рдЬिрдЬीрд╡िрд╖ा рд╕рдо्рдкрди्рди рд╕рд╢рдХ्рдд рд╕्рдд्рд░ी рдФрд░ рдЗрдХ्рдХीрд╕рд╡ीं рд╢рддी рдХा рдк्рд░рд╡ाрд╕ी рд╣िрди्рджी рдЙрдкрди्рдпाрд╕ (рд▓ेрдЦिрдХाрдУं рдХे рд╕ंрджрд░्рдн рдоें)

рдордзु рд╕ंрдзु

рдордзु рд╕ंрдзु

рд╕рдоाрдЬ рдоें рд╕्рдд्рд░ी рдкुрд░ुрд╖ рдХे рд▓िрдП рдиिрд░्рдзाрд░िрдд рдФрд░ рд░ूрдв рдЕрд▓рдЧ- рдЕрд▓рдЧ рдоाрдирджंрдбों рдХे рдмाрд╡рдЬूрдж 21рд╡ीं рд╢рддी рдХे рд╣िрди्рджी рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдХी рд╕्рдд्рд░ी рдоें рд╡िрдж्рд░ोрд╣ рдХрд░рдиे рдХी, рдЕрдкрдиे рдЕрдзिрдХाрд░ों рдХो рдкрд╣рдЪाрдирдиे рдХी, рдЧрд▓рдд рдХो рдЧрд▓рдд рдФрд░ рд╕рд╣ी рдХो рд╕рд╣ी рдХрд╣рдиे рдХी, рджुрд░्рджрд╢ा рдХो рд╕ुрджрд╢ा рдоें рдмрджрд▓рдиे рдХी, рд╕рдордп рдХी рдзреЬрдХрди рдорд╣рд╕ूрд╕рдиे рдХी, рджेрд╢ рдФрд░ рд╕्рдеाрди рдХे рд╕ाрде рдЖрдЧे рдмреЭрдиे рдХी рд╕рдордЭ рдФрд░ рдХ्рд╖рдорддा, рд╕ंрдХрд▓्рдк рдФрд░ рд╢рдХ्рддि рд╣ै। рдЗрди्рд╣ोंрдиे рджुрдиिрдпा рджेрдЦी рд╣ै, рд╕рдордЭी рд╣ै рдФрд░ рдЖрдзी рджुрдиिрдпा рдХे рд╕рдордХ्рд╖ рд╕рд╢рдХ्рдд рд╣ोрдиे рдХे, рдЬाрдЧृрдд рд╣ोрдиे рдХे, рдЬीрд╡рдЯ рдмрдиाрдП рд░рдЦрдиे рдХे рд╡िрдХрд▓्рдк рднी рд░рдЦ рд░рд╣ी рд╣ैं।

рдЬिрди рдЙрдкрди्рдпाрд╕рдХाрд░ों рдиे рдЗрд╕ рд╕्рдд्рд░ी рдХा рд╕ृрдЬрди рдХिрдпा рд╣ै, рдЙрдирдХी рдЕрдкрдиी рдкृрд╖्рдарднूрдоि рднी рдЬीрд╡рдЯ рдФрд░ рд╕ंрдШрд░्рд╖ों рд╕े рдЖрдкूрд░िрдд рд╣ै। рдЙрд╖ा рдк्рд░िрдпрдо्рд╡рджा рд╕рдордп-рд╕рдордп рдкрд░ рджिрд▓्рд▓ी, рдЗрд▓ाрд╣ाрдмाрдж, рдм्рд▓ूрдоिंрдЯрди, рдЗंрдбिрдпाрдиा, рдоैрдбिрд╕िрди рдПрд╡ं рд╡िрд╕्рдХांрд╕िрд▓ рд╡िрд╢्рд╡рд╡िрдж्рдпाрд▓рдпों рдоें рдкрдарди-рдкाрдарди рдХрд░рддी- рдХрд░ाрддी рд░рд╣ी рд╣ैं। 1977 рдоें рдЙрди्рд╣ें рдлुрд▓ рдк्рд░ोрдлेрд╕рд░ рдСрдл рдЗंрдбिрдпрди рд▓िрдЯрд░ेрдЪрд░ рдХा рдкрдж рдоिрд▓ा। рдк्рд░рд╡ाрд╕ी рдорд╣िрд▓ा рд▓ेрдЦрди рдХी рдмाрдд рдХрд░ें рдЙрд╖ा рдк्рд░िрдпрдо्рд╡рджा рдХे рдмाрдж рд╕ुрд╖рдо рдмेрджी рд╕рдмрд╕े рд╕рд╢рдХ्рдд рдХрдеाрдХाрд░ рд╣ैं। рдЙрдирдХे рдХрдеा рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдоें рдПрдХ рджрд░्рдЬрди рд╕े рднी рдЬ्рдпाрджा рд░рдЪрдиाрдПँ рдЖрддी рд╣ैं। рд╕ुрд╖рдо рдЖрдХाрд╢рд╡ाрдгी, рд░ंрдЧрдоंрдЪ, рджूрд░рджрд░्рд╢рди рд╕े рднी рдЬुреЬी рд░рд╣ी। рд╡े рджिрд▓्рд▓ी рдЪंрдбीрдЧреЭ, рдХैрд▓िрдлोрд░्рдиिрдпा, рди्рдпूрдпाрд░्рдХ рдоें рд╣िрди्рджी рднाрд╖ा рдФрд░ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХी рдк्рд░ोрдлेрд╕рд░ рд░рд╣ी। рджेрд╣рд░ाрджूрди рдХी рдЕрд░्рдЪрдиा рдкेрди्рдпूрд▓ी рд╡िрдЬ्рдЮाрди рдоें рд╕्рдиाрддрдХोрдд्рддрд░ рд╣ैं рдФрд░ рдбेрдирдоाрд░्рдХ рдоें рднी рд╢िрдХ्рд╖ा рдЬрдЧрдд рддрдеा рд▓ेрдЦрди рдХी рдХрд░्рдорднूрдоि рд╕े рдЬुреЬी рд╣ैं। рджिрд╡्рдпा рдоाрдеुрд░ рд╕рдордп рд╕рдордп рдкрд░ рднाрд░рддीрдп рдЙрдЪ्рдЪाрдпोрдЧ рдХे рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рд╡िрднाрдЧ, рдиेрдд्рд░рд╣ीрдирддा рд╕े рд╕ंрдмрди्рдзिрдд рдЕрдиेрдХ рд╕ंрд╕्рдеाрдУं, рдиेрд╣рд░ू рдХेрди्рдж्рд░ рдЖрджि рд╕े рд╕рдо्рдмрдж्рдз рд░рд╣ी рд╣ैं рдФрд░ рд▓ंрджрди рдоें рд╣िрди्рджी рд╕рдоिрддि рдХी рдЙрдкाрдз्рдпрдХ्рд╖ рднी। рд▓ंрджрди рдоें рд╣िрди्рджी рдХрд╣ाрдиिрдпों рдХे рдоंрдЪрди рдХी рд╢ुрд░ुрдЖрдд рдХा рд╢्рд░ेрдп рднी рдЙрди्рд╣ीं рдХो рдЬाрддा рд╣ै। рдЙрдирдХी рдЕрдиेрдХ рд░рдЪрдиाрдПँ рдм्рд░ेрд▓ рд▓िрдкि рдоें рднी рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рд╣ो рдЪुрдХी рд╣ैं। рдЬाрд▓ंрдзрд░ рд╕े рдиॉрд░्рде рдХैрд░ोрд▓ाрдЗрдиा рдкрд╣ुँрдЪी рд╕ुрдзा рдУрдо рдвींрдЧрд░ा рдХрдеाрдХाрд░, рдХрд╡рдпिрдд्рд░ी, рдкрдд्рд░рдХाрд░, рд╕ंрдкाрджрдХ, рдЕрдиुрд╡ाрджрдХ рдФрд░ рдм्рд▓ॉрдЧрд░ рд╣ैं। рд╡े рд░ंрдЧрдоंрдЪ, рдЖрдХाрд╢рд╡ाрдгी рдФрд░ рджूрд░рджрд░्рд╢рди рдХी рдХрд▓ाрдХाрд░ рднी рд╣ैं। ‘рдкाрд░ो- рдПрдХ рдЙрдд्рддрд░рдХрдеा’ рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдХी рд▓ेрдЦिрдХा рд╕ुрджрд░्рд╢рди рдк्рд░िрдпрджрд░्рд╢िрдиी рдПрдХ рд╢рддी рдкुрд░ाрдиी рд░ूрдоाрдиी рдХрдеा рдХो рднी рд╕рд╢рдХ्рдд рд╕्рдд्рд░ी рдХा рдХрд╡рдЪ рдУреЭा рджेрддी рд╣ैं। рдХाрджंрдмрд░ी рдоेрд╣рд░ा рд░рд╣рд╕्рдп рд░ोрдоांрдЪ рднрд░ी рдЕрдкрд░ाрдз рдХрдеा рдпाрдиी рдЬाрд╕ूрд╕ी рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рд▓िрдЦрдиे рд╡ाрд▓ी рдПрдХाрдХी рдк्рд░рд╡ाрд╕ी рдорд╣िрд▓ा рдЙрдкрди्рдпाрд╕рдХाрд░ рд╣ै। рдЕрдиिрд▓рдк्рд░рднा рдХुрдоाрд░ рдиे рдЬिрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ ‘ рд╕िрддाрд░ों рдоें рд╕ूрд░ाрдЦ’ рдоें рд╢рд╕्рдд्рд░рдк्рд░िрдп рдЕрдоेрд░िрдХрди рд╕ंрд╕्рдХृрддि рдоें рд╕्рдд्рд░ी рдХा рд╕рд╢рдХ्рдд рд╡िрдж्рд░ोрд╣ी рд╕्рд╡рд░ рджिрдЦाрдпा рд╣ै, рдЙрд╕рдХी рдХोрдИ рддुрд▓рдиा рдирд╣ीं। рд╕्рд╡рджेрд╢ рд░ाрдгा рдиे рджेрд╢- рд╡िрджेрд╢ рдоें рдЕрдиेрдХ рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рдкрджों рдкрд░ рдХाрд░्рдп рдХिрдпा। 35- 40 рджेрд╢ों рдХी рдпाрдд्рд░ाрдПं рдХी। рд╡рд╣ рд╕ंрдпुрдХ्рдд рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ рд╕ंрдШ рдХे рдбिрд╕рдЖрд░्рдоाрдоेंрдЯ рд╡िрднाрдЧ рдХी рдХрди्рд╡ेрдирд╢рдирд▓ рдЖрд░्рдордб рд╢ाрдЦा рдХे рдк्рд░рдоुрдЦ рдХा рдкрдж рд╕ंрднाрд▓рдиे рд╡ाрд▓ी рдк्рд░рдердо рднाрд░рддीрдп рдоूрд▓ рдХी рдорд╣िрд▓ा рд╣ैं। рдиीрдиा рдкॉрд▓ рдХी рд╕्рдд्рд░ी рдиे рджिрдЦा рджिрдпा рд╣ै рдХि рдкрд░ाрдИ реЫрдоीрди рдФрд░ рдкрд░ाрдпे рд▓ोрдЧों рдХे рдмीрдЪ рд╡рд░्рдЪрд╕्рд╡ рдХैрд╕े рдмрдиाрдпा рдЬाрддा рд╣ै। рд╣ंрд╕ा рджीрдк рдЯोрд░ेंрдЯों рд╡िрд╢्рд╡ рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп рдоें рдк्рд░рд╡рдХ्рддा рдкрдж рдкрд░ рдХाрд░्рдпрд░рдд рд╣ैं। 2007 рдХो рдЙрд╖ा рдк्рд░िрдпंрд╡рджा, 2012 рдХो рд╕ुрд╖рдо рдмेрджी, 2014 рдХो рд╕ुрдзा рдУрдо рдвींрдЧрд░ा рдХो ‘рдкрджрдорднूрд╖рдг рдоाрддृ рд╕рдд्рдпрдиाрд░ाрдпрдг рдкुрд░рд╕्рдХाрд░‘ рд╕े рднाрд░рдд рд╕рд░рдХाрд░ рдХे ‘рдХेंрдж्рд░ीрдп рд╣िрди्рджी рд╕ंрд╕्рдеाрди‘ рдж्рд╡ाрд░ा рд╕рдо्рдоाрдиिрдд рдХिрдпा рдЬा рдЪुрдХा рд╣ै।।

рдЙрд╖ा рдк्рд░िрдпंрд╡рджा рдХे ‘рднрдпा рдХрдмीрд░ рдЙрджाрд╕‘[1] рдХी рдХैंрд╕рд░ рдкीреЬिрдд рдкैंрддीрд╕ рд╡рд░्рд╖ीрдп рд▓िрд▓ी рдоृрдд्рдпु рднрдп рдкрд░ рд╡िрдЬрдп рдкा рд░рд╣ी рд╣ै। рд╡рд╣ рдЬाрдирд▓ेрд╡ा рд╕рд░्рдЬрд░ी рд╕े рдкрд╣рд▓े рдЬीрд╡рди рдХे рджैрд╣िрдХ рд╕ुрдЦों рдХो рдЬीрдиे рдХे рд▓िрдП рд╢ैрд╖ेрдж्рд░ рд░ाрдп рд╕े рдоाрджрдХ рдЕрд╕्рдеाрдпी рд╕ंрдмंрдз рд╕्рдеाрдкिрдд рдХрд░рддी рд╣ै, рд╕ंрдмंрдз- рдЬिрд╕рдХा рд╡ाрд╕्рддा рди рд╕्рдоृрддि рд╕े рд╣ै, рди рднрд╡िрд╖्рдп рд╕े, рди рд╡ाрдпрджों рд╕े। рд╡рд╣ рд╕िрд░्рдл рддीрди рджिрди рдХे рд▓िрдП рд╢ैрд╖ेрдж्рд░ рд░ाрдп рд╕े рд╕्рдХूрд▓ी рд▓реЬрдХी рд╕ा рддрд░ंрдЧिрдд рдк्рдпाрд░ рдХрд░рддी рд╣ै рдФрд░ рдлिрд░ рдоंрдЧेрд╢ рдорд╣ाрджेрд╡ рдХे рдЪौрдЦрдЯ рдкрд░ рд╢ेрд╖ेंрдж्рд░ рдХो рдд्рдпाрдЧрдиे рдХा рд╕ंрдХрд▓्рдк рд▓े рдЗрд╕рд╕े рдоुрдХ्рдд рд╣ो рдЬाрддी рд╣ै। рдиिрддांрдд рдЕрдХेрд▓ेрдкрди рдФрд░ рдмीрдоाрд░ी рдХे рдЖрддंрдХ рд╕े рдеोреЬी- рдмрд╣ुрдд рдоुрдХ्рддि рдкाрдиे рдХे рд▓िрдП рдпрд╣ рдХ्рд╖рдд- рд╡िрдХ्рд╖рдд, рдмिрдиा рдмाрд▓ों рдФрд░ рдмिрдиा рд╡рдХ्рд╖ рдХी рд╕्рдд्рд░ी рдбेреЭ рд╕ाрд▓ рдХी рдмीрдоाрд░ी рдХे рдмाрдж рдЕрдиिрд╢्рдЪिрдд рд╕рдордп рдХे рд▓िрдП рдЧोрд╡ा рдЪрд▓ी рдЖрддी рд╣ै рдФрд░ рд╣ोрдЯрд▓ рдоाрд▓िрдХ рд╡рдирдоाрд▓ी рдХे рд╕ंрдкрд░्рдХ рдХो рдкूрд░े рдЬीрд╡рдЯ рдХे рд╕ाрде рдЬीрдиे рд▓рдЧрддी рд╣ै। рд╡рдирдоाрд▓ी рдХा рд╕्рдкрд░्рд╢ рдЙрд╕े рд╕ुрдЦ рджेрддा рд╣ै, рдЙрд╕рдХा рдЪुंрдмрди рд╣ैрд░ाрди рдХрд░ рдЬाрддा рд╣ै, рдЕрдЬрдкा рдЬाрдк рдХी рддрд░рд╣ рдЙрд╕рдХी рдк्рд░рддीрдХ्рд╖ा рдХी рдЖрджрдд рд╣ो рдЬाрддी рд╣ै। рджोрдиों рд╢ाрджी рдХрд░ рд▓ेрддे рд╣ैं। рд▓िрд▓ी рдХा рдЬीрд╡рдЯ рдРрд╕ा рд╣ै рдХि рдХैंрд╕рд░ рдХे рдбाрдпрдЧ्рдиोрд╕िрд╕, рдЙрдкрдЪाрд░ рдХी рдШрдмрд░ाрд╣рдЯ рдФрд░ рдЖрддंрдХ рдкрд░ рдиिрдпंрдд्рд░рдг рд░рдЦрдиे рдХे рд▓िрдП, рдеोреЬी рд╢ोреЩी, рдеोреЬी рдЕрджा рдХे рд▓िрдП рдм्рд░ेंрдбी рд▓ेрдиा рд╢ुрд░ू рдХрд░рддी рд╣ै। рдХैंрд╕рд░ рдиे рд▓िрд▓ी рдоें рдЬिрдЬीрд╡िрд╖ा рднрд░ी рд╣ै। рдЙрд╕рдХे рдЬीрд╡рди рдХा рдоूрд▓рдоंрдд्рд░ рд╣ै-


“рдЕрддीрдд рдХा рдкृрд╖्рда рдмрджрд▓ рджो, рд╡рд░्рддрдоाрди рдоें рд░рд╣ो, рднрд╡िрд╖्рдп рдХो рджेрдЦो। ”[ii]

рдЙрд╖ा рдк्рд░िрдпрдо्рд╡рджा рдХा‘рдирджी’[iii] рдкрд░िрдд्рдпрдХ्рдд, рдоाрдирд╕िрдХ рд░ूрдк рд╕े рдЯूрдЯी, рдЕрдХेрд▓ी, рдЖрд╢्рд░рдп рдХी рддрд▓ाрд╢ рдоें, рдирджी рдХी рддрд░рд╣ рдЗрдзрд░-рдЙрдзрд░ рднрдЯрдХ рд░рд╣ी, рдЖрдХाрд╢рдЧंрдЧा рдХे рдЬीрд╡рдЯ рдХी рдХрд╣ाрдиी рд╣ै। рдиाрдпिрдХा рдХा рдкрддि рдЧрдЧрдиेрди्рдж्рд░ рдЙрд╕ рдаंрдбे рдкрд░ाрдпे рджेрд╢ рдЕрдоेрд░िрдХा рдоें рдмिрдиा рдкाрд╕рдкोрд░्рдЯ, рд╡ीреЫा, рд░ुрдкрдП-рдкैрд╕े рдХे рдкрдд्рдиी рдХो рдЫोреЬ рднाрд░рдд рдЪрд▓ा рдЖрддा рд╣ै। рдж्рд░ोрдкрджी рдХी рддрд░рд╣ рдиिрдпрддि рдЙрд╕рдХे рдЬीрд╡рди рдоें рдЪाрд░ рдкुрд░ुрд╖ рд▓ेрдХрд░ рдЖрддी рд╣ैं- рдЧрдЧрдирдмिрд╣ाрд░ी, рдЕрд░्рдЬुрди рд╕िंрд╣, рдПрд░िрдХ рдФрд░ рдк्рд░рд╡ीрдг рдФрд░ рдЗрд╕ рд╕рдмрдХे рдмाрд╡рдЬूрдж рдпрд╣ рдиिрддांрдд рдЕрдХेрд▓ी рд╕्рдд्рд░ी, рдЬीрд╡рдЯ рд╕े рднрд░ी рд╣ै, рдЕрдкрдиा рд░ाрд╕्рддा рдЦोрдЬ рд╣ी рд▓ेрддी рд╣ै।

рд╕ुрд╖рдо рдмेрджी рдХे ‘рдкाрдиी рдХेрд░ा рдмुрджрдмुрджा’[iv] рдоें рд╕्рдд्рд░ी рдХा рд╡्рдпрдХ्рддिрдд्рд╡ рдард╣рд░े рдЬрд▓ рд╕ा рди рд╣ोрдХрд░ рдмрд╣рддी рдирджी рд╕ा рдЧрддिрд╢ीрд▓ рд╣ै। рд╡рд╣ рдХрд╢्рдоीрд░ рд╕े рджिрд▓्рд▓ी рдФрд░ рджिрд▓्рд▓ी рд╕े рд╡िрджेрд╢ рдкрд╣ुँрдЪрддी рд╣ै, рдбॉрдХ्рдЯрд░ рд╕े рд╕्рдкेрд╢рд▓िрд╕्рдЯ рдмрдирддी рд╣ै, рдкрддि рджाрдоोрджрд░ рдХे рдЕрдд्рдпाрдЪाрд░ों рд╕े рддंрдЧ рдЖ рд╕्рд╡рддंрдд्рд░ рдЬीрд╡рди рдХा рдЪрдпрди рдХрд░рддी рд╣ै। рдЕрдкрдиे рдЕрдХेрд▓ेрдкрди, рдЕрдкрдиी рдЖреЫाрджी рдХा рдкूрд░ा рд╕ुрдЦ рд▓ेрддी рд╣ै। рдпрд╣ рдХреЬрд╡ा- рдХрд╕ैрд▓ा рджाрдо्рдкрдд्рдп рдЙрд╕े рдмрддाрддा рдФрд░ рдорд╣рд╕ूрд╕ рдХрд░рд╡ाрддा рд╣ै рдХि рд╡िрд╡ाрд╣ рдЬीрд╡рди рдХा рдЕंрдд рд╣ो рд╕рдХрддा рд╣ै, рдЙрдж्рджेрд╢्рдп рдирд╣ीं। рдкिрдпा рдЕрдкрдиी рдиिрдпрддि рдХी рдиिрдпाрдордХ рд╣ै। рд╡िрджेрд╢ рдХी рдзрд░рддी рдиे рдЙрд╕े рдЕрдд्рдпाрдЪाрд░ों рд╕े рд╡िрдж्рд░ोрд╣ рдХे рд▓िрдП рд╕्рдкेрд╕ рджी рд╣ै। рдЕрдоेрд░िрдХा рдкрд╣ुँрдЪрдХрд░ рд╡рд╣ рдорд╣рд╕ूрд╕рддी рд╣ै рдХि рдд्рдпाрдЧ, рдХ्рд╖рдоा, рдЙрдд्рддрд░рджाрдпिрдд्рд╡ рд╕िрд░्рдл рд╕्рдд्рд░ी рдХे рд╣िрд╕्рд╕े рдХी рдЪीреЫ рдирд╣ीं рд╣ै। рд╕ोрдЪрддी рд╣ै-

“рдЕрдЧрд░ рдкुрд░ुрд╖ рдХा рдЕрдкрдиा рдЕрд╣ं рд╣ै рдФрд░ рд╡рд╣ рдФрд░рдд рд╕े рдЕрдкрдиे рдЕрд╣ं рдХे рд╕рдо्рдоाрди рдХी рдЕрдкेрдХ्рд╖ा рдХрд░рддा рд╣ै рддो рдФрд░рдд рдХे рдЕрд╣ं рдХे рдк्рд░рддि рд╡рд╣ рд╕ंрд╡ेрджрдирд╢ीрд▓ рдХ्рдпों рдирд╣ीं рд╣ोрддा।“[v]

рджाрдоोрджрд░ рд╕े рдоुрдХ्рдд рд╣ोрддे рд╣ी рд╡рд╣ рдирдП рдЬीрд╡рди, рдЬीрд╡рди рд╕ाрдеी рдХी рдЦोрдЬ рдоें рджिрдЦाрдИ рджेрддी рд╣ै। рдЕрдиुрд░ाрдЧ рдХा рд╕ाрди्рдиिрдз्рдп рдФрд░ рд╕ाрд╣рдЪрд░्рдп рдЙрд╕े рдоाрджрдХрддा, рд╕рд░ूрд░ рдФрд░ рд╕ुрдХूрди рджेрддे рд╣ैं, рдЬрдмрдХि рдиिрд╢ांрдд рдЕрдкрдиी рдмेрдоुрд░рд╡्рд╡рддी рдФрд░ рд╡िрд░ूрдкрддा рдХी рд╣рдж рддрдХ рдХी рд╕्рдкрд╖्рдЯрд╡ाрджिрддा рдХे рдмाрд╡рдЬूрдж рдЙрд╕े рдмांрдзрддा рд╣ै।

рдЕрдЧрд░ рдордиुрд╖्рдп рдПрдХ рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдк्рд░ाрдгी рд╣ै рддो рд╕рдоाрдЬ рдоें, рдЕрдкрдиे рдорд░ीрдЬों рдоें, рдЕрд╕्рдкрддाрд▓ рдоें рдкिрдпा рдХा рд╕рдо्рдоाрдиिрдд рд╕्рдеाрди рд╣ै। рдЕрдЧрд░ рдордиुрд╖्рдп рдкाрд░िрд╡ाрд░िрдХ рдк्рд░ाрдгी рд╣ै, рддो рд╡рд╣ рддрдиाрд╡рдЧ्рд░рд╕्рдд рджाрдо्рдкрдд्рдп рдХो рдЭрдЯрдХ рд╕рдордп- рд╕्рдеाрдиाрдиुрд╕ाрд░, рджेрд╢рдХाрд▓ाрдиुрд╕ाрд░ рдирдпा рд╕ंрд╕ाрд░ рдЧреЭ рд╣ी рд▓ेрддी рд╣ै। рдордиुрд╖्рдп рдЕрдЧрд░ рдЖрд░्рдеिрдХ рдк्рд░ाрдгी рд╣ै, рддो рдкिрдпा рдЕрд░्рде- рд╕рдо्рдкрди्рди рд╕्рдд्рд░ी рд╣ै, рд╡рд╣ рдк्рд░ेрдоिрдпों рдХो рдЕрдкрдиे рдпрд╣ाँ рд░рдЦ рднी рд╕рдХрддी рд╣ै рдФрд░ рдиिрдХाрд▓ рднी рд╕рдХрддी рд╣ै।

рдЙрд╕рдХा рдоूрд▓рдоंрдд्рд░ рд╣ै-

“рдЕрдкрдиे рдХो рд╕рд░्рд╡ोрдкрд░ि рд░рдЦो, рджूрд╕рд░ों рдХो рдорд╣рдд्рдд्рд╡ рд╣ी рдирд╣ीं рджोрдЧे рддो рд╡े рддुрдордХो рдХрд╖्рдЯ рдкрд╣ुँрдЪाрдиे рдХे рдХाрдмिрд▓ рд╣ी рдирд╣ीं рд░рд╣ेंрдЧे।“[vi]

рдЕрд░्рдЪрдиा рдкेрди्рдпूрд▓ी рдХे рдЙрдкрди्рдпाрд╕ ‘рд╡ेрдпрд░ рдбू рдЖрдИ рдмिрд▓ांрдЧ‘[vii] рдХी рдк्рд░рд╡ाрд╕ी рд╕्рдд्рд░ी рдЬाрдирддी рд╣ैं рдХि рдЕрдкрдиे рджेрд╢ рдХो рдЫोреЬ рдХрд░ рд╡рд╣ рдпрд╣ाँ рдХुрдЫ рдкाрдиे рдЖрдИ рд╣ैं। рдЗрд╕рд▓िрдП рдкрд░िрд╢्рд░рдо рдФрд░ рдШोрд░ рдкрд░िрд╢्рд░рдо рдЙрд╕рдХी рд░рдЧ-рд░рдЧ рдоें рдмрд╕ा рд╣ै। рдоंрджी рдХे рджिрдиों рдоें рдоाँ рдХрдорд▓ा рдШрд░ рдХा рдЕрд░्рдерддрди्рдд्рд░ рд╕ंрднाрд▓ рд▓ेрддी рд╣ै। рдХुрд▓ीрди рдм्рд░ाрд╣्рдордг рд╣ोрддे рд╣ुрдпे рднी рд╡рд╣ рдПрдХ рдкाँрдЪ рд╕िрддाрд░ा рд╣ोрдЯрд▓ рдХे рдмीрд╕ рдХрдорд░ों рдФрд░ рдЧुрд╕рд▓рдЦाрдиों рдХी рд╕рдлाрдИ рдХा рдХाрдо рдХрд░рддी рд╣ै, рдЦाрдиा рдмрдиाрдиे рдХे рдаेрдХे рд▓ेрддी рд╣ै। рдмेрдЯी рд╕ुрдзा рдоेрдХ्реЬोрдирд▓ рдоें рдиौрдХрд░ी рдХрд░рддी рд╣ै। рдмेрдЯे рд╕ुрднाрд╖ рдФрд░ рд╕ुрд░ेрд╢ рдХो рд╕ुрдмрд╣-рд╕ुрдмрд╣ рд▓ोрдЧों рдХे рдШрд░ों рдоें рдЕрдЦрдмाрд░ рдмांрдЯрдиे рднेрдЬрддी рд╣ै। рдЗंрдбिрдпрди рд░ेрд╕्рдЯोрд░ेрди्рдЯ рдЦोрд▓рддी рд╣ै। рдХрдорд▓ा рдмुрд░े рджिрдиों рдоें рдШрд░- рдЧृрд╣рд╕्рдеी рдХा рдЕрд░्рдерддрди्рдд्рд░ рд╕ंрднाрд▓ рдкрдердн्рд░рд╖्рдЯ рд╣ो рд░рд╣े рдкрддि рдХा рдоाрд░्рдЧ рджрд░्рд╢рди рдХрд░рддी рд╣ै। рд░ीрдиा рдЕрдХेрд▓े рднाрд░рдд рдн्рд░рдордг рдХрд░ рдЖрддी рд╣ै। рд╕ुрдзा рдорд╣िрд▓ा рдоिрдд्рд░ों рдХे рд╕ाрде рдЫुрдЯ्рдЯिрдпां рдордиाрдиे рдЬाрддी рд╣ै। рд╕्рдоिрддा рдХा рдкाрд╕ рдХрдоाрд▓ рдХी рд╢рдХ्рддि рд╣ै। рд╕्рдЯीрдлрдиी рдорди рдХी рд░ाрдиी рд╣ै। рдХुрд╕ुрдо рдЬीрд╡рди рдХी рд╣рд░ рдЪुрди्рдиौрддी рдбрдЯрдХрд░ рдЭेрд▓рддी рд╣ै। рд╡िрд╢्рд╡ाрд╕рдШाрддी рдмेрд╡рдлा рдкрддि рдХी рдоृрдд्рдпु рдЙрд╕े рдЖрд╢्рд╡рд╕्рдд рдХрд░рддी рд╣ै। рд╡рд╣ рднाрд░рдд рдЖрдХрд░ рдХेрди्рдж्рд░ीрдп рд░рдХ्рд╖ा рдоंрдд्рд░ाрд▓рдп рдХी рдЕрдкрдиी рдиौрдХрд░ी рдоें рд╡ाрдкिрд╕ рдЖ рдЕрдкрдиे рдЦोрдпे рд╣ुрдпे рд╡्рдпрдХ्рддिрдд्рд╡ рдХो рдкुрди: рдк्рд░ाрдк्рдд рдХрд░ рд▓ेрддी рд╣ै।

рдЕрд░्рдЪрдиा рдкेрди्рдпूрд▓ी рдХे ‘рдХैрд░ाрд▓ी рдорд╕ाрдЬ рдкाрд░्рд▓рд░’[viii] рдХी рдиैрди्рд╕ी рдХे рдЕंрджрд░ рдЖрдд्рдорд╕рдо्рдоाрди рднी рд╣ै рдФрд░ рдЖрдд्рдордмोрдз рднी।। рдкрд╣рд▓े рднाрд░рддीрдп рдзрд░्рдордЧुрд░ु рдкрддि рдЕрдм्рд░ाрд╣рдо рдХो рд╡рд╣ рдЗрд╕рд▓िрдП рдЫोреЬ рджेрддी рд╣ै рдХि рд╡рд╣ рдкрд░рд╕्рдд्рд░ीрдЧाрдоी рд╣ै। рджांрдкрдд्рдп рдХी рдиैрддिрдХрддा рдХा рдЕрддिрдХ्рд░рдордг рдХрд░рдХे рдиैрди्рд╕ी рдХो рдЕрдкрдоाрдиिрдд- рдЙрдд्рдкीреЬिрдд рдХрд░рдиे рд╕े рдмाреЫ рдирд╣ीं рдЖрддा। рдбेрдирдоाрд░्рдХ рдЬैрд╕े рд╕рдн्рдп рджेрд╢ рдХे рдЕрдкрдиे рджूрд╕рд░े рдкрддि рд▓ाрд░्рд╕ рдХो рд╡рд╣ рдЙрд╕рдХी рд╣िंрд╕рдХ рд╡ृрддि рдФрд░ рдХुंрдаाрдУं рдХे рдХाрд░рдг рдЫोреЬ рджेрддी рд╣ै। рддीрд╕рд░ा рдл्рд░ेंрдЪ рдкрддि рдоाрд░्рдХो рднी рдЙрд╕े рд░ाрд╕ рдирд╣ीं рдЖрддा। рдЬ्рд╡рд▓ंрдд рдк्рд░рд╢्рди рд╣ै рдХि рдРрд╕ी рд╕्рдеिрддि рдоें рд╡рд╣ рд╕्рд╡рдпं рдХो рдмрдЪाрдП рдпा рд╢ाрджी рдХो ? рд╕्рдд्рд░ी рдЬाрди рдЧрдИ рд╣ै рдХि рд▓ाрдЪाрд░ рдкрдд्рдиी рд╕े рдЕрдХेрд▓ी рдФрд░рдд рд╣ोрдиा рдмेрд╣рддрд░ рд╡िрдХрд▓्рдк рд╣ै। рдиैрди्рд╕ी рдХрдо्рдк्рдпुрдЯрд░ рдПрдХ्рд╕рдкрд░्рдЯ рд╣ै। рдмी. рдПрд╕. рд╕ी. рд╣ै.। рддैрд░ाрдХी рдоें рдЙрд╕рдХा рдХोрдИ рдоुреШाрдмрд▓ा рдирд╣ीं। рдоोрдо्рдмाрд╕ा рдФрд░ рдмैंрдЧрд▓ौрд░ рдоें рдЙрд╕рдиे рдорд╕ाрдЬ рдХрд▓ा рдХे рдЕрдиेрдХों рдЧुрд░ рдЬाрдиे рд╣ैं। рдоोрдо्рдмाрд╕ा рдоें рд╡рд╣ рдПрдХ рдЗंрдЯрд░рдиेрд╢рдирд▓ рд╕्рдХूрд▓ рдоें рдкреЭाрддी рд░рд╣ी рд╣ै। рд╡рд╣ рдорд╕ाрдЬ рдкाрд░्рд▓рд░ рдЦोрд▓рддी рд╣ै। рд╡рд╣ рдорд╕ाрдЬ рд╡िрд╢ेрд╖рдЬ्рдЮ, рдмॉрдбी рд╡рд░्рдХрд░ рд╣ै। рдпрд╣ рдоाрд▓िрд╢ рд╡ाрдд- рдкिрдд्рдд, рдХрдл рдХो рд╕ंрддुрд▓िрдд рдХрд░рддी рд╣ै। рдЕрдм рдиैрди्рд╕ी рдоाрд▓िрд╢рд╡ाрд▓ी, рдорд╕ाрдЬ рдеेрд░ेрдкिрд╕्рдЯ, рдмॉрдбी рд╡рд░्рдХрд░ рд╣ै। рдпрд╣ ‘рдЖрдпुрд░्рд╡ेрджिрдХ рд╣ीрд▓िंрдЧ рд░िреЫॉрд░्рдЯ’ рдПрдХ рд╕्рдд्рд░ी рдХा рдкाрд░्рд▓рд░ рд╣ै, рд▓ेрдХिрди рдпрд╣ рдпूрдиि- рд╕ेрдХ्рд╕ рд╣ै। рдпрд╣ाँ рдкुрд░ुрд╖- рд╕्рдд्рд░ी рджोрдиों рдЧ्рд░ाрд╣рдХ рдЖ рд╕рдХрддे рд╣ैं, рдпाрдиी рдЪुрдиौрддीрдкूрд░्рдг рдкेрд╢ा рд╣ै।

6 . рджिрд╡्рдпा рдоाрдеुрд░ рдХे ‘рд╢ाрдо рднрд░ рдмाрддें’ [ix] рдХी рд╕्рдд्рд░िрдпाँ рднी рдЕрд╕्рддिрдд्рд╡ рд╕рдЬрдЧ рд╣ैं। рд╕ाрдпрд░ा рдХा рдкрддि рдЙрд╕рд╕े рдзंрдзा рдХрд░рд╡ाрдиा рдЪाрд╣рддा рдеा, рджрд░िंрджों рдХी рддрд░рд╣ рдоाрд░рддा рдеा। рдЖрдд्рдо рд╕рдЬрдЧ рд╕ाрдпрд░ा рдЙрд╕рдХे рдЕрдд्рдпाрдЪाрд░ों рд╕े рддंрдЧ рдЖ рдорд░्рдбрд░ рдХрд░ рджेрддी рд╣ै, рднрд▓े рд╣ी рдЙрд╕े рдЬेрд▓ рднी рдЬाрдиा рдкреЬрддा рд╣ै। рдмीрдЪ рдкाрд░्рдЯी рдХे рд╣ी рдШрдирд╢्рдпाрдо рдк्рд░िрдпा рдХे рд░ेрдк рдХी рдХोрд╢िрд╢ рдХрд░рддा рд╣ै рддो рдоीрддा рдбंрдбे рд╕े рдЙрд╕рдХी рдкिрдЯाрдИ рдХрд░рддी рд╣ै рдФрд░ рдЗрд▓ा рдХे рд╕ुрдЭाрд╡ рдкрд░ рдкुрд▓िрд╕ рдХो рдмुрд▓ा рдЙрд╕े рдЬेрд▓ рднेрдЬ рджेрддी рд╣ै।

7 . рд╕ुрдзा рдУрдо рдвींрдЧрд░ा рдХे рдЙрдкрди्рдпाрд╕ ‘рдирдХ्рдХाрд╢ीрджाрд░ рдХैрдмिрдиेрдЯ’ рдоें рдирдХрд▓ी рд╢ाрджिрдпाँ рдЬीрд╡рди рдХी рдЬ्рд╡рд▓ंрдд рд╕рдорд╕्рдпा рдХी рддрд░рд╣ рдЙрднрд░ी рд╣ैं। рд╕्рдд्рд░ी рдЬीрд╡рди рдХा рд╕ंрдШрд░्рд╖ рдЬिрддрдиा рд╡िрдХрдЯ рд╣ै, рд╕рд╢рдХ्рддिрдХрд░рдг рдХी рдЪाрд╣ рдЙрддрдиी рд╣ी рдк्рд░рдмрд▓ рд╣ै। рдпрд╣ рд╕ंрдзрд░्рд╖ рдоीрдирд▓ рдХी рдмрд▓ि рд▓ेрддा рд╣ै рдЬрдмрдХि рд╕ोрдирд▓ рдЕрдкрдиे рд╕ाрд╣рд╕ рдФрд░ рдзैрд░्рдп рд╕े рдмрд▓рджेрд╡ рдХा рднंрдбाрдлोреЬ рдХрд░ рди рдЬाрдиे рдХिрддрдиी рдпुрд╡рддिрдпों рдХा рдоाрдирд╡ рддрд╕्рдХрд░ी рд╕े рдЙрдж्рдзाрд░ рдХрд░рддी рд╣ै। рдкрд░ाрдпे рджेрд╢ рдоें рдиिрддांрдд рдЕрдХेрд▓ी рд╣ोрдиे рдкрд░ рднी рд╡рд╣ рд╣िрдо्рдордд рдирд╣ीं рд╣ाрд░рддी, рд╡рд╣ рди рдмрд▓рджेрд╡ рдХे рдЪрдХ्рд░рд╡्рдпूрд╣ рдоें рдзँрд╕рддी рд╣ै, рди рднाрд░рдд рд╡ाрдкिрд╕ рдЖрддी рд╣ै рдФрд░ рди рд╕ुрдХ्рдЦी рд╕े рд╢ाрджी рдХрд░ рдЖрд░ाрдо рд╕े рдЬीрд╡рди рд╡्рдпрддीрдд рдХрд░рдиे рдХा рд╕ंрдХрд▓्рдк рд▓ेрддी рд╣ै। рд╡рд╣ рдПрдХ рдУрд░ рдЙрдЪ्рдЪрддрдо рд╢िрдХ्рд╖ा рд▓ेрддी рд╣ै рдФрд░ рджूрд╕рд░ी рдУрд░ рдмрд▓рджेрд╡ рдХो рд╣िрд░ाрд╕рдд рдоें рдкрд╣ुँрдЪा, рдЙрд╕рдХे рдЧैंрдЧ рдХा рдкрд░्рджाрдлाрд╢ рдХрд░ рди рдЬाрдиे рдХिрддрдиी рдпुрд╡рддिрдпों рдХी рдЗрд╕ рдоाрдирд╡ рддрд╕्рдХрд░ी рд╕े рд░рдХ्рд╖ा рдХрд░рддी рд╣ै। рдкेрд░िрд╕ рдоें рдиौрдХрд░ी рдХрд░рддे рд╣ुрдпे рднी рд╡рд╣ рднाрд░рддीрдп рдпुрд╡рддिрдпों рдХे рд╢ोрд╖рдг рдХे рд╡िрд░ूрдж्рдз рдЕрдкрдиा рдЕрднिрдпाрди реЫिंрджा рд░рдЦрддी рд╣ै। рд╕рдо्рдкрджा рд╕рдордп рд╕े рдкрд╣рд▓े рд░िрдЯाрдпрд░рдоेंрдЯ рд▓े рдПрд╢िрдпрди рд╕्рдд्рд░िрдпॉं рдХे рд▓िрдП рдПрди. рдЬी. рдУ. рдЦोрд▓рддी рд╣ै। рд╕ोрдирдо рдХी рдоाँ рдиिрддांрдд рд╡िрдкрд░ीрдд рд╕्рдеिрддिрдпों рдоें рдмेрдЯी рдХा рд╕ाрде рджेрддी рд╣ैं рдФрд░ рд╕्рдеिрддिрдпाँ рд╕ुрдзрд░ рдЬाрдиे рдкрд░ рд╣рд╡ेрд▓ी рдоें рдмрдЪ्рдЪों рдХा рд╕्рдХूрд▓ рдЦोрд▓ рдЧाँрд╡ рдФрд░ рджेрд╢ рдХी рдЙрди्рдирддि рдоें рдЕрдкрдиी рд╣िрд╕्рд╕ेрджाрд░ी рдиिрднाрддी рд╣ै। рдбрдиीрд╕ рдкрд░ाрдпे рджेрд╢ рдХी рдПрдХ рдЕрдкрд░िрдЪिрдд рдпुрд╡рддी рдХो рди рдоाрдд्рд░ рд╢рд░рдг рджेрддी рдФрд░ рд░ाрд╕्рддा рджिрдЦाрддी рд╣ै, рдЕрдкिрддु рдПрдХ рд╕рдЬрдЧ рдЬाрд╕ूрд╕ рдХी рддрд░рд╣ рдоाрдирд╡ рддрд╕्рдХрд░ рдЙрд╕ рд╕ुрд▓ेрдоाрди/ рдмрд▓рджेрд╡ рдХे рдШрд░ рдХी рдкूрд░ी рдЦोрдЬ- рдЦрдмрд░ рднी рд░рдЦрддी рд╣ै। рдпाрдиी рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдХी рд╣рд░ рд╕्рдд्рд░ी рдЕंрдзेрд░े рдХोрдиों рдоें рд╡िрдж्рдпुрдд рдмрди рдХрд░ рдЙрднрд░ी рд╣ै।

. 8. рд╕ुрдзा рдУрдо рдвींрдЧрд░ा рдХे‘рджृрд╢्рдп рд╕े рдЕрджृрд╢्рдп рдХा рд╕рдлрд░’рдоें рдордиोрд╡िрдж рдбॉ рд▓рддा рдЕрд╡рд╕ाрджрдЧ्рд░рд╕्рдд рд░ोрдЧिрдпों рдХा рдЙрдкрдЪाрд░ рдХрд░рддी рд╣ैं। рдЙрдирдХे рдкाрд╕ рдЕंрддрд░्рджृрд╖्рдЯि рд╣ै, рдкрд░рдХाрдпा рдк्рд░рд╡ेрд╢ рдХी рд╢рдХ्рддि рд╣ै, рдкूрд░्рд╡ाрднाрд╕ рд╣ैं। рдбॉрд▓ी рдХा рдЬीрд╡рдЯ рдмрд╣ुрдд рд╕рд╢рдХ्рдд рд╣ै। рд╡рд╣ рд╣ॉрдХी рдХी рдЦिрд▓ाреЬी рд░рд╣ी рд╣ै, рдЯाрдпрдХ्рд╡ोंрджों рдЬाрдирддी рд╣ै, рд╣ॉрд╕्рдкिрдЯрд▓ рдоें рдирд░्рд╕ рдеी। рдЬेрда рджेрд╡рд░ों рдХा рд╕ाрдоूрд╣िрдХ рдмрд▓ाрдд्рдХाрд░ рдЙрд╕े рдЕंрджрд░ рдмाрд╣рд░ рд╕े рдХ्рд╖рдд- рд╡िрдХ्рд╖рдд рдХрд░ рджेрддा рд╣ै, рд▓ेрдХिрди рд╡рд╣ рдкрд░ाрдпे рджेрд╢ рдоें, рдкрд░ाрдпे рд▓ोрдЧों рдХे рдмीрдЪ рд╣ोрдХрд░ рднी рдЕрдкрдиे рд▓िрдП рд▓реЬрддी рд╣ैं। рдЙрд╕ी реЫрдоीрди рдкрд░ рдЬрд░ूрд░ी рдкреЭाрдИ рдХрд░ рдЕрд╕्рдкрддाрд▓ рдоें рдирд░्рд╕ рд▓рдЧрддी рд╣ै। рдЧुрд░рджीрдк рд╣ुрдб्рдбा рд╕े рддрд▓ाрдХ рд▓ेрддी рд╣ै। рдкुрдирд░्рд╡िрд╡ाрд╣ рдХрд░рддी рд╣ै। рддीрди рдмрдЪ्рдЪों рдХो рдЬрди्рдо рджेрддी рд╣ै। рд╕ाрдпрд░ा рдкрд░ рд░ाрдЬрдиेрддा рдХे рдкुрдд्рд░ рдХा рдк्рд░ेрдо рдЖрдоंрдд्рд░рдг рдЕрд╕्рд╡ीрдХाрд░рдиे рдкрд░ рднрдпंрдХрд░ рдПрд╕िрдб рдЕрдЯैрдХ рд╣ोрддा рд╣ै। рдЙрд╕े рдоाрддाрдкिрддा рдХे рд╕ाрде рд░ाрдЬрдиैрддिрдХ рд╢рдХ्рддि рд╕े рдЗрд╕ рджेрд╢ рдоें рдиिрд╖्рдХाрд╕िрдд рдХрд░ рджिрдпा рдЬाрддा рд╣ै। рдЙрдкрдЪाрд░ рдХे рд╕ाрде- рд╕ाрде рд╡рд╣ рдкीрдПрдЪ. рдбी. рдкूрд░ी рдХрд░рддी рд╣ै। рдаीрдХ рд╣ोрдиे рдкрд░ рд╡рд╣ рдлाрд░्рдоेрд╕िрдпूрдЯीрдХрд▓ рдХंрдкрдиी рдоें рд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ рдФрд░ рдлिрд░ рдбॉрдХ्рдЯрд░ рдмрдирддी рд╣ै। рджрдХ्рд╖िрдг рднाрд░рддीрдп, рд╣ैрджрд░ाрдмाрдж рдХी рдпुрд╡рддी, рдкुрд▓िрд╕, рддेрд▓рдЧू рднाрд░рддीрдп рдорд╣िрд▓ा рдФрд░ рдордиोрд╡िрдж рдбॉрдХ्рдЯрд░ рд▓рддा рдХी рдорджрдж рдФрд░ рдкिрддा рдХा рд╡िрд╢्рд╡ाрд╕ рдЬीрдд рдзीрд░े рдзीрд░े рдЕрдкрдиे рдЖрд░्рдеिрдХ, рдкाрд░िрд╡ाрд░िрдХ, рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдЕрдзिрдХाрд░ рдкाрдиे рдФрд░ рдмрдЪ्рдЪों рдХा рд╕्рдиेрд╣- рд╕рдо्рдоाрди рдЬीрддрдиे рдоें рд╕рдлрд▓ рд╣ो рд╣ी рдЬाрддी рд╣ै। рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдоें рдкुрд░ुрд╖ рд╕рдд्рддाрдХ рдХे рд▓िрдП рдЪुрдиौрддी рдЙрднрд░ рд░рд╣ी рд╣ै- рдордиुрд╖्рдп рдмрдиो। рдЕрди्рдпрдеा рддुрдо्рд╣ाрд░ा рднी рд╡рд╣ी рд╣ाрд▓ рд╣ोрдЧा, рдЬो рдЧुрд░рджीрдк рд╣ुрдб्рдбा рдХा, рдиेрддा рдЬी рдХे рдмेрдЯे рдпा рд░ाрдЬा рдЬी рдХा рд╣ुрдЖ।

9 . рд╕ुрджрд░्рд╢рди рдк्рд░िрдпрджрд░्рд╢िрдиी рдХे ‘рдкाрд░ो-рдЙрдд्рддрд░рдХрдеा’ рдоें рддो рджेрд╡рджाрд╕ рдХा рдиाрдпрдХрдд्рд╡ рд╣ी рдкाрд░ो рдиे рд╣рдеिрдпा рд▓िрдпा рд╣ै। рд▓ीрд▓ाрд╡рддी рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдХी рд╕рдмрд╕े рд╕рд╢рдХ्рдд рд╕्рдд्рд░ी рд╣ै। рдкрддि рдк्рд░рддाрдбिрдд рд▓ीрд▓ाрд╡рддी рдкрддि рдХी рдоृрдд्рдпु рдХे рдмाрдж рд░िрд╢्рддेрджाрд░ों рдХो, рд╣рд╡ेрд▓ी рдХी рдоाрди- рдорд░्рдпाрджा рдХो, рд╡्рдпाрдкाрд░ рдХी рдЬрдЯिрд▓рддाрдУं рдФрд░ рдЬाрдпрджाрдж рдХो, рдЕрдкрдиे рдмрдЪ्рдЪों рдХो, рдкूрд░े рд╕ाрд╣рд╕, рдЖрдд्рдордмрд▓ рдФрд░ рдмौрдж्рдзिрдХ рд╡िрд╡ेрдХ рд╕े рд╕ंрднाрд▓рддी рд╣ै। рдмрд╣ू рдкाрд░ो рдХे рд╕рд░рд▓ рдФрд░ рдХрд░्рддрд╡्рдпрдиिрд╖्рда рд╡्рдпрдХ्рддिрдд्рд╡ рдХो рдкрд╣рдЪाрди рдЙрд╕рдХा рд╕ाрде рджेрддी, рд╡ीрд░ेрди рдХी рд╣рд░ рдЙрдЪ्рдЫृंрдЦрд▓рддा рдкрд░ рд▓рдЧाрдо рд▓рдЧाрддी рдХрд╣рддी рд╣ै-

“рдоैंрдиे рдЙрди рдЬрдоीрджाрд░ों рдХे рддेрд╡рд░ рдЙрдо्рд░ рднрд░ рджेрдЦे рдФрд░ рдиिрднाрдП рд╣ैं рдЗрд╕рд▓िрдП рдоैं рдкाрд░्рд╡рддी рдХे рд╕ाрде рдЕрди्рдпाрдп рди рд╣ोрдиे рджूँрдЧी।-----рдоैं рдЕрднी реЫिंрджा рд╣ूँ рдЪाрд╣ूँ рддो рдЖрдЬ рднी рддुрдо्рд╣ें рдмेрджрдЦрд▓ рдХрд░ рд╕рдХрддी рд╣ूँ рд╡ीрд░ेрди।“[x]

рдЕрд▓्рд╣реЬ рдк्рд░ेрдоिрдХा рдкाрд░ो рдЬाрдирддी рд╣ै-

“рдпрд╣ рд▓реЬाрдИ рднी рдоेрд░ी рдЕрдкрдиी рд╣ी рд╣ै। рдпрд╣ рди рдоैं рджेрд╡ рдХे рд▓िрдП рд▓реЬ рд░рд╣ी рд╣ूँ, рди рд░ाрдпрд╕ाрд╣рдм рдХे рд▓िрдП, рди рдЕрдкрдиी рдоाँ рдХे рд▓िрдП рдФрд░ рди рд░ाрдиी рдоाँ рдХे рд▓िрдП - - - - рдоैं рд╕्рд╡рдпं рдХिрддрдиी рд╕рд╢рдХ्рдд рдФрд░ рдЕрдбिрдЧ рд░рд╣ рд╕рдХрддी рд╣ूँ рдпा рдЕрдкрдиे рдЖрдк рдХो рд░рдЦрдиा рдЪाрд╣рддी рд╣ूँ- рдпрд╣ рдоुрдЭे рдХोрдИ рд╕рдордЭा рдирд╣ीं рд╕рдХрддा।“[xi]

рдЕрдкрдиी рд╕ाрд░ी рдКрд╣ाрдкोрд╣, рд░ाрдпрд╕ाрд╣рдм рд╕े рдоिрд▓рдиे рд╡ाрд▓ी рдЕрд╡рд╣ेрд▓рдиा рдФрд░ рдЕрдкрдоाрдирдЬрдирдХ рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рдХे рдмाрд╡рдЬूрдж рдпрд╣ рдХрд░्рддрд╡्рдп рд╕рдЬрдЧ рд╕्рдд्рд░ी рдЕрдкрдиे рд╡्рдпрдХ्рддिрдд्рд╡ рдХो рдЗрддрдиा рдКрдкрд░ рдЙрдаा рд▓ेрддी рд╣ै рдХि рд░ाрдпрд╕ाрд╣рдм рд╣рд░ рдиिрд░्рдгрдп рдоें, рд╣рд░ рдоुрд╕ीрдмрдд рдоें, рдк्рд░рдд्рдпेрдХ рдШрд░ेрд▓ू рд╣рд▓рдЪрд▓ рдоें рдЙрд╕рдХी рд╡िрд╡ेрдХрд╢ीрд▓ рд╕рд▓ाрд╣ рд▓ेрдиा рдЕрдиिрд╡ाрд░्рдп рдоाрдирддे рд╣ैं। рдкाрд░ो рд░ाрдпрд╕ाрд╣рдм рдХा рдХрд╡рдЪ рдмрди рдЬाрддी рд╣ै।

рдХंрдЪрди рдЬाрдирддी рд╣ै рдХि рд╕рдоाрдЬ рдоें рд╡िрдзрд╡ा рд╕िрд░्рдл рджрдпा, рдЙрдкेрдХ्рд╖ा рдФрд░ рдк्рд░рддाреЬрдиा рдХी рдкाрдд्рд░ рд╣ै। рдкрддि рдк्рд░рдоोрдж рдХी рдоृрдд्рдпु рдХे рдмाрдж рд╡рд╣ рджेрд╡рд░ рд╡िрдиोрдж рд╕े рд╢ाрджी рдХी рдЪाрджрд░ рд╕्рд╡ीрдХाрд░рдиे рдХा рд╕рд╢рдХ्рдд рдиिрд░्рдгрдп рд▓ेрддी рд╣ै।

рдкाрд░ो рдХी рдоाँ рдоंрдЧрд▓ा рднрд▓े рд╣ी рд╕рдоाрдЬ рдХे рджोрдпрдо рджрд░्рдЬे рд╕े рд╕рдо्рдмрдж्рдз рд╣ै, рд▓ेрдХिрди рдЙрд╕рдХा рдЖрдд्рдорд╕рдо्рдоाрди рдЙрд╕े рд╕рд╢рдХ्рдд рд╕्рдд्рд░ी рдХी рддрд░рд╣ рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдХрд░рддा рд╣ै। рднुрд╡рдирд╢ोрдо рдж्рд╡ाрд░ा рдкाрд░ो рдФрд░ рджेрд╡ рдХी рд╢ाрджी рд╕े рдЗंрдХाрд░ рдХрд░рдиे рдкрд░ рд╡рд╣ рд╕ंрдХрд▓्рдк рдХрд░рддी рд╣ै рдХि рдмेрдЯी рдХी рд╡िрджाрдИ рд╕ोрдиे рдХी рдкाрд▓рдХी рдоें рд╣ोрдЧी рдФрд░ рд╡рд╣ рднुрд╡рдирд╢ोрдо рдХी рд╣рд╡ेрд▓ी рд╕े рдмреЬी рд╣рд╡ेрд▓ी рдоें рдЬाрдПрдЧी рдФрд░ рдЗрд╕ рд╕ंрдХрд▓्рдк рдХो рд╡рд╣ рдкूрд░ा рднी рдХрд░рддी рд╣ै। рд▓ीрд▓ाрд╡рддी рд╣ो, рдкाрд░ो рд╣ो рдпा рдХंрдЪрди– рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдХे рд╕्рдд्рд░ी рдкाрдд्рд░ рд╣рд╡ा рдХा рд░ुрдЦ рдкрд╣рдЪाрдирддे рд╣ैं, рдиिрд░्рдгрдп рдХी рдХ्рд╖рдорддा рд░рдЦрддे рд╣ैं। рд╕рдордЭौрддे рдХрд░рдиे рдоें рдЙрди्рд╣ें рдХोрдИ рдХрд╖्рдЯ рдирд╣ीं, рдиिрд░्рдгрдп рд▓ेрдиे рдоें рдХिрд╕ी рдкрдХ्рд╖рдкाрдд рдХा рдЖрд░ोрдкрдг рдирд╣ीं, рдЕрдкрдиा рдордд рджेрдиे рдоें рд╕ंрдХोрдЪ рдирд╣ीं। рд╡े рдорд╕्рддрдХ рдКंрдЪा рдХрд░рдХे рд╡्рдпрдХ्рддि, рд╕рдоाрдЬ рдФрд░ рдкрд░рдо्рдкрд░ाрдУं рдкрд░ рдЖрдШाрдд рднी рдХрд░ рд░рд╣े рд╣ै рдФрд░ рджूрд╕рд░ों рдХा рдкрде рдк्рд░рд╢рд╕्рдд рднी рдХрд░ рд░рд╣े рд╣ैं।

рдЕрдиिрд▓ рдк्рд░рднा рдХुрдоाрд░ ‘рд╕िрддाрд░ों рдоें рд╕ूрд░ाрдЦ’рдоें рд╕्рдд्рд░िрдпों рдж्рд╡ाрд░ा рдЕрдоेрд░िрдХा рдХे 50 рд░ाрдЬ्рдпों рдоें ‘рдоी рдЯू’ рдФрд░ ‘рдорджрд░рдЬ рдЕрдЧेрди्рд╕्рдЯ рдб्рд░ंрдХ рдб्рд░ाрдЗрд╡िंрдЧ’ рдХी рддрд░рд╣ ‘рдоॉрдорд╕ рдбिрдоांрдб рдПрдХ्рд╢рди рдлॉрд░ рдЧрди рд╕ेрди्рд╕ рдЗрди рдЕрдоेрд░िрдХा’ рдЖंрджोрд▓рди рднी рдЪрд▓ाрдпा рдЬाрддा рд╣ै। рдПंрдЯी рдЧрди рдоूрд╡рдоेंрдЯ рдоें рдЬрд╕рд▓ीрди, рдЖрдпрд╢ा, рд▓ूрд╕ी, рдЬेрд░ाрд▓्рдб рдЬैрд╕ी рдоाрдпेँ рд╣िрд╕्рд╕ेрджाрд░ी рдиिрднाрдиे рдХे рд▓िрдП рдХूрдж рдкреЬрддी рд╣ैं। рдЗрд╕ рдЕрднिрдпाрди рдХे рд▓िрдП рдЪрд░्рдЪ, рд╕िрдиेрдЧाрдЧ, рд╕्рдХूрд▓, рдЗрд╕्рд▓ाрдоिрдХ рд╕ेंрдЯрд░, рд╣ैрд▓्рде рдХ्рд▓рдм, рдоंрджिрд░ рдоें рдЬा рд▓ोрдЧों рдХो рдЕрдкрдиे рд╕ाрде рдЬोреЬрддी рд╣ैं। рдкрд░िрдгाрдордд: рд░ेрдЪрд░्рдб, рдЬрдп, рдЦाрди рдЬैрд╕े рдкुрд░ुрд╖ рднी рдЙрдирдХे рд╕ाрде рдЬुреЬ рдЬाрддे рд╣ैं।

рд╕्рд╡рджेрд╢ рд░ाрдгा рдХा‘рдХोрдаेрд╡ाрд▓ी’ рдкूрд░्рдгिрдоा рдмрд░्рдорди рдХी рд╡ेрдм рдкрдд्рд░िрдХा ‘рдЕрднिрд╡्рдпрдХ्рддि’ рдоें рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рд╣ै। рдЙрди्рдиीрд╕рд╡ीं рд╢рддी рдХे рд╕ाрддрд╡ें рдЖрдард╡ें рджрд╢рдХ рдХी, рдм्рд░िрдЯेрди рдоें рд░рд╣рдиे рд╡ाрд▓ी ’рдХोрдаेрд╡ाрд▓ी’ рдХी рдЗрд╕ рд╕्рдд्рд░ी рдХा рдХрд░рди рдХी рдиिрд░ंрдХुрд╢рддा рд╕े рдЫुрдЯрдХाрд░ा рдкा рд▓ेрдиा рдЕрд╕्рддिрдд्рд╡ рд╕рдо्рдкрди्рди рд╕्рдд्рд░ी рдХा рдЪрд░िрдд्рд░ рдЙрднाрд░рддा рд╣ै। рд▓ंрджрди рдХा рдЦुрд▓ा рдоाрд╣ौрд▓ рддाрд╣िрд░ा рдХे рдЬीрд╡рди рдоें рд╕ंрдЬीрд╡рдиी рдмрди рдХрд░ рдЖрддा рд╣ै рдФрд░ рд╡рд╣ рдХрд░рди рдж्рд╡ाрд░ा рдУреЭाрдП рдЧрдП рдЙрд╕ рд╡ैрд╡ाрд╣िрдХ рдмंрдзрди рд╕े рдЫुрдЯрдХाрд░ा рдкा рд▓ेрддी рд╣ै, рдЬो рдЙрд╕ рдХे рдЕрд╕्рддिрдд्рд╡ рдХा рд╕िрд░्рдл рдорд░्рджрди рд╣ी рдХрд░ рд░рд╣ा рдеा। рд╡рд╣ рдЙрди рдЕंрдз рдЧुрдлाрдУं рд╕े рдмाрд╣рд░ рдЖрдиे рдХा рд░ाрд╕्рддा рдвूंрдв рд▓ेрддी рд╣ै, рдЬिрдирдоें рдмीрддी рдкीреЭी рдХी рдкрдд्рдиी рдЪाँрдж рд░ाрдиी, рдк्рд░ेрдоिрдХा рдмрджрд░ुрдиिрд╕्рд╕ा рдпा рдмेрд╡ा рд▓ाрдЬो рддाрдЙрдо्рд░ рдШुрдЯрддी рд░рд╣ी рд╣ैं। рджेрд╢ рдоें рдХोрдаेрд╡ाрд▓ी рдХी рдмेрдЯी рд╣ोрдиा рднрд▓े рд╣ी рдЙрд╕рдХे рдЕрд╕्рддिрдд्рд╡ рдкрд░ рдмрджрдиुрдоा рджाрдЧ рд╣ो, рдкрд░ рд╡िрджेрд╢ рдоें рд╡рд╣ рдЗрд╕े рдЖрднिрдЬाрдд्рдп рдХा рдЬाрдоा рдкрд╣рдиाрдиे рдХे рд▓िрдП рд╕ंрдХрд▓्рдкрдмрдж्рдз рд╣ै। рд╡рд╣ рдЪांрджрд░ाрдиी рдпा рдмрджрд░ुрдиिрд╕्рд╕ा рдХी рддрд░рд╣ рди рдкुрд░ुрд╖ рдХी рдЫाрдпा рдмрди рдХрд░ рд░рд╣рддी рд╣ै рдФрд░ рди рд▓ाрдЬो рдХी рддрд░рд╣ рдЖрдд्рдорджрдорди рдХा рд╡рд░рдг рдХрд░рддी рд╣ै। рд╡рд╣ рди рд╡ैрд╢ाрд▓ी рдХी рдирдЧрд░рд╡рдзू рд╣ै рди рдЪिрдд्рд░рд▓ेрдЦा। рд╡िрдкрд░ीрдд рд╕्рдеिрддिрдпों рдХे рдмाрд╡рдЬूрдж рдЕрдкрдиे рдЕрд╕्рддिрдд्рд╡ рдХो рди рдоिрдЯाрдиे рдХा рд╕ंрдХрд▓्рдк рд▓िрдП рд╣ै। рдЕрдкрдиे рд╕े рдЪिрдкрдХे рдЕрдкрд╢рдм्рдж ‘ рдХोрдаेрд╡ाрд▓ी’ рдХो рдЙрд╕े рдЧрд░िрдоा рджेрдиी рд╣ी рд╣ै।

рдиीрдиा рдкॉрд▓ рдХे рдЙрдкрди्рдпाрд╕ ‘рдХुрдЫ рдЧाँрд╡ рдЧाँрд╡ рдХुрдЫ рд╢рд╣рд░ рд╢рд╣рд░’ рдоें рдпुрдЧांрдбा рд╕े рдЦाрд▓ी рд╣ाрде рдм्рд░िрдЯेрди рдкрд╣ुँрдЪा рдПрдХ рдк्рд░рд╡ाрд╕ी рдкрд░िрд╡ाрд░ рд╣ै। рдм्рд░िрдЯेрди рдПрдХ рдорд╣ंрдЧा рджेрд╢ рд╣ै। рдпрд╣ाँ рдШрд░ рдЪрд▓ाрдиे рдХे рд▓िрдП рд╕ुрд░ेрд╢ рдХे рд╕ाрде- рд╕ाрде рд╕рд░ोрдЬ рдФрд░ рд╕рд░рд▓ा рднी рдЬीрд╡рди рд╕ंрдЧ्рд░ाрдо рдоें рд╣िрд╕्рд╕ेрджाрд░ी рдиिрднा рд░рд╣ी рд╣ैं।

13. рд╣ंрд╕ा рджीрдк рдХे рдЙрдкрди्рдпाрд╕ ‘рдмंрдж рдоुрдЯ्рдаी’ рдХी рддाрди्рдпा рдмрджрд▓рддे рд╕рдордп рдоें рд░िрд╢्рддों рдХे рдирдП рд╕рдоीрдХрд░рдг рдХी рдмाрдд рдХрд░рддी рд╣ै। ‘рдмंрдж рдоुрдЯ्рдаी’ рдоें рд╕िंрдЧाрдкुрд░ рдоें рдкрд▓ी-рдмреЭी рднाрд░рддीрдп рддाрди्рдпा, рдкोрд▓ैंрдб рдХे рд╕ैрдо рд╕े рд╢ाрджी рдХрд░, рдЪीрди рдХी рд░िрдпा рдХो рдЧोрдж рд▓े, рдмрд╣ुрд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рджेрд╢ рдХैрдиेрдбा рдоें рд░рд╣ рд░рд╣ी рд╣ै। рдпрд╣ рдкрд░िрд╡ाрд░ рдФрд░ рдЗрд╕рдХा рдЬीрд╡рди рдЬाрддीрдп, рджेрд╢ीрдп, рднाрд╖ीрдп рд╕ीрдоा рд░ेрдЦाрдУं рд╕े рдЖрдЧे рдХा рд╣ै। рдпрд╣ ‘рдмंрдж рдоुрдЯ्рдаी’ рд╕ैрдо, рддाрди्рдпा рдФрд░ рд░िрдпा рдХे рд╣ाрде рд▓िрдП рд╣ै। рд╢ीрд░्рд╖рдХ рдХрд╣рддा рд╣ै рдХि рд╣ाрде рдХी рд▓рдХीрд░ें рд╡्рдпрдХ्рддि рд╕्рд╡рдпं рдмрдиाрддा рд╣ै। “рд╕ैрдо рдХा рд╣ाрде рдЙрд╕рдХी рд╣рдеेрд▓ी рдХो рдЗрд╕ рддрд░рд╣ рд╕рд╣рд▓ाрддा рд╣ै рдХि рд▓рдЧрддा рд╣ै, рдРрд╕ी рд╕ाрд░ी рд▓рдХीрд░ों рдХो рд╡рд╣ рдмрджрд▓ рд░рд╣ा рд╣ै, рдЬो рддाрди्рдпा рдХो рдкрд░ेрд╢ाрди рдХрд░рддी рд╣ैं।” [xii]

рд╣ंрд╕ा рджीрдк рдХे рдХेрд╕рд░िрдпा рдмाрд▓рдо рдоें рд░ाрдЬрд╕्рдеाрди рдХे рдЙрдЪ्рдЪ рдордз्рдпрд╡рд░्рдЧ рдХी рдЗрдХрд▓ौрддी рд▓ाреЬрд▓ी рдмेрдЯी рдзाрдиी рдХे рд╡िрд╡ाрд╣ोрдкрд░ाрди्рдд рдЕрдоेрд░िрдХा рдмрд╕рдиे рдХी рдХрд╣ाрдиी рд╣ै। рдЙрд╕рдХे рдкрддि, рдЙрд╕рдХे рдХेрд╕рд░िрдпा рдмाрд▓рдо рдХे рд╕ंрд╕ाрд░ рдоें рдпंрдд्рд░ рдХी рддрд░рд╣ рдордиुрд╖्рдп рднी рдЬрд▓्рджी рд╣ी рдЖрдЙрдЯ рдбेрдЯेрдб рдпा рдПрдХ्рд╕рдкाрдпрд░ рд╣ो рдЬाрддे рд╣ैं। рдкрдд्рдиी рдзाрдиी рдЬीрд╡рди рдХा рдпрд╣ рдЕрд▓рдЬрдмрд░ा рдЬрд▓्рджी рд╣ी рд╕рдордЭ рдЬाрддी рд╣ै। рдЙрд╕рдиे рдмेрдХрд░ी рдХा рдХोрд░्рд╕ рдХिрдпा рд╣ुрдЖ рдеा। рд╡рд╣ рд╕्рд╡ीрдЯ рд╕्рдкॉрдЯ рдмेрдХрд░ी рдХो рдЕрдкрдиा рдЧंрддрд╡्рдп рдмрдиा рдХाрдо рд╢ुрд░ू рдХрд░ рджेрддी рд╣ै рдФрд░ рдЕрдкрдиी рдоेрд╣рдирдд рд╕े рдмेрдХрд░ी рдХो рдЗрддрдиा рдКँрдЪा рдЙрдаा рджेрддी рд╣ै рдХि рдоाрд▓िрдХ рдЙрд╕े рдоैрдиेрдЬрд░ рдмрдиा рджेрддा рд╣ै। рдкрддि рдХी рд╕рд╣рдорддि рдХे рдмिрдиा рдЕрдкрдиी рдкैрддृрдХ рд╕ंрдкрдд्рддि рджाрди рдХрд░рдиा рдЙрд╕рдХे рд╕рд╢рдХ्рдд рдЪрд░िрдд्рд░ рдХा рдк्рд░рдоाрдг рд╣ै। рд╡рд╣ рдоूрд▓्рдпрд╡рдд्рддा рдХो рджрд╕ों рдЕंрдЧुрд▓िрдпों рд╕े рдлिрд╕рд▓рдиे рдирд╣ीं рджेрддी। рдпाрди्рдд्рд░िрдХी рдпा рднौрддिрдХрддा рдХो рдЕрдкрдиे рдКрдкрд░ рд╣ाрд╡ी рдирд╣ीं рд╣ोрдиे рджेрддी। рдкрддि рдмाрд▓ी рд╕े рддрд▓ाрдХ рдХे рдмाрдж рднी, рдЙрд╕рдХा рджिрдоाрдЧी рд╕ंрддुрд▓рди рдмिрдЧреЬрдиे рдХे рдмाрдж рднी рд╡рд╣ рдоिрдд्рд░ рдмрди рдЙрд╕рдХो рд╕ंрд░рдХ्рд╖рдг рджेрддी рд╣ै। рд░ाрдЬрд╕्рдеाрди рдХी рдпрд╣ рд╕рд╢рдХ्рдд рдмेрдЯी рддрд▓ाрдХ рд╕े рдорд░ु рд╣ो рдЪुрдХे рджाрдо्рдкрдд्рдп рдХो рдоैрдд्рд░ी рдХी рдирджी рд╕े рд╕ींрдЪрдиे рдХी рдк्рд░рдпाрд╕ рдмрдиाрдП рд░рдЦрддी рд╣ै।

рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдХрд╣рддे рд╣ैं рдХि рд╕्рдд्рд░ी рдЕрдкрдиी рдиिрдпрддि рдХी рдиिрдпाрдордХ рдмрди рдЧрдИ рд╣ै। рджुрдЦрдж рдЕрддीрдд рдХे рдкृрд╖्рда рдЙрд╕рдиे рдмाрджрд▓ рджिрдпे рд╣ैं। рдпрд╣ рд╕्рдд्рд░ी рд╡िрд╖рдорддрдо рдкрд░िрд╕्рдеिрддिрдпों рдоें рднी рдШुрдЯрдиे рдирд╣ीं рдЯेрдХрддी। рдкीреЬा рд╕े рд╣ी рдЖрдд्рдордмрд▓ рд╕ँрдЬोрддी рд╣ै। рдЙрд╕े рдмाрд░-рдмाрд░ рдУंрдзे рдоुंрд╣ рдЧिрд░ाрдпा рдЬाрддा рд╣ै рдФрд░ рд╡рд╣ рд╣рд░ рдмाрд░ рдЬूрдЭрдиे рдХी рдирдИ рдКрд░्рдЬा рд▓े рдЙрда рдЦреЬी рд╣ोрддी рд╣ै। рдпрд╣ рд╡ाрд░िрдпाрд░ рд╕्рдд्рд░िрдпां рд╣ै। рдЙрдд्рдкीреЬिрдд рд╕्рдд्рд░ी рдЬрдм рд╕िрд░ рдЙрдаाрддी рд╣ै, рддो рдиाрд░ी рд╕рд╢рдХ्рддिрдХрд░рдг рдХा рдЬीрд╡ंрдд рдЙрджाрд╣рд░рдг рдмрди рдЬाрддी рд╣ै। рд╕्рдд्рд░ी рдЕंрдзेрд░े рдХोрдиों рдоें рд╡िрдж्рдпुрдд рдмрди рдЙрднрд░ी рд╣ै।


рд╕ंрджрд░्рдн
  1. рдЙрд╖ा рдк्рд░िрдпрдо्рд╡рджा, рднрдпा рдХрдмीрд░ рдЙрджाрд╕, рд░ाрдЬрдХрдорд▓, рдирдИ рджिрд▓्рд▓ी, 2007
  2. рд╡рд╣ी, рдкृрд╖्рда 15 
  3. рдЙрд╖ा рдк्рд░िрдпрдо्рд╡рджा, рдирджी, рд░ाрдЬрдХрдорд▓, 2014 
  4. рд╕ुрд╖рдо рдмेрджी, рдкाрдиी рдХेрд░ा рдмुрджрдмुрджा, рдХिрддाрдм рдШрд░, рджिрд▓्рд▓ी, 2017
  5. рд╡рд╣ी, рдкृрд╖्рда 17 
  6. рд╡рд╣ी, рдкृрд╖्рда 114 
  7. рдЕрд░्рдЪрдиा рдкेрди्рдпूрд▓ी, рд╡ेрдпрд░ рдбू рдЖрдИ рдмिрд▓ांрдЧ, рднाрд░рддीрдп рдЬ्рдЮाрдирдкीрда, рджिрд▓्рд▓ी, 2010 
  8. рд╡рд╣ी, рдХैрд░ाрд▓ी рдорд╕ाрдЬ рдкाрд░्рд▓рд░, рднाрд░рддीрдп рдЬ्рдЮाрдирдкीрда, рджिрд▓्рд▓ी, 2020 
  9. рджिрд╡्рдпा рдоाрдеुрд░, рд╢ाрдо рднрд░ рдмाрддें, рдж्рд╡िрддीрдп рд╕ंрд╕्рдХाрд░рдг, рд╡ाрдгी, рджिрд▓्рд▓ी, 2018
  10. рд╡рд╣ी, рдкृрд╖्рда 8 
  11. рд╡рд╣ी, рдкृрд╖्рда 115 
  12. рд╣ंрд╕ा рджीрдк, рдмंрджрдоुрдЯ्рдаी, рд╢िрд╡рдиा, рд╕ीрд╣ोрд░, рдордз्рдп рдк्рд░рджेрд╢, 2017, рдкृрд╖्рда 12 



No comments :

Post a Comment

We welcome your comments related to the article and the topic being discussed. We expect the comments to be courteous, and respectful of the author and other commenters. Setu reserves the right to moderate, remove or reject comments that contain foul language, insult, hatred, personal information or indicate bad intention. The views expressed in comments reflect those of the commenter, not the official views of the Setu editorial board. рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рд░рдЪрдиा рд╕े рд╕рдо्рдмंрдзिрдд рд╢ाрд▓ीрди рд╕рдо्рд╡ाрдж рдХा рд╕्рд╡ाрдЧрдд рд╣ै।