैрдЧाрдо” рдиाрдордХ рдкुрд╕्рддрдХ рдЧांрдзी рдЬी рдХे рдоॉрд░िрд╢рд╕ рдЖрдЧрдорди рдкрд░ рд▓िрдЦी рд╣ै। рдХрд╡ि рдиे рдЙрди्рд╣ें рдЕрд╡рддाрд░ी рдкुрд░ुрд╖ рдХी рд╕ंрдЬ्рдЮा рд╕े рд╡िрднूрд╖िрдд рдХिрдпा рд╣ै рдФрд░ рдЙрдирдХो рдоॉрд░िрд╢рд╕ рдХा рдк्рд░ाрдг, рдоुрдХ्рддिрджाрддा, рдХुрд▓िрдпों рдХे рдЬीрд╡рди рдзрди рдк्рд░ाрдг, рдЬाрдЧृрддि рдХी рдорд╢ाрд▓ рдФрд░ рдоाрдирд╡рддा рдХा рд╕рдЪ्рдЪा рджूрдд рдХрд╣рдХрд░ рд╕ंрдмोрдзिрдд рдХिрдпा рд╣ै। рд╕рдд्рдпाрдЧ्рд░рд╣ рдХे рдорд╣рдд्рдд्рд╡ рдХो рд╡िрд╢्рд╡ рд╡्рдпाрдкी рдмрдиाрдиे рдФрд░ рдЬрди-рдЬрди рддрдХ рдЙрд╕рдХी рдорд╣рдд्рддा рдХो рд╕िрдж्рдз рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рдЧांрдзी рдЬी рдиे рдЗрдХ्рдХीрд╕ рджिрди рдХा рд╡्рд░рдд рдХिрдпा। рд╡िрд╢्рд╡ рднрд░ рдХे рдЙрдирдХे рдЕрдиुрдиाрдпिрдпों рдФрд░ рдк्рд░рд╢ंрд╕рдХों рдиे рдЙрдирдХे рд╕्рд╡ाрд╕्рде्рдп рдХे рдк्рд░рддि рдЪिंрддा рдЬрддाрддे рд╣ुрдП рдЙрдирдХे рд╕्рд╡ाрд╕्рде्рдп рд▓ाрдн рдХे рд▓िрдП рдИрд╢्рд╡рд░ рд╕े рдк्рд░ाрд░्рдердиाрдПँрдХीं । рдкंрдбिрдд рд▓рдХ्рд╖्рдоी рдиाрд░ाрдпрдг рдЪौрдмे, рдЬो рднाрд░рдд рд╕े рдЖрдХрд░ рдоॉрд░िрд╢рд╕ рдоें рдиिрд╡ाрд╕ рдХрд░ рд░рд╣े рдеे рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдЧांрдзी рдЬी рдХे рд╕्рд╡рд╕्рде рд╣ोрдиे рдХे рдкрд╢्рдЪाрдд ‘рдЧांрдзी рдЬी рдХी рдорд╣ाрдирддा’ рдиाрдордХ рдХрд╡िрддा рд▓िрдЦी рдЬो рдЬाрдЧृрддि рдиाрдордХ рдкрдд्рд░िрдХा рдоें рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рд╣ुрдИ рдеी। рдкंрдбिрдд рд▓рдХ्рд╖्рдоी рдиाрд░ाрдпрдг рдЪौрдмे рдиे рдЗрд╕ рдХрд╡िрддा рдоें рдЧांрдзी рдЬी рдХे рдк्рд░рддि рдЕрдкрдиी рднाрд╡рдиाрдУं рдХो рдЗрд╕ рддрд░рд╣ рд╡्рдпрдХ्рдд рдХिрдпा рд╣ै –

рдпे рд╡्рд░рдд рдеा рдЗрдХ्рдХीрд╕ рджिрди рдХा,
рдмूреЭे рдЖрджрдоी рдХी рднीрд╖्рдо рдк्рд░рддिрдЬ्рдЮा,
рднूрдЦ рдоें рдХेрд╡рд▓ рдкाрдиी рдХी рдмूंрджों рдХी рдЕрдиुрдорддि,
рддूрдиे рд╕рдд्рдпाрдЧ्рд░рд╣ рдХा рдоाрди рд░рдЦ рд▓िрдпा,
рддुрдЭे рдзрди्рдпрд╡ाрдж рд╣े рднрдЧрд╡ाрди।

рдЧांрдзी рдЬी рдХी 151 рд╡ीं рдЬрдпंрддी рдкрд░ рдоॉрд░िрд╢рд╕ рдХे рдЦ्рдпाрддि рд▓рдм्рдз рдХрд╡ि рдФрд░ рд╡्рдпंрдЧ्рдпрдХाрд░ рд░ाрдЬ рд╣ीрд░ाрдорди рд╡рд░्рддрдоाрди рд╕ाрдордЬिрдХ, рд░ाрдЬрдиैрддिрдХ рд╡िрдж्рд░ूрдкрддाрдУं рдкрд░ рд╡्рдпंрдЧ्рдп рдХрд░рддे рд╣ुрдП рд▓िрдЦрддे рд╣ैं -
рдмाрдкू, рдЪौрдеे рдмрди्рджрд░ рдХो рд▓ाрдиा рд╣ोрдЧा,
рдЬो рдЕंрдзे рдХो рдЪрд╢्рдоा рджे,
рдмрд╣рд░े рдХो рдХाрди рджे,
рдЧूंрдЧे рдХो рд╡ाрдгी рджे,
рдлिрд░ рдЙрдирдХे рд╣ाрде рдоें рд▓ाрдаी,
рдХ्рдпोंрдХि рдХुрдд्рддे! рдЕрдм рдоुँрд╣ рдЪाрдЯрдиे рд▓рдЧे рд╣ैं। (19)

 рдХрд╣ा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै рдХि рд╕ाрд╣िрдд्рдпिрдХ, рд╕ाрдоाрдЬिрдХ, рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ, рд░ाрдЬрдиैрддिрдХ рд╡िрдЪाрд░рдзाрд░ा рдХे рд╕ाрде рд╣ी рджेрд╢ рдХा рдХोрдИ рднी рдкрдХ्рд╖ рдРрд╕ा рдирд╣ीं рд░рд╣ा рдЬो рдорд╣ाрдд्рдоा рдЧांрдзी рдХे рдЕрддुрд▓рдиीрдп рд╡्рдпрдХ्рддिрдд्рд╡ рдХी рдк्рд░рднा рд╕े рдк्рд░рднाрд╕िрдд рди рд╣ो рд╕рдХा рд╣ो। “рдоॉрд░िрд╢рд╕ рдЬैрд╕े рдоिрд╢्рд░िрдд рд╕ंрд╕्рдХृрддि рд╡ाрд▓े рджेрд╢ рдоें рдпрд╣ рджेрдЦрдиा рдЕрдд्рдпंрдд рд╕ुрдЦрдж рд╣ै рдХि рдЧांрдзी рдЬी рдХा рдк्рд░рднाрд╡ рдпрд╣ाँ рд░рд╣рдиे рд╡ाрд▓े рднाрд░рддрд╡ंрд╢िрдпों рдкрд░ рд╣ी рдирд╣ीं рдкреЬा, рдмрд▓्рдХि рдЕрди्рдп рдзрд░्рдо рдФрд░ рдЬाрддि рдХे рд▓ोрдЧ рднी рдЙрдирдХी рд╡िрдЪाрд░рдзाрд░ा рд╕े рд╕рдоाрди рд░ूрдк рд╕े рдк्рд░рднाрд╡िрдд рд╣ोрддे рджेрдЦे рдЧрдП।” (20) рдЧांрдзी рдЬी рдФрд░ рдоॉрд░िрд╢рд╕ рдХे рд╕ंрдмंрдз рдХी рдПрдХ рдФрд░ рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рдХреЬी, рдЬिрд╕े рдЕрдирджेрдЦा рдирд╣ीं рдХिрдпा рдЬा рд╕рдХрддा рдФрд░ рд╡рд╣ рд╣ै рдЧोрд╕्рд╡ाрдоी рддुрд▓рд╕ीрджाрд╕ рдХृрдд рд░ाрдордЪрд░िрддрдоाрдирд╕ рдЬैрд╕ा рдЕрддुрд▓рдиीрдп рдЧ्рд░рди्рде। рдоॉрд░िрд╢рд╕ рд░ाрдоाрдпрдг рджेрд╢ рдХрд╣ा рдЬाрддा рд╣ै, рдоॉрд░िрд╢рд╕ рдХा рдк्рд░рдд्рдпेрдХ рд╣िंрджू рдоाрдирд╕ рдХो рдЕрдоूрд▓्рдп рдеाрддी рд╕рдордЭрддा рд╣ै рдФрд░ рдЙрд╕рдХे рд╕िрдж्рдзांрддों рдХा рдпрдерд╕ंрднрд╡ рдЕрдкрдиे рдЬीрд╡рди рдоें рдЕрдиुрдХрд░рдг рдХрд░рдиे рдХा рдк्рд░рдпрдд्рди рднी рдХрд░рддा рд╣ै। рдЧांрдзी рдЬी рдХे рдЬीрд╡рди рдкрд░ рднी рд░ाрдоाрдпрдг рдХा рдЕрдоिрдЯ рдк्рд░рднाрд╡ рд░рд╣ा рдеा рдФрд░ рдоाрдирд╕ рдХे рдЬीрд╡рди рдоूрд▓्рдпों рдФрд░ рджрд░्рд╢рди рдХो рдЧांрдзी рдЬी рднी рдЕрдкрдиे рдЬीрд╡рди рдоें рдЙрддाрд░рддे рд░рд╣े। рдоॉрд░िрд╢рд╕рд╡ाрд╕ी рдк्рд░рдд्рдпेрдХ рд╡рд░्рд╖ рдорд╣ाрдд्рдоा рдЧांрдзी рдХी рдЬрдпंрддी рдХो рд╣рд░्рд╖ोрд▓्рд▓ाрд╕ рдХे рд╕ाрде рдордиाрдХрд░ рдЙрдирдХो рдЕрдкрдиे рд╢्рд░рдж्рдзाрд╕ुрдорди рдЕрд░्рдкिрдд рдХрд░рддे рд╣ैं рдФрд░ рджेрд╢ рдХे рд▓िрдП рджिрдП рдЧрдП рдЙрдирдХे рдпोрдЧрджाрди рдХो рдХृрддрдЬ्рдЮрддा рдкूрд░्рд╡рдХ рд╕्рдорд░рдг рднी рдХрд░рддे рд╣ैं। рднाрд░рддीрдп рд╕ंрд╕्рдХृрддि, рдкрд░рдо्рдкрд░ा рдФрд░ рд╢िрдХ्рд╖ा рдХे рд╕ंрд╡рд░्рдзрди рдФрд░ рд╕ाрд░्рд╡рднौрдо рдЗंрд╕ाрди рдмрдиाрдиे рдХे рдорд╣ाрдд्рдоा рдЧांрдзी рдХे рд╕्рд╡рдк्рди рдХो рд╕ाрдХाрд░ рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рд╕рди 1970 рдоें рдоॉрд░िрд╢рд╕ рд╕рд░рдХाрд░ рдж्рд╡ाрд░ा рдорд╣ाрдд्рдоा рдЧांрдзी рд╕ंрд╕्рдеाрди рд╕्рдеाрдкिрдд рдХिрдпा рдЧрдпा, рдЬो рджेрд╢ рдоें рдЙрдЪ्рдЪрддрдо рдЕрдХाрджрдоिрдХ рд╕ंрд╕्рдеा рд╣ै, рдЬिрд╕े рдЧांрдзी рдЬी рдХे рд╕िрдж्рдзांрддों рдХे рдк्рд░рддि рджेрд╢ рдХी рдк्рд░рддिрдмрдж्рдзрддा рдк्рд░рджрд░्рд╢рди рдХे рдк्рд░рддीрдХ рдХे рд░ूрдк рдоें рджेрдЦा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै।

рд╕ंрджрд░्рдн:
(1) I have presented no new principles, but have to restate old principles. Selections from Gandhi; Nirmal Bose, First Edition 1948, page.IX
(2) рдЧांрдзी рдФрд░ рдЧांрдзीрд╡ाрдж, рдбॉ.рд╡ी.рдкрдЯ्рдЯाрднि рд╕ीрддा рд░рдоैрдпा, рдк्рд░рдердо рднाрдЧ, рдкृрд╖्рда-281
(3) рдЧांрдзी рд╕ाрд╣िрдд्рдп, рднाрдЧ-5: рдзрд░्рдо рдиीрддि, рдкृрд╖्рда 117
(4) рдоॉрд░िрд╢рд╕ рдоें рднाрд░рддीрдпों рдХा рдЗрддिрд╣ाрд╕ - рдХे рд╣рдЬाрд░ी рд╕िंрд╣, рдкृрд╖्рда-3
(5) Gandhiji’s words came out of his heart and fell as nectar on the famished ears of his audience .He advised them to give more attention to the education of their children, to consider themselves as citizens of their adopted land and encouraged them to take an active part।n the government of the country, Mahatma Gandhi।n Mauritius, .Deolaall Thacoor, (Port Louis, Mauritius:The Royal printing, 1970, p-126)
(6) рд╣рд░िрдЬрди, 1947
(7) рдпंрдЧ рдЗрдг्рдбिрдпा,
(8) рдоॉрд░िрд╢рд╕ рдоें рд╣िрди्рджी рднाрд╖ा рдХा рд╕ंрдХ्рд╖िрдд рдЗрддिрд╣ाрд╕-рдЬрдп рдиाрд░ाрдпрдг рд░ाрдп, рдкृ.-112
(9) рд░ाрдорджेрд╡ рдзुрд░ंрдзрд░, 02/10/20 рдлेрд╕рдмुрдХ рд╕े рд╕ाрднाрд░
(10) рдкूрдЬाрдиंрдж рдиेрдоा (рдж्рд╡िрддीрдп рд╡िрд╢्рд╡ рд╣िंрджी рд╕рдо्рдорд▓ेрди рд╕्рдоाрд░िрдХा рдоें рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рд▓ेрдЦ, рдкृрд╖्рда- 78 )
(11) The culmination was reached when।n October 1947, Mauritans celebrated with ├йclat the Gandhi week।n Laventure and Saint Pierre. Gandhism became a living force.Mahtma Gandhi: A new approach -Basdeo Bissoondayal, (Bombay: Bhartiiya Vidya Bhavan, 1975)p, 103
(12) рдк्рд░рд╣рд▓ाрдж рд░ाрдорд╢рд░рдг- рдорд╣ाрдд्рдоा рдЧांрдзी рдФрд░ рдоॉрд░िрд╢рд╕ рдкрд░ рдЙрдирдХा рдк्рд░рднाрд╡ 2011 рдХा рд╣िंрджी рдЕрдиुрд╡ाрдж, рдкृрд╖्рда 138
(13) рд╡рд╣ी
(14)  рд╡рд╣ी
(15) Gandhi Charita Manas-Vidyadhar Mahajan, Kamal Mudranalaya, Allahabad 1954
(16) рд╣िंрджी рдХा рдк्рд░рд╡ाрд╕ी рд╕ाрд╣िрдд्рдп, рдЕрднिрдорди्рдпु рдЕрдирдд:рдПрдХ рд╕ंрд╡ाрдж-рдХрдорд▓ рдХिрд╢ोрд░ рдЧोрдпрдирдХा, рдкृрд╖्рда 398
(17) рд╡рд╣ी рдкृрд╖्рда 388
(18) рдоॉрд░िрд╢рд╕ рдоिрдд्рд░, 27-1-1931
(19) рд░ाрдЬ рд╣ीрд░ाрдорди, 02/10/20 рдлेрд╕рдмुрдХ рд╕े рд╕ाрднाрд░
(20) If Gandhi had met Christ the latter would have loved him
France Boyer, La Vie Catholique - A Christian Weekly।n Mauritius (10.11.1968).


No comments :

Post a Comment

We welcome your comments related to the article and the topic being discussed. We expect the comments to be courteous, and respectful of the author and other commenters. Setu reserves the right to moderate, remove or reject comments that contain foul language, insult, hatred, personal information or indicate bad intention. The views expressed in comments reflect those of the commenter, not the official views of the Setu editorial board. рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рд░рдЪрдиा рд╕े рд╕рдо्рдмंрдзिрдд рд╢ाрд▓ीрди рд╕рдо्рд╡ाрдж рдХा рд╕्рд╡ाрдЧрдд рд╣ै।