рдкं. рдоाрдзрд╡рд░ाрд╡ рд╕рдк्рд░े рдФрд░ рдЙрдирдХी рдХрд╣ाрдиी ‘рдПрдХ рдЯोрдХрд░ी рднрд░ рдоिрдЯ्рдЯी’

рдбॉ. рд╕िрддाрд░े рд╣िрди्рдж

- рд╕िрддाрд░े рд╣िрди्рдж


рд╣िрди्рджी рд╕ाрд╣िрдд्рдпेрддिрд╣ाрд╕рдХाрд░ों рдиे рд╣िрди्рджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХे рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдоें рднाрд░рддेрди्рджु рдпुрдЧ рдХे рдмाрдж рдХे рдпुрдЧ рдХो рдж्рд╡िрд╡ेрджी рдпुрдЧ рдХे рдиाрдо рд╕े рдЕрднिрд╣िрдд рдХिрдпा рд╣ै। рдХुрдЫ рдЗрддिрд╣ाрд╕рдХाрд░ों рдиे рдЗрд╕े рдЬाрдЧрд░рдг рд╕ुрдзाрд░рдХाрд▓ рдХрд╣рдиा рднी рдЙрдЪिрдд рд╕рдордЭा рд╣ै। рдЗрди рджोрдиों рдк्рд░рдХाрд░ рдХे рдиाрдордХрд░рдгों рдХे рдкीрдЫे рдЖрдЪाрд░्рдп рдорд╣ाрд╡ीрд░ рдк्рд░рд╕ाрдж рдж्рд╡िрд╡ेрджी рдХे рд╡्рдпрдХ्рддिрдд्рд╡ рддрдеा рдЙрдирдХे рд╕ाрд╣िрдд्рдпिрдХ рдХрд░्рдоों рдХी рдЫाрдк рд╣ै। рдпрд╣ рдХрд╣рдиा рдЧрд▓рдд рдирд╣ीं рд╣ोрдЧा рдХि рдЖрдЪाрд░्рдп рдорд╣ाрд╡ीрд░ рдк्рд░рд╕ाрдж рдж्рд╡िрд╡ेрджी рдХे рд╡िрд╢ाрд▓ рд╡्рдпрдХ्рддिрдд्рд╡ рдХे рд╕ाрдордиे рдЙрд╕ рд╕рдордп рдХे рдХрдИ рдмреЬे рд╕ाрд╣िрдд्рдпрдХाрд░ों рдХा рдЙрд╕ рддрд░рд╣ рд╕े рдоूрд▓्рдпांрдХрди рдирд╣ीं рд╣ो рдкाрдпा рдЬिрд╕рдХे рд╡ो рд╣рдХрджाрд░ рдеे! рджुрд░्рднाрдЧ्рдп рд╕े рдоाрдзрд╡рд░ाрд╡ рд╕рдк्рд░े рдЬी рдХा рд╡्рдпрдХ्рддिрдд्рд╡ рдФрд░ рдХृрддिрдд्рд╡ рднी рдРрд╕ा рд╣ी рд╣ै, рдЬिрдирдХे рдорд╣рдд рдпोрдЧрджाрди рдХे рдмाрд╡рдЬूрдж рдЙрди्рд╣ें рди рдХे рдмрд░ाрдмрд░ рдпाрдж рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै। рд╕ाрдзु рдЪрд░िрдд्рд░ рдХे рдоाрдзрд╡рд░ाрд╡ рд╕рдк्рд░े рдиे рдЕрдкрдиा рдкूрд░ा рдЬीрд╡рди рд╕ाрд╣िрдд्рдп-рд╕ेрд╡ा рдоें рд▓рдЧाрддे рд╣ुрдП рд╣िрди्рджी-рд╕ंрд╕ाрд░ рдХो рдХрдИ рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рддрдеा рдЕрдоूрд▓्рдп рд░рдЪрдиाрдПँ рджीं। рд╕ंрддोрд╖ рдХुрдоाрд░ рд╢ुрдХ्рд▓ рдиे рдоाрдзрд╡рд░ाрд╡ рд╕рдк्рд░े рдХे рд╡िрд╖рдп рдоें рд▓िрдЦा рд╣ै рдХि “рд╕рдк्рд░े рдЬी рдЪाрд╣рддे рддो рд░ाрдЬрдиीрддि рдоें, рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдоें, рд╕ंрдкाрджрдХ рдпा рдк्рд░рдХाрд╢рдХ рдХे рд░ूрдк рдоें, рдЖрдз्рдпाрдд्рдоिрдХ рдЧुрд░ु рдХे рд░ूрдк рдоें рд╕्рд╡рдпं рдХो рд╕्рдеाрдкिрдд рдХрд░ рдаाрда-рдмाрдЯ рд╕े рдЬीрд╡рди-рдпाрдкрди рдХрд░ рд╕рдХрддे рдеे। рдкрд░ंрддु рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдРрд╕ा рдХрд░рдиा рдаीрдХ рдирд╣ीं рд╕рдордЭा, рдпрд╣ рдЙрдирдХे рд╕्рд╡рднाрд╡ рдХी рд╡िрдкрд░ीрдд рдмाрдд рдеी। ... ... рдЙрди्рд╣ोंрдиे рднाрд╖рдг, рдХीрд░्рддрди, рдк्рд░рд╡рдЪрди, рдФрд░ рд╕рдд्рд╕ंрдЧ рдХрд░ рд▓ोрдЧों рдоें рд╕рдж्рдк्рд░рд╡ृрдд्рддि, рд╕рджाрдЪрд░рдг рдФрд░ рд╕ुрд░ुрдЪि рдЙрдд्рдкрди्рди рдХी, рдоाрдирд╡ीрдп рдоूрд▓्рдпों рдХी рд╕्рдеाрдкрдиा рдкрд░ рдЬोрд░ рджिрдпा। рдЕрдкрдиे рд╢рд░ीрд░ рдХी рдЪिंрддा рдХिрдП рдмिрдиा рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдЕрдердХ рдкрд░िрд╢्рд░рдо рдХिрдпा।”1 рд╣िрди्рджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХे рдЕрдиुрд░ाрдЧी рдоाрдзрд╡рд░ाрд╡ рд╕рдк्рд░े рдХा рдЬрди्рдо 19 рдЬूрди, 1871 рдХो рдЫрдд्рддीрд╕рдЧреЭ рдХे рджाрдоोрд╣ рдЬिрд▓े рдХे рдкрдерд░िрдпा рдЧाँрд╡ рдоें рд╣ुрдЖ рдеा। рдмрд╣ुрдЖрдпाрдоी рд╡्рдпрдХ्рддिрдд्рд╡ рдХे рдзрдиी рд╕рдк्рд░े рдЬी рд╣ाрд▓ाँрдХि рд╣िрди्рджी, рд╕ंрд╕्рдХृрдд, рдорд░ाрдаी рддрдеा рдЕँрдЧ्рд░ेрдЬी рдХे рдЕрдЪ्рдЫे рдЬाрдирдХाрд░ рдеे, рд▓ेрдХिрди рдЗрди्рд╣ोंрдиे рдЕрдкрдиा рд╕ाрд░ा рд▓ेрдЦрди рд╣िрди्рджी рдоें рд╣ी рдХिрдпा।

рдкं. рдоाрдзрд╡рд░ाрд╡ рд╕рдк्рд░े
19 рдЬूрди 1871 - 26 рдЕрдк्рд░ैрд▓ 1926
рдоाрдзрд╡рд░ाрд╡ рд╕рдк्рд░े рдЬी рднी рдЖрдЪाрд░्рдп рдорд╣ाрд╡ीрд░ рдк्рд░рд╕ाрдж рдж्рд╡िрд╡ेрджी рдХी рд╣ी рддрд░рд╣ рд╕рд░рдХाрд░ी рдиौрдХрд░ी рд╕े рдЗрд╕्рддीреЮा рджेрдХрд░ рдЬрдирд╡рд░ी, 1900 рд╕े рд╢्рд░ी рд░ाрдорд░ाрд╡ рдЪिंрдЪोрд▓рдХрд░ рдХे рд╕ाрде рд╕ंрдпुрдХ्рдд рд╕ंрдкाрджрдХрдд्рд╡ рдоें ‘рдЫрдд्рддीрд╕рдЧреЭ рдоिрдд्рд░’ рдоाрд╕िрдХ рдкрдд्рд░िрдХा рдиिрдХाрд▓рдиी рд╢ुрд░ू рдХी рдеी। рдпрд╣ рдкрдд्рд░िрдХा рдмिрд▓ाрд╕рдкुрд░ рд╕े рдиिрдХрд▓ рд░рд╣ी рдеी। рд╣िрди्рджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХी рдЙрди्рдирддि рд╣ेрддु рд╕рдорд░्рдкिрдд рдкрдд्рд░िрдХा ‘рдЫрдд्рддीрд╕рдЧреЭ рдоिрдд्рд░’ рдХे рдкрд╣рд▓े рдЕंрдХ рдХे рд╕ंрдкाрджрдХीрдп рдкृрд╖्рда рдоें рдШोрд╖рдгा рдХी рдЧрдИ рдеी рдХि “рд╕ुрд╕ंрдкाрджिрдд рдкрдд्рд░ों рдж्рд╡ाрд░ा рд╣िрди्рджी рднाрд╖ा рдХी рдЙрди्рдирддि рд╣ुрдИ рд╣ै। рдЕрддрдПрд╡ рдпрд╣ाँ рднी ‘рдЫрдд्рддीрд╕рдЧреЭ рдоिрдд्рд░’ рд╣िрди्рджी рднाрд╖ा рдХी рдЙрди्рдирддि рдХрд░рдиे рдоें рд╡िрд╢ेрд╖ рдк्рд░рдХाрд░ рд╕े рдз्рдпाрди рджे। рдЖрдЬрдХрд▓ рднाрд╖ा рдоें рдмрд╣ुрдд–рд╕ा рдХूреЬा рдХрд░рдХрдЯ рдЬрдоा рд╣ो рд░рд╣ा рд╣ै। рдпрд╣ рдирд╣ीं рд╣ो рдкाрдП; рдЗрд╕ीрд▓िрдП рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рдЧ्рд░ंрдеों рдкрд░ рдк्рд░рд╕िрдж्рдз рдоाрд░्рдоिрдХ рд╡िрдж्рд╡ाрдиों рдХे рдж्рд╡ाрд░ा рд╕рдоाрд▓ोрдЪрдиा рднी рдХрд╣ें।”2  рдЗрд╕ рдШोрд╖рдгा рд╕े рдЬ्рдЮाрдд рд╣ोрддा рд╣ै рдХि рд╕рдк्рд░े рдЬी рд╣िрди्рджी рднाрд╖ा рдХे рд╡िрдХाрд╕ рдоें рдкрдд्рд░-рдкрдд्рд░िрдХाрдУं рдХे рдорд╣рдд्рд╡ рдХो рднрд▓ी-рднाँрддि рд╕рдордЭ рд░рд╣े рдеे। рдЗрд╕ рдЙрдж्рдзрд░рдг рд╕े рдпрд╣ рднी рд╕्рдкрд╖्рдЯ рд╣ोрддा рд╣ै рдХि рд╕рдк्рд░े рдЬी рдЖрд▓ोрдЪрдиा рдХे рдкрдХ्рд╖рдзрд░ рдеे рдФрд░ рдЕрдЪ्рдЫे рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХे рд▓ेрдЦрди рдХे рд▓िрдП рдЖрд▓ोрдЪрдиा/рд╕рдоाрд▓ोрдЪрдиा рдХी рднी рдЬрд░ूрд░рдд рд╕рдордЭрддे рдеे। 
рд╣िрди्рджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рддрдеा рд╣िрди्рджी рд╕рдоाрдЬ рдХे рд▓िрдП рдмेрд╣рдж рджुрд░्рднाрдЧ्рдпрдкूрд░्рдг рдеा рдХि рдпрд╣ рдкрдд्рд░िрдХा рд╕िрд░्рдл рджो рд╡рд░्рд╖ों рддрдХ рд╣ी рдиिрдХрд▓ рд╕рдХी। рдзрди рдХे рдЕрднाрд╡ рдХे рдХाрд░рдг рдпрд╣ рдкрдд्рд░िрдХा рджिрд╕ंрдмрд░,1902 рдИ. рдоें рдмंрдж рд╣ो рдЧрдИ। рд╕рдк्рд░े рдЬी рдорд╣ाрди рд╕्рд╡рддंрдд्рд░рддा рд╕ेрдиाрдиी рд▓ोрдХрдоाрди्рдп рддिрд▓рдХ рд╕े рдмेрд╣рдж рдк्рд░рднाрд╡िрдд рдеे। рдЕрддः рд▓ोрдХрдоाрди्рдп рддिрд▓рдХ рдХे рд▓ेрдЦों рдХो рд╣िрди्рджी рдоें рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рдХрд░рдиे рдХे рдЙрдж्рджेрд╢्рдп рд╕े рдЗрди्рд╣ोंрдиे 1907 рдИ. рд╕े рдиाрдЧрдкुрд░ рд╕े ‘рд╣िрди्рджी рдХेрд╕рд░ी’ рдиाрдордХ рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рдкрдд्рд░ рдиिрдХाрд▓рдиा рд╢ुрд░ू рдХिрдпा। рдЗрд╕рдоें рд▓ोрдХрдоाрди्рдп рддिрд▓рдХ рдХे рдкрдд्рд░ ‘рдХेрд╕рд░ी’ рдХे рд▓ेрдЦों рдХा рд╣िрди्рджी рдЕрдиुрд╡ाрдж рд░рд╣рддा рдеा। “рд╕рди 1908 рдоें рд▓िрдЦे рд▓ोрдХрдоाрди्рдп рддिрд▓рдХ рдХे рд▓ेрдЦ ‘рдпे рдЙрдкाрдп рдЯिрдХाрдК рдирд╣ीं рд╣ैं’ (рдЬिрд╕े рдм्рд░िрдЯिрд╢ рд╕рд░рдХाрд░ рдиे рд░ाрдЬрдж्рд░ोрд╣ाрдд्рдордХ рд▓ेрдЦ рдХрд░ाрд░ рджेрдХрд░ рддिрд▓рдХ рдХो рдЫрд╣ рд╕ाрд▓ рдХी рдХैрдж рдХी рд╕рдЬा рджी рдеी) ‘рд╣िрди्рджी рдХेрд╕рд░ी’ рдоें рдЫрдкрдиे рдХे рдХाрд░рдг рдЗрд╕рдХे рд╕ंрдкाрджрдХ рдоाрдзрд╡рд░ाрд╡ рд╕рдк्рд░े рдкрд░ рд░ाрдЬрдж्рд░ोрд╣ рдХा рдоुрдХрджрдоा рдЪрд▓ा рдеा।”3 рджेрдЦा рдЬाрдп рддो рдоाрдзрд╡рд░ाрд╡ рд╕рдк्рд░े рдЬी рдХा рд╕ाрд╣िрдд्рдпिрдХ рд╡्рдпрдХ्рддिрдд्рд╡ рдЕрдиुрдХрд░рдгीрдп рдеा। рдЗрдирдХी рдк्рд░ेрд░рдгा рд╕े рд╣िрди्рджी рдХे рд╕ाрд╣िрдд्рдпाрдХाрд╢ рдоें рдордз्рдпрдк्рд░рджेрд╢ рдХे рдХрдИ рд▓ेрдЦрдХ рдЖрдП। рдЗрди्рд╣ोंрдиे рдпुрд╡ा рд▓ेрдЦрдХों рдХो рдЦूрдм рдк्рд░ोрдд्рд╕ाрд╣िрдд рднी рдХिрдпा। рдЗрдирдХी рдк्рд░ेрд░рдгा рд╕े рдоाрдЦрдирд▓ाрд▓ рдЪрддुрд░्рд╡ेрджी, рд╕ेрда рдЧोрд╡िंрджрджाрд╕, рдж्рд╡ाрд░िрдХाрдк्рд░рд╕ाрдж рдоिрд╢्рд░ рдЬैрд╕े рдмреЬे рд▓ेрдЦрдХ рд╣िрди्рджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХी рдУрд░ рдк्рд░рд╡ृрдд्рдд рд╣ुрдП। рдЗрддрдиा рд╣ी рдирд╣ीं рдЙрд╕ рд╕рдордп рдХी рдк्рд░рд╕िрдж्рдз рд╕ाрд╣िрдд्рдпिрдХ рдкрдд्рд░िрдХा ‘рдХрд░्рдорд╡ीрд░’ рдХे рдиिрдХрд▓рдиे рдХे рдкीрдЫे рд╕рдк्рд░े рдЬी рдХी рд╣ी рдк्рд░ेрд░рдгा рдеी। 
рдоाрдзрд╡рд░ाрд╡ рд╕рдк्рд░े рдЕрдкрдиे рд╕рдордп рдФрд░ рд╕рдоाрдЬ рд╕े рдкूрд░्рдгрддः рдЬुреЬे рд╣ुрдП рд▓ेрдЦрдХ рдеे। рд╡ो рдЬाрдирддे рдеे рдХि рджेрд╢ рдоें рдЖрдЬाрджी рдХा рдоाрд╣ौрд▓ рдкैрджा рдХрд░рдиे рдФрд░ рдЙрд╕े рдмрдиाрдП рд░рдЦрдиे рдоें рд╢िрдХ्рд╖ा рдХी рд╕्рдеाрдпी рднूрдоिрдХा рд╣ै। рдЕрддः рдЗрд╕े рд╣ी рдз्рдпाрди рдоें рд░рдЦрддे рд╣ुрдП рдЙрди्рд╣ोंрдиे 1905 рдИ. рдоें рдиाрдЧрдкुрд░ рдоें ‘рд╣िрди्рджी рдЧ्рд░ंрде рдк्рд░рдХाрд╢рди рдоंрдбрд▓ी’ рдХी рд╕्рдеाрдкрдиा рдХी। рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд╢рди рдоंрдбрд▓ी рд╕े рдХрдИ рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рдкुрд╕्рддрдХें рдЫрдкीं। 1921 рдИ. рдоें рдЗрди्рд╣ोंрдиे рд░ाрдпрдкुрд░ рдоें рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп рддрдеा рд░ाрдпрдкुрд░ рдоें рд╣ी рдкрд╣рд▓े рдХрди्рдпा рдорд╣ाрд╡िрдж्рдпाрд▓рдп рдЬाрдирдХी рджेрд╡ी рдкाрдард╢ाрд▓ा рдХी рд╕्рдеाрдкрдиा рдХी। рдпे рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп рдЕрднी рднी рдЪрд▓ рд░рд╣े рд╣ैं। рдЕрдкрдиे рд╕рдордХाрд▓ीрдиों рдХे рдмीрдЪ рд╕рдк्рд░े рдЬी рдХे рдпрд╢ рдФрд░ рдорд╣рдд्рд╡ рдХा рдкрддा рдЗрд╕ рддрде्рдп рд╕े рднी рдЪрд▓рддा рд╣ै рдХि рдЗрди्рд╣ोंрдиे 1924 рдИ. рдоें рджेрд╣рд░ाрджूрди рдоें рдЖрдпोрдЬिрдд рд╣िрди्рджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рд╕рдо्рдоेрд▓рди рдХी рдЕрдз्рдпрдХ्рд╖рддा рдХी рдеी।  
      рдоाрдзрд╡рд░ाрд╡ рд╕рдк्рд░े рдЬी рдПрдХ рдЙрдЪ्рдЪ рдЖрджрд░्рд╢ рдХो рд▓ेрдХрд░ рдЪрд▓рдиे рд╡ाрд▓े рд▓ेрдЦрдХ рдеे। рдЗрди्рд╣ोंрдиे рд▓рдЧाрддाрд░ рдЙрдкрдиिрд╡ेрд╢рд╡ाрдж рдХे рд╡िрд░ुрдж्рдз рд▓िрдЦा рд╣ै। рдЙрдкрдиिрд╡ेрд╢рд╡ाрдж рдХा рд╡िрд░ोрдз рдЙрд╕ рд╕рдордп рдирд╡рдЬाрдЧрд░рдг рдХा рдХेрди्рдж्рд░ीрдп рддрдд्рд╡ рдеा। рд╕рдк्рд░े рдЬी рдХे рд╕ंрдмंрдз рдоें рдоाрдЦрдирд▓ाрд▓ рдЪрддुрд░्рд╡ेрджी рдиे 11 рд╕िрддंрдмрд░ 1926 рдХे ‘рдХрд░्рдорд╡ीрд░’ рдоें рд▓िрдЦा рдеा “рдкिрдЫрд▓े рдкрдЪ्рдЪीрд╕ рд╡рд░्рд╖ों рддрдХ рдкं. рдоाрдзрд╡рд░ाрд╡ рд╕рдк्рд░े рдЬी рд╣िрди्рджी рдХे рдПрдХ рдЖрдзाрд░ рд╕्рддंрдн, рд╕ाрд╣िрдд्рдп, рд╕рдоाрдЬ рдФрд░ рд░ाрдЬрдиीрддि рдХी рд╕ंрд╕्рдеाрдУं рдХे рд╕рд╣ाрдпрдХ рдЙрдд्рдкाрджрдХ рддрдеा рдЙрдирдоें рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рддेрдЬ рднрд░рдиे рд╡ाрд▓े, рдк्рд░рджेрд╢ों рдХे рдЧाँрд╡ों рдоें рдШूрдо-рдШूрдо рдХрд░, рдЕрдкрдиी рдХрд▓рдо рдХो рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ рдХी рдЬрд░ूрд░рдд рдФрд░ рд╡िрджेрд╢ी рд╕рдд्рддा рд╕े рдЬрдХреЬे рд╣ुрдП рдЧрд░ीрдмों рдХा рдХрд░ूрдг рдХ्рд░ंрджрди рдмрдиा рдбाрд▓рдиे рд╡ाрд▓े, рдзрд░्рдо рдоें рдзँрд╕ рдХрд░, рдЙрд╕े рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рд╕ेрд╡ा рдоें рд╡िрд╡рд╢ рдХрд░рдиे рд╡ाрд▓े рддрдеा рдЕрдкрдиे рдЕрд╕्рддिрдд्рд╡ рдХो рд╕рд░्рд╡рдеा рдоिрдЯाрдХрд░, рд╕рд░्рд╡рдеा рдирдЧрдг्рдп рдмрдиाрдХрд░ рдЕрдкрдиे рдЖрд╕рдкाрд╕ рдХे рд╡्рдпрдХ्рддिрдпों рдФрд░ рд╕ंрд╕्рдеाрдУं рдХे рдорд╣рдд्рд╡ рдХो рдмреЭाрдиे рдФрд░ рдЪिрд░ंрдЬीрд╡ी рдмрдиाрдиे рд╡ाрд▓े рдеे।”4 рдЕрдкрдиे рд▓ेрдЦрди рдоें рдоाрдзрд╡рд░ाрд╡ рд╕рдк्рд░े рдЬी рдЕрдкрдиे рдпुрдЧ рдХे рдЖрджрд░्рд╢ों рдХे рд╕ाрде рджिрдЦाрдИ рджेрддे рд╣ैं। рдЪूँрдХि рдЙрдирдХा рдпुрдЧ рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп-рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рдЪेрддрдиा рдХे рдЬाрдЧрд░рдг рдХा рдпुрдЧ рдеा рдЕрддः рдЗрд╕рдХी рдЫाрдпा рдЗрдирдХी рддрдоाрдо рд░рдЪрдиाрдУं рдкрд░ рднी рджिрдЦाрдИ рджेрддी рд╣ै। 
рдоाрдзрд╡рд░ाрд╡ рд╕рдк्рд░े рдЬी рдПрдХ рдмेрд╣рддрд░ीрди рдЕрдиुрд╡ाрджрдХ рдеे। рдЕрдиुрд╡ाрджрдХ рдХी рд╣ैрд╕िрдпрдд рд╕े рдЗрди्рд╣ोंрдиे рдЕрдиेрдХ рдорд░ाрдаी рдкुрд╕्рддрдХों рдФрд░ рд▓ेрдЦों рдХा рдЕрдиुрд╡ाрдж рд╣िрди्рджी рдоें рдХिрдпा рд╣ै। рдЗрди्рд╣ोंрдиे рдЧुрд░ु рд░ाрдорджाрд╕ рдХी рдкुрд╕्рддрдХ ‘рджाрд╕рдмोрдз’, рд▓ोрдХрдоाрди्рдп рддिрд▓рдХ рдХी рдкुрд╕्рддрдХ ‘рдЧीрддा рд░рд╣рд╕्рдп’, рдЪिंрддाрдордгी рд╡िрдиाрдпрдХ рд╡ैрдж्рдп рдХी рдкुрд╕्рддрдХ ‘рдорд╣ाрднाрд░рдд рдХे рдЙрдкрд╕ंрд╣ाрд░’ рдХा рдЕрдиुрд╡ाрдж ‘рдорд╣ाрднाрд░рдд рдоीрдоांрд╕ा’ рдиाрдо рд╕े рдХिрдпा। рдЗрдирдХे рдж्рд╡ाрд░ा рдЕрдиूрджिрдд рдЧ्рд░ंрдеों рдоें ‘рд╢ाрд▓ोрдкрдпोрдЧी рднाрд░рдд рд╡рд░्рд╖’ рддрдеा ‘рджрдд्рдд рднाрд░्рдЧрд╡ рд╕ंрд╡ाрдж рднी рдЙрд▓्рд▓ेрдЦрдиीрдп рд╣ै। 
рд╕рдк्рд░े рдЬी рдиे рдХाрд╢ी рдиाрдЧрд░ी рдк्рд░рдЪाрд░िрдгी рд╕рднा, рдХाрд╢ी рдХे рд▓िрдП рдЕрд░्рдерд╢ाрд╕्рдд्рд░ рдХी рдоाрдирдХ рд╢рдм्рджाрд╡рд▓ी рддैрдпाрд░ рдХрд░рдиे рдоें рднी рдЕрдкрдиी рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рднूрдоिрдХा рдХा рдиिрд░्рд╡ाрд╣ рдХिрдпा। рдпे рд╢рдм्рджाрд╡рд▓िрдпाँ ‘рдиाрдЧрд░ी рдк्рд░рдЪाрд░िрдгी рд╕рднा’ рдХी ‘рд╡िрдЬ्рдЮाрди рдХोрд╢ рдпोрдЬрдиा’ рдоें рд╢ाрдоिрд▓ рд╣ैं। рдЕрддः рдпрд╣ рдХрд╣рдиा рдЧрд▓рдд рди рд╣ोрдЧा рдХि рдоाрдзрд╡рд░ाрд╡ рд╕рдк्рд░े рдЬी рдиे рд╣िрди्рджी рдоें рдЕрд░्рдерд╢ाрд╕्рдд्рд░ीрдп рдкрд░ंрдкрд░ा рдХी рд╢ुрд░ुрдЖрдд рдХी рдеी। рдмाрдж рдоें рдЖрдЪाрд░्рдп рдорд╣ाрд╡ीрд░ рдк्рд░рд╕ाрдж рдж्рд╡िрд╡ेрджी рдХी рдкुрд╕्рддрдХ ‘рд╕рдо्рдкрдд्рддिрд╢ाрд╕्рдд्рд░’, рд░ाрдзाрдоोрд╣рди рдЧोрдХुрд▓ рдХी рдкुрд╕्рддрдХ ‘рджेрд╢ рдХा рдзрди(1910 рдИ.) рддрдеा рдкाрд░рд╕рдиाрде рдж्рд╡िрд╡ेрджी рдХी рдкुрд╕्рддрдХ ‘рджेрд╢ рдХी рджрд╢ा’ рдЖрддी рд╣ैं। 
рдоाрдзрд╡рд░ाрд╡ рд╕рдк्рд░े рдЬी рдиे рдмрд╣ुрдд рд╕ाрд░े рдиिрдмंрдзों рдХा рднी рдк्рд░рдгрдпрди рдХिрдпा рд╣ै। рдЗрдирдХे рдж्рд╡ाрд░ा рд▓िрдЦे рдЧрдП рдиिрдмंрдзों рдоें ‘рд╕्рд╡рджेрд╢ी рдЖंрджोрд▓рди рдФрд░ рдмॉрдпрдХाрдЯ’ (1906 рдИ.), ‘рдЗрдЯाрд▓िрдпрди рджेрд╢рднрдХ्рдд рдоेрдЬिрдиी’ (1907 рдИ.), рдпूрд░ोрдк рдХे рдЗрддिрд╣ाрд╕ рд╕े рд╕ीрдЦрдиे рдпोрдЧ्рдп рдмाрддें(1913 рдИ., рдпрд╣ рдПрдХ рдиिрдмंрдзрдоाрд▓ा рдХे рд░ूрдк рдоें ‘рд╕рд░рд╕्рд╡рддी’ рдкрдд्рд░िрдХा рдоें рдЫрд╣ рдиिрдмंрдз рдХे рд░ूрдк рдоें рдЫрдкे рдеे।), рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рдЬाрдЧृрддि рдХी рдоीрдоांрд╕ा (рд╕िрддंрдмрд░,1915 рдХो ‘рдорд░्рдпाрджा’ рдкрдд्рд░िрдХा рдоें), ‘рд╕्рдд्рд░िрдпाँ рдФрд░ рд░ाрд╖्рдЯ्рд░’(1915 рдИ. рдоें ‘рдорд░्рдпाрджा’ рдкрдд्рд░िрдХा рдоें), ‘рд╣рдоाрд░े рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╣्рд░ाрд╕ рдХे рдХुрдЫ рдХाрд░рдгों рдкрд░ рд╡िрдЪाрд░’ рдЖрджि рдк्рд░рдоुрдЦ рд╣ैं। рдЗрд╕рдХे рдЕрд▓ाрд╡ा рднी рдЗрдирдХे рдХрдИ рдиिрдмंрдз рдЬो рдЬ्рдпोрддिрд╖, рд╡िрдЬ्рдЮाрди, рдЕрд░्рдерд╢ाрд╕्рдд्рд░, рджेрд╢рдк्рд░ेрдо, рд╕्рдд्рд░ी рд╢िрдХ्рд╖ा рдЖрджि рдкрд░ рд╣ैं рдЬो рдХि рдЙрд╕ рджौрд░ рдХी рдХрдИ рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рдкрдд्рд░िрдХाрдПँ рдЬैрд╕े рдХि ‘рдорд░्рдпाрджा’, ‘рд╕рд░рд╕्рд╡рддी’, ‘рдЕрдн्рдпुрджрдп’, ‘рд╢्рд░ी рд╢ाрд░рджा’ рдЖрджि рдоें рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рд╣ुрдП। рдЗрдирдХी рдЕрдкрдиी рдкрдд्рд░िрдХा рдЬैрд╕े ‘рдЫрдд्рддीрд╕рдЧреЭ рдоिрдд्рд░’, ‘рд╣िрди्рджी рдХेрд╕рд░ी’ рддрдеा ‘рдХрд░्рдорд╡ीрд░’ рдоें рддो рдЗрдирдХे рдж्рд╡ाрд░ा рд╕ृрдЬिрдд рд╡िрдкुрд▓ рд╕ाрдордЧ्рд░ी рдЖрдЬ рднी рд╢ोрдз рддрдеा рдЕрдиुрд╕ंрдзाрди рдХी рдоाँрдЧ рдХрд░ рд░рд╣ी рд╣ैं। 
рд╕рдк्рд░े рдЬी рдХा рдпुрдЧ, рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХी рдХрдИ рд╡िрдзाрдУं рдХे рдЖрд░ंрдн рд╣ोрдиे рдХा рднी рдпुрдЧ рд░рд╣ा рд╣ै। рдЗрд╕ी рдпुрдЧ рдоें рдХрд╣ाрдиी рд╡िрдзा рдХा рднी рдЖрд░ंрдн рд╣ोрддा рд╣ै। рд╣िрди्рджी рдХрд╣ाрдиी рдХो рдкृрд╖्рдарднूрдоि рдХे рд░ूрдк рдоें рд╕ंрд╕्рдХृрдд, рдЕँрдЧ्рд░ेрдЬी рддрдеा рдмांрдЧ्рд▓ा рдХी рдоौрд▓िрдХ рддрдеा рдЕрдиूрджिрдд рдХрд╣ाрдиिрдпाँ рдоिрд▓ी рдеीं। рдЕрддः рдЗрд╕рдХा рдк्рд░рднाрд╡ рдЗрд╕ рдпुрдЧ рдХे рд╣िрди्рджी рд▓ेрдЦрдХों рдкрд░ рдХुрдЫ рди рдХुрдЫ рдЬрд░ूрд░ рдкреЬा рд╣ै। рд╕рдк्рд░े рдЬी рдХे рд▓ेрдЦрди рдХрд░्рдо рдкрд░ рднी рдпрдд्рд░–рддрдд्рд░ рдпрд╣ рдк्рд░рднाрд╡ рджिрдЦाрдИ рджेрддा рд╣ै। рдпрд╣ рдмेрд╣рдж рдиिрд░ाрд╢ाрдЬрдирдХ рд╣ै рдХि рд╣िрди्рджी рдХे рдЖрд░ंрднिрдХ рдХрдеाрдХाрд░ рд╣ोрдиे рдХे рдмाрд╡рдЬूрдж рдк्рд░ाрд░рдо्рднिрдХ рд╣िрди्рджी рд╕ाрд╣िрдд्рдпेрддिрд╣ाрд╕ рдоें рдоाрдзрд╡рд░ाрд╡ рд╕рдк्рд░े рдЬी рдХी рдЪрд░्рдЪा рддो рджूрд░ рдиाрдоोрд▓्рд▓ेрдЦ рддрдХ рдирд╣ीं рд╣ुрдЖ рд╣ै। рдЬрдмрдХि рдЗрдирдХी рдХрд╣ाрдиिрдпाँ рдХрдИ рд╡рд░्рд╖ों рддрдХ ‘рдЫрдд्рддीрд╕рдЧреЭ рдоिрдд्рд░’ рдоें рдЫрдкрддी рд░рд╣ीं। рдХाрдлी рдмाрдж рдоें рджेрд╡ीрдк्рд░рд╕ाрдж рд╡рд░्рдоा рдЬी рдиे рдЗрдирдХी рдХрд╣ाрдиिрдпों рдХा рд╕рдо्рдкाрджрди рдХिрдпा। ‘рдоाрдзрд╡рд░ाрд╡ рд╕рдк्рд░े рдХी рдХрд╣ाрдиिрдпाँ’ рдиाрдо рд╕े рдЗрдирдХे рдж्рд╡ाрд░ा рд╕ंрдкाрджिрдд рдХिрддाрдм рд╕рди् 1982 рдоें рд╣िрди्рджुрд╕्рддाрдиी рдПрдХेрдбрдоी, рдЗрд▓ाрд╣ाрдмाрдж рд╕े рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рд╣ुрдИ рдеी। рдЗрд╕рдоें рдЬिрдХ्рд░ рд╣ै рдХि рдоाрдзрд╡рд░ाрд╡ рд╕рдк्рд░े рдХी рдЫрд╣ рдХрд╣ाрдиिрдпाँ 1900 рдИ. рд╕े рд▓ेрдХрд░ 1901 рдИ. рддрдХ ‘рдЫрдд्рддीрд╕рдЧреЭ рдоिрдд्рд░’ рдоें рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рд╣ुрдИ рдеीं। ‘рдЫрдд्рддीрд╕рдЧреЭ рдоिрдд्рд░’ рдХे рдкाँрдЪ рдЕंрдХों рдоें рдЫрдкी рдЗрди рдХрд╣ाрдиिрдпों рдХा рдЙрдЪिрдд рдоूрд▓्рдпांрдХрди рдЕрдмрддрдХ рди рд╣ो рд╕рдХा рд╣ै। рдЗрди рдЫрд╣ рдХрд╣ाрдиिрдпों рдХे рдХ्рд░рдо рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рд╣ैं – 
   1. рд╕ुрднाрд╖िрдд-рд░рдд्рди – рдЬрдирд╡рд░ी,1990   
   2. рд╕ुрднाрд╖िрдд-рд░рдд्рди – рдлрд░рд╡рд░ी, 1900 
   3. рдПрдХ рдкрдеिрдХ рдХा рд╕्рд╡рдк्рди- рдоाрд░्рдЪ-рдЕрдк्рд░ैрд▓, 1900
   4. рд╕рдо्рдоाрди рдХिрд╕े рдХрд╣рддे рд╣ैं? 
   5. рдЖрдЬрдо – рдЬूрди, 1900 
   6. рдПрдХ рдЯोрдХрд░ी рднрд░ рдоिрдЯ्рдЯी 

            рдпे рд╕рднी рдХрд╣ाрдиिрдпाँ рдж्рд╡िрд╡ेрджीрдпुрдЧीрди рдЖрджрд░्рд╢ рдФрд░ рдиैрддिрдХрддा рд╕े рдкрд░े рдирд╣ीं рд╣ैं। рдлрд░рд╡рд░ी, 1968 рдоें рдХрдорд▓ेрд╢्рд╡рд░ рдХे рд╕рдо्рдкाрджрди рдоें рдиिрдХрд▓рдиे рд╡ाрд▓ी рдкрдд्рд░िрдХा ‘рд╕ाрд░िрдХा’ рдоें рд╣िрди्рджी рдХрд╣ाрдиी рдоें рдоाрдзрд╡рд░ाрд╡ рд╕рдк्рд░े рдХे рдпोрдЧрджाрди рдкрд░ рдХाрдлी рдмрд╣рд╕ рд╣ुрдИ। рдЗрд╕ рдмрд╣рд╕ рдкрд░ рдЖрд▓ोрдЪрдХ рдЧोрдкाрд▓ рд░ाрдп рд▓िрдЦрддे рд╣ैं –“рд╕ाрд░िрдХा рдХे рдЗрд╕ рдЕंрдХ рдоें рджेрд╡ी рдк्рд░рд╕ाрдж рд╡рд░्рдоा рдХा рд▓ेрдЦ ‘рд╣िрди्рджी рдХी рдкрд╣рд▓ी рдХрд╣ाрдиी : рдПрдХ рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рдк्рд░рд╢्рди’ рджेрддे рд╣ुрдП рд╕ंрдкрджाрдХ рдиे рдЯिрдк्рдкрдгी рджी, ‘рд╣िрди्рджी рдХी рдк्рд░рдердо рдоौрд▓िрдХ рдХрд╣ाрдиी рдХौрди рд╕ी рд╣ै?.... рд╕рди् 1901 рдоें рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рдпрд╣ рдХрд╣ाрдиी (рдПрдХ рдЯोрдХрд░ी рднрд░ рдоिрдЯ्рдЯी) рдХाрд▓рдХ्рд░рдоाрдиुрд╕ाрд░ рднी рд╣िрди्рджी рдХी рдк्рд░рдердо рдоौрд▓िрдХ рдХрд╣ाрдиी рдард╣рд░рддी рд╣ै। 
рдЖрдЪाрд░्рдп рд▓ोрдЧ рд╕рдк्рд░े рдЬी рдХी рдЗрд╕ рдХрд╣ाрдиी рдХी рдУрд░ рдз्рдпाрди рди рджे рдкाрдП, рдХ्рдпोंрдХि рдпрд╣ ‘рд╕рд░рд╕्рд╡рддी’ рдоें рди рдЫрдкрдХрд░ ‘рдЫрдд्рддीрд╕рдЧреЭ рдоिрдд्рд░’ рдоें рдЫрдкी рдеी। рд╣िрди्рджी рдХो рдЕрд╣िंрджी рднाрд╖ी рд▓ेрдЦрдХों рдХा рдмрд░ाрдмрд░ рд╕рд╣рдпोрдЧ рдк्рд░ाрдк्рдд рд╣ोрддा рд░рд╣ा рд╣ै। рдпрд╣ рд╣िрди्рджी рдХे рд▓िрдП рдЧрд░्рд╡ рдХी рдмाрдд рд╣ै рдФрд░ рд╣िрди्рджी рдХी рдк्рд░рдердо рдоौрд▓िрдХ рдХрд╣ाрдиी рд▓िрдЦрдиे рдХा рд╢्рд░ेрдп рдпрджि рдорд░ाрдаी рднाрд╖ी рд╕рдк्рд░े рдЬी рдХो рдЬाрддा рд╣ै, рддो рдпрд╣ рднी рдЧрд░्рд╡ рдХी рдмाрдд рд╣ोрдиी рдЪाрд╣िрдП……।5  рджेрдЦा рдЬाрдп рддो рдХрдеा-рдкрдд्рд░िрдХा ‘рд╕ाрд░िрдХा’ рдиे рд╣िрди्рджी рдХी рдкрд╣рд▓ी рдХрд╣ाрдиी рдХे рд░ूрдк рдоें рдоाрдзрд╡рд░ाрд╡ рд╕рдк्рд░े рдЬी рдХी рдХрд╣ाрдиी ‘рдПрдХ рдЯोрдХрд░ी рднрд░ рдоिрдЯ्рдЯी’ рдХो рд╕्рдеाрдкिрдд рдХрд░рдиे рдХा рдХाрд░्рдп рдХिрдпा рд╣ै।
‘рдПрдХ рдЯोрдХрд░ी рднрд░ рдоिрдЯ्рдЯी’ рдЕрдкрдиी рд╕ंрд░рдЪрдиा рдоें рдХाрдлी рдЫोрдЯी рдХрд╣ाрдиी рд╣ै, рд▓ेрдХिрди рд╕िрд░्рдл рдПрдХ рдкृрд╖्рда рдХी рдХрд╣ाрдиी рд╣ोрддे рд╣ुрдП рднी рдпрд╣ рдмेрд╣рдж рдоाрд░्рдоिрдХ рдПрд╡ं рдордЬрдмूрдд рдЕंрддрд░्рд╡рд╕्рддु рдХो рд▓िрдП рд╣ुрдП рд╣ै। рд╕ंрдХ्рд╖ेрдк рдоें рдХрд╣ाрдиी рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рд╣ै рдХि рдПрдХ рдЬрдоींрджाрд░ рд╣ै рдЬिрд╕рдХे рдЕрд╣ाрддे рдоें рдПрдХ рд╡ृрдж्рдз рд╡िрдзрд╡ा рдХी рдЭोрдкреЬी рд╣ोрддी рд╣ै। рдЬрдоींрджाрд░ рдХी рдЗрдЪ्рдЫा рд╣ै рдХि рд╡рд╣ рдХिрд╕ी рднी рддрд░рд╣ рдЙрд╕ рд╡ृрдж्рдз рд╡िрдзрд╡ा рдХी рдЬрдоीрди рд▓े рд▓े рддाрдХि рдЬрдоींрджाрд░ рдХी рдЬрдоीрди рдХा рд╡िрд╕्рддाрд░ рд╣ो рдЬाрдп। рдЗрд╕рдХे рд▓िрдП рд╡рд╣ рддрдоाрдо рд╣рдердХंрдбे рдЕрдкрдиाрддा рд╣ै рдФрд░ рдЕंрдд рдоें рд╡िрдзрд╡ा рдХो рд╣рдЯाрдиे рдоें рд╕рдлрд▓ рд╣ो рдЬाрддा рд╣ै। рдмाрдж рдоें рд╡िрдзрд╡ा рдХे рдПрдХ рдХрдерди рд╕े рдЬрдоींрджाрд░ рдХा рд╣ृрджрдп рдкрд░िрд╡рд░्рддिрдд рд╣ोрддा рд╣ै рдФрд░ рд╡рд╣ рдкुрдиः рдЙрд╕рдХी рдЭोрдкреЬी рд╡ाрдкрд╕ рдХрд░ рджेрддा рд╣ै। 
рдЗрддрдиी рдЫोрдЯी рд╕ी рдХрд╣ाрдиी рдЖрдЬ рднी рдЙрддрдиी рд╣ी рдк्рд░ाрд╕ंрдЧिрдХ рд▓рдЧрддी рд╣ै рдЬिрддрдиी рдХि рдЕрдкрдиे рд░рдЪрдиाрдХाрд▓ рдоें рд░рд╣ी рд╣ोрдЧी। рдЗрд╕ рдХрд╣ाрдиी рдоें рдоुрдЦ्рдп рд░ूрдк рд╕े рджो рдкाрдд्рд░ рд╣ैं рдЬрдоींрджाрд░ рддрдеा рдЕрдиाрде рд╡िрдзрд╡ा, рд▓ेрдХिрди рдХрд╣ाрдиी рдХे рд╡िрддाрди рдХे рд▓िрдП рдХुрдЫ рдЧौрдг рдкाрдд्рд░ рдЬैрд╕े – рд╡рдХीрд▓, рд╡िрдзрд╡ा рдХी рдкोрддी рддрдеा рдиौрдХрд░ рдХी рднी рд╕ृрд╖्рдЯि рдХी рдЧрдИ рд╣ै। рдХрд╣ाрдиी рдоें рд╕ंрд╡ाрдж рднी рдПрдХрддрд░рдлा рд╣ै। рд╡िрдзрд╡ा рд╣ी рдмोрд▓рддी рд╣ै। рдЬрдоींрджाрд░ рдмोрд▓рддा рдирд╣ीं рд╣ै рд╡рд╣ рд╕िрд░्рдл рд╢ाрд░ीрд░िрдХ, рдоाрдирд╕िрдХ рдпा рдХाрдиूрдиी рдЪेрд╖्рдЯाрдПं рдХрд░рддा рдирдЬрд░ рдЖрддा рд╣ै, рд▓ेрдХिрди рдПрдХрддрд░рдлा рд╕ंрд╡ाрдж рдХे рдмाрд╡рдЬूрдж рдЕрд░्рдердмोрдз рдоें рдХрд╣ीं рднी рдмाрдзा рдЙрдд्рдкрди्рди рдирд╣ीं рд╣ोрддी рд╣ै। 
‘рдПрдХ рдЯोрдХрд░ी рднрд░ рдоिрдЯ्рдЯी’ рд╡рд░्рдЧ рднेрдж рдХो рдмрдЦूрдмी рд░ेрдЦांрдХिрдд рдХрд░рддी рд╣ै рддрдеा рдЗрд╕ рдмिрдбрдо्рдмрдиा рдХो рд╕ाреЮрддौрд░ рдкрд░ рджिрдЦाрддी рд╣ै рдХि рдЬिрд╕ рди्рдпाрдпाрд▓рдп рдПрд╡ं рди्рдпाрдпिрдХ рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдХा рдиिрд░्рдоाрдг рдЕрди्рдпाрдп рддрдеा рдЕрд╕िрд╣िрд╖्рдгुрддा рдХो рджूрд░ рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै рдЙрд╕ी рди्рдпाрдпाрд▓рдп рдПрд╡ं рди्рдпाрдп рджिрд▓ाрдиे рд╡ाрд▓े рд╡рдХीрд▓ рдЕрди्рдпाрдпी рддрдеा рдЕрдд्рдпाрдЪाрд░ी рдХी рдорджрдж рд╣ी рдирд╣ीं рдХрд░рддे, рдмрд▓्рдХि рдЙрд╕рдХे рдкрдХ्рд╖ рдоें рдордирдЪाрд╣ी рдЬीрдд рднी рджिрд▓ा рджेрддे рд╣ैं। 
рджेрд╢-рдХाрд▓ рдХी рджृрд╖्рдЯि рд╕े рдпрд╣ рдХрд╣ाрдиी рдФрд░ рднी рд╡्рдпाрдкрдХ рд╕ंрджрд░्рдн рдХा рдк्рд░рддिрдиिрдзिрдд्рд╡ рдХрд░рддी рд╣ै। рдЬिрд╕ рд╕рдордп рдпрд╣ рдХрд╣ाрдиी рд▓िрдЦी рдЧрдИ рд╡ो рдЧुрд▓ाрдо рднाрд░рдд рдХा рд╕рдордп рдеा। рдмрд╣ुрдд рд╕ंрднрд╡ рд╣ै рдХि рдпрд╣ाँ рдПрдХ рдкाрдд्рд░ рдХे рд░ूрдк рдоें рдЬрдоींрджाрд░ рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬों рдХा рдк्рд░рддिрдиिрдзिрдд्рд╡ рдХрд░ рд░рд╣ा рд╣ो рддрдеा рд╡िрдзрд╡ा рднाрд░рддीрдпों рдХा рдФрд░ рдпрд╣ рдПрдХ рдк्рд░рддीрдХाрдд्рдордХ рдХрд╣ाрдиी рд╣ो। рдХрд╣ाрдиी рдХी рдЗрд╕ी рдк्рд░рддिрдХाрдд्рдордХрддा рдХो рдз्рдпाрди рдоें рд░рдЦрдХрд░ рд╕рдд्рдпрдХाрдо рдЬैрд╕े рдмреЬे рдЖрд▓ोрдЪрдХ рднी рдЗрд╕ рдХрд╣ाрдиी рдХो рдЬрдоींрджाрд░ рдХे рдЬुрд▓्рдо рдХी рдХрд╣ाрдиी рд╕े рдЬ्рдпाрджा рдоाрддृрднूрдоि рдХे рдк्рд░рддि рд▓рдЧाрд╡ рдХी рдХрд╣ाрдиी рдоाрдирддे рд╣ैं। рдХрд╣ाрдиी рдХी рдПрдХ рдЯोрдХрд░ी рднрд░ рдоिрдЯ्рдЯी рдкूрд░े рджेрд╢ рдХी рдоिрдЯ्рдЯी рдмрди рдЬाрддी рд╣ै।
рд╣ृрджрдп рдкрд░िрд╡рд░्рддрди рдХрд░рд╡ाрдХрд░ рдЕрдкрдиी рдмाрдд рдордирд╡ाрдиे рдХा рд╕िрдж्рдзांрдд рднी рдЗрд╕ рдХрд╣ाрдиी рдХा рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рдкрдХ्рд╖ рд╣ै। рдРрддिрд╣ाрд╕िрдХ рд░ूрдк рд╕े рдЧांрдзी рдЬी рдХी рдиीрддि рдоीрдоांрд╕ा рдХे рдЕंрджрд░ рдЖрдиे рд╡ाрд▓े ‘рд╣ृрджрдп рдкрд░िрд╡рд░्рддрди’ рдХा рд╕िрдж्рдзांрдд рддрдеा рд╕рдд्рдпाрдЧ्рд░рд╣ рддो рдмрд╣ुрдд рдмाрдж рдоें рдЖрдпा, рд▓ेрдХिрди рдЗрд╕ рдХрд╣ाрдиी рдоें рдЗрд╕рдХी рдордЬрдмूрдд рдЭрд▓рдХ рд╣ी рдирд╣ीं рдоिрд▓рддी, рдмрд▓्рдХि рдоाрдзрд╡рд░ाрд╡ рд╕рдк्рд░े рдХे рдж्рд╡ाрд░ा рдЗрд╕े рд╕्рдеाрдкिрдд рднी рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै। 
рдпрд╣ рдХрд╣ाрдиी рд╕ंрд╡ेрджрдиाрдд्рдордХ рдЕрднिрд╡्рдпрдХ्рддि рдоें рдмेрдЬोреЬ рд╣ै। рдПрдХ рдУрд░ рдиिрдпрддि рдиिрд░्рдгрдп рдХा рдоाрд░ा рд╣ुрдЖ рдордиुрд╖्рдп рдФрд░ рдЙрд╕рдкрд░ рднी рдЕрди्рдп рдордиुрд╖्рдп рдХे рдж्рд╡ाрд░ा рдЙрд╕рдХा рд╢ोрд╖рдг। рд╕्рдеिрддि рдЗрд╕рд╕े рдЕрдзिрдХ рд╡िрдж्рд░ूрдк рдХ्рдпा рд╣ो рд╕рдХрддी рд╣ै। рд╡рд╣ рдЧрд░ीрдм рд╣ै, рдЕрдиाрде рд╣ै, рд╡िрдзрд╡ा рд╣ै рддрдеा рд╡ृрдж्рдзा рд╣ै। рдШрд░ рдоें рдХोрдИ рдХрдоाрдиे-рдЦрдЯाрдиे рд╡ाрд▓ा рдирд╣ीं рд╣ै। рдХрд╣ाрдиी рдоें рдм्рдпोрд░ा рд╣ै “ рд╡рд╣(рд╡िрдзрд╡ा) рддो рдХрдИ рдЬрдоाрдиे рд╕े рд╡рд╣ीं рдмрд╕ी рдеी; рдЙрд╕рдХा рдк्рд░िрдп рдкрддि рдФрд░ рдЗрдХрд▓ौрддा рдкुрдд्рд░ рднी рдЙрд╕ी рдЭोрдкреЬी рдоें рдорд░ рдЧрдпा рдеा। рдкрддोрд╣ू рднी рдкाँрдЪ рдмрд░рд╕ рдХी рдХрди्рдпा рдХो рдЫोреЬрдХрд░ рдЪрд▓ рдмрд╕ी рдеी। рдЕрдм рдпрд╣ी рдЙрд╕рдХी рдкोрддी рдЗрд╕ рд╡ृрдж्рдзाрдХाрд▓ рдоें рдПрдХрдоाрдд्рд░ рдЖрдзाрд░ рдеी।”6 рдЕрдм рдпрд╣ाँ рдПрдХ рдк्рд░рдоुрдЦ рд╕рд╡ाрд▓ рдпрд╣ рдЙрднрд░рддा рд╣ै рдХि рдЗрддрдиी рдкीреЬा рдФрд░ рддрдХрд▓ीрдл рдХे рдмाрдж рднी рдЙрд╕рдХे рдКрдкрд░ рдЕрдд्рдпाрдЪाрд░ рд╣ो рд░рд╣ा рд╣ै, рд▓ेрдХिрди рд╕рдоाрдЬ рдХрд╣ाँ рд╣ै? рд╕рдк्рд░े рдЬी рдиे рд╕рдоाрдЬ рдХी рдХोрдИ рдЪрд░्рдЪा рдирд╣ीं рдХी рд╣ै। рдРрд╕ा рд▓рдЧ рд░рд╣ा рд╣ै рдХि рд╢ाрдпрдж рд╕рдоाрдЬ рдЕрди्рдпाрдп рдХे рд╕ाрдордиे рдирддрдорд╕्рддрдХ рд╣ै, рдЭुрдХा рд╣ुрдЖ рд╣ै, рдЙрд╕рдоें рдЬुрд▓्рдоी рдХे рд╕ाрде рд▓реЬрдиे рдХा рд╕ाрд╣рд╕ рдирд╣ीं рд╣ै рдФрд░ рдЗрд╕рд▓िрдП рд╕рдк्рд░े рдЬी рдЬрдоींрджाрд░ рдХा рд╣ृрджрдп рдкрд░िрд╡рд░्рддрди рдХрд░рд╡ाрдиे рдХा рдХाрд▓्рдкрдиिрдХ рд░ूрдкрдХ рдЧреЭрддे рд╣ैं। рдЬрдмрдХि рдпрдеाрд░्рде рдоें рдРрд╕ा рдмिрд▓рдХुрд▓ рдирд╣ीं рд╣ोрдЧा। 
рд╡ैрд╢्рд╡िрдХ рд░ूрдк рд╕े рдоाрдзрд╡рд░ाрд╡ рд╕рдк्рд░े рдХा рд╕рдордп рдЙрдкрдиिрд╡ेрд╢ рддрдеा рд╕ाрдо्рд░ाрдЬ्рдп рд╡िрд╕्рддाрд░ рдХे рд╕ाрде-рд╕ाрде рдЗрд╕рдХे рд╡िрд░ोрдз рдХा рднी рд╕рдордп рдеा। рдирд╡рдЬाрдЧрд░рдг рдХे рдк्рд░рддि рдЬाрдЧрд░ूрдХ рдпोрдж्рдзा рдЪाрд╣े рд╡ो рд░ाрдЬрдиैрддिрдХ рд╣ो рдЕрдерд╡ा рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдпा рдлिрд░ рд╕ाрд╣िрдд्рдпिрдХ, рдЙрд╕рдХे рдЕंрджрд░ рд╕ाрдо्рд░ाрдЬ्рдпрд╡ाрдж рддрдеा рдЙрдкрдиिрд╡ेрд╢рд╡ाрдж рдХे рд╡िрд░ुрдж्рдз рдПрдХ рд▓рд╣рд░ рдЪрд▓ рд░рд╣ी рдеी। рдПрдХ рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ рдХे рд░ूрдк рдоें рднाрд░рдд рднी рдЙрд╕े рдЭेрд▓ рд░рд╣ा рдеा। рдпрд╣ाँ рдЬрдоींрджाрд░ рдХे рдж्рд╡ाрд░ा рд╡िрдзрд╡ा рдХी рдЬрдоीрди рд╣реЬрдкрдиे рдХी рдиीрддि рдХो рд╕рдк्рд░े рдЬी рдиे рд╕ाрдордиे рд▓ाрдХрд░ рдЙрд╕ рд╕рдордп рдХे рдк्рд░рднुрдд्рд╡рд╢ाрд▓ी рджेрд╢ों рдХी рдиीрддि рдХो рд╣ी рд╕ाрдордиे рд▓ाрдпा рд╣ै। рдХрд╣ाрдиी рдХी рд╕ंрд╡ेрджрдиा рдЙрд╕ рдЬрдЧрд╣ рдЕрдд्рдпрдзिрдХ рдк्рд░ौреЭ рд╣ो рдЬाрддी рд╣ै рдЬрдм рд╡िрдзрд╡ा рд╡ृрдж्рдзा рдЕрдкрдиे рдкुрд░ाрдиे рджिрдиों рдХो рдпाрдж рдХрд░ рд░ोрддी рд╣ै। рд░ोрдиे рдХी рдХ्рд░िрдпा рдЗрд╕ рдХрд╣ाрдиी рдоें рджो рдмाрд░ рдЖрдпी рд╣ै। рд░ोрдиे рдХी рдХ्рд░िрдпा рджोрдиों рдмाрд░ рддрдм рдЖрдпी рд╣ै рдЬрдм рд╡िрдзрд╡ा рдХो рдЕрдкрдиे рдкुрд░ाрдиे рджिрдиों рдХा рд╕्рдорд░рдг рд╣ोрддा рд╣ै। рдк्рд░рд╕ंрдЧ рд╣ै – 
     “рдЬрдм рдЙрд╕े рдЕрдкрдиी рдкूрд░्рд╡ рд╕्рдеिрддि рдХी рдпाрдж рдЖ рдЬाрддी рддो рдоाрд░े рджुрдЦ рдХे рдлूрдЯ-рдлूрдЯ рд░ोрдиे рд▓рдЧрддी рдеी।”7  
     “рд╡िрдзрд╡ा рдЭोрдкреЬी рдХे рднीрддрд░ рдЧрдИ। рд╡рд╣ाँ рдЬाрддे рд╣ी рдЙрд╕े рдкुрд░ाрдиी рдмाрддों рдХा рд╕्рдорд░рдг рд╣ुрдЖ рдФрд░ рдЙрд╕рдХी рдЖрдЦों рд╕े рдЖँрд╕ू рдХी рдзाрд░ा рдмрд╣рдиे рд▓рдЧी।”8   
        
         рдЖрдЬ рднी рджेрд╢ рддрдеा рджेрд╢ рд╕े рдмाрд╣рд░ рдЬрд▓, рдЬंрдЧрд▓ рддрдеा рдЬрдоीрди рдХी рд▓реЬाрдИ рдЪрд▓ рд░рд╣ी рд╣ै। рдЖрдЬ рднी рд▓ोрдЧ рдЗрд╕ рдкीреЬा рдХे рдХाрд░рдг рдЖँрд╕ू рдмрд╣ाрдиे рдкрд░ рдордЬрдмूрд░ рд╣ैं। рд╣рдо рд╕рдм рдЗрд╕ рдмाрдд рдХो рдЬाрдирддे рд╣ैं рдХि рдЖрдЬ рдХे рдЬрдоीрди рдЫीрдирдиे рд╡ाрд▓े рдкं. рдоाрдзрд╡рд░ाрд╡ рд╕рдк्рд░े рдХी рдХрд╣ाрдиी ‘рдПрдХ рдЯोрдХрд░ी рднрд░ рдоिрдЯ्рдЯी’ рдХे рдЬрдоींрджाрд░ рдирд╣ीं рд╣ैं рдХि рдкीреЬिрдд рдХी рдмाрдд рд╕ुрдирдХрд░ рдЙрдирдХे рд╣ृрджрдп рдоें рдкрд░िрд╡рд░्рддрди рд╣ोрдЧा рдФрд░ рд╡ो рд▓ोрдЧों рдХो рдЙрдирдХी рдЕрдкрдиी рдЬрдоीрди рд╕े рдмेрджрдЦрд▓ рдирд╣ीं рдХрд░ेंрдЧे। рдЕрдкрдиी рдЖрджрд░्рд╢рд╡ाрджी рд╕ोрдЪ рдХे рдХाрд░рдг рд╕рдк्рд░े рдЬी рдЪाрд╣рддे рдеे рдХि рдХिрд╕ी рдХो рднी рдЗрд╕ рддрд░рд╣ рдХा рдХрд╖्рдЯ рд╣ी рди рд╣ो। рдЗрди्рд╣ोंрдиे рдмिрд▓рдХुрд▓ рд╕рд░рд▓ рдХрдеाрдирдХ рдХे рдж्рд╡ाрд░ा рдкाрдардХों рдХो рд╕ंрджेрд╢ рджेрдиा рдЪाрд╣ा рд╣ै рдХि рдЬрд░ूрд░рдд рд╕े рдЕрдзिрдХ рдХी рдЗрдЪ्рдЫा рдЖрдкрдХो рдкрде рд╕े рдн्рд░рд╖्рдЯ рдХрд░ рджेрддी рд╣ै। рдЕрддः рдЬрд░ूрд░рдд рд╕े рдЬ्рдпाрджा рдХी рдЗрдЪ्рдЫा рдкрд░ рд▓рдЧाрдо рдЬрд░ूрд░ी рд╣ै।
        

 рд╕ंрджрд░्рдн рд╕ूрдЪी  
1. рдкрдд्рд░рдХाрд░िрддा рдХे рдпुрдЧ рдиिрд░्рдоाрддा рдоाрдзрд╡рд░ाрд╡ рд╕рдк्рд░े, рд╕ंрддोрд╖ рдХुрдоाрд░ рд╢ुрдХ्рд▓, рдк्рд░рднाрдд рдк्рд░рдХाрд╢рди, рджिрд▓्рд▓ी, рд╡рд░्рд╖ – 2008, рдкृрд╖्рда рд╕ंрдЦ्рдпा – 26 
2. рд╣िрди्рджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХा рд╡рд╕्рддुрдиिрд╖्рда рдЗрддिрд╣ाрд╕ (рдж्рд╡िрддीрдп рдЦंрдб), рдбॉ. рдХुрд╕ुрдо рд░ाрдп, рд╡िрд╢्рд╡рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп рдк्рд░рдХाрд╢рди, рд╡ाрд░ाрдгрд╕ी, рд╡рд░्рд╖ -2012(рдк्рд░рдердо рд╕ंрд╕्рдХрд░рдг), рдкृрд╖्рда рд╕ंрдЦ्рдпा -259 (рдЙрдж्рдзृрдд) 
3. рд╣िрди्рджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХा рд╡рд╕्рддुрдиिрд╖्рда рдЗрддिрд╣ाрд╕ (рдж्рд╡िрддीрдп рдЦंрдб), рдбॉ. рдХुрд╕ुрдо рд░ाрдп, рд╡िрд╢्рд╡рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп рдк्рд░рдХाрд╢рди, рд╡ाрд░ाрдгрд╕ी, рд╡рд░्рд╖ -2012 (рдк्рд░рдердо рд╕ंрд╕्рдХрд░рдг), рдкृрд╖्рда рд╕ंрдЦ्рдпा -263 
4.  рдкांрдбेрдп рдоैрдиेрдЬрд░. “ рдоाрдзрд╡рд░ाрд╡ рд╕рдк्рд░े рдХा рдорд╣рдд्рд╡ .” рд╣िрди्рджी рд╕рдордп , M G A H V, Wardha, 24 June 2021, 01:28 p.m. , www.hindisamay.com/content/3678/1/%E0%A4%AE%E0%A5%88%E0%A4%A8%E0%A5%87%E0%A4%9C%E0%A4%B0-%E0%A4%AA%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A1%E0%A5%87%E0%A4%AF-%E0%A4%86%E0%A4%B2%E0%A5%8B%E0%A4%9A%E0%A4%A8%E0%A4%BE-%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%A7%E0%A4%B5%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%B5-%E0%A4%B8%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%87-%E0%A4%95%E0%A4%BE-%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B5.cspx#:~:text=%E0%A4%85%E0%A4%AA%E0%A4%A8%E0%A5%87%20%E0%A4%B8%E0%A4%AE%E0%A4%AF%20%E0%A4%AE%E0%A5%87%E0%A4%82%20%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%A7%E0%A4%B5%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%B5%20%E0%A4%B8%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%87,%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B5%E0%A5%80%20%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%A6%20%E0%A4%B5%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE%20%E0%A4%A8%E0%A5%87%20%E0%A4%95%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A5%A4.(рдЙрдж्рдзृрдд) 
  5. рд╣िрди्рджी рдХрд╣ाрдиी рдХा рдЗрддिрд╣ाрд╕, рдЧोрдкाрд▓ рд░ाрдп, рд░ाрдЬрдХрдорд▓ рдк्рд░рдХाрд╢рди, рдирдИ рджिрд▓्рд▓ी, рд╡рд░्рд╖-2008, рдкृрд╖्рда рд╕ंрдЦ्рдпा – 45 (рдЙрдж्рдзृрдд)
   6. рд╣िрди्рджी рдЧрдж्рдп-рдкрдж्рдп рд╕ंрдЧ्рд░рд╣(рднाрдЧ-2), рджिрдиेрд╢ рдк्рд░рд╕ाрдж рд╕िंрд╣(рд╕ं.) , рдСрд░िрдпंрдЯ рдм्рд▓ैрдХрд╕्рд╡ॉрди рдк्рд░ाрдЗрд╡ेрдЯ рд▓िрдоिрдЯेрдб, рд╣ैрджрд░ाрдмाрдж, рд╡рд░्рд╖ -2012, рдкृрд╖्рда рд╕ंрдЦ्рдпा – 4 
   7. рд╡рд╣ी 
   8. рд╡рд╣ी 

1 comment :

We welcome your comments related to the article and the topic being discussed. We expect the comments to be courteous, and respectful of the author and other commenters. Setu reserves the right to moderate, remove or reject comments that contain foul language, insult, hatred, personal information or indicate bad intention. The views expressed in comments reflect those of the commenter, not the official views of the Setu editorial board. рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рд░рдЪрдиा рд╕े рд╕рдо्рдмंрдзिрдд рд╢ाрд▓ीрди рд╕рдо्рд╡ाрдж рдХा рд╕्рд╡ाрдЧрдд рд╣ै।