'рд╣рдо рд╣рд╢рдордд' рдоें рдоिрдпाँ рдирд╕ीрд░ूрдж्рджीрди рдХा рдЪрд░िрдд्рд░ рдЪिрдд्рд░рдг

рдиाреЫिрдпा рдкрд░рд╡ीрди

рдиाреЫिрдпा рдкрд░рд╡ीрди

рд╢ोрдзाрд░्рдеी, рд╣िंрджी рд╡िрднाрдЧ, рдЕрд▓ीрдЧрдв़ рдоुрд╕्рд▓िрдо рд╡िрд╢्рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп рдЕрд▓ीрдЧрдв़-202002


рд╣िрди्рджी рдХрдеा рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдоें рдХृрд╖्рдгा рд╕ोрдмрддी рдХा рд╡िрд╢ेрд╖ рд╕्рдеाрди рд╣ै। рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдЕрдкрдиे рд░рдЪрдиाрдд्рдордХ рдХौрд╢рд▓ рд╕े рд╣िंрджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдоें рдПрдХ рдмреЬे рдкाрдардХ рд╡рд░्рдЧ рдХो рдк्рд░рднाрд╡िрдд рдХिрдпा рд╣ै। рдЙрдирдХा рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдЪिंрддрди рдЬिрддрдиा рдк्рд░рдЦрд░ рд╣ै, рдЙрддрдиा рд╣ी рдЙрдирдХा рд╕ाрд╣िрдд्рдп рднी рдк्рд░рднाрд╡рд╢ाрд▓ी рд╣ै। рдХृрд╖्рдгा рд╕ोрдмрддी рдХी рд╕рдорд╕्рдд рд░рдЪрдиाрдУं рдоें рдЙрдирдХी рд╕्рдкрд╖्рдЯ рд░рдЪрдиाрд╢ीрд▓рддा рддрдеा рдк्рд░рдЦрд░ рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдЪिंрддрди рдХे рджрд░्рд╢рди рд╣ोрддे рд╣ैं। рд╣िंрджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдоें рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдХрд╣ाрдиी рд▓ेрдЦрди рд╕े рдЕрдкрдиी рд╕ाрд╣िрдд्рдпिрдХ рдпाрдд्рд░ा рдЖрд░ंрдн рдХी। рдЙрдирдХी рдкрд╣рд▓ी рдХрд╣ाрдиी ‘рд╕िрдХ्рдХा рдмрджрд▓ рдЧрдпा рд╣ै’ рдЕрдЬ्рдЮेрдп рдж्рд╡ाрд░ा рд╕ंрдкाрджिрдд ‘рдк्рд░рддीрдХ’ рдкрдд्рд░िрдХा рдоें рдЬुрд▓ाрдИ, 1948 рдоें рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рд╣ुрдИ। рдЗрд╕рдХे рдмाрдж рдЙрдирдХा рдХрд╣ाрдиी рд╕ंрдЧ्рд░рд╣ ‘рдмाрджрд▓ों рдХे рдШेрд░े рдоें’ рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рд╣ुрдЖ। рдЙрдкрди्рдпाрд╕िрдХा рдХो рд╕्рдкрд░्рд╢ рдХрд░рддी рдЙрдирдХी рд▓ंрдмी рдХрд╣ाрдиिрдпों рдоें ‘рдбाрд░ рд╕े рдмिрдЫुрдб़ी’, ‘рдоिрдд्рд░ो рдорд░рдЬाрдиी’, ‘рдР рд▓рдб़рдХी’, ‘рдпाрд░ों рдХे рдпाрд░’, ‘рддिрди рдкрд╣ाрдб़’ рдЖрджि рдХाрдлी рдк्рд░рд╕िрдж्рдз рд╣ुрдИं। рд╕рди् 1958 рдИреж рдоें рдк्рд░рдХाрд╢िрдд 'рдбाрд░ рд╕े рдмिрдЫुреЬी’ рдХे рдХрд▓ेрд╡рд░ рдХो рджेрдЦрдХрд░ рдЕрд▓ाрдЪрдХों рдоें рдпे рдк्рд░рд╢्рди рдЙрдаा рдХि рдЗрд╕े рдХрд╣ाрдиी рдХрд╣ा рдЬाрдП рдпा рдЙрдкрди्рдпाрд╕। рд╡рд╕्рддुрддः рдЧोрдкाрд▓ рд░ाрдп рдиे рдЗрд╕े рдЙрдкрди्рдпाрд╕िрдХा рдХी рд╕ंрдЬ्рдЮा рджी рд╣ै। ‘рд╕ूрд░рдЬрдоुрдЦी рдЕंрдзेрд░े рдХे' (1972), 'рдЬ़िрди्рджрдЧीрдиाрдоा' (1979), 'рджिрд▓ो-рджाрдиिрд╢' (1993), 'рд╕рдордп рд╕рд░рдЧрдо' (2000), рдЧुрдЬрд░ाрдд рдкाрдХिрд╕्рддाрди рд╕े рдЧुрдЬрд░ाрдд рд╣िंрджुрд╕्рддाрди (2017) рдЖрджि рдЗрдирдХे рдк्рд░рд╕िрдж्рдз рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рд╣ैं। рдЗрд╕рдХे рдЕрд▓ाрд╡ा ‘рд╣рдо рд╣рд╢рдордд’ (рдЪाрд░ рднाрдЧों рдоें), ‘рд╕ोрдмрддी рдПрдХ рд╕ोрд╣рдмрдд’, ‘рд╢рдм्рджों рдХे рдЖрд▓ोрдХ рдоें’, ‘рд╕ोрдмрддी рд╡ैрдж рд╕ंрд╡ाрдж’, ‘рдоुрдХ्рддिрдмोрдз: рдПрдХ рд╡्рдпрдХ्рддिрдд्рд╡ рд╕рд╣ी рдХी рддрд▓ाрд╢ рдоें’ (2017), ‘рд▓ेрдЦрдХ рдХा рдЬрдирддंрдд्рд░’ (2018), рдоाрд░्рдл़рдд рджिрд▓्рд▓ी (2018) рдЖрджि рд░рдЪрдиाрдПँ рд╡िрдЪाрд░-рд╕ंрд╡ाрдж-рд╕ंрд╕्рдорд░рдг рдХी рд╢्рд░ेрдгी рдоें рдЖрддी рд╣ैं। рдпाрдд्рд░ा-рдЖрдЦ्рдпाрди рд▓ेрдЦрди рдоें ‘рдмुрдж्рдз рдХा рдХрдоंрдбрд▓: рд▓рдж्рджाрдЦ़’ рдЗрдирдХा рдк्рд░рд╕िрдж्рдз рдпाрдд्рд░ा рд╡ृрдд्рддांрдд рд╣ै।

рд╕ोрдмрддी рдиे рд╣िрди्рджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХो рдоिрдд्рд░ो, рд╢ाрд╣рдиी рдФрд░ рдоिрдпाँ рдирд╕ीрд░ुрдж्рджीрди рдЬैрд╕े рдк्рд░рднाрд╡рд╢ाрд▓ी рдкाрдд्рд░ рдк्рд░рджाрди рдХिрдП рд╣ैं। рдЕрдкрдиे рд╕рдордХाрд▓ीрди рд╕ाрд╣िрдд्рдпрдХाрд░ों рдХे рд╕ाрде рдк्рд░рдд्рдпрдХ्рд╖ рдПрд╡ं рдкрд░ोрдХ्рд╖ рд╕ंрдмंрдзों рдХो рд╡्рдпाрдЦ्рдпाрдпिрдд рдПрд╡ं рд╡िрд╢्рд▓ेрд╖िрдд рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рдЙрди्рд╣ोंрдиे 'рд╣рдо рд╣рд╢рдордд' рдЬैрд╕ी рдХाрд▓рдЬрдпी рдХृрддि рдХी рд░рдЪрдиा рдХी। рдЗрд╕ рд░рдЪрдиा рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рдЙрди्рд╣ोрдиे рдЕрдкрдиे рд╕े рдЬुрдб़े рд╡्рдпрдХ्рддिрдпों рдПрд╡ं рд╕ाрд╣िрдд्рдпрдХाрд░ों рдХे рд╕ाрде рд╡ाрдж-рд╡िрд╡ाрдж, рд╕ंрд╡ाрдж рдФрд░ рдЙрдирдХे рд╡ैрдЪाрд░िрдХ рдЪिंрддрди рдХो рд░ेрдЦांрдХिрдд рдХिрдпा рд╣ै।

 рдХृрд╖्рдгा рд╕ोрдмрддी рдиे 'рд╣рдо рд╣рд╢рдордд' рдХी рд░рдЪрдиा рдЪाрд░ рдЦंрдбों рдоें рдХी рд╣ै। рдЗрд╕рдХा рдк्рд░рдердо рднाрдЧ рд╕рди् 1977 рдИреж рдоें рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рд╣ुрдЖ। рдж्рд╡िрддीрдп рднाрдЧ рдХा рдк्рд░рдХाрд╢рди рд╕рди् 1999 рдИреж, рддृрддीрдп рднाрдЧ рд╕рди् 2012 рдИреж рдФрд░ рдЪрддुрд░्рде рднाрдЧ рдХा рдк्рд░рдХाрд╢рди рд╕рди् 2019 рдИреж рдоें рд╣ुрдЖ। рдХृрд╖्рдгा рд╕ोрдмрддी рдиे рд╕ंрд╕्рдорд░рдг 'рд╣рдо рд╣рд╢рдордд' рдХो рд╢рдм्рдж рдЪिрдд्рд░ों рдХे рдХोрд▓ाрдЬ़ рдХे рд░ूрдк рдоें рд╣рдоाрд░े рд╕рдо्рдоुрдЦ рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдХिрдпा рд╣ै। рдЬो рдЗрдирдХे рд╡िрд╕्рддृрдд рдЬीрд╡рди рдлрд▓рдХ рдХो рдк्рд░рджрд░्рд╢िрдд рдХрд░рддा рд╣ै। рдЗрд╕рдоें рд╢рдм्рджों рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рдПрдХ рдХे рдмाрдж рдПрдХ рд╕ाрдл рдФрд░ рдЬीрд╡ंрдд рдЪिрдд्рд░ рдЙрднрд░рддे рд╣ैं рддрдеा рдкाрдардХ рдХे рд╕ाрдордиे рдкूрд░ा рдкрд░िрджृрд╢्рдп рдЬीрд╡ंрдд рд╣ो рдЙрдарддा рд╣ै। рдЗрд╕рдоें рдк्рд░рд╕िрдж्рдз рд▓ेрдЦрдХ, рдкрдд्рд░рдХाрд░, рдкрд░िрдЪिрдд, рдЯैрдХ्рд╕ी рдЪाрд▓рдХ рдФрд░ рдиाрдирдмाрдИ рдЬैрд╕े рд╕ाрдзाрд░рдг рд╡्рдпрдХ्рддिрдд्рд╡ рднी рд╣ैं। рдЗрд╕рдоें рд╣рд░ рд╡्рдпрдХ्рддि рдХो рдиाрдпрдХ рд░ुрдк рдоें рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै। рдпрд╣ी рд╡्рдпрдХ्рддि рд╣ैं рдЬिрдирд╕े 'рд╣рд╢рдордд' рдоिрд▓рддे рд╣ैं рддрдеा рдПрдХ рджूрд╕рд░े рд╕े рдЕрд▓рдЧ рд╣ोрддे рд╣ुрдП рднी рдкрд░рд╕्рдкрд░ рдЬुрдб़े рд╣ुрдП рд╣ैं। рд╣рд╢рдордд рд╡िрднिрди्рди рдШрдЯрдиाрдУं рдФрд░ рд╡्рдпрдХ्рддिрдпों рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рдЬीрд╡рди рдФрд░ рд╕рдоाрдЬ рдХे рдоूрд▓्рдпों рдХी рдЦोрдЬ рдХрд░рддे рд╣ैं। рдЕрдкрдиे рддрдард╕्рде рджृрд╖्рдЯिрдХोрдг рдФрд░ рд╡ाрд░्рддाрд▓ाрдк рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рд╡्рдпрдХ्рддि рдФрд░ рд╕рдоाрдЬ рдХे рдпрдеाрд░्рде рд╕ंрдмंрдзो рдХो рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдХрд░рддे рд╣ैं। рд╡рд╣ рдЕрдкрдиे рд╡ैрдЪाрд░िрдХ рдЪिंрддрди рд╕े рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдХी рдкेрдЪीрджрдЧिрдпों рдХो рд╕ुрд▓рдЭाрддे рд╣ैं। рдЕंрдд рдоें рд╣рд╢рдордд рдХे рд░ूрдк рдоें рдХृрд╖्рдгा рд╕ोрдмрддी рдЦुрдж рдХो рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдХрд░рддी рд╣ैं।

рдХृрд╖्рдгा рд╕ोрдмрддी
 рдХृрд╖्рдгा рд╕ोрдмрддी рдиे 'рд╣рдо рд╣рд╢рдордд' рдк्рд░рдердо рднाрдЧ рдоें рд╕ाрдзाрд░рдг рдкाрдд्рд░ рдЦाрдирджाрдиी рдиाрдирдмाрдИ рдоिрдпाँ рдирд╕ीрд░ुрдж्рджीрди рдХे рд╡्рдпрдХ्рддिрдд्рд╡ рдХा рд╕ृрдЬрди рдХрд░ рдЙрдирдХे рд╕्рд╡рднाрд╡ рдФрд░ рд░ूрдЪिрдпों рдХा рд╢рдм्рджрдЪिрдд्рд░ рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдХिрдпा рд╣ै। рдоिрдпाँ рдирд╕ीрд░ुрдж्рджीрди рдЕрдкрдиे рдорд╕ीрд╣ाрдИ рддрд░ीрдХे рдоें рд░ोрдЯी рдкрдХाрдиे рдХी рдХрд▓ा рдХो рдкैрддृрдХ рдХुрд╢рд▓рддा рдмрддाрддे рд╣ैं। рдоिрдпाँ рдирд╕ीрд░ुрдж्рджीрди рдХрд░рдХे рд╕ीрдЦрдиे рдХे рд╕िрдж्рдзांрдд рдХो рдоाрди्рдпрддा рджेрддे рд╣ैं। рдПрдХ рджिрди рд▓ेрдЦिрдХा рдЬाрдоा рдорд╕्рдЬिрдж рдХे рдордЯिрдпाрдорд╣рд▓ рдХे рдЧрдв़ैрдпा рдоोрд╣рд▓्рд▓े рдХी рддрд░рдл рд╕े рдЧुрдЬ़рд░ рд░рд╣ीं рдеीं рддो рдЕंрдзेрд░ी рд╡ рдоाрдоूрд▓ी-рд╕ी рджुрдХाрди рдкрд░ рдЖрдЯे рдХा рдвेрд░ рд╕рдирддे рд╣ुрдП рджेрдЦрдХрд░ рдЙрди्рд╣ें рдХुрдЫ рдЬाрдирдиे рдХा рдорди рд╣ुрдЖ। рдкूрдЫрддाрдЫ рдХрд░рдиे рдкрд░ рдкрддा рдЪрд▓ा рдХि рдпрд╣ рджुрдХाрди рдЦाрдирджाрдиी рдиाрдирдмाрдИ рдоिрдпाँ рдирд╕ीрд░ुрдж्рджीрди рдХी рд╣ै рдЬो рдЫрдк्рдкрди рдк्рд░рдХाрд░ рдХी рд░ोрдЯिрдпाँ рдмрдиाрдиे рдХे рд▓िрдП рдк्рд░рд╕िрдж्рдз рд╣ैं। рд▓ेрдЦिрдХा рдЙрдирдХे рд╡्рдпрдХ्рддिрдд्рд╡ рдХो рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рд░ेрдЦांрдХिрдд рдХрд░рддी рд╣ैं рдХि “рд╣рдордиे рдЬो рдЕंрджрд░ рдЭांрдХा рддो рдкाрдпा, рдоिрдпाँ рдЪाрд░рдкाрдИ рдкрд░ рдмैрдаे рдмीрдб़ी рдХा рдордЬा рд▓े рд░рд╣े рд╣ैं। рдоौрд╕рдоों рдХी рдоाрд░ рд╕े рдкрдХा рдЪेрд╣рд░ा, рдЖँрдЦों рдоें рдХाрдЗрдпाँ рднोрд▓ाрдкрди рдФрд░ рдкेрд╢ाрдиी рдкрд░ рдоंрдЬे рд╣ुрдП рдХाрд░ीрдЧрд░ рдХे рддेрд╡рд░। рд╣рдоें рдЧाрд╣рдХ рд╕рдордЭ рдоिрдпाँ рдиे рдирдЬ़рд░ рдЙрдаाрдИ- 'рдлрд░рдоाрдЗрдП।' рдЭिрдЭрдХ рд╕े рдХрд╣ा- ‘рдЖрдкрд╕े рдХुрдЫ рд╕рд╡ाрд▓ рдкूрдЫрдиे рдеे… рдЖрдкрдХो рд╡рдХ्рдд рд╣ो рддो… 'рдоिрдпाँ рдирд╕ीрд░ुрдж्рджीрди рдиे рдкंрдЪрд╣рдЬ़ाрд░ी рдЕंрджाрдЬ़ рд╕े рд╕िрд░ рд╣िрд▓ाрдпा- 'рдиिрдХाрд▓ рд▓ेंрдЧे рд╡рдХ्рдд рдеोрдб़ा, рдкрд░ рдпрд╣ рддो рдХрд╣िрдП, рдЖрдкрдХो рдкूрдЫрдиा рдХ्рдпा рд╣ै?'”1 рд▓ेрдЦिрдХा рдХे рдк्рд░рд╢्рди рдкूрдЫрдиे рдкрд░ рд╡рд╣ рдЙрдирдХो рдкрдд्рд░рдХाрд░ рд╕рдордЭрддे рд╣ैं рдФрд░ рдЕрдЦ़рдмाрд░ рдмрдиाрдиे рд╡ाрд▓ों рдФрд░ рдкрдв़рдиे рд╡ाрд▓ों рджोрдиों рдХो рд╣ी рдиिрдард▓्рд▓ा рд╕рдордЭрддे рд╣ैं। рдЕрдЦрдмाрд░ рдмрдиाрдиे рд╡ाрд▓ों рдФрд░ рдЫाрдкрдиे рд╡ाрд▓ों рдХे рдк्рд░рддि рдЙрдирдХा рджृрд╖्рдЯिрдХोрдг рд╕рд╣ी рдирд╣ीं рд╣ैं рд╡рд╣ рдЕрдЦрдмाрд░ों рдХी рдЦोрдЬी рдк्рд░рд╡ृрдд्рддि рдкрд░ рд╡्рдпंрдЧ्рдпाрдд्рдордХ рд╢ैрд▓ी рдоें рдк्рд░рд╣ाрд░ рдХрд░рддे рд╣ैं - “рдлिрд░ рдШूрд░рдХрд░ рджेрдЦा рдФрд░ рдЬोрдб़ा- ' рдоिрдпां, рдХрд╣ीं рдЖрдЦрдмाрд░рдирд╡ीрд╕ рддो рдирд╣ीं рд╣ो? рдпрд╣ рддो рдЦोрдЬिрдпों рдХी рдЦुрд░ाрдл़ाрдд рд╣ै। рд╣рдо рддो рдЕрдЦрдмाрд░ рдмрдиाрдиेрд╡ाрд▓े рдФрд░ рдкрдв़рдиेрд╡ाрд▓े рджोрдиों рдХो рд╣ी рдиिрдард▓्рд▓ा рд╕рдордЭрддे рд╣ैं।”2 рд▓ेрдЦिрдХा рдЙрдирд╕े рдлिрд░ рдк्рд░рд╢्рди рдХрд░рддी рд╣ैं। рдЕрдмрдХी рдмाрд░ рд╡рд╣ рдЙрдирдХे рдХрдИ рдк्рд░рдХाрд░ рдХे рд░ोрдЯी рдкрдХाрдиे рдХे рд╣ुрдирд░ рдХे рдмाрд░े рдоें рдЬाрдирдХाрд░ी рд▓ेрдиा рдЪाрд╣рддी рд╣ै рд▓ेрдЦिрдХा рдк्рд░рд╢्рди рдХрд░рддी рд╣ै- “рдкूрдЫрдиा рдпрд╣ рдеा рдХि рдХिрд╕्рдо-рдХिрд╕्рдо рдХी рд░ोрдЯी рдкрдХाрдиे рдХा рдЗрд▓्рдо рдЖрдкрдиे рдХрд╣ाँ рд╕े рд╣ाрд╕िрд▓ рдХिрдпा?”3 рдоिрдпाँ рдирд╕ीрд░ुрдж्рджीрди рдмेрдкрд░рд╡ाрд╣ी рд╕े рдЙрдд्рддрд░ рджेрддे рд╣ुрдП рдмрддाрддे рд╣ैं рдХि рдпрд╣ рдЙрдирдХा рдЦाрдирджाрдиी рдкेрд╢ा рд╣ै- “рдоिрдпाँ рдирд╕ीрд░ुрдж्рджीрди рдиे рдЖँрдЦों рдХे рдХंрдЪे рд╣рдо рдкрд░ рдлेрд░ рджिрдП। рдлिрд░ рддрд░ेрд░рдХрд░ рдмोрд▓े- 'рдХ्рдпा рдорддрд▓рдм ?’ рдкूрдЫिрдП рд╕ाрд╣рдм- рдиाрдирдмाрдИ рдЗрд▓्рдо рд▓ेрдиे рдХрд╣ीं рдФрд░ рдЬाрдПрдЧा ? рдХ्рдпा рдирдЧीрдиाрд╕ाрдЬ़ рдХे рдкाрд╕ ? рдпा рд░рдл़ूрдЧрд░, рд░ंрдЧрд░ेрдЬ़ рдпा рдЦाрдирджाрдиी рдкेрд╢ा рдард╣рд░ा। рд╣ाँ, рдЗрд▓्рдо рдХी рдмाрдд рдкूрдЫिрдП рддो рдЬो рдХुрдЫ рднी рд╕ीрдЦा, рдЕрдкрдиे рд╡ाрд▓िрдж рдЙрд╕्рддाрдж рд╕े рд╣ी। рдорддрд▓рдм рдпрд╣ рдХी рд╣рдо рдШрд░ рд╕े рди рдиिрдХрд▓े рдХि рдХोрдИ рдкेрд╢ा рдЕрдЦ्рддिрдпाрд░ рдХрд░ेंрдЧे। рдЬो рдмाрдк-рджाрджा рдХा рд╣ुрдирд░ рдеा рд╡рд╣ी рдЙрдирд╕े рдкाрдпा рдФрд░ рд╡ाрд▓िрдж рдорд░рд╣ूрдо рдХे рдЙрда рдЬाрдиे рдХे рдмाрдж рдЖ рдмैрдаे рдЙрди्рд╣ीं рдХे рдаीрдпे рдкрд░!”4

 рдоिрдпाँ рдирд╕ीрд░ुрдж्рджीрди рдЕрдкрдиे рдорд╕ीрд╣ाрдИ рдЕंрджाрдЬ рд╕े рд░ोрдЯी рдкрдХाрдиे рдХी рдХрд▓ा рдФрд░ рдЕрдкрдиे рдкाрд░ंрдкрд░िрдХ рд╡्рдпрд╡рд╕ाрдп рдХो рдЧрд░्рд╡ рд╕े рдмрддाрддे рд╣ैं। рд╡рд╣ рдРрд╕े рд╡्рдпрдХ्рддि рдХा рдк्рд░рддिрдиिрдзिрдд्рд╡ рдХрд░рддे рд╣ैं рдЬो рдЕрдкрдиे рдкाрд░ंрдкрд░िрдХ рд╡्рдпрд╡рд╕ाрдп рдХो рдКंрдЪा рджрд░्рдЬा рдк्рд░рджाрди рдХрд░рддे рд╣ैं। рднрдЯ्рдаी рдХी рдУрд░ рдЗрд╢ाрд░ा рдХрд░рдХे рд▓ेрдЦिрдХा рдк्рд░рд╢्рди рдХрд░рддी рд╣ैं- рдЖрдкрдХो рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдЗрд╕ рд╡्рдпрд╡рд╕ाрдп рдХे рдХुрдЫ рдХाрдпрджे-рдХाрдиूрди рдХे рддौрд░ рдкрд░ рдХुрдЫ рд╕ीрдЦ рджी рд╣ोрдЧी рд╡рд╣ рдмрддाрддे рд╣ैं рдХि рдкрд╣рд▓े рдЕрдз्рдпाрдкрдХ рд╕рд░рд▓ рд╢рдм्рдж рдкрдв़ाрддा рд╣ै рдлिрд░ рд╡рд╣ рдХрдаिрди рд╢рдм्рджों рдХो рдкрдв़ाрддा рд╣ै। рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдмрдЪ्рдЪा рд╕рд░рд▓ рд╕े рдХрдаिрди рдХी рдФрд░ рдмрдв़рддा рд╣ै। “рдирд╕ीрд░ूрдж्рджीрди рд╕ाрд╣िрдм рдиे рдЬрд▓्рджी-рдЬрд▓्рджी рджो-рддीрди рдХрд╢ рдЦींрдЪे, рдлिрд░ рдЧрд▓ा рд╕ाрдл़ рдХिрдпा рдФрд░ рдмрдб़े рдЕंрджाрдЬ़ рд╕े рдмोрд▓े- рдЕрдЧрд░ рдЖрдкрдХो рдХुрдЫ рдХрд╣рд▓рд╡ाрдиा рд╣ी рд╣ै рддो рдмрддाрдП рджिрдП рджेрддे рд╣ैं। рдЖрдк рдЬाрдиो рдЬрдм рдмрдЪ्рдЪा рдЙрд╕्рддाрдж рдХे рдпрд╣ाँ рдкрдв़рдиे рдмैрдарддा рд╣ै рддो рдЙрд╕्рддाрдж рдХрд╣рддा рд╣ै-

рдХрд╣, ‘рдЕрд▓िрдл़'
рдмрдЪ्рдЪा рдХрд╣рддा рд╣ै, 'рдЕрд▓िрдл़’
рдХрд╣, ‘рдмे’
рдмрдЪ्рдЪा рдХрд╣рддा рд╣ै, ‘рдмे’
рдХрд╣, 'рдЬीрдо’
рдмрдЪ्рдЪा рдХрд╣рддा рд╣ै, ‘рдЬीрдо’

 рдЗрд╕ рдмीрдЪ рдЙрд╕्рддाрдж рдЬ़ोрд░ рдХा рдПрдХ рд╣ाрде рд╕िрд░ рдкрд░ рдзрд░рддा рд╣ै рдФрд░ рд╢ाрдЧिрд░्рдж рдЪुрдкрдЪाрдк рдкрд░рд╡ाрди рдХрд░рддा рд╣ै! рд╕рдордЭे рд╕ाрд╣िрдм, рдПрдХ рддो рдкрдв़ाрдИ рдРрд╕ी рдФрд░ рджूрд╕рд░ी…। рдмाрдд рдмीрдЪ рдоें рдЫोрдб़ рд╕ाрдордиे рд╕े рдЧुрдЬ़рд░рддे рдоीрд░ рд╕ाрд╣िрдм рдХो рдЖрд╡ाрдЬ рджे рдбाрд▓ी- 'рдХрд╣ो рднाрдИ рдоीрд░ рд╕ाрд╣िрдм! рд╕ुрдмрд╣ рдиा рдЖрдиा рд╣ुрдЖ, рдкрд░ рдХ्рдпों?”5

 рд▓ेрдЦिрдХा рджूрд╕рд░ी рдкрдв़ाрдИ рдХे рдмाрд░े рдоें рдкूрдЫрдиे рдХे рд▓िрдП рдлिрд░ рдк्рд░рд╢्рди рдХрд░рддी рд╣ै - “рдЗрд╕ рдмाрд░ рдоिрдпाँ рдирд╕ीрд░ूрдж्рджीрди рдиे рдпूं рд╕िрд░ рд╣िрд▓ाрдпा рдХि рд╕ुрдХрд░ाрдд рд╣ो- ‘рд╣ाँ, рдПрдХ рджूрд╕рд░ी рдкрдв़ाрдИ рднी рд╣ोрддी рд╣ै। рд╕ुрдиिрдП, рдЕрдЧрд░ рдмрдЪ्рдЪे рдХो рднेрдЬा рдорджрд░рд╕े рддो рдмрдЪ्рдЪा-

рди рдХрдЪ्рдЪी рдоें рдмैрдаा,
рди рдмैрдаा рд╡рд╣ рдкрдХ्рдХी рдоें
рди рджूрд╕рд░ी рдоें-
рдФрд░ рдЬा рдмैрдаा рддीрд╕рд░ी рдоें- рд╣рдо рдпрд╣ рдкूрдЫेंрдЧे рдХि рдЙрди рддीрди рдЬрдоाрддों рдХे рдХ्рдпा рд╣ुрдЖ ? рдХ्рдпा рд╣ुрдЖ рдЙрди рддीрди рдХिрд▓ाрд╕ों рдХा?”6
 рдоिрдпाँ рдирд╕ीрд░ुрдж्рджीрди рд▓ेрдЦिрдХा рдХो рдмрддाрддे рд╣ैं рдХि рдЙрди्рд╣ोंрдиे рд╕рдм рдоेрд╣рдирдд рд╕े рд╕ीрдЦा рд╣ै рдЬिрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдмрдЪ्рдЪा рд╕ीрдЦрддा рд╣ै। рдПрдХ рдХिрддाрдмों рдоे рдкрдв़рдХрд░ рдФрд░ рджूрд╕рд░ा рд╡्рдпाрд╡рд╣ाрд░िрдХ рд░ूрдк рд╕े। рдоिрдпाँ рдирд╕ीрд░ूрдж्рджीрди рдиे рд╡्рдпाрд╡рд╣ाрд░िрдХ рд░ूрдк рд╕े рд╕ीрдЦा рд╣ै рдЬैрд╕े рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдкрд╣рд▓े рднрдЯ्рдаी рдмрдиाрдиा рд╕ीрдЦा рдЙрд╕рдХे рдмाрдж рднрдЯ्рдаी рдХो рдЖँрдЪ рджेрдиा-

“рд╣рдо рдмрд░्рддрди рдзोрдиा рдиा рд╕ीрдЦрддे
 рд╣рдо рднрдЯ्рдаी рдмрдиाрдиा рди рд╕ीрдЦрддे
рднрдЯ्рдаी рдХो рдЖंрдЪ рджेрдиा рдиा рд╕ीрдЦрддे
рддो рдХ्рдпा рд╣рдо рд╕ीрдзे-рд╕ाрдзे рдиाрдирдмाрдИ рдХा рд╣ुрдирд░ рд╕ीрдЦ рдЬाрддे!

 рдоिрдпाँ рдирд╕ीрд░ुрдж्рджीрди рд╣рдоाрд░ी рдУрд░ рдХुрдЫ рдРрд╕े рджेрдЦा рдХिрдП рдХि рдЙрди्рд╣ें рд╣рдорд╕े рдЬрд╡ाрдм рдкाрдиा рд╣ो। рдлिрд░ рдмрдб़े рдоंрдЬे рдЕंрджाрдЬ़ рдоें рдХрд╣ा - 'рдХрд╣рдиे рдХा рдорддрд▓рдм рд╕ाрд╣िрдм рдпрд╣ рдХि рддाрд▓ीрдо рдХी рддाрд▓ीрдо рднी рдмрдб़ी рдЪीрдЬ़ рд╣ोрддी рд╣ै।”7 рдЦाрдирджाрди рдХे рдмाрд░े рдоें рдкूрдЫрдиे рдкрд░ рдоिрдпाँ рдирд╕ीрд░ूрдж्рджीрди рдЧрд░्рд╡ рд╕े рдлूрд▓ рдЙрдарддे рд╣ैं рдФрд░ рдмрддाрддे рд╣ैं рдХि - “рд╣рдоाрд░े рдмुрдЬुрд░्рдЧों рд╕े рдмाрджрд╢ाрд╣ рд╕рд▓ाрдордд рдиे рдпूं рдХрд╣ा- рдоिрдпाँ рдиाрдирдмाрдИ, рдХोрдИ рдирдИ рдЪीрдЬ़ рдЦिрд▓ा рд╕рдХрддे рд╣ो?' 
рд╣ुрдХ्рдо рдХीрдЬिрдП, рдЬрд╣ाँрдкрдиाрд╣!'
рдмाрджрд╢ाрд╣ рд╕рд▓ाрдордд рдиे рдл़рд░рдоाрдпा - рдХोрдИ рдРрд╕ी рдЪीрдЬ़ рдмрдиाрдУ рдЬो рди рдЖрдЧ рд╕े рдкрдХे, рди рдкाрдиी рд╕े рдмрдиे।'

'рдХ्рдпा рдЙрдирд╕े рдмрдиी рдРрд╕ी рдЪीрдЬ़!’

'рдХ्рдпों рди рдмрдирддी рд╕ाрд╣िрдм! рдмрдиी рдФрд░ рдмाрджрд╢ाрд╣ рд╕рд▓ाрдордд рдиे рдЦूрдм рдЦाрдИ рдФрд░ рдЦूрдм рд╕рд░ाрд╣ी।”8 рд╡рд╣ рдЕрдкрдиे рдкाрд░ंрдкрд░िрдХ рд╡्рдпрд╡рд╕ाрдп рдХी рдк्рд░рд╢ंрд╕ा рдХрд░рддे рд╣ुрдП рдХрд╣рддे рд╣ैं рдХि рдЦाрдирджाрдиी рдиाрдирдмाрдИ рдХुрдПं рдоें рднी рд░ोрдЯी рдкрдХा рд╕рдХрддा рд╣ै рдЬрдм рд▓ेрдЦिрдХा рдЗрд╕ рдХрд╣ाрд╡рдд рдХी рд╕рдЪ्рдЪाрдИ рдкрд░ рдк्рд░рд╢्рди рдХрд░рддी рд╣ैं рддो рд╡рд╣ рднрдб़рдХ рдЬाрддे рд╣ैं। рд▓ेрдЦिрдХा рдпрд╣ рдЬाрдирдиा рдЪाрд╣рддी рдеीं рдХि рдЙрдирдХे рдмुрдЬुрд░्рдЧ рдХिрд╕ рдмाрджрд╢ाрд╣ рдХे рдпрд╣ाँ рд░ोрдЯी рдкрдХाрдиे рдХा рдХाрд░्рдп рдХрд░рддे рдеे рдЗрд╕ рдкрд░ рдоिрдпाँ рдирд╕ीрд░ूрдж्рджीрди рдЦीрдЭ рдЙрдарддे рд╣ैं- “рдоिрдпाँ рдиे рдЦीрдЬрдХрд░ рдХрд╣ा- рдлिрд░ рдЕрд▓рдЯ-рдкрд▓рдЯ рдХे рд╡рд╣ी рдмाрдд। рд▓िрдЦ рд▓ीрдЬिрдП рдмрд╕ рдпрд╣ी рдиाрдо- рдЖрдкрдХो рдХौрди рдмाрджрд╢ाрд╣ рдХे рдиाрдо рдЪिрдЯ्рдаी-рд░ुрдХ्рдХा рднेрдЬрдиा рд╣ै рдХि рдбाрдХрдЦाрдиेрд╡ाрд▓ों рдХे рд▓िрдП рд╕рд╣ी рдиाрдо рдкрддा рдЬ़рд░ूрд░ी рд╣ै।”9

 рдЕंрдд рдоे рд▓ेрдЦिрдХा рдпрд╣ рдк्рд░рд╢्рди рдХрд░рддी рд╣ै рдХि рднрдЯ्рдаी рдкрд░ рдЬ्рдпाрджा рдХिрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдХी рд░ोрдЯिрдпाँ рдмрдирддी рд╣ैं рдоिрдпाँ рд▓ेрдЦिрдХा рд╕े рдЫुрдЯрдХाрд░ा рдкाрдиे рдХे рд▓िрдП рдмोрд▓े-
“рдмाрдХрд░рдЦाрдиी-рд╢ीрд░рдоाрд▓-рддाрдл़рддाрди-рдмेрд╕рдиी-рд░ूрдоाрд▓ी-рдЧाрд╡-рджीрджा-рдЧाрдЬ़ेрдмाрди-рддुрдирдХी।”
рдлिрд░ рддेрд╡рд░ рдЪрдв़ा рд╣рдоें рдШूрд░рдХрд░ рдХрд╣ा-  “рддुрдирдХी рдкाрдкрдб़ рд╕े рдЬ़्рдпाрджा рдорд╣ीрди рд╣ोрддी рд╣ै, рдорд╣ीрди। рд╣ाँ। рдХिрд╕ी рджिрди рдЦिрд▓ाрдПंрдЧे, рдЖрдкрдХो।”

рдПрдХाрдПрдХ рдоिрдпाँ рдХी рдЖँрдЦों рдХे рдЖрдЧे рдХुрдЫ рдХौंрдз рдЧрдпा। рдПрдХ рд▓ंрдмी рд╕ांрд╕ рднрд░ी рдФрд░ рдХिрд╕ी рдЧुрдорд╢ुрджा рдпाрдж рдХो рддाрдЬा рдХрд░рдиे рдХो рдХрд╣ा- 'рдЙрддрд░ рдЧрдП рд╡े рдЬрдоाрдиे। рдФрд░ рдЧрдП рд╡े рдХрдж्рд░рджाрди рдЬो рдкрдХाрдиे-рдЦाрдиे рдХी рдХрдж्рд░ рдХрд░рдиा рдЬाрдирддे рдеे! рдоिрдпाँ рдЕрдм рдХ्рдпा рд░рдЦा рд╣ै… рдиिрдХाрд▓ी рддंрджूрд░ рд╕े- рдиिрдЧрд▓ी рдФрд░ рд╣рдЬрдо!”10

 рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рд╣рдо рдХрд╣ рд╕рдХрддे рд╣ैं рдХि ‘рд╣рдо рд╣рд╢рдордд’ рдХे рд╢рдм्рдж рдЪिрдд्рд░ों рдоें рдкрд░िрд╡ेрд╢ рдЪिрдд्рд░рдг рдФрд░ рднाрд╖ा рдХी рд╕ृрдЬрдиाрдд्рдордХ рд╢рдХ्рддि рджोрдиों рдХा рдЕрдж्рднुрдд рд╕рдорди्рд╡рдп рджिрдЦाрдИ рдкрдв़рддा рд╣ै। рдХृрд╖्рдгा рд╕ोрдмрддी рдХे рд╕ंрд╕्рдорд░рдг рдХा рдХрд▓ाрдкрдХ्рд╖ рднी рднाрд╡рдкрдХ्рд╖ рдХी рднांрддि рдордЬ़рдмूрдд рд╣ै। рдЗрд╕рдоें рдЕрднिрд╡्рдпрдХ्рддि рдХी рдпрдеाрд░्рдерд╡ाрджी рдФрд░ рдк्рд░рд╡ाрд╣рдордпी рд╢ैрд▓ी рджेрдЦрдиे рдХो рдоिрд▓рддी рд╣ै। рдХृрд╖्рдгा рдЬी рдиे рдЙрд░्рджू, рдкंрдЬाрдмी, рд╕ंрд╕्рдХृрдд рдФрд░ рдоुрд╣ाрд╡рд░ेрджाрд░ рднाрд╖ा рдХे рдк्рд░рдпोрдЧ рд╕े рд╕ंрд╕्рдорд░рдг рдХो рдирдИ рддाрдЬ़рдЧी рдк्рд░рджाрди рдХी рд╣ै рддрдеा рдкрд░िрд╡ेрд╢ рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рд╡्рдпंрдЧ्рдпाрдд्рдордХ рдФрд░ рд╡िрд╡рд░рдгाрдд्рдордХ рд╢ैрд▓ी рдХा рдк्рд░рдпोрдЧ рдХिрдпा рд╣ै। рдЗрд╕рдХी рдЬीрд╡рди्рдд рднाрд╖ा рд╕рд░्рд╡ाрдзिрдХ рдк्рд░рднाрд╡рд╢ाрд▓ी рдФрд░ рд░рдЪрдиाрдд्рдордХ рдкрдХ्рд╖ рд╣ै। рд╡рд╕्рддुрддः рд╕ोрдмрддी рдХा рд░рдЪрдиाрдд्рдордХ рдХौрд╢рд▓ рдЙрдирдХे рдкाрдд्рд░ों рдоें рдКрд░्рдЬा рддрдеा рдЬीрд╡ंрддрддा рдХा рд╕ंрдЪाрд░ рдХрд░рддा рд╣ै।

 рдЕрддः рд╣рдо рдХрд╣ рд╕рдХрддे рд╣ैं рдХि рдХрде्рдп, рдЪрд░िрдд्рд░-рдЪिрдд्рд░рдг, рдШрдЯрдиाрдХ्рд░рдо, рдкрд░िрд╡ेрд╢ рдХी рджृрд╖्рдЯि ‘рд╣рдо рд╣рд╢рдордд’ рд╡िрд╢िрд╖्рдЯ рдЙрд▓्рд▓ेрдЦрдиीрдп рд╣ै। рдиिःрд╕ंрджेрд╣ рд╣िрди्рджी рдХрдеा рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдоें рдХृрд╖्рдгा рд╕ोрдмрддी рдХा рд╡िрд╢िрд╖्рдЯ рд╕्рдеाрди рд╣ै।

рд╕рди्рджрд░्рдн рд╕ूрдЪी
1- рдЖрд░ोрд╣, рднाрдЧ-1 рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рд╢ैрдХ्рд╖िрдХ рдЕрдиुрд╕ंрдзाрди рдкрд░िрд╖рдж, (2006) рд╢्рд░ी рдЕрд░рд╡िрди्рдж рдоाрд░्рдЧ, рдирдИ рджिрд▓्рд▓ी, (110016), рдкुрдирд░्рдоुрдж्рд░рдг- рдЕрдХ्рддूрдмрд░ 2019, рдкृрд╖्рда 22
2- рд╡рд╣ी, рдкृрд╖्рда -23
3- рд╡рд╣ी, рдкृрд╖्рда- 23 
4- рд╡рд╣ी, рдкृрд╖्рда- 24
5- рд╡рд╣ी, рдкृрд╖्рда- 24
6- рд╡рд╣ी, рдкृрд╖्рда- 25
7- рд╡рд╣ी, рдкृрд╖्рда- 25
8- рд╡рд╣ी, рдкृрд╖्рда- 26 
9- рд╡рд╣ी, рдкृрд╖्рда- 27
10- рд╡рд╣ी, рдкृрд╖्рда- 28

No comments :

Post a Comment

We welcome your comments related to the article and the topic being discussed. We expect the comments to be courteous, and respectful of the author and other commenters. Setu reserves the right to moderate, remove or reject comments that contain foul language, insult, hatred, personal information or indicate bad intention. The views expressed in comments reflect those of the commenter, not the official views of the Setu editorial board. рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рд░рдЪрдиा рд╕े рд╕рдо्рдмंрдзिрдд рд╢ाрд▓ीрди рд╕рдо्рд╡ाрдж рдХा рд╕्рд╡ाрдЧрдд рд╣ै।