Showing posts with label 202403H. Show all posts
Showing posts with label 202403H. Show all posts

рд░рд╣िрдорди рдкाрдиी рд░ाрдЦिрдпे, рдмिрди рдкाрдиी рд╕рдм рд╕ूрди...

рдкाрдиी рдЧрдпे рди рдКрдмрд░े рдоोрддी, рдоाрдиुрд╕, рдЪूрди

рдкेрдпрдЬрд▓ рд╡िрд╢्рд╡ рдХी рдк्рд░рдоुрдЦ рд╕рдорд╕्рдпाрдУं рдоें рд╕े рдПрдХ рд╣ै рдлिрд░ рднी рдЗрд╕े рдЬिрд╕ рдЧрдо्рднीрд░рддा рд╕े рд▓िрдпा рдЬाрдиा рдЪाрд╣िрдпे рд╡рд╣ рд╣рдоाрд░े рдк्рд░рд╢ाрд╕рдХों рдоें рдирд╣ीं рджिрдЦрддी рд╣ै। рд╕ंрд╕ाрд░ рдХी рд▓рдЧрднрдЧ рдЪौрдеाрдИ рдЖрдмाрджी рдХे рд▓िрдпे рд╢ुрдж्рдз рдкेрдпрдЬрд▓ рдЖрдЬ рднी рджुрд░्рд▓рдн рд╣ै। рдЗрд╕ рдоाрдорд▓े рдоें рднाрд░рдд рдХी рджрд╢ा рдмрд╣ुрдд рдмुрд░ी рд╣ै рдЬрд╣ाँ рд╢ाрдпрдж рд╣ी рдХिрд╕ी рднी рдорд╣ाрдирдЧрд░ рдХा рдЬрд▓ рдЖрд░рдУ рдпा реЮिрд▓्рдЯрд░ рдХे рдмिрдиा рдкिрдпा рдЬा рд╕рдХे। рдмреЬे рд░ाрдЬ्рдпों рдХी рдмाрдд рддो рдЫोреЬ рд╣ी рджें, рджिрд▓्рд▓ी рдЬैрд╕े рдирдЧрд░-рд░ाрдЬ्рдп рддрдХ рдоें рдЬो рд╣िрдордирдж-рдкोрд╖िрдд рдпрдоुрдиा рдирджी рдХे рддрдЯ рдкрд░ рд╕्рдеिрдд рд╣ै, рдкेрдпрдЬрд▓ рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдХी рдХрдорд░ рдЯूрдЯी рд╣ुрдИ рд╣ै। рдХрднी рдЭीрд▓ों рдХा рдирдЧрд░ рдХрд╣े рдЬाрдиे рд╡ाрд▓े рдмेंрдЧрд│ूрд░ु рдиे рдЧрд░्рдоी рдХा рдоौрд╕рдо рдЖрдиे рд╕े рдкрд╣рд▓े рд╣ी рдЬрд▓ рдХा рд╣ाрд▓ рдмुрд░ा рд╣ोрдиे рдХी рднрд╡िрд╖्рдпрд╡ाрдгी рдХрд░ рджी рд╣ै। рджिрди-рдм-рджिрди рд╣рдо рд╕े рдоैं рдХी рдУрд░ рдмреЭрддे рд╕рдоाрдЬ рдХे рд╕ूрдЦрддे рдирджी-рддाрд▓ों рдХे рдмीрдЪ рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдХे рд╕рдоाрдЪाрд░ рдЕрдд्рдпंрдд рдкीреЬाрджाрдпрдХ рд╣ैं, рд╡िрд╢ेрд╖рдХрд░ рдмेрдШрд░ рдЬрдирддा, рд╡िрд╡рд╢ рд╡рди्рдп-рдк्рд░ाрдгिрдпों рддрдеा рдпाрдпाрд╡рд░ рдиाрдЧрд░ рдкрд╢ुрдУं рдХे рд▓िрдпे, рдЬो рдк्рдпाрд╕ рд▓рдЧрдиे рдкрд░ рдХिрд╕ी рджुрдХाрди рдоें рдЬाрдХрд░ рдкाрдиी рдХी рдмोрддрд▓ рдирд╣ीं рдЦрд░ीрдж рд╕рдХрддे। 

рддрдкрддी рд▓ू рдХी рддрд░рд╣ рд╣рд░ рдУрд░ рд╕े рдЖрддी рдЕрдХ्рд╖рдорддा, рд╕्рд╡ाрд░्рде, рдн्рд░рд╖्рдЯाрдЪाрд░ рдФрд░ рдиिрдаुрд░ाрдИ рдХी рд╣рд╡ा рдХे рдмीрдЪ рдПрдХ рд╕рдоाрдЪाрд░ рд╢ीрддрд▓ рдмрдпाрд░ рд╕ा рд▓рдЧा। рдУрдбिрд╢ा рд░ाрдЬ्рдп рдиे рд╕рди् 2017 рдоें рд╢ुрд░ू рдХिрдпे "рдирд▓рдХे рд╕े рдкिрдпो" рдЕрднिрдпाрди (Drink from Tap Mission) рдкрд░ рдХाрдо рдХрд░рддे рд╣ुрдП рд╕ोрдкाрдирдмрдж्рдз рдк्рд░рдпाрд╕ों рдж्рд╡ाрд░ा рдШрд░-рдШрд░ рдкाрдЗрдк рдж्рд╡ाрд░ा рд╢ुрдж्рдз рдкेрдпрдЬрд▓ рдХी рдЖрдкूрд░्рддि рдХा рд▓рдХ्рд╖्рдп рдиाрдЧрд░ рдХ्рд╖ेрдд्рд░ों рдоें рдкूрд░ा рдХрд░ рд▓िрдпा рд╣ै। рдпрд╣ рдкाрдиी рднाрд░рддीрдп рдЬрд▓ рд╢ुрдж्рдзрддा рдоाрдирдХ (IS 10500) рдкрд░ рдЦрд░ा рд╣ै।

рдУрдбिрд╢ा рдЬрд▓ рдиिрдЧрдо (Water Corporation of Odisha, WATCO) рдиे рдЗрд╕ рдорд╣рдд् рдХाрд░्рдп рдХो рднुрд╡рдиेрд╢्рд╡рд░ рдФрд░ рдкुрд░ी рдоें рдЕрдЧ्рд░рдгी-рдкрд░िрдпोрдЬрдиा рдХे рд░ूрдк рдоें рдЖрд░ंрдн рдХिрдпा рдФрд░ рдлिрд░ рдзीрд░े-рдзीрд░े рдЕрдиुрднрд╡ рд▓ेрддे рд╣ुрдП рдЕрди्рдп рдирдЧрд░ों рдХो рд╕рдо्рдоिрд▓िрдд рдХिрдпा рдЧрдпा। рдкाрдЗрдкों рдХे рдкुрд░ाрдиे рдЬाрд▓ рдХो рд╕ुрдзाрд░рдиे рдХे рд╕ाрде-рд╕ाрде рд╕ंрд░рдЪрдиा рдФрд░ рд╡िрддрд░рдг рдХा рд╡िрд╕्рддाрд░ рдХिрдпा рдЧрдпा рдФрд░ рдХेंрдж्рд░ीрдп рдЬрд▓ рд╕ंрд╢ोрдзрди рд╕ंрдпंрдд्рд░ों рд╕े рдЖрдкूрд░्рддि рдиिрд╢्рдЪिрдд рдХी рдЧрдпी।

рдЗрд╕рдХे рд╕ाрде-рд╕ाрде рдЬрд▓-рд╕ाрдеी рдиाрдордХ рд╕्рд╡рдпंрд╕ेрд╡рдХों рдХो рдк्рд░рд╢िрдХ्рд╖рдг рджेрдХрд░ рдоीрдЯрд░-рд░ीрдбिंрдЧ, рдмिрд▓-рдЙрдЧाрд╣ी рдХे рдЕрд▓ाрд╡ा рдирд▓рдХों рдХी рдЫोрдЯी-рдоोрдЯी рдорд░рдо्рдордд рддрдеा рдЧ्рд░ाрд╣рдХ рд╢िрдХाрдпрдд рд╡ рд╕ुрд╡िрдзा рдЬैрд╕े рдХाрдоों рдХो рд╕рд╣рдЬ-рд╕ुрд▓рдн рдХिрдпा рдЧрдпा। рдЗрди рдЬрд▓-рд╕ाрдеिрдпों рдХे рд╕рд╣рдпोрдЧ рд╕े рдоोрдмाрдЗрд▓ рд╡ैрди рдФрд░ рдк्рд░рдпोрдЧрд╢ाрд▓ाрдПँ рд╕ंрд╢ोрдзрди рд╕ंрдпंрдд्рд░ рд╕े рд▓ेрдХрд░ рдШрд░ों рдХी рдЯोंрдЯी рддрдХ рд╡िрднिрди्рди рд╕्рддрд░ों рдкрд░ рдЬрд▓ рдХी рдЧुрдгрд╡рдд्рддा рдХी рдЬाँрдЪ рдХрд░рддे рд╣ैं рддाрдХि рдЖрдкूрд░्рддि рд╢ुрдж्рдз рд░рд╣े।

рдЬрд▓ाрдкूрд░्рддि рдХी рджृрд╖्рдЯि рд╕े рдУрдбिрд╢ा рд░ाрдЬ्рдп рдХा рдпрд╣ рдХ्рд░िрдпाрди्рд╡рдпрди рди рдХेрд╡рд▓ рдк्рд░рд╢ंрд╕рдиीрдп рд╣ै рдмрд▓्рдХि рдЕрди्рдп рдЫोрдЯे-рдмреЬे рдк्рд░рджेрд╢ों рд╡ рдирдЧрд░-рд░ाрдЬ्рдпों рдж्рд╡ाрд░ा рдЕрдкрдиी рдХाрд╣िрд▓ी рдЫोреЬрдиे рдХा рдПрдХ рдЖрд╣्рд╡ाрди рднी рд╣ै। рджेрдЦें рдХिрддрдиे рд░ाрдЬ्рдп рдФрд░ рдк्рд░рд╢ाрд╕рдХ рдЗрд╕ рдЕрдиुрдХрд░рдгीрдп рдЙрджाрд╣рд░рдг рд╕े рдХुрдЫ рд╕ीрдЦрддे рд╣ैं। рд╡िрд╢्рд╡рдЧुрд░ु рддो рд╣рдо рд╣ैं рд╣ी, рдХрднी-рдХрднी рдЫाрдд्рд░ рднी рдмрди рд╕рдХें рддो рджेрд╢ рдХे рдЬीрд╡рди-рд╕्рддрд░ рдоें рд╕ुрдзाрд░ рд╣ोрдЧा।


рд╡िрдиीрдд,
рд╕ेрддु, рдкिрдЯ्рд╕рдмрд░्рдЧ
31 рдоाрд░्рдЪ 2024 ✍️

рдЕрдиुрдХ्рд░рдордгिрдХा, рдоाрд░्рдЪ 2024

рд╕ेрддु рд╡рд░्рд╖ 8, рдЕंрдХ 10, рдоाрд░्рдЪ 2024


рд╕ेрддु рдХे рдкीрдбीрдПреЮ (PDF) рдбाрдЙрдирд▓ोрдб, рдХрд╡िрддा рдХोрд╢ рдкрд░

рд╕рдо्рдкाрджрдХीрдп: рдЕрдиुрд░ाрдЧ рд╢рд░्рдоा

рдХрдеा-рдХрд╣ाрдиी, рд╡्рдпंрдЧ्рдп

рд╕ंрд╕्рдорд░рдг

рджृрд╢्рдп-рд╢्рд░рд╡्рдп

рд╕рдоीрдХ्рд╖ा

рдЖрд▓ेрдЦ, рд╡िрдорд░्рд╢, рд╡ рд╢ोрдз

рдЕрдиुрд╡ाрдж

рд╕्рддрдо्рдн

рдХाрд╡्рдп-рдЧीрдд-рдкрдж्рдп



рдЕрдо्рдоा рдмोрд▓ी (рд░ाрдЬेंрдж्рд░ рдХृрд╖्рдг)
(рд╣िंрджी: рдЧीрддि рдд्рдпाрдЧी)

Voices Within
рдЖрдзी рд╕рджी рдХा рдХिрд╕्рд╕ा
рдЕрдиुрд░ाрдЧ рд╢рд░्рдоा
рдЖрдЬीрдЪी рд╡рдЪрдиे (рд░ाрдЬेंрдж्рд░ рдХृрд╖्рдг)
(рдорд░ाрдаी: рд╕рддीрд╢ рдмेंрдбीрдЧिрд░ी)

рдЫोрдЯी рд╕ी рдмाрдд (рд▓рдШुрдХрдеा рд╕ंрдЧ्рд░рд╣)
(рд▓ेрдЦрдХ: рдЕрдиुрд░ाрдЧ рд╢рд░्рдоा)


рдоाрдирд╡ीрдп рдЕрднिрдк्рд░ाрдпों рдХी рдбрдЧрд░
(рд▓ेрдЦрдХ: рдЪंрдж्рд░рдоोрд╣рди рднрдг्рдбाрд░ी)


рдЕрдиुрд░ाрдЧी рдорди (рдХрдеा рд╕ंрдЧ्рд░рд╣)
(рд▓ेрдЦрдХ: рдЕрдиुрд░ाрдЧ рд╢рд░्рдоा)
рдЖрдЧ рд╕े рдЕंрддрд░िрдХ्рд╖ рддрдХ
(рд▓ेрдЦрдХ: рдЕреЫीреЫ рд░ाрдп)
Basic Hindi 2 Workbook
(Sonia Taneja)

рдХुрдЫ рдФрд░ рд╕ुंрджрд░, рд░ोрдЪрдХ, рдЙрдкрдпोрдЧी, рдд्рд░ुрдЯिрд╣ीрди рдкुрд╕्рддрдХें рд╢ीрдШ्рд░ рдЖ рд░рд╣ी рд╣ैं
More books coming soon

рд░рдоेрд╢ рдкोрдЦрд░िрдпाрд▓ рдиिрд╢ंрдХ рдХे рд╢िрдХ्рд╖ा рджрд░्рд╢рди рдХी рдк्рд░ाрд╕ंрдЧिрдХрддा

рдХिрд░рдг рдЧ्рд░ोрд╡рд░

рдХिрд░рдг рдЧ्рд░ोрд╡рд░

рд╕рд╣-рдЖрдЪाрд░्рдп, рд╕्рдиाрддрдХोрдд्рддрд░ рд╣िрди्рджी рд╡िрднाрдЧ, рдбी.рдП.рд╡ी. рдХाрд▓ेрдЬ, рдЕрдмोрд╣рд░, рдкंрдЬाрдм
рдЪрд▓рднाрд╖: 94783-20028; рдИрдоेрд▓: groverkirank@gmail.com

рд╕ाрд░ांрд╢:- рд╕рдоाрдЬ рдЬाрддिрд╡ाрдж, рд╕ाрдо्рдк्рд░рджाрдпिрдХрддा рд╡ाрдж, рдХ्рд╖ेрдд्рд░ीрдпрд╡ाрдж, рдк्рд░ांрддीрдп рдзाрд░рдгाрдУं рдоें рдмंрдзा рд╣ुрдЖ рд╣ै рдЬो рдЪाрд░ों рдУрд░ рд╕े рдЕрд╕рдоाрдирддा рдХो рдЬрди्рдо рджेрддी рд╣ै। рдФрдж्рдпोрдЧिрдХीрдХрд░рдг рд╕े рдоाрдирд╡ рднौрддिрдХрд╡ाрджी рдмрди рдЧрдпा рд╣ै। рднौрддिрдХрддाрд╡ाрдж рд╡ рдкूंрдЬीрд╡ाрдж рдХी рдЕрди्рдзी рджौрдб़ рдоें рдкрдб़ рдХрд░ рдоाрдирд╡ рдЕрд╕ुрд░рдХ्рд╖ा рдорд╣рд╕ूрд╕ рдХрд░рдиे рд▓рдЧा рд╣ै, рдХрднी рдХрднी рдирдХाрд░ाрдд्рдордХ рджिрд╢ा рднी рдЧ्рд░рд╣рдг рдХрд░ рд▓ेрддा рд╣ै।рднाрд░рдд рдХे рд╕ंрддों, рдорд╣ाрдд्рдоाрдУं, рд╡िрдЪाрд░рдХों, рд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХों рд╡ рд╕рдоाрдЬ рд╕ुрдзाрд░рдХों рдиे рд╕рдд्рдпं рд╢िрд╡рдо् рд╕ुंрджрд░рдо् рдХे рд▓िрдП рдЕрдкрдиे рдЬीрд╡рди рдХो рд╣ोрдо рдХрд░ рдЖрджрд░्рд╢ों рдХे рдкрде рдХा рдиिрд░्рдоाрдг рдХिрдпा। рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ рдХे рд╕ाрдоाрдЬिрдХ, рдЖрд░्рдеिрдХ, рдиैрддिрдХ рддрдеा рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рдЙрди्рдирдпрди рдХे рд▓िрдП рднाрд░рддीрдпों рдХो рдЖрдд्рдоाрдиुрд╢ाрд╕िрдд рд╣ोрдХрд░ рдЖрдЪाрд░ рд╡िрдЪाрд░ рдоें рд╕рдорди्рд╡рдп рд╕्рдеाрдкिрдд рдХрд░рддे рд╣ुрдП рдЕрдкрдиे рдЪрд░िрдд्рд░ рд╡ рд╡्рдпрдХ्рддिрдд्рд╡ рдХो рдЙрджрднाрд╕िрдд рдХрд░рдиा рд╣ै। рд░рдоेрд╢ рдкोрдЦрд░िрдпाрд▓ рдиिрд╢ंрдХ рдиे рд╢िрдХ्рд╖ा рдФрд░ рджрд░्рд╢рди рдХो рд╕ंрдпुрдХ्рдд рд░ूрдк рд╕े рдЕрднिрд╡्рдпрдХ्рдд рдХрд░рдиे рдХा рд╕ाрд╣рд╕िрдХ рдХाрд░्рдп рдХिрдпा рд╣ै। рдЙрдирдХा рдоाрдирдиा рд╣ै рдХि рджрд░्рд╢рди рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рд╢िрдХ्рд╖ा рдХा рд╡िрдХाрд╕ рдХिрдпा рдЬाрдпे рдФрд░ рд╢िрдХ्рд╖ा рдХे рд╕рд╣ाрд░े рд╕рдоाрдЬ рдХा рджाрд░्рд╢рдиिрдХ рднाрд╡рдмोрдз рддैрдпाрд░ рдХिрдпा рдЬाрдпे। рд░рдоेрд╢ рдкोрдЦрд░िрдпाрд▓ рдиिрд╢ंрдХ рдЬी рдХा рдоाрдирдиा рд╣ै рдХि рд╢िрдХ्рд╖ा рдоाрдд्рд░ рд╕ूрдд्рд░ों, рд╕рдоीрдХрд░рдгों, рдХिрддाрдмी рдЬ्рдЮाрди рддрдХ рд╕ीрдоिрдд рдирд╣ीं, рдпрд╣ рд╡्рдпाрд╡рд╣ाрд░िрдХ рдЬीрд╡рди рдЬीрдиे рдХी рдХрд▓ा рд╣ोрдиे рдХे рд╕ाрде рд╕ाрде рд╣рдоाрд░े рдЖрдд्рдоिрдХ рд╡िрдХाрд╕ рд╕े рд╕рдо्рдмंрдз рд░рдЦрддी рд╣ै। рд╢िрдХ्рд╖ा рд╡्рдпрдХ्рддि рдХे рдЕрди्рддःрдХрд░рдг рдХो рди рдХेрд╡рд▓ рдкрд░िрд╖्рдХृрдд рдХрд░рддी рд╣ै рд╡рд░рди् рд╡рд╣ рдПрдХ рдЕрдЫे рдиाрдЧрд░िрдХ рдХा рднी рдиिрд░्рдоाрдг рдХрд░рддी рд╣ै। рдЫाрдд्рд░ों рдоें рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рджрд░्рд╢рди рд╡िрдХрд╕िрдд рдХрд░рдиा рддाрдХि рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╕ंрд╡ेрджрдирд╢ीрд▓рддा, рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рди्рдпाрдп, рдоाрдирд╡ рдЕрдзिрдХाрд░ों рдХे рд▓िрдП рдЪिрди्рддा рд╡ рдЪिрди्рддрди рдкैрджा рд╣ो। рдоूрд▓्рдп рдЖрдзाрд░िрдд рд╢िрдХ्рд╖ा рд▓ोрдХрддंрдд्рд░ рдХी рднाрд╡рдиा рдЙрдд्рдкрди्рди рдХрд░ рдЗрд╕ рдкрд░िрдХрд▓्рдкрдиा рдХो рд╡ाрд╕्рддрд╡िрдХрддा рдоें рдмрджрд▓рдиे рдХी рдУрд░ рдпुрд╡ा рдкीрдв़ी рдХो рдЕрдЧ्рд░рд╕рд░ рдХрд░рддी рд╣ै। рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рдоूрд▓्рдп рдиाрдЧрд░िрдХों рдХे рдиैрддिрдХ рдЖрдЪрд░рдг рдХो рдЖрдХाрд░ рджेрдХрд░ рд╕ंрд╕्рдеाрдЧрдд рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рдХो рдкрд░िрднाрд╖िрдд рдХрд░рддे рд╣ैं। рд╕ंрд╕्рдХृрддि рдХा рд╡्рдпाрдкрдХ рдк्рд░рдЪाрд░ рдк्рд░рд╕ाрд░, рди्рдпाрдп, рд╕्рд╡рддंрдд्рд░рддा рд╡ рд╢ाрди्рддि рдХे рд▓िрдП рдоाрдирд╡рддा рдХी рд╢िрдХ्рд╖ा рдордиुрд╖्рдп рдХी рдЧрд░िрдоा рдХे рд▓िрдП рдЕрдкрд░िрд╣ाрд░्рдп рд╣ै।

рдмीрдЬ рд╢рдм्рдж:- рдорд╣рдд्рд╡ाрдХांрдХ्рд╖ी, рдЬрдиोрдд्рдеाрдирдХ, рджेрджीрдк्рдпрдоाрди, рд╕рдоीрдХрд░рдгों, рд╕ंрд╕्рдеाрдЧрддीрдХрд░рдг, рджाрд░्рд╢рдиिрдХ рднाрд╡рдмोрдз।

рдбॉ рд░рдоेрд╢ рдкोрдЦрд░िрдпाрд▓ рдиिрд╢ंрдХ

рдоूрд▓ рдк्рд░рддिрдкाрджрди:- рдЖрдЬрдХрд▓ рдХा рдкрд░िрд╡ेрд╢ рдРрд╕ा рд╣ै рдХि рд▓ोрдЧ рдзрд░्рдо рд╡ рдзрд░्рдо рдоें рдиिрд╣िрдд рд╕рдд्рдп рдХो рднूрд▓рддे рдЬा рд░рд╣े рд╣ैं। рдЖрдЬ рджेрд╢ рд╕рдн्рдпрддा рд╡ рд╕ंрд╕्рдХृрддि рдХो рднूрд▓рддा рдЬा рд░рд╣ा рд╣ै। рд╢िрдХ्рд╖ा рдХे рдк्рд░рддि рдЙрджाрд╕ीрдирддा, рдЙрдж्рджेрд╢्рдп рд╣ीрдирддा, рджोрд╖рдкूрд░्рдг рд╢िрдХ्рд╖ा рдк्рд░рдгाрд▓ी рджिрдЦाрдИ рдкрдб़ рд░рд╣ी рд╣ै। рд╕рдо्рдкूрд░्рдг рдоाрдирд╡ рдЬाрддि рдк्рд░рддिрд╕्рдкрд░्рдзा рдХрд░рддे рд╣ुрдП рдПрдХ рджूрд╕рд░े рд╕े рдЖрдЧे рдиिрдХрд▓рдиे рдХी рд╣ोрдб़ рдоें рд▓рдЧी рд╣ुрдИ рд╣ै। рдЖрдЬ рдХी рдкीрдв़ी рджिрд╢ाрд╡िрд╣ीрди, рд╕्рд╡ाрднिрдоाрди рд╡िрд╣ीрди, рджीрдирд╣ीрди рднाрд╡рдиा рд╕े рдЧ्рд░рд╕िрдд рдЕрд░ाрдЬрдХ рддрдд्рд╡ों рдПрд╡рдо् рдЕрд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдХे рдмрд╣्рдордЬाрд▓ рдоें рдлंрд╕рддी рдЬा рд░рд╣ी рд╣ै। рдЖрдзुрдиिрдХ рд╢िрдХ्рд╖ा рдЖрдд्рдоा рдХी рдУрд░ рд╕े рдоुंрд╣ рдлेрд░ рд▓ेрдиा рдЪाрд╣рддी рд╣ै। рдЖрдд्рдордмोрдз рдХे рдЕрднाрд╡ рдоें рдпुрд╡ा рдкीрдв़ी рдЕрд╣ंрдХाрд░ рдЧ्рд░рд╕्рдд рдмрди рдЪुрдХी рд╣ै। рдЫाрдд्рд░ рддुрд╖्рдЯिрдХрд░рдг рд╡ाрд▓ी рдЖрдд्рдоाрднिрд╡्рдпрдХ्рддि рдоें рд╕ंрд▓िрдк्рдд рд╣ो рд░рд╣े рд╣ैं। рдЖрдЬ рд╕рдоाрдЬ рдоें рд╢िрдХ्рд╖ा рдХो рдЬ्рдЮाрди рдХी рд╕ंрдЪिрдд рд░ाрд╢ि рдХे рд╕ंрдХрд▓рди рдХी рдк्рд░рд╡ृрдд्рддि рд╕े рди рдЬोрдб़рдХрд░ рдк्рд░рдоाрдг рдкрдд्рд░ों рдХी рднौрддिрдХ рдЙрдкрд▓рдм्рдзि рддрдХ рд╕ीрдоिрдд рдХрд░ рджिрдпा рдЧрдпा рд╣ै। рд╡рд░्рддрдоाрди рд╢िрдХ्рд╖ा рд╕े рдЫाрдд्рд░ рдЖрдХ्рд░ाрдордХ рдФрд░ рдорд╣рдд्рд╡ाрдХांрдХ्рд╖ी рдмрдирддे рдЬा рд░рд╣े рд╣ैं।1 рдиैрддिрдХрддा рдХा рдкрддрди рд╣ोрдиे рдХे рдХाрд░рдг рдоाрдирд╡рддा рдХो рдЕрдкाрд░ рдХ्рд╖рддि рд╕рд╣рдиी рдкрдб़ рд░рд╣ी рд╣ै।1 рдЖрдЬ рд╕рдоाрдЬ рдоें рд╢िрдХ्рд╖ा рдХो рдЬ्рдЮाрди рдХी рд╕ंрдЪिрдд рд░ाрд╢ि рдХे рд╕ंрдХрд▓рди рдХी рдк्рд░рд╡ृрдд्рддि рд╕े рди рдЬोрдб़рдХрд░ рдк्рд░рдоाрдг рдкрдд्рд░ों рдХी рднौрддिрдХ рдЙрдкрд▓рдм्рдзि рддрдХ рд╕ीрдоिрдд рдХрд░ рджिрдпा рдЧрдпा рд╣ै। рдЫाрдд्рд░ рд╡рд░्рдЧ рдзोрдЦा рджेрдХрд░ рдиेрддा рдмрдирдиा рдЪाрд╣рддे рд╣ैं। рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ рдХे рдк्рд░рддि рдЫाрдд्рд░ों рдФрд░ рдЕрдз्рдпाрдкрдХों рдХी рдзाрд░рдгाрдПँ рдоाрдд्рд░ рд╕ैрдж्рдзांрддिрдХ рдк्рд░рджрд░्рд╢рди рдХे рдЕрддिрд░िрдХ्рдд рдФрд░ рдХुрдЫ рдирд╣ीं। рдордиुрд╖्рдп рдХा рд╡िрдХाрд╕ рдЕрдЧрд░ рд╕рд╣рдЬрддा рд╕े рдирд╣ीं рд╣ोрддा рддो рд╕рдоाрдЬ рдФрд░ рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ рдХे рд╕рди्рддुрд▓िрдд рд╡िрдХाрд╕ рдХी рдЕрд╡рдзाрд░рдгा рдЕрдзूрд░ी рд░рд╣ рдЬाрддी рд╣ै।

 рднाрд░рдд рджेрд╢ рдХा рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рдХрд▓ेрд╡рд░ рднौрддिрдХрддा рд╕े рдоुрдХ्рдд рд╣ोрдХрд░ рдЖрдд्рдоा рдХे рд╕ाрдоीрдк्рдп рдХो рд╕рд╣ेрдЬрдиे рдХा рдХाрд░рдг рдмрдиा। рднाрд░рдд рд╡िрд╢्рд╡ рдХे рд▓िрдП рджिрд╢ा рдк्рд░ेрд░рдХ, рд╕ंрдЬीрд╡рдиी рд╢рдХ्рддिрдк्рд░рджाрддा рдХे рд░ूрдк рдоें рдоुрдЦрд░िрдд рд░рд╣ा। рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдХे рдкृрд╖्рдаों рдкрд░ рдЬिрд╕ рдЧौрд░рд╡рдордпी рдЧाрдеा рдХो рдЕंрдХिрдд рдХрд░ рд╣рдоाрд░ा рджेрд╢ рдЬीрд╡рди рдХे рд▓िрдП рд╕ंрдШрд░्рд╖ рдХрд░рддा рд░рд╣ा, рдЙрд╕рдХा рд╕िंрд╣ाрд╡рд▓ोрдХрди рдХрд░рдиा рд╢ैрдХ्рд╖िрдХ рдЬрдЧрдд рдХे рд▓िрдП рдЙрдкрдпोрдЧी рд╡ рдЕрдиिрд╡ाрд░्рдп рд╣ै।2 рдк्рд░рдд्рдпेрдХ рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ рдХो рд╕рдоाрдЬ рд╕ुрдзाрд░ рдХी рднाрд╡рдиाрдУं рд╕े рдкрд░िрдкूрд░्рдг рд╡्рдпрдХ्рддि рд╣ी рдЕрдкрдиे рд╡िрдЪाрд░ों рд╕े рдиूрддрди рдЪिрди्рддрди рдк्рд░рджाрди рдХрд░рддा рд╣ै। рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдХे рдЕрдорд░ рд╡्рдпрдХ्рддिрдд्рд╡ рдЕрдкрдиे рд╕्рд╡рд░्рдгिрдо рд╡िрдЪाрд░ рдЬрдирддा рдХो рдк्рд░рджрдд рдХрд░рддे рд╣ैं рдЬिрдирд╕े рдоाрдирд╡ рдкीрдв़ी рдХृрддрдХृрдд्рдп рд╣ो рдЬाрддी рд╣ै। рдРрд╕े рд╡्рдпрдХ्рддिрдпों рдоें рдиाрдо рд╕्рдорд░рдг рд╣ोрддा рд╣ै рдпोрдЧ्рдпрддрдо рдк्рд░рддिрднा рдХे рдкुंрдЬ рд╕्рд╡ाрдоी рд╡िрд╡ेрдХाрдиंрдж, рдорд╣ाрди рдпोрдЧी рдорд╣рд░्рд╖ि рдЕрд░рд╡िрди्рдж, рдпुрдЧ рджृрд╖्рдЯा рд░рд╡िрди्рдж्рд░ рдиाрде рдЯैрдЧोрд░, рд╕рдд्рдп рдХे рдкुрдЬाрд░ी рдорд╣ाрдд्рдоा рдЧांрдзी।3 рдПрдХाрдд्рдордХ рд╡िрд╢्рд╡ рдоें рдоाрдирд╡ рдЬाрддि рдХे рд╕рдордХ्рд╖ рдПрдХ рд╕ी рд╕рдорд╕्рдпाрдПँ рд╣ैं рдЬोрдХि рдкрд░рд╕्рдкрд░ рд╕рдо्рдмिрди्рдзрдд рд╣ैं, рдЙрдирд╕े рдкीрдб़िрдд рдоाрдирд╡ рдЬाрддि рдХे рдЙрдж्рдзाрд░ рдХे рд▓िрдП рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рд╣ै рдХि рд░рдоेрд╢ рдкोрдЦрд░िрдпाрд▓ рдиिрд╢ंрдХ рдХे рд╢ैрдХ्рд╖िрдХ рд╡िрдЪाрд░ों рдХा рдЕрдз्рдпрдпрди рдХिрдпा рдЬाрдпे।рд░рдоेрд╢ рдкोрдЦрд░िрдпाрд▓ рдиिрд╢ंрдХ рдХे рд╢िрдХ्рд╖ा рджрд░्рд╢рди рдХो рдЬाрдирдиे рд╕े рдкрд╣рд▓े рд╢िрдХ्рд╖ा рд╡ рджрд░्рд╢рди рдХो рдЬाрдирдиा рдЕрдиिрд╡ाрд░्рдп рд╣ै:-

Education рд╢рдм्рдж рд▓ैрдЯिрди рднाрд╖ा рдХे educare рд╕े рдиिрдХрд▓ा рд╣ै рдЬिрд╕рдХा рдЕрд░्рде рд╣ै -рдкाрд▓рди рдкोрд╖рдг। рдПрдХ рджूрд╕рд░ा рд▓ैрдЯिрди рд╢рдм्рдж рд╣ै educatum рдЬिрд╕рдХा рдЕрд░्рде рд╣ोрддा рд╣ै рдк्рд░рд╢िрдХ्рд╖рдг рдХी рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा рдЬो рд╕्рд╡рдпं рд╢िрдХ्рд╖ा рдХा рдПрдХ рднाрдЧ рд╣ै। рднाрд░рддीрдп рдФрд░ рдкाрд╢्рдЪाрдд्рдп рд╡िрдЪाрд░рдХ рд╕्рд╡ाрдоी рд╡िрд╡ेрдХाрдиंрдж, рдорд╣ाрдд्рдоा рдЧांрдзी, рдЬाॅрди рдбी .рдЬी.рдлрд░ोрд╡ेрд▓, рдкेрд╕्рдЯाрд▓рдЬी рдпे рдоाрдирддे рд╣ैं рдХि рдЬ्рдЮाрди рдмाрд▓рдХ рдоें рдкрд╣рд▓े рд╕े рдоौрдЬूрдж рд╣ै, рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддा рд╣ै рдЙрд╕े рдмाрд╣рд░ рдХी рдУрд░ рдиिрдХाрд▓рдиा рдпा рд╡िрдХрд╕िрдд рдХрд░рдиा। рд╢िрдХ्рд╖ा рдХे рддीрди рдоुрдЦ्рдп рдк्рд░рдХाрд░ рд╣ैं рдФрдкрдЪाрд░िрдХ рд╢िрдХ्рд╖ा, рдЕрдиौрдкрдЪाрд░िрдХ рд╢िрдХ्рд╖ा, рдЕंрд╢ोрдкрдЪाрд░िрдХ рд╢िрдХ्рд╖ा।

рдФрдкрдЪाрд░िрдХ рд╢िрдХ्рд╖ा рдкूрд░्рд╡ рдиिрдпोрдЬिрдд рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рд╣ै рдЗрд╕рдоें рд╢िрдХ्рд╖ा рд╡िрд╢ेрд╖ рд╕ंрд╕्рдеा рдоें рджी рдЬाрддी рд╣ै рдЬैрд╕े рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп, рдкुрд╕्рддрдХाрд▓рдп, рдкुрд╕्рддрдХें, рдЕрдЬाрдпрдмрдШрд░।

рдЕрдиौрдкрдЪाрд░िрдХ рд╢िрдХ्рд╖ा рдмाрд▓рдХ рдХे рдЬрди्рдо рд╕े рдоृрдд्рдпु рдкрд░्рдпрди्рдд рдЪрд▓рддी рд╣ै। рди рдЗрд╕рдХे рдкूрд░्рд╡ рдиिрд░्рдзाрд░िрдд рдЙрдж्рджेрд╢्рдп рд╣ोрддे рд╣ैं, рди рдкाрда्рдпрдХ्рд░рдо рдФрд░ рди рд╕рдордп рдЕрд╡рдзि рдиिрд╢्рдЪिрдд рд╣ोрддी рд╣ै।

рдЕंрд╢ोрдкрдЪाрд░िрдХ рд╢िрдХ्рд╖ा рд╢िрдХ्рд╖ा рдоें рдЬो рд▓ोрдЧ рд╢िрдХ्рд╖ा рд╕े рд╡ंрдЪिрдд рд░рд╣ рдЬाрддे рд╣ैं рдЙрдирдХो рдЕрдиौрдкрдЪाрд░िрдХ рд╢िрдХ्рд╖ा рджेрдХрд░ рд╢िрдХ्рд╖िрдд рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै।4

рджрд░्рд╢рди рд╡рд╣ рдЬ्рдЮाрди рд╣ै рдЬो рддрдд्рд╡ рдХा рджрд░्рд╢рди рдХрд░рд╡ाрддा рд╣ै। рдЬ्рдЮाрди рдХे рд▓िрдП рдк्рд░ेрдо, рд╕рдд्рдп рдХी рдЦोрдЬ, рдЪिрди्рддрди рдХी рдХрд▓ा, рдЬीрд╡рди рдХी рд╡्рдпाрдЦ्рдпा, рд╕рдорд╕्рдпाрдУं рдкрд░ рд╡िрдЪाрд░ рдХрд░рдиे рдХा рддाрд░्рдХिрдХ рдвंрдЧ рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдХрд░рддा рд╣ै। рд╡ाрд╕्рддрд╡ рдоें рджрд░्рд╢рди рд╡рд╕्рддु, рдк्рд░рдХृрддि, рдоाрдирд╡ рдЖрджि рдХो рджेрдЦрдиे рдХा рдПрдХ рджृрд╖्рдЯिрдХोрдг рд╣ै।5 рднाрд░рддीрдп рджृрд╖्рдЯिрдХोрдг рд╕े рджрд░्рд╢рди рд╡ рдЬीрд╡рди рдПрдХ рд╣ै рдЕрддः рдЬीрд╡рди рд╣ी рджрд░्рд╢рди рдХा рдЕрдз्рдпрдпрди рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рд╣ै। рдЖрджрд░्рд╢рд╡ाрдж рдЬीрд╡рди рдХी рд╕рдмрд╕े рдк्рд░ाрдЪीрди рджाрд░्рд╢рдиिрдХ рд╡िрдЪाрд░рдзाрд░ा рд╣ै।

 рд╢िрдХ्рд╖ा рдФрд░ рджрд░्рд╢рди рдХा рдмрдб़ा рдкुрд░ाрдиा рд╕рдо्рдмрди्рдз рд╣ै।рд╢िрдХ्рд╖ा рдХे рдмिрдиा рджрд░्рд╢рди рдЕрдзूрд░ा рд╣ै рдФрд░ рджрд░्рд╢рди рдХे рдмिрдиा рд╢िрдХ्рд╖ा рдХी рдкूрд░्рдгрддा рд╕рдо्рднрд╡ рдирд╣ीं। рдпрджि рджुрдиिрдпा рд╕े рдЬुрдб़рдХрд░ рд░рд╣рдиा рд╣ै, рд╡िрдХाрд╕ рдХी рдзाрд░ा рдХो рд╕рдмрд▓ рдХрд░рдиा рд╣ै рддो рдЙрд╕рдХे рд▓िрдП рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рд╣ै рдХि рдЬ्рдЮाрдиाрдд्рдордХ рд╢िрдХ्рд╖ा рдХो рдЧ्рд░рд╣рдг рдХिрдпा рдЬाрдпे рдЬो рд╕рдоाрдЬ рдХे рд▓िрдП рдЙрдкрдпोрдЧी рд╣ो рдФрд░ рд╣िрддрдХाрд░िрддा рд╡ृрд╣рдж् рд╕्рддрд░ рдкрд░ рдЬрдиोрдд्рдеाрдирдХ рд╕рди्рджрд░्рднों рд╕े рдЖрдЪ्рдЫाрджिрдд рд╣ो।6

рднाрд░рдд рдХे рд╕ंрддों, рдорд╣ाрдд्рдоाрдУं, рд╡िрдЪाрд░рдХों, рд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХों рд╡ рд╕рдоाрдЬ рд╕ुрдзाрд░рдХों рдиे рд╕рдд्рдпं рд╢िрд╡рдо् рд╕ुंрджрд░рдо् рдХे рд▓िрдП рдЕрдкрдиे рдЬीрд╡рди рдХो рд╣ोрдо рдХрд░ рдЖрджрд░्рд╢ों рдХे рдкрде рдХा рдиिрд░्рдоाрдг рдХिрдпा। рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ рдХे рд╕ाрдоाрдЬिрдХ, рдЖрд░्рдеिрдХ, рдиैрддिрдХ рддрдеा рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рдЙрди्рдирдпрди рдХे рд▓िрдП рднाрд░рддीрдпों рдХो рдЖрдд्рдоाрдиुрд╢ाрд╕िрдд рд╣ोрдХрд░ рдЖрдЪाрд░ рд╡िрдЪाрд░ рдоें рд╕рдорди्рд╡рдп рд╕्рдеाрдкिрдд рдХрд░рддे рд╣ुрдП рдЕрдкрдиे рдЪрд░िрдд्рд░ рд╡ рд╡्рдпрдХ्рддिрдд्рд╡ рдХो рдЙрджрднाрд╕िрдд рдХрд░рдиा рд╣ै। рдЗрд╕ рдЙрдж्рджेрд╢्рдп рдХी рдкूрд░्рддि рддрднी рд╣ो рд╕рдХрддी рд╣ै рдЬрдм рджेрд╢ рдХी рдирдпी рдкीрдв़ी рдХा рдЪрддुрд░्рдоुрдЦी рд╡िрдХाрд╕ рд╣ोрдЧा, рдЗрд╕ рд╡िрдХाрд╕ рдХे рд▓िрдП рд╢्рд░ेрд╖्рда рдХोрдЯि рдХी рд╢िрдХ्рд╖ा рдХी рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдХрд░рдиी рд╣ोрдЧी। рднाрд░рддीрдп рд╢िрдХ्рд╖ा рдордиीрд╖िрдпों рдоें рд░рдоेрд╢ рдкोрдЦрд░िрдпाрд▓ рдиिрд╢ंрдХ рдиे рджेрджीрдк्рдпрдоाрди рдирдХ्рд╖рдд्рд░ рдХी рддрд░рд╣ рдЕрдкрдиी рдЙрдкрд╕्рдеिрддि рджрд░्рдЬ рдХी рд╣ै। рдиिрд╢ंрдХ рдЬी рдЕрдкрдиे рдкрд░िрд╡ेрд╢ рд╕े рдЬुрдб़े рд╣ुрдП рд╣ैं рдФрд░ рдЕрдкрдиे рдЖрдк рдХो рдЕрднिрд╡्рдпрдХ्рдд рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рдЫрдЯрдкрдЯाрддे рд╣ैं, рдЙрдирдХे рднीрддрд░ рдЬो рдШрдЯिрдд рдШрдЯрдиाрдПँ рд╣ैं, рд╡рд╣ рдХрд╣ीं рди рдХрд╣ीं рд╢рдм्рджрдмрдж्рдз рд╣ोрдиे рдХे рд▓िрдП рдЙрди्рд╣ें рдк्рд░ेрд░िрдд рдХрд░рддी рд╣ैं:-

      рдоैं рдЕрдирдордиा рд╕ा рд╕ोрдЪ рд░рд╣ा, рдЕрдкрдиे рд╣ी рднीрддрд░ рд╕्рд╡рдпं рдХो рдЦोрдЬ рд░рд╣ा ।

рд╢्рд░ेрд╖्рда рдХोрдЯि рдХी рд╢िрдХ्рд╖ा рд╣ी рднाрд░рддीрдп рдЬрди рдЬीрд╡рди рдХी рдЙрди्рдирддि рдХा рд╕्рд░ोрдд рд╣ै। рд╢िрдХ्рд╖ा рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рдЬीрд╡рди рдХी рдЖрдзाрд░рд╢िрд▓ा рд╣ै। рд░рдоेрд╢ рдкोрдЦрд░िрдпाрд▓ рдиिрд╢ंрдХ рдЬी рдХे рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХी рдк्рд░ाрд╕ंрдЧिрдХрддा рдХो рдЕрдиुрднрд╡ рдХिрдпा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै рдХि рдЙрдирдХे рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХो рд╡िрд╢्рд╡ рдХी рдХрдИ рднाрд╖ाрдУं рдЬрд░्рдорди, рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬी, рдл्рд░ेंрдЪ, рднाрд░рдд рдХी рддрдоिрд▓, рддेрд▓ुрдЧू, рдХрди्рдирдб़, рдорд▓рдпाрд▓рдо, рдорд░ाрдаी, рдЧुрдЬрд░ाрддी, рдкंрдЬाрдмी рд╕ंрд╕्рдХृрдд рдЖрджि рднाрд╖ाрдУं рдоें рдЕрдиूрджिрдд рдХिрдпा рдЬा рдЪुрдХा рд╣ै। рдЙрдирдХे рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХो рдордж्рд░ाрд╕, рдЪेрди्рдирдИ рдФрд░ рд╣ैंрдмрд░्рдЧ, рд╡िрд╢्рд╡рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп рдХे рдкाрда्рдпрдХ्рд░рдо рдоें рд╢ाрдоिрд▓ рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै।7 рдЙрдирдХे рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдкрд░ рдЧрдв़рд╡ाрд▓ рд╡िрд╢्рд╡рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп, рдХुрдоाрдКं рд╡िрд╢्рд╡рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп, рд╕ाрдЧрд░ рд╡िрд╢्рд╡рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп, рдордж्рд░ाрд╕ рд╡िрд╢्рд╡рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп, рд╣ैрдордмрд░्рдЧ рд╡िрд╢्рд╡рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп, рдЬрд░्рдордиी рд╡िрд╢्рд╡рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп, рд▓рдЦрдирдК рд╡िрд╢्рд╡рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп, рдоेрд░рда рд╡िрд╢्рд╡рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп рдоें рд╢ोрдз рдХाрд░्рдп рд╣ो рдЪुрдХा рд╣ै рдФрд░ рдЬाрд░ी рднी рд╣ै। рд░рдоेрд╢ рдкोрдЦрд░िрдпाрд▓ рдиिрд╢ंрдХ рдЬी рдХे рд╢ैрдХ्рд╖िрдХ рджрд░्рд╢рди рдХो рдЬाрдирдиा рд╣ोрдЧा рд╡ рдЙрд╕рдХा рдЕрдиुрд╕рд░рдг рдХрд░рдиा рд╣ोрдЧा। рд░рдоेрд╢ рдкोрдЦрд░िрдпाрд▓ рдиिрд╢ंрдХ рдиे рд╢िрдХ्рд╖ा рдФрд░ рджрд░्рд╢рди рдХो рд╕ंрдпुрдХ्рдд рд░ूрдк рд╕े рдЕрднिрд╡्рдпрдХ्рдд рдХрд░рдиे рдХा рд╕ाрд╣рд╕िрдХ рдХाрд░्рдп рдХिрдпा рд╣ै। рдЙрдирдХा рдоाрдирдиा рд╣ै рдХि рджрд░्рд╢рди рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рд╢िрдХ्рд╖ा рдХा рд╡िрдХाрд╕ рдХिрдпा рдЬाрдпे рдФрд░ рд╢िрдХ्рд╖ा рдХे рд╕рд╣ाрд░े рд╕рдоाрдЬ рдХा рджाрд░्рд╢рдиिрдХ рднाрд╡рдмोрдз рддैрдпाрд░ рдХिрдпा рдЬाрдпे।

1рд╢िрдХ्рд╖ा: рдЖрдд्рдоिрдХ рд╡िрдХाрд╕ рдоें рд╕рд╣ाрдпрдХ:- рд╢िрдХ्рд╖ा рд╡्рдпрдХ्рддिрдд्рд╡ рдХा рд╕рд░्рд╡ांрдЧीрдг рд╡िрдХाрд╕ рдХे рд╕ाрде рд╕ाрде рдХौрд╢рд▓, рд╡िрдирдо्рд░рддा, рдФрд░ рд╢िрд╖्рдЯाрдЪाрд░ рдХो рд╕рдоाрд╣िрдд рдХрд░рддी рд╣ै। рд░рдоेрд╢ рдкोрдЦрд░िрдпाрд▓ рдиिрд╢ंрдХ рдЬी рдоाрдирдиा рд╣ै рдХि рд╡्рдпрдХ्рддि рдЕрд╕ाрдзाрд░рдг рдк्рд░рддिрднा рд╕рдо्рдкрди्рди рд╣ोрддा рд╣ै। рдордиुрд╖्рдп рдХे рдЕрди्рджрд░ рдХुрдЫ рдк्рд░рддिрднाрдПँ рдЬрди्рдордЬाрдд рд╣ोрддी рд╣ैं рдЬрдмрдХि рд╢िрдХ्рд╖ा рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рд╡्рдпрдХ्рддि рдХी рдЖрди्рддрд░िрдХ рдк्рд░рддिрднा рдХो рдиिрдЦाрд░ा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै।8 рдХिрд╕ी рднी рд╡िрд╖рдп рдХी рдЧрдо्рднीрд░рддा рдХा рдЖрдХрд▓рди рдХрд░рдиा рдЬрд░ूрд░ी рд╣ोрддा рд╣ै। рдк्рд░рдд्рдпेрдХ рд╡िрд╖рдп рдХा рдЕрдкрдиा рдПрдХ рд╡िрд╢िрд╖्рдЯ рдорд╣рдд्рд╡ рд╣ोрддा рд╣ै। рд╢िрдХ्рд╖ा рд╕рдо्рдкूрд░्рдг рдЬीрд╡рди рдХा рд╕ाрд░ рд╣ै। рд╢िрдХ्рд╖ा рдХी рдЖрдзाрд░рд╢िрд▓ा рд╕ंрд╕्рдХाрд░ рдФрд░ рдоूрд▓्рдп рд╣ोрддे рд╣ैं। рд╕ंрд╕्рдХाрд░ों рд╡ рдоूрд▓्рдпों рд╕े рд╡्рдпрдХ्рддिрдд्рд╡ рдХा рдиिрд░्рдоाрдг рд╡ рдкрд░िрдоाрд░्рдЬрди рд╣ोрддा рд╣ै।9 рдиिрд╢ंрдХ рдЬी рдоाрдирдиा рд╣ै рдХि рд╢िрдХ्рд╖ा рдоाрдд्рд░ рд╕ूрдд्рд░ों, рд╕рдоीрдХрд░рдгों, рдХिрддाрдмी рдЬ्рдЮाрди рддрдХ рд╕ीрдоिрдд рдирд╣ीं, рдпрд╣ рд╡्рдпाрд╡рд╣ाрд░िрдХ рдЬीрд╡рди рдЬीрдиे рдХी рдХрд▓ा рд╣ोрдиे рдХे рд╕ाрде рд╕ाрде рд╣рдоाрд░े рдЖрдд्рдоिрдХ рд╡िрдХाрд╕ рд╕े рд╕рдо्рдмंрдз рд░рдЦрддी рд╣ै।

2 рд╢िрдХ्рд╖ा: рд╡्рдпрдХ्рддिрдд्рд╡ рдиिрд░्рдоाрдг рдоें рд╕рд╣ाрдпрдХ:-рд░рдоेрд╢ рдкोрдЦрд░िрдпाрд▓ рдиिрд╢ंрдХ рдЬी рдХा рдоाрдирдиा рд╣ै рдХि рд╡्рдпрдХ्рддि рдХे рд╡्рдпрдХ्рддिрдд्рд╡ рдХा рд╡िрдХाрд╕ рдЙрд╕рдХे рдЕрдЪ्рдЫे рдЖрдЪрд░рдг рд╕े рд╣ोрддा рд╣ै। рдЕрдЪ्рдЫे рдЖрдЪрд░рдг рд╕े рд╡्рдпрдХ्рддि рдЪрд░िрдд्рд░рд╡ाрди рдмрдирддा рд╣ै рдФрд░ рдЪрд░िрдд्рд░рд╡ाрди рд╡्рдпрдХ्рддि рд╕рдоाрдЬ рдХे рд▓िрдП рдкूंрдЬी рдХे рд╕рдоाрди рд╣ोрддा рд╣ै। рд╢िрдХ्рд╖ा рдХा рдЕрд╕рд▓ी рдордХрд╕рдж рд╡्рдпрдХ्рддिрдд्рд╡ рдХा рдиिрд░्рдоाрдг рдХрд░рдиा рд╣ै। рдЕрдЪ्рдЫी рд╢िрдХ्рд╖ा рдПрдХ рд╕ाрдоाрди्рдп рдордиुрд╖्рдп рдХो рдКंрдЪाрдЗрдпों рддрдХ рд▓े рдЬाрддी рд╣ै। рд╢िрдХ्рд╖ा рдХेрд╡рд▓ рдордиुрд╖्рдп рдХे рдЬ्рдЮाрди рддрдХ рд╕ीрдоिрдд рдирд╣ीं рд╣ै рд╡рд░рди् рд╢िрдХ्рд╖ा рд╡्рдпрдХ्рддि рдХे рд╕ंрдпрдо рд╡ рд╡िрдХाрд╕ рдкрд░ рдХेंрдж्рд░िрдд рд╣ोрдиी рдЪाрд╣िрдП।10 рд╢िрдХ्рд╖ा рд╡्рдпрдХ्рддि рдХे рдЕрди्рддःрдХрд░рдг рдХो рди рдХेрд╡рд▓ рдкрд░िрд╖्рдХृрдд рдХрд░рддी рд╣ै рд╡рд░рди् рд╡рд╣ рдПрдХ рдЕрдЪрдЫे рдиाрдЧрд░िрдХ рдХा рднी рдиिрд░्рдоाрдг рдХрд░рддी рд╣ै। рдордЬрдмूрдд рдЪрд░िрдд्рд░ рд╡ рд╡्рдпрдХ्рддिрдд्рд╡ рдХो рд▓ाрд░्рдб рдоैрдХाрд▓े рдиे рд╡िрд╡рд░рдг рдкрдд्рд░ 1835 рдоें рдирд╡ीрди рд╢िрдХ्рд╖ा рдкрдж्рдзрддि/рд╕िрдж्рдзांрдд рдХा рдк्рд░рддिрдкाрджрди рдХिрдпा। рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рдкाрда्рдпрдХ्рд░рдо рдХे рдвांрдЪे ( NCF) 2005 рднी рд╕рднी рд╕्рдХूрд▓ рдЪрд░рдгों рдоें рдкाрда्рдпрдХ्рд░рдо рдФрд░ рдкाрда्рдп рдкुрд╕्рддрдХों рдХा рд╡िрдХाрд╕ рдиैрддिрдХрддा рдкрд░ рдЬोрд░ рджेрддा рд╣ै। рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рд╢िрдХ्рд╖ा рдХे рдЖрджрд░्рд╢ों рдХो рд╕्рдкрд╖्рдЯ рдХрд░рддे рд╣ुрдП рдПрдиी рдмेрд╕ेंрдЯ рдиे рдХрд╣ा рдеा рдХि рднाрд░рддीрдп рд╢िрдХ्рд╖ा рдХो рднрдХ्рддि, рдЬ्рдЮाрди рд╡ рдиैрддिрдХрддा рдХे рднाрд░рддीрдп рдЖрджрд░्рд╢ рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдХрд░рдиे рдЪाрд╣िрдП рдФрд░ рдЙрд╕рдоें рднाрд░рддीрдп рдзाрд░्рдоिрдХ рднाрд╡рдиा рдХा рд╕рдоाрд╡ेрд╢ рд╣ोрдиा рдЪाрд╣िрдП।11 рд╣ंрдЯрд░ рдХрдоीрд╢рди 1882 рднी рдЫाрдд्рд░ों рдХे рдиैрддिрдХ рд╕्рддрд░ рдХा рдЙрдд्рдеाрди рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рдЙрдирдХी рдк्рд░рдХृрддि рдзрд░्рдо рдФрд░ рдоाрдирд╡ рдзрд░्рдо рдХे рд╕िрдж्рдзांрддों рд╕े рдкрд░िрдЪिрдд рдХрд░рдиे рдХी рд╕ंрд╕्рддुрддि рдХрд░рддा рд╣ै।12

4 рд╢िрдХ्рд╖ा: рдЪрд░िрдд्рд░ рдиिрд░्рдоाрдг рдоें рд╕рд╣ाрдпрдХ рд░рдоेрд╢ рдкोрдЦрд░िрдпाрд▓ рдиिрд╢ंрдХ рдЬी рдХा рдоाрдирдиा рд╣ै рдХि рднाрд░рддीрдп рд╢िрдХ्рд╖ा рдк्рд░ाрдЪीрди рдХाрд▓ рд╕े рд╣ी рд╕рдд्рдпं рд╢िрд╡рдо् рд╕ुंрджрд░рдо рд╡ рд╡рд╕ुрдзैрд╡ рдХुрдЯुंрдмрдХрдо् рдЬैрд╕े рд╢ाрд╢्рд╡рдд рд╡ рд╕ाрд░्рд╡рднौрдоिрдХ рдоूрд▓्рдпों рдкрд░ рдЖрдзाрд░िрдд рд░рд╣ी рд╣ै।13 рдк्рд░рдд्рдпेрдХ рдкीрдв़ी рдХो рд▓ोрдХрддांрдд्рд░िрдХ рд╕िрдж्рдзांрддों, рдоूрд▓्рдпों, рд╡िрдЪाрд░ों, рдЕрдзिрдХाрд░ों рдФрд░ рдЬिрдо्рдоेрджाрд░िрдпों рдХी рдЕрди्рддрд░्рдиिрд╣िрдд рдЕрд╡рдзाрд░рдгाрдУं рдХो рд╕ीрдЦрдиे рдФрд░ рд╕िрдЦाрдиे рдХी рдиिрддांрдд рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддा рд╣ै। рдзाрд░्рдоिрдХ рдХрдЯ्рдЯрд░рд╡ाрдж, рдкрд░्рдпाрд╡рд░рдг рдоें рдЧिрд░ाрд╡рдЯ, рд╡िрдЬ्рдЮाрди рд╡ рдк्рд░ोрдж्рдпोрдЧिрдХी рдХा рджुрд░ुрдкрдпोрдЧ, рдЕрд╕рдоाрдирддाрдПं, рдЬрдирд╕ंрдЪाрд░ рдоाрдз्рдпрдоों рдХा рджुрд╖्рдк्рд░рднाрд╡, рд╡ैрд╢्рд╡ीрдХрд░рдг, рд╡्рдпрд╡рд╕ाрдпीрдХрд░рдг рдЬैрд╕ी рдХुрд░ीрддिрдпों рдХे рд╡िрд░ुрдж्рдз рдоूрд▓्рдпрдкрд░рдХ рд╢िрдХ्рд╖ा рдПрдХ рд╕ाрд░्рдердХ рдЕрд╕्рдд्рд░ рд╣ै।14 рдоूрд▓्рдпрдкрд░рдХ рд╢िрдХ्рд╖ा рд╕ंрд╕्рдХाрд░ों рдХे рдкीрдв़ी рджрд░ рдкीрдв़ी рдХे рд╕्рдеाрдиांрддрд░рдг рдХो рдХрд╣рддे рд╣ैं। рдоूрд▓्рдпों рдкрд░ рдЖрдзाрд░िрдд рд╢िрдХ्рд╖ा рдХा рдк्рд░ाрдердоिрдХ рдЙрдж्рджेрд╢्рдп рдЫाрдд्рд░ рдХो рдмाрд╣рд░ी рджुрдиिрдпा рдХा рд╕ाрдордиा рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рд╕рд╣ी рджृрд╖्рдЯिрдХोрдг рдФрд░ рдоाрдирдХों рдХा рдЬ्рдЮाрди рджेрдиा рд╣ै। рдоूрд▓्рдпрдкрд░рдХ рд╢िрдХ्рд╖ा рдЫाрдд्рд░ рдХे рд╕рдордЧ्рд░ рдЪрд░िрдд्рд░ рд╡िрдХाрд╕ рдХी рд╕рддрдд рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा рд╣ै।15 рд░ुрд╕ो рдХे рдк्рд░рдХृрддिрд╡ाрджी рд╡िрдЪाрд░ рдк्рд░рдХृрддि рдХी рдУрд░ рд▓ौрдЯो рддрдеा рдк्рд░рдХृрддि рдХा рдЕрдиुрд╕рд░рдг рдХрд░ो рдЫाрдд्рд░ों рдХी рд╢िрдХ्рд╖ा рдоें рдк्рд░рдХृрддि рдХी рдорд╣рдд्рддा рдХो рдЙрдЬाрдЧрд░ рдХрд░рддे рд╣ैं। рдордиुрд╖्рдп рд╕्рд╡рдпं рдХो рдЬीрд╡ рдЬрди्рддुрдУं рд╕े рд╕рдорд░्рде рдоाрдирдХрд░ рдЙрдирдХा рд╣рдирди рд╡ рд╢ोрд╖рдг рдХрд░рддा рд╣ै। рд╡ैрд╢्рд╡िрдХ рд╡ рдЖрдз्рдпाрдд्рдоिрдХ рдоूрд▓्рдпों рдХे рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рдк्рд░ाрдХृрддिрдХ рдк्рд░ाрдгिрдпों рдХे рдк्рд░рддि рджрдпा, рд╕рд╣ाрдиुрднूрддि рд╡ рд╕рдоाрдирддा рдХी рднाрд╡рдиा рдЙрдд्рдкрди्рди рдХी рдЬा рд╕рдХрддी рд╣ै।16

5 рд╢िрдХ्рд╖ा: рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рджрд░्рд╢рди рдХे рд╡िрдХाрд╕ рдоें рд╕рд╣ाрдпрдХ:-рд░рдоेрд╢ рдкोрдЦрд░िрдпाрд▓ рдиिрд╢ंрдХ рдЬी рдХा рдоाрдирдиा рд╣ै рдХि рд╢िрдХ्рд╖ा рддो рдХेрд╡рд▓ рд╕ाрдзрди рд╣ै рд╕ाрдзрдХ рдХी рдЖрдд्рдо рдЬिрдЬ्рдЮाрд╕ा рд╣ी рдЙрд╕рдХा рдлрд▓ рдиिрд░्рдзाрд░िрдд рдХрд░рддी рд╣ै। рд╢िрдХ्рд╖рдХ рдХो рдРрд╕े рд╡ाрддाрд╡рд░рдг рдХी рд╕ंрд░рдЪрдиा рдХрд░рдиी рд╣ोрддी рд╣ै рдЬिрд╕рдоें рдЫाрдд्рд░ рдЕрдкрдиी рднाрд╡рдиाрдУं, рд╡िрдЪाрд░ों рд╡ рдЕрдиुрднрд╡ों рдХो рд╡्рдпрдХ्рдд рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рд╕्рд╡рддंрдд्рд░ рдорд╣рд╕ूрд╕ рдХрд░ें। рдЪрд░्рдЪा, рд╕ंрд╡ाрдж, рд╡ाрдж рд╡िрд╡ाрдж, рд╡्рдпाрд╡рд╣ाрд░िрдХ рдЧрддिрд╡िрдзिрдпों рдоें рдк्рд░рддिрднाрдЧिрддा рд╣ेрддु рдЫाрдд्рд░ों рдХो рд╕ूрдЪिрдд, рдЙрдд्рддेрдЬिрдд рд╡ рд╕рдЪेрдд рдХрд░рдиा рд╢िрдХ्рд╖рдХ рдХा рдХрд░्рддрд╡्рдп рд╣ोрдиा рдЪाрд╣िрдП। рд╢िрдХ्рд╖рдХ рдЫाрдд्рд░ों рдХो рдЬाрддि, рдкंрде, рд▓िंрдЧ рдФрд░ рдзрди рдХी рд╡िрднिрди्рдирддा рдХे рдмाрд╡рдЬूрдж рд╕рднी рдХो рд╕рдоाрди рдорд╣рдд्рд╡ рджें।17 рдЦाрдж्рдп, рдЬрд▓, рдКрд░्рдЬा, рдк्рд░рджूрд╖рдг, рд╕्рд╡ाрд╕्рде्рдп, рдЬрдирд╕ंрдЦ्рдпा рд╕े рд╕рдо्рдмंрдзिрдд рднрд╡िрд╖्рдп рдХी рд╕рдорд╕्рдпाрдпों рдХे рдмाрд░े рдоें рдЬाрдЧрд░ूрдХрддा рдкैрджा рдХрд░рдиा। рдЫाрдд्рд░ों рдоें рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рджрд░्рд╢рди рд╡िрдХрд╕िрдд рдХрд░рдиा рддाрдХि рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╕ंрд╡ेрджрдирд╢ीрд▓рддा, рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рди्рдпाрдп, рдоाрдирд╡ рдЕрдзिрдХाрд░ों рдХे рд▓िрдП рдЪिрди्рддा рд╡ рдЪिрди्рддрди рдкैрджा рд╣ो।

6 рд╢िрдХ्рд╖ा: рдзрд░्рдо рдиिрд░рдкेрдХ्рд╖ рд╕ोрдЪ рдХे рд╡िрдХाрд╕ рдоें рд╕рд╣ाрдпрдХ рд░рдоेрд╢ рдкोрдЦрд░िрдпाрд▓ рдиिрд╢ंрдХ рдЬी рдХा рдоाрдирдиा рд╣ै рдХि рднाрд░рддीрдп рд╕ंрд╡िрдзाрди рдХी рдк्рд░рд╕्рддाрд╡рдиा рдоें рдзрд░्рдо рдиिрд░рдкेрдХ्рд╖ рд╕рдоाрдЬ рдХी рд╕्рдеाрдкрдиा рднी рд╢िрдХ्рд╖ा рдХा рдЙрдж्рджेрд╢्рдп рд╣ै। рдзрд░्рдо рдиिрд░рдкेрдХ्рд╖ рд╕ोрдЪ рдПрдХ рд╕्рд╡рд╕्рде рд╕рдоाрдЬ рдХे рдиिрд░्рдоाрдг рдоें рд╡्рдпрдХ्рддिрдЧрдд рдЙрдд्рддрд░рджाрдпिрдд्рд╡ рдХा рдиिрд░्рд╡ाрд╣ рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рдк्рд░ेрд░िрдд рдХрд░рддी рд╣ै। рд▓ोрдХрддांрдд्рд░िрдХ рд╕рдоाрдЬ рдоें рд╕ाрдоाрдЬिрдХ, рдЖрд░्рдеिрдХ, рд░ाрдЬрдиीрддिрдХ рдФрд░ рдзाрд░्рдоिрдХ рд╕рдоाрдирддा рд╡ рднाрддृрдд्рд╡ рдХे рдоूрд▓्рдпों рдХे рдкाрд▓рди рдХा рдЕрд╡рд╕рд░ рджिрдпा рдЬाрддा рд╣ै। рдоूрд▓्рдп рдЖрдзाрд░िрдд рд╢िрдХ्рд╖ा рд▓ोрдХрддंрдд्рд░ рдХी рднाрд╡рдиा рдЙрдд्рдкрди्рди рдХрд░ рдЗрд╕ рдкрд░िрдХрд▓्рдкрдиा рдХो рд╡ाрд╕्рддрд╡िрдХрддा рдоें рдмрджрд▓рдиे рдХी рдУрд░ рдпुрд╡ा рдкीрдв़ी рдХो рдЕрдЧ्рд░рд╕рд░ рдХрд░рддी рд╣ै।18

 7 рд╢िрдХ्рд╖ा: рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рдЕрдЦंрдбрддा рд╕ुрдиिрд╢्рдЪिрдд рдХрд░рдиे рдоें рд╕рд╣ाрдпрдХ:- рднाрд░рддीрдп рд╕ंрд╡िрдзाрди рдХे рдЕрдиुрдЪ्рдЫेрдж 51 рдП рдоें рд╢िрдХ्рд╖ा рдХे рдоूрд▓्рдпों рдХो рдоौрд▓िрдХ рдХрд░्рддрд╡्рдпों рдХे рд░ूрдк рдоें рдк्рд░рджрд░्рд╢िрдд рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै- рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдЖрд░्рдеिрдХ рдФрд░ рд░ाрдЬрдиीрддिрдХ рди्рдпाрдп, рд╡िрдЪाрд░, рдЕрднिрд╡्рдпрдХ्рддि, рд╡िрд╢्рд╡ाрд╕, рдзрд░्рдо рд╡ рдЙрдкाрд╕рдиा рдХी рд╕्рд╡рддंрдд्рд░рддा, рдк्рд░рддिрд╖्рдаा рд╡ рдЕрд╡рд╕рд░ рдХी рд╕рдоाрдирддा, рд╡्рдпрдХ्рддि рдХी рдЧрд░िрдоा, рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ рдХी рдПрдХрддा рд╡ рдЕрдЦंрдбрддा рд╕ुрдиिрд╢्рдЪिрдд рдХрд░рд╡ाрдиे рд╡ाрд▓ी рдмंрдзुрддा। рд░рдоेрд╢ рдкोрдЦрд░िрдпाрд▓ рдиिрд╢ंрдХ рдЬी рд╕्рд╡рдкрд╣рдЪाрди рдФрд░ рд╡िрд╢्рд╡ाрд╕ рдк्рд░рдгाрд▓ी рдХे рд╕ाрде рдПрдХ рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ рдХे рдиिрд░्рдоाрдг рдХे рд▓िрдП рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рдоूрд▓्рдпों рдХा рд╕ंрд╕्рдеाрдЧрддीрдХрд░рдг рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рд╣ै। рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рдоूрд▓्рдпों рдХी рдЕрдиुрдкрд╕्рдеिрддि рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ рдиिрд░्рдоाрдг рдХे рдк्рд░рддि рдиाрдЧрд░िрдХों рдХे рдХाрд░्рдпों рдХो рджिрд╢ाрд╣ीрди рдмрдиा рджेрддी рд╣ै। рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рдоूрд▓्рдп рдиाрдЧрд░िрдХों рдХे рдиैрддिрдХ рдЖрдЪрд░рдг рдХो рдЖрдХाрд░ рджेрдХрд░ рд╕ंрд╕्рдеाрдЧрдд рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рдХो рдкрд░िрднाрд╖िрдд рдХрд░рддे рд╣ैं। 19 рд╕рдЪ्рдЪे рдиाрдпрдХों рдХो рдкрд╣рдЪाрди рджेрдХрд░ рд╡ рдЙрдирдХी рдЙрдкрд▓рдм्рдзिрдпों рдХा рдЬрд╢्рди рдордиाрдХрд░ рдЫाрдд्рд░ों рдоें рдЖрджрд░्рд╢ों рдХो рд╕्рдеाрдкिрдд рдХрд░рдиा, рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рдЕрдЦंрдбрддा рд╕ुрдиिрд╢्рдЪिрдд рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рд╕ंрд╕्рдеाрдУं рдоें рд╕рднी рдзрд░्рдоों рдХे рдд्рдпोрд╣ाрд░ рдордиाрдХрд░, рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рдк्рд░рддीрдХ рдХा рдЬ्рдЮाрди рд╡ рд╕рдо्рдоाрди рдмрдв़ाрдиा рднी рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рдЕрдЦंрдбрддा рдХे рдк्рд░рддि рд╢िрдХ्рд╖ा рдХी рдЬिрдо्рдоेрджाрд░ी рд╣ै, рдоूрд▓्рдп рд╕े рд╕рдордЭौрддा рди рдХрд░рдиे рдХी рд╢िрдХ्рд╖ा рджेрдХрд░। рдк्рд░рдд्рдпेрдХ рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ рдЙрддрдиा рд╣ी рдорд╣ाрди рдмрдирддा рд╣ै рдЬिрд╕ рдкрд░िрдоाрдг рдоें рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ рдХे рдиाрдЧрд░िрдХों рдоें рджेрд╢ рдк्рд░ेрдо рдХी рднाрд╡рдиा рд╣ोрддी рд╣ै।

8 рд╢िрдХ्рд╖ा: рд╕ाрд░्рд╡рднौрдоिрдХ рдоूрд▓्рдпों рдХे рд╡िрдХाрд╕ рдоें рд╕рд╣ाрдпрдХ рдЦेрд▓рдХूрдж, рдиाрдЯрдХ, рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рдХ्рд░िрдпाрдХрд▓ाрдк, рд╕рдоाрдЬ рд╕ेрд╡ा рдорддрджाрди рдЬाрдЧрд░ूрдХрддा рдЕрднिрдпाрди, рд╕рдлाрдИ рдЕрднिрдпाрди, рд╕ाрдоुрджाрдпिрдХ рдХाрд░्рдп, рдкрд░्рдпाрд╡рд░рдг рдмрдЪाрд╡ рдХाрд░्рдп, рд╡рди рдорд╣ोрдд्рд╕рд╡, рдЬрд▓ рд╕ंрд░рдХ्рд╖рдг, рдиुрдХ्рдХрдб़ рдиाрдЯрдХ рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рд╕ंрд░рдХ्рд╖рдг, рдЬрдирддांрдд्рд░िрдХ рднाрд╡рдиा рд╡ рд╕рд╣рдпोрдЧ рдХी рднाрд╡рдиा рдХो рд╡िрдХрд╕िрдд рдХिрдпा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै। рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ рд╡ाрдж рдХेрд╡рд▓ рдПрдХ рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ рддрдХ рд╕ीрдоिрдд рдирд╣ीं рд╣ै рдЕрдкिрддु рд╕рдо्рдкूрд░्рдг рд╡िрд╢्рд╡ рдХрд▓्рдпाрдг рдХी рднाрд╡рдиा рд╕े рдиिрд╣िрдд рд╣ै। рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рдоूрд▓्рдп рдиिрд╡ाрд╕िрдпों рдХे рдкрд░рд╕्рдкрд░ рд╕рдо्рдмрди्рдзों рдФрд░ рд╕ाрдоुрджाрдпिрдХ рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ों рдкрд░ рднी рдк्рд░рднाрд╡ рдбाрд▓рддे рд╣ैं। рднाрд░рдд рдХे рд╕ंрд╡िрдзाрди рдХी рдк्рд░рд╕्рддाрд╡рдиा рдХो рдЙрдж्рджेрд╢िрдХा рд╕рдордЭ рдХрд░ рдк्рд░рдд्рдпेрдХ рдиाрдЧрд░िрдХ рдХो рдордирд╕ा рд╡ाрдЪा рдХрд░्рдордгा рд╕े рд╕ाрд░्рд╡рднौрдоिрдХ рдоूрд▓्рдпों рдХो рдЕрдкрдиाрдиा рдЪाрд╣िрдП। рд░рдоेрд╢ рдкोрдЦрд░िрдпाрд▓ рдиिрд╢ंрдХ рдЬी рдХा рдоाрдирдиा рд╣ै рдХि рдпुрдж्рдз рдоाрдирд╡ рдХे рдорд╕्рддिрд╖्рдХ рдоें рд╢ुрд░ू рд╣ोрддा рд╣ै, рд╢ांрддि рдХा рдмрдЪाрд╡ рднी рдорд╕्рддिрд╖्рдХ рд╕े рдХिрдпा рдЬाрдиा рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рд╣ै рдЬो рд╢िрдХ्рд╖ा рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рд╕рдо्рднрд╡ рд╣ै। рд╕ंрд╕्рдХृрддि рдХा рд╡्рдпाрдкрдХ рдк्рд░рдЪाрд░ рдк्рд░рд╕ाрд░, рди्рдпाрдп, рд╕्рд╡рддंрдд्рд░рддा рд╡ рд╢ाрди्рддि рдХे рд▓िрдП рдоाрдирд╡рддा рдХी рд╢िрдХ्рд╖ा рдордиुрд╖्рдп рдХी рдЧрд░िрдоा рдХे рд▓िрдП рдЕрдкрд░िрд╣ाрд░्рдп рд╣ै।20 рд╢िрдХ्рд╖рдг рд╕ंрд╕्рдеाрдПँ рд░ाрд╖्рдЯ् рдиिрд░्рдоाрдг рдХा рдЖрдзाрд░ рд╣ोрддी рд╣ैं। рд╢िрдХ्рд╖ा рд╡ рд╢िрдХ्рд╖рдг рд╕ंрд╕्рдеाрдиों рдХी рд╕рдмрд╕े рдмрдб़ी рднूрдоिрдХा рдпрд╣ рд╣ोрддा рд╣ै рдХि рд╡рд╣ рдЕрдкрдиी рд╕ंрд╕्рдХृрддि, рдзрд░्рдо рд╡ рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдХो рдЕрднिрди्рди рдЕंрдЧ рдмрдиाрдпे рд░рдЦें рдЬिрд╕рд╕े। рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ рдХा рдЧौрд░рд╡рд╢ाрд▓ी рдЕрддीрдд рднाрд╡ी рдкीрдв़ी рдХे рд╕рдордХ्рд╖ рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдХрд░ рд╕рдХें рдФрд░ рдпुрд╡ा рдкीрдв़ी рдкीрдв़ी рдЕрдкрдиे рдЕрддीрдд рд╕े рджूрд░ рди рд╣ो рдЬाрдпे। рд╢िрдХ्рд╖рдг рд╕ंрд╕्рдеाрдУं рдж्рд╡ाрд░ा рдкрд░ोрдкрдХाрд░ рдХी рднाрд╡рдиा, рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рдорд╣рдд्рд╡ рдХे рдХाрд░्рдпрдХ्рд░рдоों рдоें рд╕рд╣рдпोрдЧ рджेрдиे рдХी рднाрд╡рдиा рдХा рд╡िрдХाрд╕ рд╡ рд╕ाрде рд╣ी рд╡рд╕ुрдзैрд╡ рдХुрдЯुंрдмрдХрдо् рдХी рднाрд╡рдиा рд╡िрдХрд╕िрдд рд╣ोрддी рд╣ै।

рд╢िрдХ्рд╖ा рджрд░्рд╢рди рдордиुрд╖्рдп рдХा рд╢ाрд░ीрд░िрдХ, рдоाрдирд╕िрдХ, рдзाрд░्рдоिрдХ, рдиैрддिрдХ, рд╕ाрдоाрдЬिрдХ, рдмौрдж्рдзिрдХ, рд╕ौंрджрд░्рдпाрдд्рдордХ, рдЖрд░्рдеिрдХ, рднौрдЧोрд▓िрдХ, рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ, рдЪाрд░िрдд्рд░िрдХ, рднाрд╡ाрдд्рдордХ рд╡िрдХाрд╕, рдЖрдз्рдпाрдд्рдоिрдХ рдЖрдиंрдж, рд╕्рд╡рддंрдд्рд░ рд╡िрдЪाрд░ рд╢рдХ्рддि, рдиिрд░्рдгрдп рд▓ेрдиे рдХी рд╢рдХ्рддि, рд╕рдорддाрдоूрд▓рдХ рдФрд░ рд╕рдоाрд╡ेрд╢ी рд╕рдоाрдЬ, рд╡ैрд╢्рд╡िрдХ рдиाрдЧрд░िрдХ рдХे рд╕рдо्рдмрди्рдз рдоें рдоाрди्рдпрддाрдПं. рд╕рдорднाрд╡ рдХा рдк्рд░рдЪाрд░ рд╡ рдк्рд░рд╕ाрд░ рдХрд░рддा рд╣ै। рд░рдоेрд╢ рдкोрдЦрд░िрдпाрд▓ рдиिрд╢ंрдХ рдЬी рдХा рдоाрдирдиा рд╣ै рдХि рд╢िрдХ्рд╖ा рдоाрдд्рд░ рд╕ूрдд्рд░ों, рд╕рдоीрдХрд░рдгों, рдХिрддाрдмी рдЬ्рдЮाрди рддрдХ рд╕ीрдоिрдд рдирд╣ीं, рдпрд╣ рд╡्рдпाрд╡рд╣ाрд░िрдХ рдЬीрд╡рди рдЬीрдиे рдХी рдХрд▓ा рд╣ोрдиे рдХे рд╕ाрде рд╕ाрде рд╣рдоाрд░े рдЖрдд्рдоिрдХ рд╡िрдХाрд╕ рд╕े рд╕рдо्рдмंрдз рд░рдЦрддी рд╣ै। рд╢िрдХ्рд╖ा рд╡्рдпрдХ्рддि рдХे рдЕрди्рддःрдХрд░рдг рдХो рди рдХेрд╡рд▓ рдкрд░िрд╖्рдХृрдд рдХрд░рддी рд╣ै рд╡рд░рди् рд╡рд╣ рдПрдХ рдЕрдЫे рдиाрдЧрд░िрдХ рдХा рднी рдиिрд░्рдоाрдг рдХрд░рддी рд╣ै। рдЫाрдд्рд░ों рдоें рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рджрд░्рд╢рди рд╡िрдХрд╕िрдд рдХрд░рдиा рддाрдХि рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╕ंрд╡ेрджрдирд╢ीрд▓рддा, рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рди्рдпाрдп, рдоाрдирд╡ рдЕрдзिрдХाрд░ों рдХे рд▓िрдП рдЪिрди्рддा рд╡ рдЪिрди्рддрди рдкैрджा рд╣ो। рдоूрд▓्рдп рдЖрдзाрд░िрдд рд╢िрдХ्рд╖ा рд▓ोрдХрддंрдд्рд░ рдХी рднाрд╡рдиा рдЙрдд्рдкрди्рди рдХрд░ рдЗрд╕ рдкрд░िрдХрд▓्рдкрдиा рдХो рд╡ाрд╕्рддрд╡िрдХрддा рдоें рдмрджрд▓рдиे рдХी рдУрд░ рдпुрд╡ा рдкीрдв़ी рдХो рдЕрдЧ्рд░рд╕рд░ рдХрд░рддी рд╣ै। рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рдоूрд▓्рдп рдиाрдЧрд░िрдХों рдХे рдиैрддिрдХ рдЖрдЪрд░рдг рдХो рдЖрдХाрд░ рджेрдХрд░ рд╕ंрд╕्рдеाрдЧрдд рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рдХो рдкрд░िрднाрд╖िрдд рдХрд░рддे рд╣ैं। рд╕ंрд╕्рдХृрддि рдХा рд╡्рдпाрдкрдХ рдк्рд░рдЪाрд░ рдк्рд░рд╕ाрд░, рди्рдпाрдп, рд╕्рд╡рддंрдд्рд░рддा рд╡ рд╢ाрди्рддि рдХे рд▓िрдП рдоाрдирд╡рддा рдХी рд╢िрдХ्рд╖ा рдордиुрд╖्рдп рдХी рдЧрд░िрдоा рдХे рд▓िрдП рдЕрдкрд░िрд╣ाрд░्рдп рд╣ै। рд░рдоेрд╢ рдкोрдЦрд░िрдпाрд▓ рдиिрд╢ंрдХ рдиे рд╢िрдХ्рд╖ा рдФрд░ рджрд░्рд╢рди рдХो рд╕ंрдпुрдХ्рдд рд░ूрдк рд╕े рдЕрднिрд╡्рдпрдХ्рдд рдХрд░рдиे рдХा рд╕ाрд╣рд╕िрдХ рдХाрд░्рдп рдХिрдпा рд╣ै। рдЙрдирдХा рдоाрдирдиा рд╣ै рдХि рджрд░्рд╢рди рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рд╢िрдХ्рд╖ा рдХा рд╡िрдХाрд╕ рдХिрдпा рдЬाрдпे рдФрд░ рд╢िрдХ्рд╖ा рдХे рд╕рд╣ाрд░े рд╕рдоाрдЬ рдХा рджाрд░्рд╢рдиिрдХ рднाрд╡рдмोрдз рддैрдпाрд░ рдХिрдпा рдЬाрдпे। рдХिрд╕ी рднी рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ рдХी рдЙрди्рдирддि рддрднी рд╕рдо्рднрд╡ рд╣ै рдЬрдм рдиाрдЧрд░िрдХ рдХрд░्рддрд╡्рдп рдкрд░ाрдпрдг рд╣ोंрдЧे, рдХाрд░्рдпों рдХो рдХ्рд░िрдпाрди्рд╡िрдд рдХрд░рдиे рдоें рдпोрдЧ рджेंрдЧे, рддрднी рдЖрдд्рдоोрди्рдирддि рдХे рд╕ाрде рд╕ाрде рдк्рд░рдЬा рдХी рдЙрди्рдирддि рдХा рд╕рди्рджрд░्рдн рдк्рд░рдоाрдгिрдд рдХрд░ рд╕рдХेंрдЧे।

рд╕рди्рджрд░्рдн рдЧ्рд░рди्рдеः-

1. рд╕рд░рдпू рдк्рд░рд╕ाрдж рдЪौрдмे, рднाрд░рддीрдп рд╢िрдХ्рд╖ा рдХा рдЗрддिрд╣ाрд╕, рдоाрдзрд╡ рдк्рд░рдХाрд╢рди, рдЗрд▓ाрд╣ाрдмाрдж, 1986, рдкृ. 137 ।
2.рд░рдоेрд╢ рдкोрдЦрд░िрдпाрд▓ рдиिрд╢ंрдХ, рдоूрд▓्рдп рдЖрдзाрд░िрдд рд╢िрдХ्рд╖ा, рдк्рд░рднाрдд рдк्рд░рдХाрд╢рди, рдирдИ рджिрд▓्рд▓ी, 2021, рдкृ.56 ।
3. https://hi.public-welfare.com/4312740-what-is-philosophy-the-concept-role-methods-and-functions
4. рд░ाрдо рд╢рдХ्рд▓ рдкाрдг्рдбेрдп, рд╢िрдХ्рд╖ा рджрд░्рд╢рди, рд╡िрдиोрдж рдкुрд╕्рддрдХ рднंрдбाрд░, рдЖрдЧрд░ा, 1992, рдкृ.145 ।
5. рдПрди.рдЖрд░. рд╕рдХ्рд╕ेрдиा, рд╢िрдХ्рд╖ा рджрд░्рд╢рди рдХा рд╕्рд╡рд░ूрдк, рдиैрд╢рдирд▓ рдкрдм्рд▓िрд╢िंрдЧ рд╣ाрдЙрд╕, рдоेрд░рда, 1979, рдкृ. 78-79 ।
6. https://hi.public-welfare.com/4312740-what-is-philosophy-the-concept-role-methods-and-functions
7. https://sm.education.gov.in/hi/ministers-profile
8. рд░рдоेрд╢ рдкोрдЦрд░िрдпाрд▓ рдиिрд╢ंрдХ, рдоूрд▓्рдп рдЖрдзाрд░िрдд рд╢िрдХ्рд╖ा, рдк्рд░рднाрдд рдк्рд░рдХाрд╢рди, рдирдИ рджिрд▓्рд▓ी, 2021, рдкृ.8
9. рд╡рд╣ी, рдкृ.6
10. рдбा. рд░рдоेрд╢ рдкोрдЦрд░िрдпाрд▓ рдиिрд╢ंрдХ, рд╕ंрд╕ाрд░ рдХाрдпрд░ों рдХे рд▓िрдП рдирд╣ीं, рд░ाрдЬрдХрдорд▓ рдк्рд░рдХाрд╢рди, рдкृ.160-161
11. рд░рдоेрд╢ рдкोрдЦрд░िрдпाрд▓ рдиिрд╢ंрдХ, рдоूрд▓्рдп рдЖрдзाрд░िрдд рд╢िрдХ्рд╖ा, рдк्рд░рднाрдд рдк्рд░рдХाрд╢рди, рдирдИ рджिрд▓्рд▓ी, 2021, рдкृ.49
12. рд╡рд╣ी, рдкृ.52.
13.рд░рдоेрд╢ рдкोрдЦрд░िрдпाрд▓ рдиिрд╢ंрдХ, рдоूрд▓्рдп рдЖрдзाрд░िрдд рд╢िрдХ्рд╖ा, рдк्рд░рднाрдд рдк्рд░рдХाрд╢рди, рдирдИ рджिрд▓्рд▓ी, 2021, рдкृ.9-10.
14. рдбा. рд░рдоेрд╢ рдкोрдЦрд░िрдпाрд▓ рдиिрд╢ंрдХ, рдЪुрдиौрддिрдпों рдХो рдЕрд╡рд╕рд░ों рдоें рдмрджрд▓рддा рднाрд░рдд, рдк्рд░рднाрдд рдк्рд░рдХाрд╢рди, рдирдИ рджिрд▓्рд▓ी, 2021, рдкृ.51
15. рд░рдоेрд╢ рдкोрдЦрд░िрдпाрд▓ рдиिрд╢ंрдХ, рдоूрд▓्рдп рдЖрдзाрд░िрдд рд╢िрдХ्рд╖ा, рдк्рд░рднाрдд рдк्рд░рдХाрд╢рди, рдирдИ рджिрд▓्рд▓ी, 2021, рдкृ.29.
16. рд╡рд╣ी, рдкृ.55.
17. рд╡рд╣ी, рдкृ.103
18. рд╡рд╣ी, рдкृ.53-54.
19. рд╡рд╣ी, рдкृ.117-118
20. рд╡рд╣ी, рдкृ.116            

***


рд╡्рдпंрдЧ्рдп: рд╡्рдпंрдЧ्рдпрдХाрд░ी рдХे рджाँрд╡-рдкेंрдЪ

рдзрд░्рдордкाрд▓ рдорд╣ेंрдж्рд░ рдЬैрди

рдмिंрджाрд╕: рдзрд░्рдордкाрд▓ рдорд╣ेंрдж्рд░ рдЬैрди

рдИрдоेрд▓: dharmtoronto@gmail.com рдл़ोрди: +1 416 225 2415
рд╕рдо्рдкрд░्рдХ: 22 рдлेрд░рд▓ рдРрд╡ेрди्рдпू, рдЯोрд░ंрдЯो, рдПрдо2рдЖрд░ 1рд╕ी8, рдХैрдиेрдбा


рдПрдХ рдЬрдоाрдиा рдеा рдЬीрддू рдЬी рдкрд╣рд▓рд╡ाрдиी рдХे рдЙрд╕्рддाрдж рдеे। рдЬिрд╕рдХो рдЙрдаाрддे рдеे, рдЙрд╕े рдкрдЯрдХ рджेрддे рдеे рдФрд░ рдЪिрдд्рдд рдХрд░ рджेрддे рдеे। рдЙрд╕ рдкрд░ рдШुрдб़рд╕рд╡ाрд░ рдЬैрд╕े рдЪрдв़ рдмैрдарддे рдеे рдФрд░ рд░ेрдлрд░ी рдЙрдирдХा рд╣ाрде рдкрдХрдб़рдХрд░ рдКँрдЪा рдЙрдаाрдиे рдХो рддैрдпाрд░ рд╣ोрддा рдеा рддрднी рдЙрдарддे рдеे। рдЕрдм рдкрд╣рд▓рд╡ाрдиी рдоें рдХोрдИ рд╕्рдХोрдк рдирд╣ीं рдеा। рдЙрдирд╕े рдЬ्рдпाрджा рд╕рдо्рдоाрди рдиुрдХ्рдХрдб़ рдХे рд╡्рдпंрдЧ्рдпрдХाрд░ рдХो рдоिрд▓ рд░рд╣ा рдеा। рд╕ो рд╡े рд╡्рдпंрдЧ्рдп рд▓िрдЦрдиे рд▓рдЧ рдЧрдП। рдПрдХрджрдо рдзाँрд╕ू, рдЦाрдирджाрдиी рдФрд░ рднोрдкाрд▓ी рдЯाрдЗрдк। рдЖрдЬ рдЙрдирдХा рдкुрд░ाрдиा рд╢ाрдЧिрд░्рдж рдмрдЪ्рдЪू рдкрд╣рд▓рд╡ाрди рдЙрдирд╕े рдоिрд▓рдиे рдЖ рдЧрдпा। рдкैрд░ рдЫुрдП рдФрд░ рдмोрд▓ा- рдмрдб़े рдЙрд╕्рддाрдж рдЬी, рдЫोрдЯे рдЙрд╕्рддाрдж рдЬी рдХрд╣ рд░рд╣े рдеे рдХि рдЖрдЬрдХрд▓ рдЖрдк рдирдИ рддрд░ीрдХे рдХी рд╡рд░्рдЬिрд╢ рдХрд░рддे рд╣ो। рд╣ाрде-рдкाँрд╡ рдХी рдмрдЬाрдп рд╢рдм्рдж рдЪрд▓ाрддे рд╣ो рдФрд░ рдоुрд╣ाрд╡рд░े рдоाрд░рддे рд╣ो। рд▓ंрдЧोрдЯ рд╡ाрд▓े рдлोрдЯू рдоें рддो рдЖрдкрдХो рдмрд╣ुрдд рдмाрд░ рджेрдЦा, рдкрд░ рдЖрдЬ рд╕ुрдмрд╣ рдЕрдЦрдмाрд░ рдоें рдЖрдкрдХा рдмाрдмूрдЬी рдЬैрд╕ा рдлोрдЯो рджेрдЦा। рдШрд░рд╡ाрд▓े рдХрд╣рдиे рд▓рдЧे, рдЬा рдЬीрддू рдЙрд╕्рддाрдж рд╕े рдирдП рджाँрд╡ рд╕ीрдЦ рдХрд░ рдЖ। рдЙрд╕्рддाрдж рдЬी рдЖрдкрдХे рд╡्рдпंрдЧ्рдп рдХे рдЕрдЦाрдб़े рдоें рдоुрдЭे рднी рднрд░्рддी рдХрд░ рд▓ो।
рдЬीрддू рдЬी рдмрдб़े рдкрд╣рд▓рд╡ाрди рдеे। рджूрд░-рджрд░ाрдЬ рддрдХ рдЙрдирдХे рдкрда्рдаे рдеे, рдЕрдоेрд░िрдХा рд╕े рдХैрдиेрдбा рддрдХ। рдЗрд╕рд▓िрдП рдЙрдирдХे рд╣рд░ рдЬрдЧрд╣ рдЪрд░्рдЪे рднी рдеे। рдмрдЪ्рдЪू рдХो рдкाрд╕ рдмिрдаाрдХрд░ рдмोрд▓े- рд╕ुрди, рддाрдиे рдоाрд░рдиे рдоें рджрдо рдХрдо, рджिрдоाрдЧ рдЬ्рдпाрджा рд▓рдЧрддा рд╣ै। рдкрд╣рд▓рд╡ाрдиी рд╕ीрдЦ рдЧрдпा рддो рд╡्рдпंрдЧ्рдп рдХ्рдпा рдЪीрдЬ рд╣ै। рддेрд░ी рднुрдЬाрдУं рдоें рдмрд▓ рд╣ै। рд▓рдЧा рд░рд╣ा рддो рд╕ीрдЦ рдЬाрдПрдЧा। рднाрдЧ рдЧрдпा рддो рдЪूрдХ рдЬाрдПрдЧा।
- рдЬी рдЙрд╕्рддाрдж। рдкाрдп рд▓ाрдЧू।
- рд╡्рдпंрдЧ्рдп рдоें рд╕рдмрд╕े рдмрдб़ी рдмाрдд рд╣ै рдкंрдЪ рдоाрд░рдиा। рдРрд╕े рдкंрдЪ рдЬो рд╕ंрдкाрджрдХ рдХो рд╕рдордЭ рдоें рдЖрдПँ।
- рдЙрд╕्рддाрдж, рдоैं рдХрдоाрд▓ рдХे рдкेंрдЪ рдоाрд░рддा рд╣ूँ, рдЫрдХ्рдХे рдЫुрдб़ा рджेрддा рд╣ूँ।
- рдмेрдЯे рдкेंрдЪ рдирд╣ीं, рдкंрдЪ। рдкेंрдЪ рдХो рд╡्рдпंрдЧ्рдп рдоें рдкंрдЪ рдХрд╣рддे рд╣ैं। 
- рдЙрд╕्рддाрдж рдоाрд░рдиा рд╣ै рди, рдкंрдЪ рдРрд╕े рдоाрд░ूँрдЧा рдХि рддрдб़рдХा рджूँрдЧा। рд╕ांрдбीрддोрдб़ рд▓рдЧाрдКँрдЧा рддो рд╕ंрдкाрджрдХ рдХा рд╣ाрде рддोрдб़ рджूँрдЧा। рдмрдЧрд▓рдбूрдм рд▓рдЧा рдХрд░ рдЙрд╕рдХो рдЙрдаाрдХрд░ рдкрдЯрдХ рджूँрдЧा рдФрд░ рдлिрд░ рдзोрдмीрдкाрдЯ рдЬрдоा рдХрд░ рдзो рджूँрдЧा।
- рдиाрд▓ाрдпрдХ, рддू рднी рдк्рд░рд╕िрдж्рдз рд╡्рдпंрдЧ्рдпрдХाрд░ों рдЬैрд╕ा рдиिрдХрд▓ा рдЬो рд╕рдордЭрддे рд╣ैं рдХि рд╕ंрдкाрджрдХ рдХा рдмाрдЬा рдмрдЬा рджेंрдЧे рддो рд╡े рдбрд░ рдХрд░ рдЫाрдк рджेंрдЧे। рд╕ुрди, рдЬрдм рддрдХ рд╡्рдпंрдЧ्рдп рдХे рдЕрдЦाрдб़े рдХा рд░ुрд╕्рддрдоे рд╣िंрдж рдирд╣ीं рдмрди рдЬाрдП рддрдм рддрдХ рдкंрдЪ рд╡्рдпंрдЧ्рдп рдоें рд╣ी рд▓рдЧाрдиा, рджूрд╕рд░ी рдЬрдЧрд╣ рдирд╣ीं। рд╕ंрдкाрджрдХ рдХो рджोрд╕्рдд рдирд╣ीं рдмрдиाрдПрдЧा рддो рдлेрдорд╕ рдХैрд╕े рд╣ोрдЧा? рдмाрдж рдХी рдмाрдд рдмाрдж рдоें।
- рдмрд░ाрдмрд░ рдЙрд╕्рддाрдж। рдмाрдж рдХे рджाँрд╡ рд▓рдЧाрдиा рдЖрдкрдиे рдЕрдЪ्рдЫे-рд╕े рд╕िрдЦाрдП рд╣ैं। рдЙрди्рд╣ें рджोрд╕्рдд рдмрдиा рдХрд░ рдоैं рдиिрдХाрд▓рджाँрд╡ рдЖрдЬрдоाрдКँрдЧा। рдЪрд░рдг рд╕्рдкрд░्рд╢ рдХрд░рдиे рдХे рдмрд╣ाрдиे рдЯाँрдЧों рдоें рдШुрд╕рдХрд░ рдЙрди्рд╣ें рдХंрдзों рдкрд░ рдмिрдаा рд▓ूँрдЧा। рдЬрдм рддрдХ рдЫाрдкेंрдЧे, рдХंрдзों рдкрд░ рд╕ाрд░े рдЕрдЦाрдб़े рдоें рдШुрдоाрдКँрдЧा, рдЬिрд╕ рджिрди рдиा-рдиुрдХुрд░ рдХрд░ेंрдЧे, рдзूрд▓ рдоें рджрдЪрдХ рджूँрдЧा।
- рдмेрд╡рдХूрдл, рд╕ाрд░ा рджрдордЦрдо рд╢рдм्рджों рдкрд░ рд▓рдЧाрдиा। рджाँрд╡ рд╕ंрдкाрджрдХ рдкрд░ рдирд╣ीं, рд╡्рдпंрдЧ्рдп рдоें рд╣ी рд▓рдЧाрдиे рдкрдб़рддे рд╣ैं।
- рдордЧрд░ рдЙрд╕्рддाрдж рдЬी, рдЫोрдЯू рдкрд╣рд▓рд╡ाрди рдмрддा рд░рд╣े рдеे рдХि рдЖрдк рд╕ंрдкाрджрдХों рдкрд░ рдмрдб़े-рдмрдб़े рджाँрд╡ рдЦेрд▓рддे рд╣ो!
- рдЕрд░े рдЫोрдЯिрдпा рдорд╕्рдХрд░ी рдХрд░рддा рд╣ै। рд╡्рдпंрдЧ्рдп рд▓िрдЦрдиे рдоें рддрдЧрдб़े рд╢рд░ीрд░ рд╕े рд╕рдм рдХुрдЫ рдирд╣ीं рд╣ोрддा। рд╢рдм्рджों рдХो рдкрдХрдб़рдиे рдХी рдлुрд░्рддी рдЪाрд╣िрдП। рдЙрдирд╕े рдЪाрд▓рдмाрдЬिрдпाँ рдмрдиाрдиी рдФрд░ рдЙрдирдХी рд░ंрдЧрдмाрдЬी рдмрддाрдиी рдЖрдиी рдЪाрд╣िрдП। рдлिрд░ рдзीрд░рдЬ рд╕े рд╕ुрд░рд╕ुрд░ी рдЫोрдб़рдиी рдЖрдиी рдЪाрд╣िрдП।
- рдЙрд╕्рддाрдж рдЬी рдпрд╣ рдХрд╣ी рдкрддे рдХी рдмाрдд। рдоैं рдЬाँрдШिрдпाрдкрдХрдб़ рджाँрд╡ рдоें рдкрдХ्рдХा рд╣ूँ। рдкрдХрдб़ рд▓ेрддा рд╣ूँ рддो рдЫोрдб़рддा рдирд╣ीं। 
- рд╣рд░ाрдоी, рд╡्рдпंрдЧ्рдпрдХाрд░ рдмрдирдиा рд╣ो рддो рдЕрдкрдиी рднाрд╖ा рд╕ुрдзाрд░। рдпрд╣ рд╕рдн्рдп рд╕рдоाрдЬ рд╣ै। рдпрд╣ाँ рд╢рдм्рдж рдкрдХрдб़рддे рд╣ैं, рдЬाँрдШिрдпा рдирд╣ीं। рдЬैрд╕े рдоिрдЯ्рдЯी рдХो рдирд░рдо рдмрдиाрдиे рдХे рд▓िрдП рддेрд▓, рдЫाрдЫ рдЖрджि рдоिрд▓ाрддे рд╣ैं, рд╡ैрд╕े рд╣ी рд╡्рдпंрдЧ्рдп рдоें рдХрд░ुрдгा рдоिрд▓ाрдиी рдкрдб़рддी рд╣ै। рд╡्рдпाрдпाрдорд╢ाрд▓ा рдоें рдХрд╕рд░рдд рдХी рдмрдЬाрдп рд╡्рд╣ाрдЯ्рд╕рдРрдк рдХे рд╡्рдпंрдЧ्рдп рдЧ्рд░ुрдкों рдоें рджिрдоाрдЧी рдХрд╕рд░рдд рдХрд░ рд╕рдХрддे рд╣ो। рдпрд╣ीं рдаेрдХे рдХी рдХुрд╢्рддिрдпों рдЬैрд╕ी рдоिрд▓ीрднрдЧрдд рджेрдЦ рд╕рдХрддे рд╣ो। рдЗрдзрд░ рд▓ाрдаी рдФрд░ рддрд▓рд╡ाрд░рдмाрдЬी рдХी рдЬрдЧрд╣ рд╕ाрд╣िрдд्рдпिрдХ рдЖрд▓ोрдЪрдиा рдХрд░рдиे рдХा рд╣ुрдирд░ рдЖрдиा рдЪाрд╣िрдП।
- рд╕рд░ рдЬी, рдХाрди рдкрдХрдб़рддा рд╣ूँ। рдЕрдкрдиी рдкрд╣рд▓рд╡ाрдиी рдоें рдХрд▓ाрдЬंрдЧ рджाँрд╡ рд╣ै, рдПрдХрджрдо рд╕ाрд╣िрдд्рдпिрдХ। рд╢рдм्рдж рдХो рдкेрдЯ рдХे рдмрд▓ рдЙрдаाрдУ рдФрд░ рдкीрда рдХे рдмрд▓ рдкрдЯрдХ рджो।
- рд╣ाँ рдЪेрд▓े рдЬी। рдЕрдм рддूрдиे рд╕рд╣ी рд╢рдм्рджाрд╡рд▓ी рдкрдХрдб़ी, рдЦोрдЯा рд╕िрдХ्рдХा рдРрд╕े рд╣ी рдЪрд▓ рдиिрдХрд▓рддा рд╣ै। рд╕ुрди, рддुрдЭे рджूрд╕рд░े рдЕрдЦाрдб़े рдХे рд╡िрд░ोрдзी рд╡्рдпंрдЧ्рдпрдХाрд░ рдоिрд▓ेंрдЧे। рдЧोрд╖्рдаिрдпों рдоें рдЬाрдиा рдкрдб़ेрдЧा, рдпे рджंрдЧрд▓ рдЬैрд╕ी рд╣ोंрдЧी। рд╕рдо्рдоेрд▓рдиों рдоें рд╕ुрдирдиा-рд╕ुрдиाрдиा рдкрдб़ेрдЧा। рджूрд╕рд░े рд╡्рдпंрдЧ्рдпрдХाрд░ рд╢рд░ीрд░ рд╕े рдкрддрд▓े-рджुрдмрд▓े рджिрдЦрддे рд╣ैं рдкрд░ рджिрдоाрдЧ рд╕े рднाрд░ी рд╣ोрддे рд╣ैं। рдпे рдкрд╣рд▓рд╡ाрди рд╕े рдирд╣ीं рд╡्рдпाрдХрд░рдг рд╕े рдкрд╣рд▓рд╡ाрдиी рдХрд░рддे рд╣ैं। рдЙрдирд╕े рдз्рдпाрди рд╕े рдмाрдд рдХрд░рдиा।
- рдмेрдлिрдХ्рд░ рд░рд╣ो рдЙрд╕्рддाрдж рдЬी। рдЯंрдЧीрджाँрд╡ рд▓рдЧाрдКँрдЧा рддो рд╡िрд░ोрдзिрдпों рдХी рдЧрд░्рджрди рдЕрдкрдиी рдЯाँрдЧों рдоें рджрдмोрдЪ рд▓ूँрдЧा। рдЧोрд╖्рдаिрдпों рдоें рдЯрдХ्рдХрд░рдкрдЫाрдб़ рдЦेрд▓ूँрдЧा рдФрд░ рдЭрдЯрдХे рдХी рдЯрдХ्рдХрд░ рджूँрдЧा। рд╕рдо्рдоेрд▓рдиों рдоें рд╢ेрд░рдкрдЫाрдб़ рд▓рдЧाрдКँрдЧा рддो рд╕рдм рд╡ाрд╣-рд╡ाрд╣ рдХрд░рдиे рд▓рдЧेंрдЧे।
- рдмेрдЯे, рдоैं рдмрд╣ुрдд рдЦुрд╢ рд╣ुрдЖ। рдЪрд▓ рддेрд░ा рдиाрдо рдЗрдХ्рдХीрд╕рд╡ीं рд╕рджी рдХे рд╢्рд░ेрд╖्рда рд╡्рдпंрдЧ्рдпрдХाрд░ों рдоें рджो рд╕ौ рдмाрд╡рдирд╡ें рдиंрдмрд░ рдкрд░ рд▓िрдЦрд╡ा рджेрддा рд╣ूँ।

(‘рднीрдб़ рдФрд░ рднेрдб़िрдП’ рд╕े рд╕ाрднाрд░)

'рд╣рдо рд╣рд╢рдордд' рдоें рдоिрдпाँ рдирд╕ीрд░ूрдж्рджीрди рдХा рдЪрд░िрдд्рд░ рдЪिрдд्рд░рдг

рдиाреЫिрдпा рдкрд░рд╡ीрди

рдиाреЫिрдпा рдкрд░рд╡ीрди

рд╢ोрдзाрд░्рдеी, рд╣िंрджी рд╡िрднाрдЧ, рдЕрд▓ीрдЧрдв़ рдоुрд╕्рд▓िрдо рд╡िрд╢्рд╡рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп,рдЕрд▓ीрдЧрдв़-202002


рд╣िрди्рджी рдХрдеा рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдоें рдХृрд╖्рдгा рд╕ोрдмрддी рдХा рд╡िрд╢ेрд╖ рд╕्рдеाрди рд╣ै। рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдЕрдкрдиे рд░рдЪрдиाрдд्рдордХ рдХौрд╢рд▓ рд╕े рд╣िंрджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдоें рдПрдХ рдмреЬे рдкाрдардХ рд╡рд░्рдЧ рдХो рдк्рд░рднाрд╡िрдд рдХिрдпा рд╣ै। рдЙрдирдХा рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдЪिंрддрди рдЬिрддрдиा рдк्рд░рдЦрд░ рд╣ै, рдЙрддрдиा рд╣ी рдЙрдирдХा рд╕ाрд╣िрдд्рдп рднी рдк्рд░рднाрд╡рд╢ाрд▓ी рд╣ै। рдХृрд╖्рдгा рд╕ोрдмрддी рдХी рд╕рдорд╕्рдд рд░рдЪрдиाрдУं рдоें рдЙрдирдХी рд╕्рдкрд╖्рдЯ рд░рдЪрдиाрд╢ीрд▓рддा рддрдеा рдк्рд░рдЦрд░ рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдЪिंрддрди рдХे рджрд░्рд╢рди рд╣ोрддे рд╣ैं। рд╣िंрджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдоें рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдХрд╣ाрдиी рд▓ेрдЦрди рд╕े рдЕрдкрдиी рд╕ाрд╣िрдд्рдпिрдХ рдпाрдд्рд░ा рдЖрд░ंрдн рдХी। рдЙрдирдХी рдкрд╣рд▓ी рдХрд╣ाрдиी ‘рд╕िрдХ्рдХा рдмрджрд▓ рдЧрдпा рд╣ै’ рдЕрдЬ्рдЮेрдп рдж्рд╡ाрд░ा рд╕ंрдкाрджिрдд ‘рдк्рд░рддीрдХ’ рдкрдд्рд░िрдХा рдоें рдЬुрд▓ाрдИ, 1948 рдоें рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рд╣ुрдИ। рдЗрд╕рдХे рдмाрдж рдЙрдирдХा рдХрд╣ाрдиी рд╕ंрдЧ्рд░рд╣ ‘рдмाрджрд▓ों рдХे рдШेрд░े рдоें’ рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рд╣ुрдЖ। рдЙрдкрди्рдпाрд╕िрдХा рдХो рд╕्рдкрд░्рд╢ рдХрд░рддी рдЙрдирдХी рд▓ंрдмी рдХрд╣ाрдиिрдпों рдоें ‘рдбाрд░ рд╕े рдмिрдЫुрдб़ी’, ‘рдоिрдд्рд░ो рдорд░рдЬाрдиी’, ‘рдР рд▓рдб़рдХी’, ‘рдпाрд░ों рдХे рдпाрд░’, ‘рддिрди рдкрд╣ाрдб़’ рдЖрджि рдХाрдлी рдк्рд░рд╕िрдж्рдз рд╣ुрдИं। рд╕рди् 1958 рдИреж рдоें рдк्рд░рдХाрд╢िрдд 'рдбाрд░ рд╕े рдмिрдЫुреЬी’ рдХे рдХрд▓ेрд╡рд░ рдХो рджेрдЦрдХрд░ рдЕрд▓ाрдЪрдХों рдоें рдпे рдк्рд░рд╢्рди рдЙрдаा рдХि рдЗрд╕े рдХрд╣ाрдиी рдХрд╣ा рдЬाрдП рдпा рдЙрдкрди्рдпाрд╕। рд╡рд╕्рддुрддः рдЧोрдкाрд▓ рд░ाрдп рдиे рдЗрд╕े рдЙрдкрди्рдпाрд╕िрдХा рдХी рд╕ंрдЬ्рдЮा рджी рд╣ै। ‘рд╕ूрд░рдЬрдоुрдЦी рдЕंрдзेрд░े рдХे' (1972), 'рдЬ़िрди्рджрдЧीрдиाрдоा' (1979), 'рджिрд▓ो-рджाрдиिрд╢' (1993), 'рд╕рдордп рд╕рд░рдЧрдо' (2000), рдЧुрдЬрд░ाрдд рдкाрдХिрд╕्рддाрди рд╕े рдЧुрдЬрд░ाрдд рд╣िंрджुрд╕्рддाрди (2017) рдЖрджि рдЗрдирдХे рдк्рд░рд╕िрдж्рдз рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рд╣ैं। рдЗрд╕рдХे рдЕрд▓ाрд╡ा ‘рд╣рдо рд╣рд╢рдордд’ (рдЪाрд░ рднाрдЧों рдоें), ‘рд╕ोрдмрддी рдПрдХ рд╕ोрд╣рдмрдд’, ‘рд╢рдм्рджों рдХे рдЖрд▓ोрдХ рдоें’, ‘рд╕ोрдмрддी рд╡ैрдж рд╕ंрд╡ाрдж’, ‘рдоुрдХ्рддिрдмोрдз: рдПрдХ рд╡्рдпрдХ्рддिрдд्рд╡ рд╕рд╣ी рдХी рддрд▓ाрд╢ рдоें’ (2017), ‘рд▓ेрдЦрдХ рдХा рдЬрдирддंрдд्рд░’ (2018), рдоाрд░्рдл़рдд рджिрд▓्рд▓ी (2018) рдЖрджि рд░рдЪрдиाрдПँ рд╡िрдЪाрд░-рд╕ंрд╡ाрдж-рд╕ंрд╕्рдорд░рдг рдХी рд╢्рд░ेрдгी рдоें рдЖрддी рд╣ैं। рдпाрдд्рд░ा-рдЖрдЦ्рдпाрди рд▓ेрдЦрди рдоें ‘рдмुрдж्рдз рдХा рдХрдоंрдбрд▓: рд▓рдж्рджाрдЦ़’ рдЗрдирдХा рдк्рд░рд╕िрдж्рдз рдпाрдд्рд░ा рд╡ृрдд्рддांрдд рд╣ै।

рд╕ोрдмрддी рдиे рд╣िрди्рджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХो рдоिрдд्рд░ो, рд╢ाрд╣рдиी рдФрд░ рдоिрдпाँ рдирд╕ीрд░ुрдж्рджीрди рдЬैрд╕े рдк्рд░рднाрд╡рд╢ाрд▓ी рдкाрдд्рд░ рдк्рд░рджाрди рдХिрдП рд╣ैं। рдЕрдкрдиे рд╕рдордХाрд▓ीрди рд╕ाрд╣िрдд्рдпрдХाрд░ों рдХे рд╕ाрде рдк्рд░рдд्рдпрдХ्рд╖ рдПрд╡ं рдкрд░ोрдХ्рд╖ рд╕ंрдмंрдзों рдХो рд╡्рдпाрдЦ्рдпाрдпिрдд рдПрд╡ं рд╡िрд╢्рд▓ेрд╖िрдд рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рдЙрди्рд╣ोंрдиे 'рд╣рдо рд╣рд╢рдордд' рдЬैрд╕ी рдХाрд▓рдЬрдпी рдХृрддि рдХी рд░рдЪрдиा рдХी। рдЗрд╕ рд░рдЪрдиा рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдЕрдкрдиे рд╕े рдЬुрдб़े рд╡्рдпрдХ्рддिрдпों рдПрд╡ं рд╕ाрд╣िрдд्рдпрдХाрд░ों рдХे рд╕ाрде рд╡ाрдж-рд╡िрд╡ाрдж, рд╕ंрд╡ाрдж рдФрд░ рдЙрдирдХे рд╡ैрдЪाрд░िрдХ рдЪिंрддрди рдХो рд░ेрдЦांрдХिрдд рдХिрдпा рд╣ै।

 рдХृрд╖्рдгा рд╕ोрдмрддी рдиे 'рд╣рдо рд╣рд╢рдордд' рдХी рд░рдЪрдиा рдЪाрд░ рдЦंрдбों рдоें рдХी рд╣ै। рдЗрд╕рдХा рдк्рд░рдердо рднाрдЧ рд╕рди् 1977 рдИреж рдоें рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рд╣ुрдЖ। рдж्рд╡िрддीрдп рднाрдЧ рдХा рдк्рд░рдХाрд╢рди рд╕рди् 1999 рдИреж, рддृрддीрдп рднाрдЧ рд╕рди् 2012 рдИреж рдФрд░ рдЪрддुрд░्рде рднाрдЧ рдХा рдк्рд░рдХाрд╢рди рд╕рди् 2019 рдИреж рдоें рд╣ुрдЖ। рдХृрд╖्рдгा рд╕ोрдмрддी рдиे рд╕ंрд╕्рдорд░рдг 'рд╣рдо рд╣рд╢рдордд' рдХो рд╢рдм्рдж рдЪिрдд्рд░ों рдХे рдХोрд▓ाрдЬ़ рдХे рд░ूрдк рдоें рд╣рдоाрд░े рд╕рдо्рдоुрдЦ рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдХिрдпा рд╣ै। рдЬो рдЗрдирдХे рд╡िрд╕्рддृрдд рдЬीрд╡рди рдлрд▓рдХ рдХो рдк्рд░рджрд░्рд╢िрдд рдХрд░рддा рд╣ै। рдЗрд╕рдоें рд╢рдм्рджों рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рдПрдХ рдХे рдмाрдж рдПрдХ рд╕ाрдл рдФрд░ рдЬीрд╡ंрдд рдЪिрдд्рд░ рдЙрднрд░рддे рд╣ैं рддрдеा рдкाрдардХ рдХे рд╕ाрдордиे рдкूрд░ा рдкрд░िрджृрд╢्рдп рдЬीрд╡ंрдд рд╣ो рдЙрдарддा рд╣ै। рдЗрд╕рдоें рдк्рд░рд╕िрдж्рдз рд▓ेрдЦрдХ, рдкрдд्рд░рдХाрд░, рдкрд░िрдЪिрдд, рдЯैрдХ्рд╕ी рдЪाрд▓рдХ рдФрд░ рдиाрдирдмाрдИ рдЬैрд╕े рд╕ाрдзाрд░рдг рд╡्рдпрдХ्рддिрдд्рд╡ рднी рд╣ैं। рдЗрд╕рдоें рд╣рд░ рд╡्рдпрдХ्рддि рдХो рдиाрдпрдХ рд░ूрдк рдоें рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै। рдпрд╣ी рд╡्рдпрдХ्рддि рд╣ैं рдЬिрдирд╕े 'рд╣рд╢рдордд' рдоिрд▓рддे рд╣ैं рддрдеा рдПрдХ рджूрд╕рд░े рд╕े рдЕрд▓рдЧ рд╣ोрддे рд╣ुрдП рднी рдкрд░рд╕्рдкрд░ рдЬुрдб़े рд╣ुрдП рд╣ैं। рд╣рд╢рдордд рд╡िрднिрди्рди рдШрдЯрдиाрдУं рдФрд░ рд╡्рдпрдХ्рддिрдпों рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рдЬीрд╡рди рдФрд░ рд╕рдоाрдЬ рдХे рдоूрд▓्рдпों рдХी рдЦोрдЬ рдХрд░рддे рд╣ैं। рдЕрдкрдиे рддрдард╕्рде рджृрд╖्рдЯिрдХोрдг рдФрд░ рд╡ाрд░्рддाрд▓ाрдк рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рд╡्рдпрдХ्рддि рдФрд░ рд╕рдоाрдЬ рдХे рдпрдеाрд░्рде рд╕ंрдмंрдзो рдХो рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдХрд░рддे рд╣ैं। рд╡рд╣ рдЕрдкрдиे рд╡ैрдЪाрд░िрдХ рдЪिंрддрди рд╕े рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдХी рдкेрдЪीрджрдЧिрдпों рдХो рд╕ुрд▓рдЭाрддे рд╣ैं। рдЕंрдд рдоें рд╣рд╢рдордд рдХे рд░ूрдк рдоें рдХृрд╖्рдгा рд╕ोрдмрддी рдЦुрдж рдХो рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдХрд░рддी рд╣ैं।

рдХृрд╖्рдгा рд╕ोрдмрддी
 рдХृрд╖्рдгा рд╕ोрдмрддी рдиे 'рд╣рдо рд╣рд╢рдордд' рдк्рд░рдердо рднाрдЧ рдоें рд╕ाрдзाрд░рдг рдкाрдд्рд░ рдЦाрдирджाрдиी рдиाрдирдмाрдИ рдоिрдпाँ рдирд╕ीрд░ुрдж्рджीрди рдХे рд╡्рдпрдХ्рддिрдд्рд╡ рдХा рд╕ृрдЬрди рдХрд░ рдЙрдирдХे рд╕्рд╡рднाрд╡ рдФрд░ рд░ुрдЪिрдпों рдХा рд╢рдм्рджрдЪिрдд्рд░ рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдХिрдпा рд╣ै। рдоिрдпाँ рдирд╕ीрд░ुрдж्рджीрди рдЕрдкрдиे рдорд╕ीрд╣ाрдИ рддрд░ीрдХे рдоें рд░ोрдЯी рдкрдХाрдиे рдХी рдХрд▓ा рдХो рдкैрддृрдХ рдХुрд╢рд▓рддा рдмрддाрддे рд╣ैं। рдоिрдпाँ рдирд╕ीрд░ुрдж्рджीрди рдХрд░рдХे рд╕ीрдЦрдиे рдХे рд╕िрдж्рдзांрдд рдХो рдоाрди्рдпрддा рджेрддे рд╣ैं। рдПрдХ рджिрди рд▓ेрдЦिрдХा рдЬाрдоा рдорд╕्рдЬिрдж рдХे рдордЯिрдпाрдорд╣рд▓ рдХे рдЧрдв़ैрдпा рдоोрд╣рд▓्рд▓े рдХी рддрд░рдл рд╕े рдЧुрдЬ़рд░ рд░рд╣ीं рдеीं рддो рдЕंрдзेрд░ी рд╡ рдоाрдоूрд▓ी-рд╕ी рджुрдХाрди рдкрд░ рдЖрдЯे рдХा рдвेрд░ рд╕рдирддे рд╣ुрдП рджेрдЦрдХрд░ рдЙрди्рд╣ें рдХुрдЫ рдЬाрдирдиे рдХा рдорди рд╣ुрдЖ। рдкूрдЫрддाрдЫ рдХрд░рдиे рдкрд░ рдкрддा рдЪрд▓ा рдХि рдпрд╣ рджुрдХाрди рдЦाрдирджाрдиी рдиाрдирдмाрдИ рдоिрдпाँ рдирд╕ीрд░ुрдж्рджीрди рдХी рд╣ै рдЬो рдЫрдк्рдкрди рдк्рд░рдХाрд░ рдХी рд░ोрдЯिрдпाँ рдмрдиाрдиे рдХे рд▓िрдП рдк्рд░рд╕िрдж्рдз рд╣ैं। рд▓ेрдЦिрдХा рдЙрдирдХे рд╡्рдпрдХ्рддिрдд्рд╡ рдХो рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рд░ेрдЦांрдХिрдд рдХрд░рддी рд╣ैं рдХि “рд╣рдордиे рдЬो рдЕंрджрд░ рдЭांрдХा рддो рдкाрдпा, рдоिрдпाँ рдЪाрд░рдкाрдИ рдкрд░ рдмैрдаे рдмीрдб़ी рдХा рдордЬा рд▓े рд░рд╣े рд╣ैं। рдоौрд╕рдоों рдХी рдоाрд░ рд╕े рдкрдХा рдЪेрд╣рд░ा, рдЖँрдЦों рдоें рдХाрдЗрдпाँ рднोрд▓ाрдкрди рдФрд░ рдкेрд╢ाрдиी рдкрд░ рдоंрдЬे рд╣ुрдП рдХाрд░ीрдЧрд░ рдХे рддेрд╡рд░। рд╣рдоें рдЧाрд╣рдХ рд╕рдордЭ рдоिрдпाँ рдиे рдирдЬ़рд░ рдЙрдаाрдИ- 'рдлрд░рдоाрдЗрдП।' рдЭिрдЭрдХ рд╕े рдХрд╣ा- ‘рдЖрдкрд╕े рдХुрдЫ рд╕рд╡ाрд▓ рдкूрдЫрдиे рдеे… рдЖрдкрдХो рд╡рдХ्рдд рд╣ो рддो… 'рдоिрдпाँ рдирд╕ीрд░ुрдж्рджीрди рдиे рдкंрдЪрд╣рдЬ़ाрд░ी рдЕंрджाрдЬ़ рд╕े рд╕िрд░ рд╣िрд▓ाрдпा- 'рдиिрдХाрд▓ рд▓ेंрдЧे рд╡рдХ्рдд рдеोрдб़ा, рдкрд░ рдпрд╣ рддो рдХрд╣िрдП, рдЖрдкрдХो рдкूрдЫрдиा рдХ्рдпा рд╣ै?'”1 рд▓ेрдЦिрдХा рдХे рдк्рд░рд╢्рди рдкूрдЫрдиे рдкрд░ рд╡рд╣ рдЙрдирдХो рдкрдд्рд░рдХाрд░ рд╕рдордЭрддे рд╣ैं рдФрд░ рдЕрдЦ़рдмाрд░ рдмрдиाрдиे рд╡ाрд▓ों рдФрд░ рдкрдв़рдиे рд╡ाрд▓ों рджोрдиों рдХो рд╣ी рдиिрдард▓्рд▓ा рд╕рдордЭрддे рд╣ैं। рдЕрдЦрдмाрд░ рдмрдиाрдиे рд╡ाрд▓ों рдФрд░ рдЫाрдкрдиे рд╡ाрд▓ों рдХे рдк्рд░рддि рдЙрдирдХा рджृрд╖्рдЯिрдХोрдг рд╕рд╣ी рдирд╣ीं рд╣ैं рд╡рд╣ рдЕрдЦрдмाрд░ों рдХी рдЦोрдЬी рдк्рд░рд╡ृрдд्рддि рдкрд░ рд╡्рдпंрдЧ्рдпाрдд्рдордХ рд╢ैрд▓ी рдоें рдк्рд░рд╣ाрд░ рдХрд░рддे рд╣ैं - “рдлिрд░ рдШूрд░рдХрд░ рджेрдЦा рдФрд░ рдЬोрдб़ा- ' рдоिрдпां, рдХрд╣ीं рдЖрдЦрдмाрд░рдирд╡ीрд╕ рддो рдирд╣ीं рд╣ो? рдпрд╣ рддो рдЦोрдЬिрдпों рдХी рдЦुрд░ाрдл़ाрдд рд╣ै। рд╣рдо рддो рдЕрдЦрдмाрд░ рдмрдиाрдиेрд╡ाрд▓े рдФрд░ рдкрдв़рдиेрд╡ाрд▓े рджोрдиों рдХो рд╣ी рдиिрдард▓्рд▓ा рд╕рдордЭрддे рд╣ैं।”2 рд▓ेрдЦिрдХा рдЙрдирд╕े рдлिрд░ рдк्рд░рд╢्рди рдХрд░рддी рд╣ैं। рдЕрдмрдХी рдмाрд░ рд╡рд╣ рдЙрдирдХे рдХрдИ рдк्рд░рдХाрд░ рдХे рд░ोрдЯी рдкрдХाрдиे рдХे рд╣ुрдирд░ рдХे рдмाрд░े рдоें рдЬाрдирдХाрд░ी рд▓ेрдиा рдЪाрд╣рддी рд╣ै рд▓ेрдЦिрдХा рдк्рд░рд╢्рди рдХрд░рддी рд╣ै- “рдкूрдЫрдиा рдпрд╣ рдеा рдХि рдХिрд╕्рдо-рдХिрд╕्рдо рдХी рд░ोрдЯी рдкрдХाрдиे рдХा рдЗрд▓्рдо рдЖрдкрдиे рдХрд╣ाँ рд╕े рд╣ाрд╕िрд▓ рдХिрдпा?”3 рдоिрдпाँ рдирд╕ीрд░ुрдж्рджीрди рдмेрдкрд░рд╡ाрд╣ी рд╕े рдЙрдд्рддрд░ рджेрддे рд╣ुрдП рдмрддाрддे рд╣ैं рдХि рдпрд╣ рдЙрдирдХा рдЦाрдирджाрдиी рдкेрд╢ा рд╣ै- “рдоिрдпाँ рдирд╕ीрд░ुрдж्рджीрди рдиे рдЖँрдЦों рдХे рдХंрдЪे рд╣рдо рдкрд░ рдлेрд░ рджिрдП। рдлिрд░ рддрд░ेрд░рдХрд░ рдмोрд▓े- 'рдХ्рдпा рдорддрд▓рдм ?’ рдкूрдЫिрдП рд╕ाрд╣рдм- рдиाрдирдмाрдИ рдЗрд▓्рдо рд▓ेрдиे рдХрд╣ीं рдФрд░ рдЬाрдПрдЧा ? рдХ्рдпा рдирдЧीрдиाрд╕ाрдЬ़ рдХे рдкाрд╕ ? рдпा рд░рдл़ूрдЧрд░, рд░ंрдЧрд░ेрдЬ़ рдпा рдЦाрдирджाрдиी рдкेрд╢ा рдард╣рд░ा। рд╣ाँ, рдЗрд▓्рдо рдХी рдмाрдд рдкूрдЫिрдП рддो рдЬो рдХुрдЫ рднी рд╕ीрдЦा, рдЕрдкрдиे рд╡ाрд▓िрдж рдЙрд╕्рддाрдж рд╕े рд╣ी। рдорддрд▓рдм рдпрд╣ рдХी рд╣рдо рдШрд░ рд╕े рди рдиिрдХрд▓े рдХि рдХोрдИ рдкेрд╢ा рдЕрдЦ्рддिрдпाрд░ рдХрд░ेंрдЧे। рдЬो рдмाрдк-рджाрджा рдХा рд╣ुрдирд░ рдеा рд╡рд╣ी рдЙрдирд╕े рдкाрдпा рдФрд░ рд╡ाрд▓िрдж рдорд░рд╣ूрдо рдХे рдЙрда рдЬाрдиे рдХे рдмाрдж рдЖ рдмैрдаे рдЙрди्рд╣ीं рдХे рдаीрдпे рдкрд░!”4

 рдоिрдпाँ рдирд╕ीрд░ुрдж्рджीрди рдЕрдкрдиे рдорд╕ीрд╣ाрдИ рдЕंрджाрдЬ рд╕े рд░ोрдЯी рдкрдХाрдиे рдХी рдХрд▓ा рдФрд░ рдЕрдкрдиे рдкाрд░ंрдкрд░िрдХ рд╡्рдпрд╡рд╕ाрдп рдХो рдЧрд░्рд╡ рд╕े рдмрддाрддे рд╣ैं। рд╡рд╣ рдРрд╕े рд╡्рдпрдХ्рддि рдХा рдк्рд░рддिрдиिрдзिрдд्рд╡ рдХрд░рддे рд╣ैं рдЬो рдЕрдкрдиे рдкाрд░ंрдкрд░िрдХ рд╡्рдпрд╡рд╕ाрдп рдХो рдКंрдЪा рджрд░्рдЬा рдк्рд░рджाрди рдХрд░рддे рд╣ैं। рднрдЯ्рдаी рдХी рдУрд░ рдЗрд╢ाрд░ा рдХрд░рдХे рд▓ेрдЦिрдХा рдк्рд░рд╢्рди рдХрд░рддी рд╣ैं- рдЖрдкрдХो рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдЗрд╕ рд╡्рдпрд╡рд╕ाрдп рдХे рдХुрдЫ рдХाрдпрджे-рдХाрдиूрди рдХे рддौрд░ рдкрд░ рдХुрдЫ рд╕ीрдЦ рджी рд╣ोрдЧी рд╡рд╣ рдмрддाрддे рд╣ैं рдХि рдкрд╣рд▓े рдЕрдз्рдпाрдкрдХ рд╕рд░рд▓ рд╢рдм्рдж рдкрдв़ाрддा рд╣ै рдлिрд░ рд╡рд╣ рдХрдаिрди рд╢рдм्рджों рдХो рдкрдв़ाрддा рд╣ै। рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдмрдЪ्рдЪा рд╕рд░рд▓ рд╕े рдХрдаिрди рдХी рдФрд░ рдмрдв़рддा рд╣ै। “рдирд╕ीрд░ूрдж्рджीрди рд╕ाрд╣िрдм рдиे рдЬрд▓्рджी-рдЬрд▓्рджी рджो-рддीрди рдХрд╢ рдЦींрдЪे, рдлिрд░ рдЧрд▓ा рд╕ाрдл़ рдХिрдпा рдФрд░ рдмрдб़े рдЕंрджाрдЬ़ рд╕े рдмोрд▓े- рдЕрдЧрд░ рдЖрдкрдХो рдХुрдЫ рдХрд╣рд▓рд╡ाрдиा рд╣ी рд╣ै рддो рдмрддाрдП рджिрдП рджेрддे рд╣ैं। рдЖрдк рдЬाрдиो рдЬрдм рдмрдЪ्рдЪा рдЙрд╕्рддाрдж рдХे рдпрд╣ाँ рдкрдв़рдиे рдмैрдарддा рд╣ै рддो рдЙрд╕्рддाрдж рдХрд╣рддा рд╣ै-

рдХрд╣, ‘рдЕрд▓िрдл़'
рдмрдЪ्рдЪा рдХрд╣рддा рд╣ै, 'рдЕрд▓िрдл़’
рдХрд╣, ‘рдмे’
рдмрдЪ्рдЪा рдХрд╣рддा рд╣ै, ‘рдмे’
рдХрд╣, 'рдЬीрдо’
рдмрдЪ्рдЪा рдХрд╣рддा рд╣ै, ‘рдЬीрдо’

 рдЗрд╕ рдмीрдЪ рдЙрд╕्рддाрдж рдЬ़ोрд░ рдХा рдПрдХ рд╣ाрде рд╕िрд░ рдкрд░ рдзрд░рддा рд╣ै рдФрд░ рд╢ाрдЧिрд░्рдж рдЪुрдкрдЪाрдк рдкрд░рд╡ाрди рдХрд░рддा рд╣ै! рд╕рдордЭे рд╕ाрд╣िрдм, рдПрдХ рддो рдкрдв़ाрдИ рдРрд╕ी рдФрд░ рджूрд╕рд░ी…। рдмाрдд рдмीрдЪ рдоें рдЫोрдб़ рд╕ाрдордиे рд╕े рдЧुрдЬ़рд░рддे рдоीрд░ рд╕ाрд╣िрдм рдХो рдЖрд╡ाрдЬ рджे рдбाрд▓ी- 'рдХрд╣ो рднाрдИ рдоीрд░ рд╕ाрд╣िрдм! рд╕ुрдмрд╣ рдиा рдЖрдиा рд╣ुрдЖ, рдкрд░ рдХ्рдпों?”5

 рд▓ेрдЦिрдХा рджूрд╕рд░ी рдкрдв़ाрдИ рдХे рдмाрд░े рдоें рдкूрдЫрдиे рдХे рд▓िрдП рдлिрд░ рдк्рд░рд╢्рди рдХрд░рддी рд╣ै - “рдЗрд╕ рдмाрд░ рдоिрдпाँ рдирд╕ीрд░ूрдж्рджीрди рдиे рдпूं рд╕िрд░ рд╣िрд▓ाрдпा рдХि рд╕ुрдХрд░ाрдд рд╣ो- ‘рд╣ाँ, рдПрдХ рджूрд╕рд░ी рдкрдв़ाрдИ рднी рд╣ोрддी рд╣ै। рд╕ुрдиिрдП, рдЕрдЧрд░ рдмрдЪ्рдЪे рдХो рднेрдЬा рдорджрд░рд╕े рддो рдмрдЪ्рдЪा-

рди рдХрдЪ्рдЪी рдоें рдмैрдаा,
рди рдмैрдаा рд╡рд╣ рдкрдХ्рдХी рдоें
рди рджूрд╕рд░ी рдоें-
рдФрд░ рдЬा рдмैрдаा рддीрд╕рд░ी рдоें- рд╣рдо рдпрд╣ рдкूрдЫेंрдЧे рдХि рдЙрди рддीрди рдЬрдоाрддों рдХे рдХ्рдпा рд╣ुрдЖ ? рдХ्рдпा рд╣ुрдЖ рдЙрди рддीрди рдХिрд▓ाрд╕ों рдХा?”6
 рдоिрдпाँ рдирд╕ीрд░ुрдж्рджीрди рд▓ेрдЦिрдХा рдХो рдмрддाрддे рд╣ैं рдХि рдЙрди्рд╣ोंрдиे рд╕рдм рдоेрд╣рдирдд рд╕े рд╕ीрдЦा рд╣ै рдЬिрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдмрдЪ्рдЪा рд╕ीрдЦрддा рд╣ै। рдПрдХ рдХिрддाрдмों рдоे рдкрдв़рдХрд░ рдФрд░ рджूрд╕рд░ा рд╡्рдпाрд╡рд╣ाрд░िрдХ рд░ूрдк рд╕े। рдоिрдпाँ рдирд╕ीрд░ूрдж्рджीрди рдиे рд╡्рдпाрд╡рд╣ाрд░िрдХ рд░ूрдк рд╕े рд╕ीрдЦा рд╣ै рдЬैрд╕े рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдкрд╣рд▓े рднрдЯ्рдаी рдмрдиाрдиा рд╕ीрдЦा рдЙрд╕рдХे рдмाрдж рднрдЯ्рдаी рдХो рдЖँрдЪ рджेрдиा-

“рд╣рдо рдмрд░्рддрди рдзोрдиा рдиा рд╕ीрдЦрддे
 рд╣рдо рднрдЯ्рдаी рдмрдиाрдиा рди рд╕ीрдЦрддे
рднрдЯ्рдаी рдХो рдЖंрдЪ рджेрдиा рдиा рд╕ीрдЦрддे
рддो рдХ्рдпा рд╣рдо рд╕ीрдзे-рд╕ाрдзे рдиाрдирдмाрдИ рдХा рд╣ुрдирд░ рд╕ीрдЦ рдЬाрддे!

 рдоिрдпाँ рдирд╕ीрд░ुрдж्рджीрди рд╣рдоाрд░ी рдУрд░ рдХुрдЫ рдРрд╕े рджेрдЦा рдХिрдП рдХि рдЙрди्рд╣ें рд╣рдорд╕े рдЬрд╡ाрдм рдкाрдиा рд╣ो। рдлिрд░ рдмрдб़े рдоंрдЬे рдЕंрджाрдЬ़ рдоें рдХрд╣ा - 'рдХрд╣рдиे рдХा рдорддрд▓рдм рд╕ाрд╣िрдм рдпрд╣ рдХि рддाрд▓ीрдо рдХी рддाрд▓ीрдо рднी рдмрдб़ी рдЪीрдЬ़ рд╣ोрддी рд╣ै।”7 рдЦाрдирджाрди рдХे рдмाрд░े рдоें рдкूрдЫрдиे рдкрд░ рдоिрдпाँ рдирд╕ीрд░ूрдж्рджीрди рдЧрд░्рд╡ рд╕े рдлूрд▓ рдЙрдарддे рд╣ैं рдФрд░ рдмрддाрддे рд╣ैं рдХि - “рд╣рдоाрд░े рдмुрдЬुрд░्рдЧों рд╕े рдмाрджрд╢ाрд╣ рд╕рд▓ाрдордд рдиे рдпूं рдХрд╣ा- рдоिрдпाँ рдиाрдирдмाрдИ, рдХोрдИ рдирдИ рдЪीрдЬ़ рдЦिрд▓ा рд╕рдХрддे рд╣ो?' 
рд╣ुрдХ्рдо рдХीрдЬिрдП, рдЬрд╣ाँрдкрдиाрд╣!'
рдмाрджрд╢ाрд╣ рд╕рд▓ाрдордд рдиे рдл़рд░рдоाрдпा - рдХोрдИ рдРрд╕ी рдЪीрдЬ़ рдмрдиाрдУ рдЬो рди рдЖрдЧ рд╕े рдкрдХे, рди рдкाрдиी рд╕े рдмрдиे।'

'рдХ्рдпा рдЙрдирд╕े рдмрдиी рдРрд╕ी рдЪीрдЬ़!’

'рдХ्рдпों рди рдмрдирддी рд╕ाрд╣िрдм! рдмрдиी рдФрд░ рдмाрджрд╢ाрд╣ рд╕рд▓ाрдордд рдиे рдЦूрдм рдЦाрдИ рдФрд░ рдЦूрдм рд╕рд░ाрд╣ी।”8 рд╡рд╣ рдЕрдкрдиे рдкाрд░ंрдкрд░िрдХ рд╡्рдпрд╡рд╕ाрдп рдХी рдк्рд░рд╢ंрд╕ा рдХрд░рддे рд╣ुрдП рдХрд╣рддे рд╣ैं рдХि рдЦाрдирджाрдиी рдиाрдирдмाрдИ рдХुрдПं рдоें рднी рд░ोрдЯी рдкрдХा рд╕рдХрддा рд╣ै рдЬрдм рд▓ेрдЦिрдХा рдЗрд╕ рдХрд╣ाрд╡рдд рдХी рд╕рдЪ्рдЪाрдИ рдкрд░ рдк्рд░рд╢्рди рдХрд░рддी рд╣ैं рддो рд╡рд╣ рднрдб़рдХ рдЬाрддे рд╣ैं। рд▓ेрдЦिрдХा рдпрд╣ рдЬाрдирдиा рдЪाрд╣рддी рдеीं рдХि рдЙрдирдХे рдмुрдЬुрд░्рдЧ рдХिрд╕ рдмाрджрд╢ाрд╣ рдХे рдпрд╣ाँ рд░ोрдЯी рдкрдХाрдиे рдХा рдХाрд░्рдп рдХрд░рддे рдеे рдЗрд╕ рдкрд░ рдоिрдпाँ рдирд╕ीрд░ूрдж्рджीрди рдЦीрдЭ рдЙрдарддे рд╣ैं- “рдоिрдпाँ рдиे рдЦीрдЬрдХрд░ рдХрд╣ा- рдлिрд░ рдЕрд▓рдЯ-рдкрд▓рдЯ рдХे рд╡рд╣ी рдмाрдд। рд▓िрдЦ рд▓ीрдЬिрдП рдмрд╕ рдпрд╣ी рдиाрдо- рдЖрдкрдХो рдХौрди рдмाрджрд╢ाрд╣ рдХे рдиाрдо рдЪिрдЯ्рдаी-рд░ुрдХ्рдХा рднेрдЬрдиा рд╣ै рдХि рдбाрдХрдЦाрдиेрд╡ाрд▓ों рдХे рд▓िрдП рд╕рд╣ी рдиाрдо рдкрддा рдЬ़рд░ूрд░ी рд╣ै।”9

 рдЕंрдд рдоे рд▓ेрдЦिрдХा рдпрд╣ рдк्рд░рд╢्рди рдХрд░рддी рд╣ै рдХि рднрдЯ्рдаी рдкрд░ рдЬ्рдпाрджा рдХिрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдХी рд░ोрдЯिрдпाँ рдмрдирддी рд╣ैं рдоिрдпाँ рд▓ेрдЦिрдХा рд╕े рдЫुрдЯрдХाрд░ा рдкाрдиे рдХे рд▓िрдП рдмोрд▓े-
“рдмाрдХрд░рдЦाрдиी-рд╢ीрд░рдоाрд▓-рддाрдл़рддाрди-рдмेрд╕рдиी-рд░ूрдоाрд▓ी-рдЧाрд╡-рджीрджा-рдЧाрдЬ़ेрдмाрди-рддुрдирдХी।”
рдлिрд░ рддेрд╡рд░ рдЪрдв़ा рд╣рдоें рдШूрд░рдХрд░ рдХрд╣ा-  “рддुрдирдХी рдкाрдкрдб़ рд╕े рдЬ़्рдпाрджा рдорд╣ीрди рд╣ोрддी рд╣ै, рдорд╣ीрди। рд╣ाँ। рдХिрд╕ी рджिрди рдЦिрд▓ाрдПंрдЧे, рдЖрдкрдХो।”

рдПрдХाрдПрдХ рдоिрдпाँ рдХी рдЖँрдЦों рдХे рдЖрдЧे рдХुрдЫ рдХौंрдз рдЧрдпा। рдПрдХ рд▓ंрдмी рд╕ांрд╕ рднрд░ी рдФрд░ рдХिрд╕ी рдЧुрдорд╢ुрджा рдпाрдж рдХो рддाрдЬा рдХрд░рдиे рдХो рдХрд╣ा- 'рдЙрддрд░ рдЧрдП рд╡े рдЬрдоाрдиे। рдФрд░ рдЧрдП рд╡े рдХрдж्рд░рджाрди рдЬो рдкрдХाрдиे-рдЦाрдиे рдХी рдХрдж्рд░ рдХрд░рдиा рдЬाрдирддे рдеे! рдоिрдпाँ рдЕрдм рдХ्рдпा рд░рдЦा рд╣ै… рдиिрдХाрд▓ी рддंрджूрд░ рд╕े- рдиिрдЧрд▓ी рдФрд░ рд╣рдЬрдо!”10

 рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рд╣рдо рдХрд╣ рд╕рдХрддे рд╣ैं рдХि ‘рд╣рдо рд╣рд╢рдордд’ рдХे рд╢рдм्рдж рдЪिрдд्рд░ों рдоें рдкрд░िрд╡ेрд╢ рдЪिрдд्рд░рдг рдФрд░ рднाрд╖ा рдХी рд╕ृрдЬрдиाрдд्рдордХ рд╢рдХ्рддि рджोрдиों рдХा рдЕрдж्рднुрдд рд╕рдорди्рд╡рдп рджिрдЦाрдИ рдкрдв़рддा рд╣ै। рдХृрд╖्рдгा рд╕ोрдмрддी рдХे рд╕ंрд╕्рдорд░рдг рдХा рдХрд▓ाрдкрдХ्рд╖ рднी рднाрд╡рдкрдХ्рд╖ рдХी рднांрддि рдордЬ़рдмूрдд рд╣ै। рдЗрд╕рдоें рдЕрднिрд╡्рдпрдХ्рддि рдХी рдпрдеाрд░्рдерд╡ाрджी рдФрд░ рдк्рд░рд╡ाрд╣рдордпी рд╢ैрд▓ी рджेрдЦрдиे рдХो рдоिрд▓рддी рд╣ै। рдХृрд╖्рдгा рдЬी рдиे рдЙрд░्рджू, рдкंрдЬाрдмी, рд╕ंрд╕्рдХृрдд рдФрд░ рдоुрд╣ाрд╡рд░ेрджाрд░ рднाрд╖ा рдХे рдк्рд░рдпोрдЧ рд╕े рд╕ंрд╕्рдорд░рдг рдХो рдирдИ рддाрдЬ़рдЧी рдк्рд░рджाрди рдХी рд╣ै рддрдеा рдкрд░िрд╡ेрд╢ рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рд╡्рдпंрдЧ्рдпाрдд्рдордХ рдФрд░ рд╡िрд╡рд░рдгाрдд्рдордХ рд╢ैрд▓ी рдХा рдк्рд░рдпोрдЧ рдХिрдпा рд╣ै। рдЗрд╕рдХी рдЬीрд╡рди्рдд рднाрд╖ा рд╕рд░्рд╡ाрдзिрдХ рдк्рд░рднाрд╡рд╢ाрд▓ी рдФрд░ рд░рдЪрдиाрдд्рдордХ рдкрдХ्рд╖ рд╣ै। рд╡рд╕्рддुрддः рд╕ोрдмрддी рдХा рд░рдЪрдиाрдд्рдордХ рдХौрд╢рд▓ рдЙрдирдХे рдкाрдд्рд░ों рдоें рдКрд░्рдЬा рддрдеा рдЬीрд╡ंрддрддा рдХा рд╕ंрдЪाрд░ рдХрд░рддा рд╣ै।

 рдЕрддः рд╣рдо рдХрд╣ рд╕рдХрддे рд╣ैं рдХि рдХрде्рдп, рдЪрд░िрдд्рд░-рдЪिрдд्рд░рдг, рдШрдЯрдиाрдХ्рд░рдо, рдкрд░िрд╡ेрд╢ рдХी рджृрд╖्рдЯि ‘рд╣рдо рд╣рд╢рдордд’ рд╡िрд╢िрд╖्рдЯ рдЙрд▓्рд▓ेрдЦрдиीрдп рд╣ै। рдиिःрд╕ंрджेрд╣ рд╣िрди्рджी рдХрдеा рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдоें рдХृрд╖्рдгा рд╕ोрдмрддी рдХा рд╡िрд╢िрд╖्рдЯ рд╕्рдеाрди рд╣ै।

рд╕рди्рджрд░्рдн рд╕ूрдЪी
1- рдЖрд░ोрд╣, рднाрдЧ-1 рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рд╢ैрдХ्рд╖िрдХ рдЕрдиुрд╕ंрдзाрди рдкрд░िрд╖рдж, (2006) рд╢्рд░ी рдЕрд░рд╡िрди्рдж рдоाрд░्рдЧ, рдирдИ рджिрд▓्рд▓ी, (110016), рдкुрдирд░्рдоुрдж्рд░рдг- рдЕрдХ्рддूрдмрд░ 2019, рдкृрд╖्рда 22
2- рд╡рд╣ी, рдкृрд╖्рда -23
3- рд╡рд╣ी, рдкृрд╖्рда- 23 
4- рд╡рд╣ी, рдкृрд╖्рда- 24
5- рд╡рд╣ी, рдкृрд╖्рда- 24
6- рд╡рд╣ी, рдкृрд╖्рда- 25
7- рд╡рд╣ी, рдкृрд╖्рда- 25
8- рд╡рд╣ी, рдкृрд╖्рда- 26 
9- рд╡рд╣ी, рдкृрд╖्рда- 27
10- рд╡рд╣ी, рдкृрд╖्рда- 28

рдЧिрдЬुрднाрдИ рдмрдзेрдХा: рдмрдЪ्рдЪों рдХो рдк्рдпाрд░ рдХрд░рдиे рд╡ाрд▓े рджोрд╕्рдд рдЕрдз्рдпाрдкрдХ

рдбॉ. рд╕ुрдиीрддा

рд╕ुрдиीрддा

545, рд╕ेрдХ्рдЯрд░-29, рдлрд░ीрджाрдмाрдж (рд╣рд░िрдпाрдгा), рдкिрди-121008
рдЪрд▓рднाрд╖: 09910862380

рдмाрд▓ рд╢िрдХ्рд╖ा рдоें рдПрдХ рдирдпा рд╕्рд╡рдк्рди рджेрдЦрдиे рд╡ाрд▓े рдЧिрдЬुрднाрдИ рдмрдзेрдХा рдмрдб़े рдЕрдиोрдЦे рдмाрд▓ рд╕ाрд╣िрдд्рдпрдХाрд░ рд╣ैं। рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдкрд╣рд▓ेрдкрд╣рд▓ рдпрд╣ рдЖрд╡ाрдЬ рдмुрд▓ंрдж рдХी рдХि рдмрдЪ्рдЪों рдХो рдкрдв़ाрдиा рд╣ै рддो рдЖрдкрдХे рд╣ृрджрдп рдоें рдоाँ рдХी рддрд░рд╣ рдордорддा рдФрд░ рджुрд▓ाрд░ рд╣ोрдиा рдЪाрд╣िрдП। рдмрдЪ्рдЪों рдХो рдкрдв़ाрддे рд╕рдордп рдбाँрдЯ-рдбрдкрдЯ рдФрд░ рдбंрдбे рдХा рдк्рд░рдпोрдЧ рдХрд░рдиा рдмрд░्рдмрд░рддा рд╣ै। рдмрдЪ्рдЪों рдХे рд▓िрдП рдЕрдкрдиा рдкूрд░ा рдЬीрд╡рди рд╕рдорд░्рдкिрдд рдХрд░рддे рд╡ाрд▓े рдЧिрдЬुрднाрдИ рдмрдзेрдХा рдиे рдРрд╕ी рдЕрдиोрдЦी рд╢िрдХ्рд╖ा рдХा рд╕्рд╡рдк्рди рд╣ी рдирд╣ीं рджेрдЦा, рдЙрд╕े рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рдоें рднी рдвाрд▓ा। рдЧुрдЬрд░ाрдд рдоे рдЙрди्рд╣ोंрдиे рд╢िрдХ्рд╖ा рдХी рдРрд╕ी рдк्рд░рдпोрдЧрд╢ाрд▓ा рд╢ुрд░ू рдХी, рдЬिрд╕рдХी рдЧूँрдЬ рд╕ाрд░े рджेрд╢ рдиे рд╕ुрдиी।

рдЧिрдЬुрднाрдИ рдмрдЪ्рдЪे рдХी рд╢िрдХ्рд╖ा рдФрд░ рдмाрд▓ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХो рдПрдХ рд╕ाрде рд▓ेрдХрд░ рдЪрд▓рддे рдеे। рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдЬोрд░ рджेрдХрд░ рдХрд╣ा рдХि рдмрдЪ्рдЪों рдХो рд░ोрдЪрдХ рдХрд╣ाрдиिрдпाँ рд╕ुрдиाрдХрд░ рдЖрдк рдЬो рдк्рд░рднाрд╡ рдкैрджा рдХрд░ рд╕рдХрддे рд╣ैं, рд╡рд╣ рдХिрд╕ी рдФрд░ рддрд░рд╣ рд╕े рд╕ंрднрд╡ рд╣ी рдирд╣ीं рд╣ै। рдмрдЪ्рдЪों рдХो рдбंрдбे рдХे рдбрд░ рд╕े рдЕрдирд╢ाрд╕िрдд рдирд╣ीं рдХिрдпा рдЬा рд╕рдХрддा, рдФрд░ рди рдбाँрдЯ-рдбрдкрдЯрдХрд░ рдЙрди्рд╣ें рдкрдв़ाрдпा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै। рдкрд░ рд╣ाँ, рдЕрдЧрд░ рдЖрдк рд╕ुंрджрд░ рдФрд░ рд░ोрдЪрдХ рдХрд╣ाрдиिрдпों рдХे рдЬрд░िрдП рдмрдЪ्рдЪों рдоें рд╕ंрд╕्рдХाрд░ рдбाрд▓ेंрдЧे рдФрд░ рдЙрди्рд╣ें рдЕрдЪ्рдЫी рдЪीрдЬें рд╕рдордЭाрдПँрдЧे, рддो рди рд╕िрд░्рдл рдЙрдирдХा рд╕ाрд░ा рд╡्рдпрдХ्рддिрдд्рд╡ рдмрджрд▓ рдЬाрдПрдЧा, рдмрд▓्рдХि рдЙрдирдХी рдкрдв़ाрдИ-рд▓िрдЦाрдИ рдоें рдЗрддрдиी рд░ुрдЪि рдкैрджा рд╣ो рдЬाрдПрдЧी рдХि рдЙрди्рд╣ें рдХрднी рдкрдв़рдиे рдХे рд▓िрдП рдХрд╣рдиे рдХी рдЬрд░ूрд░ рд╣ी рди рдкрдб़ेрдЧी।

рдЧिрдЬुрднाрдИ рдмрдзेрдХा
 (15 рдирд╡рдо्рдмрд░ 1885 – 23 рдЬूрди 1939)
рдкрд░ рдЗрд╕рдХे рд╕ाрде рд╣ी рдЧिрдЬुрднाрдИ рдмрдзेрдХा рдмрдЪ्рдЪों рдХे рдмрд╣ुрдд рдЕрдЪ्рдЫे рд▓ेрдЦрдХ рднी рдеे, рдЬिрди्рд╣ोंрдиे рдПрдХ рд╕े рдПрдХ рджिрд▓рдЪрд╕्рдк рдХрд╣ाрдиिрдпाँ рд▓िрдЦी рд╣ैं। рдЙрдирдХी рдХрд╣ाрдиिрдпों рдоें рдмрдб़ी рдиाрдЯрдХीрдпрддा рдФрд░ рд░рд╕ рд╣ै, рдЬिрди्рд╣ें рд╕ुрдирддे рд╣ुрдП рдмрдЪ्рдЪे рдХिрд╕ी рдЬाрджू рдХी рдбोрд░ рд╕े рдмँрдзे рд╕ाрде рдмрд╣рддे рд╣ैं। рдкрд░ рдЧिрдЬुрднाрдИ рдЗрд╕рд╕े рднी рдЕрдзिрдХ рдЖрджрд░्рд╢ рдмाрд▓ рдХ्рд╖िрдХ्рд╖ा рдХा рд╕्рд╡рдк्рди рджेрдЦрдиे рд╡ाрд▓े рдРрд╕े рд╡िрд▓рдХ्рд╖рдг рд╕्рд╡рдк्рдирджрд░्рд╢ी рдеे, рдЬिрди्рд╣ोंрдиे рджेрд╢ рдоें рдкрд╣рд▓ी рдмाрд░ рдмाрд▓ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХे рдЬрд░िрдП рд╢िрдХ्рд╖ा рджेрдиे рдХा рдорд╣ाрдоंрдд्рд░ рдЕрдз्рдпाрдкрдХों рдХो рджिрдпा। рд╡े рдРрд╕े рдордорддाрд▓ु рд╢िрдХ्рд╖ाрд╢ाрд╕्рдд्рд░ी рдеे, рдЬिрдирдХी рд▓ोрдХрдк्рд░िрдпрддा рдиे рд╣рд░ рдХिрд╕ी рдХो рдЕрдЪрд░рдЬ рдоें рдбाрд▓ рджिрдпा। рд╣рдЬाрд░ों рдмрдЪ्рдЪे рдЙрдирдХे рдоुрд░ीрдж рдеे, рдЬिрди्рд╣ोंрдиे рдЙрдирдХी рдХрд╣ाрдиिрдпों рд╕े рдЬीрд╡рди рдХे рдЕрдирдоोрд▓ рдкाрда рдкрдв़े। рдЗрд╕рд▓िрдП рдЖрдЬ рднी рдЙрди्рд╣ें рд▓ोрдЧ ‘рдмрдЪ्рдЪों рдХी рдоूँрдЫों рд╡ाрд▓ी рдоाँ’ рдХрд╣рдХрд░ рдк्рдпाрд░ рдФрд░ рдЖрджрд░ рд╕े рдпाрдж рдХрд░рддे рд╣ैं।

рдЧिрдЬुрднाрдИ рдмрдзेрдХा рдиे рд╕िрд░्рдл рдмाрд▓рд╢िрдХ्рд╖ा рдоें рдк्рд░рдпोрдЧ рд╣ी рдирд╣ीं рдХिрдП, рдмрд▓्рдХि рдЕрдкрдиे рдк्рд░рдпोрдЧों рдкрд░ рдЖрдзाрд░िрдд рдПрдХ рд╕ुंрджрд░ рдкुрд╕्рддрдХ ‘рджिрд╡ाрд╕्рд╡рдк्рди’ рдкुрд╕्рддрдХ рд▓िрдЦी, рдЬिрд╕े рдЖрдЬ рднी рдмрдб़े-рдмрдб़े рд╢िрдХ्рд╖ाрд╢ाрд╕्рдд्рд░ी ‘рдмाрд▓ рд╢िрдХ्рд╖ा рдХी рдЧीрддा’ рдХрд╣рдХрд░ рдпाрдж рдХрд░рддे рд╣ैं। рдЧुрдЬрд░ाрдд рдХे рдЗрд╕ рд╡िрд▓рдХ्рд╖рдг рд╢िрдХ्рд╖ाрд╢ाрд╕्рдд्рд░ी рдХी рдпрд╣ рдкुрд╕्рддрдХ рд╕рди् 1932 рдоें рд▓िрдЦी рдЧрдИ рдеी рдФрд░ рддрднी рд╕े рдЕрдкрдиे рдирдПрдкрди рдФрд░ рд╢िрдХ्рд╖ा рдХे рдмाрд░े рдоें рдЕрдкрдиे рдХ्рд░ांрддिрдХाрд░ी рд╡िрдЪाрд░ों рдХे рдХाрд░рдг рдЗрд╕рдиे рд╕рднी рдХा рдз्рдпाрди рдЖрдХрд░्рд╖िрдд рдХिрдпा। рдордз्рдп рдк्рд░рджेрд╢ рдХे рдЧांрдзीрд╡ाрджी рд╡िрдж्рд╡ाрди рдХाрд╢ीрдиाрде рдд्рд░िрд╡ेрджी рдиे рдмрдб़े рдзैрд░्рдп рд╕े рдЗрд╕ рдкुрд╕्рддрдХ рдХा рдЧुрдЬрд░ाрддी рд╕े рд╣िंрджी рдоें рдРрд╕ा рдЕрдиुрд╡ाрдж рдХिрдпा, рдЬो рдоूрд▓ рдЬैрд╕ा рд╣ी рдЖрд╕्рд╡ाрдж рджेрддा рд╣ै। рдпрд╣ рдкुрд╕्рддрдХ рд╕рдордп рдмीрддрдиे рдХे рд╕ाрде-рд╕ाрде рдЗрддрдиी рд▓ोрдХрдк्рд░िрдп рд╣ुрдИ рдХि рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рдкुрд╕्рддрдХ рди्рдпाрд╕ рдиे 1991 рдоें рдЗрд╕рдХा рдкрд╣рд▓ा рд╕ंрд╕्рдХрд░рдг рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рдХिрдпा। рддрдм рд╕े рд╕рди् 2011 рддрдХ рдЗрд╕рдХे рдЕрдаाрд░рд╣ рд╕ंрд╕्рдХрд░рдг рд╣ो рдЪुрдХे рд╣ैं।

рдЧिрдЬुрднाрдИ рдХी рдпрд╣ рдкुрд╕्рддрдХ рдРрд╕े рд╕рднी рд╢िрдХ्рд╖ाрдХрд░्рдоिрдпों рдХे рд▓िрдП рдЬो рдмрдЪ्рдЪों рдХे рд▓िрдП рдХुрдЫ рдирдпा рдХрд░рдиा рдЪाрд╣рддे рд╣ैं, рдЙрди्рд╣ें рдмрд╕्рддे рдХे рдмोрдЭ рд╕े, рдЬ्рдЮाрди рдХे рдЕрддिрд░ेрдХ рд╕े рдоुрдХ्рддि рджिрд▓ाрдиे рдХी рдмेрдЪैрдиी рдорд╣рд╕ूрд╕ рдХрд░рддे рд╣ैं, рдПрдХ рджिрдЧ्рджрд░्рд╢рдХ рдХा рдХाрдо рдХрд░рддी рд╣ै। рдЧिрдЬुрднाрдИ рдЕрдЪ्рдЫी рддрд░рд╣ рдЬाрдирддे рд╣ैं рдХि рд╕рдЪ्рдЪा рдЬ्рдЮाрди рд╡рд╣ рд╣ै, рдЬिрд╕े рдмрдЪ्рдЪे рдЦेрд▓-рдЦेрд▓ рдоें рд╣ृрджрдпंрдЧрдо рдХрд░ рд▓ेрддे рд╣ैं। рдЬрдмрд░рджрд╕्рддी рдаूँрд╕ा рдЧрдпा рдЬ्рдЮाрди рддो рдКрдм рдФрд░ рдЕрдкрдЪ рдкैрджा рдХрд░рддा рд╣ै рдФрд░ рдмрдЪ्рдЪों рдХे рдХोрдорд▓ рдорд╕्рддिрд╖्рдХ рдкрд░ рджुрд╖्рдк्рд░рднाрд╡ рдбाрд▓рддा рд╣ै।

рдЗрд╕ рдкुрд╕्рддрдХ рдХो рдкрдв़рдиे рдХे рдмाрдж рд╢िрдХ्рд╖ा рдХो рд▓ेрдХрд░ рдирдП рдвंрдЧ рд╕े рд╕ोрдЪрдиे-рд╡िрдЪाрд░рдиे рд╡ाрд▓े рд╕рднी рд▓ोрдЧों рдХो рдПрдХ рд╣ाрд░्рджिрдХ рдЦुрд╢ी рдФрд░ рд╕ंрддोрд╖ рддो рдк्рд░ाрдк्рдд рд╣ोрддा рд╣ी рд╣ै рдХि рд╣ाँ, рдПрдХ рдРрд╕ा рднी рд░ाрд╕्рддा рд╣ो рд╕рдХрддा рд╣ै, рдЬो рдоाрд╕ूрдо рдмрдЪ्рдЪों рдХी рдоाрд╕ूрдоिрдпрдд рдмрдЪाрдП рд░рдЦ рд╕рдХे, рдЙрдирдХी рд╣рд░ рдкрд▓ рдХी рдЬिрдЬ्рдЮाрд╕ु рд╡ृрдд्рддि рдХो рд╕ंрддुрд╖्рдЯ рдХрд░ рд╕рдХे рдФрд░ рдмрдЧैрд░ рдЙрди рдкрд░ рдХ्рд░ोрдзिрдд рд╣ुрдП, рдпा рдмрдЧैрд░ рдХिрд╕ी рд╢ाрд░ीрд░िрдХ рджंрдб рдХे, рдЙрдирдХी рдЕрддि рд╕рдХ्рд░िрдпрддा рдХो рд╕рд╣ी рджिрд╢ा рдоें рдоोрдб़ рд╕рдХे।

рдЧिрдЬुрднाрдИ рдмрдзेрдХा рдХा рдоाрдирдиा рдеा рдХि рд╢िрдХ्рд╖ा рддो рдЖрдиंрдж рдХी рд╡рд╕्рддु рд╣ै। рдЙрд╕рдХा рднрд▓ा рд╢ाрд░ीрд░िрдХ рджंрдб рд╕े рдХ्рдпा рд╡ाрд╕्рддा? рдкрд░ рджुрд░्рднाрдЧ्рдп рд╕े рд╢िрдХ्рд╖ा рдХे рдиाрдо рдкрд░ рдмрдЪ्рдЪों рдХो рд╢ाрд░ीрд░िрдХ рджंрдб рджेрдиे рдХा рддрд░ीрдХा рдХрдоोрдмेрд╢ рдЖрдЬ рднी рдЪрд▓ рд░рд╣ा рд╣ै, рдЬो рди рд╕िрд░्рдл рдмрдЪ्рдЪों рдХो рдХुंрдаिрдд рдХрд░ рд░рд╣ा рд╣ै, рдмрд▓्рдХि рдЙрдирдоें рдмрджрд▓े рдХी рднाрд╡рдиा рдФрд░ рдоाрд░рдкीрдЯ рдХी рдк्рд░рд╡ृрдд्рддि рднी рдкैрджा рдХрд░ рд░рд╣ा рд╣ै। рдмрдб़े-рдмрдб़े рдиाрдоी рд╕्рдХूрд▓ों рдХी рдорд╣ँрдЧी рд╢िрдХ्рд╖ा рдФрд░ рдкрдв़ाрдИ рдХे рддाрдордЭाрдо рдХे рдмाрд╡рдЬूрдж, рдпрд╣ рд╕рд╣ी рд╢िрдХ्рд╖ा рдХा рдЕрднाрд╡ рд╣ी рд╣ै, рдЬो рдмрдЪ्рдЪों рдоें рдХ्рд░ोрдз рдФрд░ рдЕрд╕ुрд░рдХ्рд╖ा рдХी рднाрд╡рдиा рдкैрджा рдХрд░ рд░рд╣ा рд╣ै। рдк्рдпाрд░ рдФрд░ рдХोрдорд▓рддा рд╕े рдкрдв़ाрдиे рдХी рдмрдЬाрдп, рдПрдХ рдЕрдиुрдЪिрдд рдк्рд░рддिрд╕्рдкрд░्рдзा рдкैрджा рдХрд░рдХे, рд╣рдо рдЙрди्рд╣ें рдПрдХ рддрд░рд╣ рдХी рд╣िंрд╕ा рд╣ी рд╕िрдЦा рд░рд╣े рд╣ैं। рдРрд╕ी рдкрдв़ाрдИ рд╕े рд╡े рд▓рдЧाрддाрд░ рдЙрдж्рдзрдд рдмрди рд░рд╣े рд╣ैं, рддाрдХि рд╡े рдЕрдкрдиे рдЕрдкрдоाрди рдХा рддुрд░ंрдд рдмрджрд▓ा рд▓े рд╕рдХें।

рдЕрдЧрд░ рдмрдЪ्рдЪों рдХो рд╕рд╣ी рд╢िрдХ्рд╖ा рдоिрд▓े, рдХोрдИ рдк्рдпाрд░ рд╕े рдЙрди्рд╣ें рдкрдв़ाрдиे рд╡ाрд▓ा рд╣ो, рддो рдРрд╕ी рдмुрд░ाрдЗрдпाँ рдкрдирдк рд╣ी рдирд╣ीं рд╕рдХрддीं।
‘рджिрд╡ाрд╕्рд╡рдк्рди’ рдЬैрд╕ा рдХि рдиाрдо рд╕े рд╣ी рд╕्рдкрд╖्рдЯ рд╣ै, рд╢िрдХ्рд╖ा рдХो рд▓ेрдХрд░ рдПрдХ рдордорддाрд▓ु рдЕрдз्рдпाрдкрдХ рдХा рд╕рдкрдиा рд╣ी рд╣ै। рдмрд╣ुрдд рдк्рдпाрд░ा, рдмрд╣ुрдд рдЖрд╣्рд▓ाрджрдХाрд░ी рд╕рдкрдиा, рдЬिрд╕рдХी рд╣рдо рд╕рдм рдХाрдордиा рдХрд░рддे рд╣ैं рдХि рдХाрд╢, рдРрд╕ा рд╣ो рдкाрддा! рдЧिрдЬुрднाрдИ рдиे рдЗрд╕ рдкुрд╕्рддрдХ рдоें рдмрдЪ्рдЪों рдХे рд╕ाрде рдЦेрд▓рддे рд╣ुрдП, рдХрд╣ाрдиी рд╕ुрдиाрддे рд╣ुрдП, рдоिрдЯ्рдЯी рдХे рдЦिрд▓ौрдиे рдмрдиाрддे рд╣ुрдП рдПрдХ рдРрд╕े рдЕрдз्рдпाрдкрдХ рдХी рдХрд▓्рдкрдиा рдХी рд╣ै рдФрд░ рдЕрдкрдиे рдЬीрд╡рди рдХे рдРрд╕े рдЕрдиुрднрд╡ों рдХो рдЙрд╕рдоें рдРрд╕े рдкिрд░ोрдпा рд╣ै рдХि рд╡рд╣ рдХोрд░ा рджिрд╡ाрд╕्рд╡рдк्рди рди рд╣ोрдХрд░, рд╣рдоाрд░ी рдХाрдордиाрдкूрд░्рддि рдХा рд╕ाрдХाрд░ рд░ूрдк рд▓े рд▓ेрддी рд╣ै।

рдЧिрдЬुрднाрдИ рдХी ‘рджिрд╡ाрд╕्рд╡рдк्рди’ рдмрд╣ुрдд рд╣ी рджिрд▓рдЪрд╕्рдк рдкुрд╕्рддрдХ рд╣ै। рдПрдХ рд╕ाँрд╕ рдоें рдкрдв़ рдЬाрдиे рд╡ाрд▓ी। рдмрд░рд╕ों рд╕े рдпрд╣ рдШрд░ рдоें рдеी, рдкрд░ рдкрд╣рд▓े рдХрднी рдкрдв़рдиे рдХी рдлुрд░рд╕рдд рд╣ी рди рдоिрд▓ी। рд╢ाрдпрдж рдЗрд╕рд▓िрдП рднी, рдХि рдпрд╣ рдЫोрдЯी рд╕ी рдкुрд╕्рддрдХ рдмрдб़े-рдмрдб़े рдкोрдеों рдоें рджрдмी рд╣ुрдИ рдеी। рддो рдирдЬрд░рдЕंрджाрдЬ рд╣ोрддी рд░рд╣ी। рдЕрднी рдХुрдЫ рд╕рдордп рдкрд╣рд▓े рд╣ी рдЕрдкрдиे рдкрдв़рдиे рдХे рд╡्рдпрд╕рди рдХे рдХाрд░рдг рдХोрдИ рдирдИ рдкुрд╕्рддрдХ рджेрдЦ рд░рд╣ी рдеी рдХि рдирдИ-рдкुрд░ाрдиी рдХिрддाрдмों рдФрд░ рдкрдд्рд░िрдХाрдУं рдХे рдмीрдЪ рджрдмी рдЧिрдЬुрднाрдИ рдмрдзेрдХा рдХी ‘рджिрд╡ाрд╕्рд╡рдк्рди’ рджिрдЦाрдИ рдкрдб़ी। рдиाрдо рддो рдЧिрдЬुрднाрдИ рдХा рдмрд╣ुрдд рдмाрд░ рд╕ुрдиा рд╣ै, рдФрд░ рдЙрдирдХा рдиाрдо рдЖрддे рд╣ी рдорди рдоें рдмрдЪ्рдЪों рдХे рдоाрдоा рдЧिрдЬुрднाрдИ рдХी рдк्рдпाрд░ी рд╕ी рддрд╕рд╡ीрд░ рдЦिंрдЪ рдЖрддी рд╣ै, рдЬो рдмрдЪ्рдЪों рдХो рдордЬेрджाрд░ рдХрд╣ाрдиिрдпाँ рд╕ुрдиाрдпा рдХрд░рддे рд╣ैं। рдкрд░ ‘рджिрд╡ाрд╕्рд╡рдк्рди’ рдкुрд╕्рддрдХ рдкрдв़ी рддो рдорди рдоें рдирдП рд╡िрдЪाрд░ рдФрд░ рдЪिंрддрди рдХी рдЦिрдб़рдХिрдпाँ рд╣ी рдЦुрд▓рддी рдЪрд▓ी рдЧрдИं। рд▓рдЧा, рдмाрд▓ рд╢िрдХ्рд╖ा рдХे рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдоें рддाрдЬा рд╡िрдЪाрд░ों рдХे рдЗрд╕ рдЭोंрдХे рдиे рдоुрдЭे рднीрддрд░-рдмाрд╣рд░ рд╕े рдмрджрд▓ рджिрдпा рд╣ै।

рдПрдХ рдЫोрдЯी рд╕ी рдкुрд╕्рддрдХ рднी рдХ्рдпा рдЬाрджू рдХрд░ рд╕рдХрддी рд╣ै, рдЗрд╕े рдЬाрдирдиा рд╣ो, рддो рдоैं рдХрд╣ूँрдЧी, рдХि рдлुрд░्рд╕рдд рдоिрд▓े рддो рдЖрдк рднी рдЧिрдЬुрднाрдИ рдмрдзेрдХा рдХी рдкुрд╕्рддрдХ ‘рджिрд╡ाрд╕्рд╡рдк्рди’ рдкрдв़ें। рдмाрд▓ рд╢िрдХ्рд╖ा рдХो рд▓ेрдХрд░ рд▓िрдЦी рдЧрдИ рдРрд╕ी рд░ोрдЪрдХ рдкुрд╕्рддрдХ рд╢ाрдпрдж рд╣ी рдХोрдИ рдФрд░ рд╣ो। 
*

рдЪрд▓िрдП, рдЕрдм рдЧिрдЬुрднाрдИ рдмрдзेрдХा рдЬी рдХे ‘рджिрд╡ाрд╕्рд╡рдк्рди’ рдФрд░ рдЗрд╕ рдкुрд╕्рддрдХ рдХे рдЬाрджुрдИ рдк्рд░рднाрд╡ рдХी рдЪрд░्рдЪा рдХी рдЬाрдП।
рдЕрд╕рд▓ рдоें, ‘рджिрд╡ाрд╕्рд╡рдк्рди’ рдХрд╣ाрдиी рд╣ै рдПрдХ рдРрд╕े рдк्рд░рдпोрдЧрд╢ीрд▓ рд╢िрдХ्рд╖рдХ рдХी, рдЬो рдПрдХ рдк्рд░ाрдердоिрдХ рдкाрдард╢ाрд▓ा рдоें рдЪौрдеी рдХрдХ्рд╖ा рдоें рдкрдв़ाрдиे рдЖрддा рд╣ै। рдкрд╣рд▓े рд╣ी рджिрди рдоें рдЙрд╕рдХे рдорди рдоें рд╢िрдХ्рд╖ा рдХी рдкाрд░ंрдкрд░िрдХ рд╢ैрд▓ी рдХो рд▓ेрдХрд░ рдЙрджाрд╕ीрдирддा рд╣ै। рд╡рд╣ рдХुрдЫ рдирдпा рдХрд░рдиा рдЪाрд╣рддा рд╣ै। рдЙрд╕े рдмिрд▓्рдХुрд▓ рдкрд╕ंрдж рдирд╣ीं рдХि рдкрд╣рд▓े рджिрди рд╕े рд╣ी рдХрдХ्рд╖ा рдоें рдШुрд╕े, рд╣ाрдЬिрд░ी рд▓ी рдФрд░ рдлिрд░ рдкाрда्рдпрдкुрд╕्рддрдХ рдХा рдкрд╣рд▓ा рдкाрда рд╢ुрд░ू। рдЙрд╕рдХी рдзाрд░рдгा рд╣ै рдХि рдкрд╣рд▓े рдмрдЪ्рдЪों рд╕े рдЕрдЪ्рдЫे рд╕े рдкрд░рдЪрдиा рдЪाрд╣िрдП, рдЕрдкрд░िрдЪрдп рдХी рджीрд╡ाрд░ рдЯूрдЯрдиी рдЪाрд╣िрдП। рдкрдв़ाрдиा-рд▓िрдЦाрдиा рддो рдЗрд╕рдХे рдмाрдж рд╣ी рд╣ो рд╕рдХрддा рд╣ै।

рдЦैрд░, рдкрд╣рд▓े рджिрди рдЗрд╕ рдирдП рдк्рд░рдпोрдЧрд╡ाрджी рдЕрдз्рдпाрдкрдХ рдХी рд╢ुрд░ुрдЖрдд рд╢ांрддिрдкाрда рд╕े рд╣ोрддी рд╣ै। рдЕрдм рдЪौрдеी рдХрдХ्рд╖ा рдХे рдмрдЪ्рдЪे рдкрд╣рд▓े рджिрди рдирдП рдЕрдз्рдпाрдкрдХ рдХी рдХрдХ्рд╖ा рдоें рдЪुрдк рдХ्рдпों рдмैрдардиे рд▓рдЧे? рдКрдкрд░ рд╕े рдРрд╕े рдЕрдз्рдпाрдкрдХ рд╕े, рдЬिрд╕рдоें рдЬрд░ा рднी рд░ौрдм рдирд╣ीं рд╣ै। рдЙрд╕рдХे рд▓िрдП рд╕рдЪрдоुрдЪ рдмрдб़ी рдоुрд╕ीрдмрдд рд╣ो рдЧрдИ। рдЧिрдЬुрднाрдИ рдиे рдЗрд╕ рджृрд╢्рдп рдХा рдмрд╣ुрдд рд╣ी рд╕ुंрджрд░ рдЪिрдд्рд░ рдЦींрдЪा рд╣ै—

“рд▓рдб़рдХों рдоें рд╕े рдХोрдИ рдКँ-рдКँ рдХрд░рдиे рд▓рдЧा, рдХोрдИ рд╣ाрдК-рд╣ाрдК рдХрд░рдиे рд▓рдЧा рддो рдХोрдИ рдзрдоाрдзрдо рдкैрд░ рдкрдЯрдХрдиे рд▓рдЧा। рдЗрддрдиे рдоें рдПрдХ рдиे рддाрд▓ी рдмрдЬाрдИ рдФрд░ рд╕рдм рддाрд▓ी рдмрдЬाрдиे рд▓рдЧे। рдлिрд░ рдХोрдИ рд╣ँрд╕ा рдФрд░ рд╣ँрд╕ी рдЙрдб़рдиे рд▓рдЧी। рдоैं рдЦिрд╕िрдпा рдЧрдпा।”

рдкрд╣рд▓े рджिрди рдирдП рдЕрдз्рдпाрдкрдХ рдХा рдпрд╣ рдк्рд░рдпोрдЧ рддो рд╕рдлрд▓ рдирд╣ीं рд╣ुрдЖ। рдкрд░ рдЕрдЧрд▓े рджिрди рдХрдХ्рд╖ा рдоें рдЬाрдиे рдкрд░ рдЕрдз्рдпाрдкрдХ рдиे рдХрд╣ा, “рдХрд╣ाрдиी рд╕ुрдиोрдЧे?” рдФрд░ рдпрд╣ рд╕ुрдирддे рд╣ी рд╕рдм рдмрдЪ्рдЪे рдЦुрд╢ рд╣ो рдЧрдП, рдЙрд╕рдХे рдЖрд╕рдкाрд╕ рдШेрд░ा рдмрдиाрдХрд░ рдмैрда рдЧрдП। рдеोрдб़ी рд╣ी рджेрд░ рдоें рдПрдХрджрдо рдкूрд░ी рдХрдХ्рд╖ा рдПрдХाрдЧ्рд░рдЪिрдд्рдд рд╣ोрдХрд░ рдХрд╣ाрдиी рд╕ुрди рд░рд╣ी рдеी। рдХрд╣ाрдиी рднी рд░ाрдЬा-рд░ाрдиी, рдЙрдирдХे рдкрд░िрд╡ाрд░ рдФрд░ рд░ाрдЬрдХुрдоाрд░ों рдХे рд╡िрдЪिрдд्рд░ рдХाрд░рдиाрдоों рдХी। рдпाрдиी рдЗрддрдиी рд▓ंрдмी рдХि рдЬिрд╕рдХा рдХोрдИ рдУрд░-рдЫोрд░ рдирд╣ीं। рдкрд░ рдмрдЪ्рдЪे рд╣ैं рдХि рдПрдХрдЯрдХ рд╕ुрди рд░рд╣े рд╣ैं, рди рднूрдЦ рди рдк्рдпाрд╕, рди рдЫुрдЯ्рдЯी рдХा рд╣ोрд╢। рдЫुрдЯ्рдЯी рдХी рдШंрдЯी рдмрдЬрдиे рдкрд░ рднी рд╕рдмрдХा рдПрдХ рд╣ी рдЖрдЧ्рд░рд╣, “рдоाрд╕्рдЯрд░ рдЬी, рдХрд╣ाрдиी рдкूрд░ी рдХीрдЬिрдП рди!” рдХिрд╕ी рдмрдЪ्рдЪे рдХा рдШрд░ рдЬाрдиे рдХा рдорди рд╣ी рди рд╣ो।

рд╡ाрд╣, рдХрдоाрд▓ рд╣ै рднाрдИ, рдорди рдХрд░рддा рд╣ै, рдРрд╕ा рд╕्рдХूрд▓ рдмрдЪрдкрди рдоें рд╣рдоें рднी рдоिрд▓ा рд╣ोрддा рддो рдХिрддрдиे рдордЬे рдЖрддे। рдоेрд░ी рдмрд╣ुрдд рд╕ी рдмрдЪрдкрди рдХी рд╕рд╣ेрд▓िрдпाँ рд╕्рдХूрд▓ рдХी рдоाрд░ рдХे рдбрд░ рд╕े рд╕्рдХूрд▓ рдХा рдоुँрд╣ рд╣ी рдирд╣ीं рджेрдЦ рдкाрдИं। рд╡े рдЕрдЧрд░ рдРрд╕ा рд╕्рдХूрд▓, рдРрд╕े рдЕрдз्рдпाрдкрдХ рдкाрддीं рддो рдЖрдЬ рдХ्рдпा рд╡े рдЕрдирдкрдв़ рд╣ोрддीं?

рдЧिрдЬुрднाрдИ рд╕्рд╡рдпं рднी рдмрдЪ्рдЪों рдкрд░ рдХрд╣ाрдиी рдХे рдЬाрджुрдИ рдЕрд╕рд░ рдХी рдЪрд░्рдЪा рдмрдб़े рд╕ुंрджрд░ рдвंрдЧ рд╕े рдХрд░рддे рд╣ैं। рд╡े рдХрд╣рддे рд╣ैं, “рдкрд╣рд▓े рджिрди рдЬो рдоेрд░ी рд╕ुрдирддे рддрдХ рдирд╣ीं рдеे рдФрд░ рдЬो рд╣ा-рд╣ा, рд╣ी-рд╣ी рдХрд░рдХे рдоेрд░ी рдЦिрд▓्рд▓ी рдЙрдб़ा рд░рд╣े рдеे, рд╡े рд╣ी рдЬрдм рд╕े рдХрд╣ाрдиी рд╕ुрдирдиे рдХो рдоिрд▓ी рд╣ै, рддрдм рд╕े рд╢ांрдд рдмрди рдЧрдП рд╣ैं। рдоेрд░ी рдУрд░ рдк्рд░ेрдо рд╕े рджेрдЦрддे рд╣ैं। рдоेрд░ा рдХрд╣ा рд╕ुрдирддे рд╣ैं। рдоैं рдЬैрд╕ा рдХрд╣рддा рд╣ूँ, рдЙрд╕ी рдк्рд░рдХाрд░ рдмैрдарддे рд╣ैं। ‘рдЪुрдк рд░рд╣ो, рдЧрдб़рдмрдб़ рдордд рдХрд░ो’ рддो рдоुрдЭे рдХрднी рдХрд╣рдиा рд╣ी рдирд╣ीं рдкрдб़рддा рдФрд░ рдХрдХ्рд╖ा рдоें рд╕े рдиिрдХाрд▓рдиे рдкрд░ рднी рдирд╣ीं рдиिрдХрд▓рддे।”

рдпों рдЧिрдЬुрднाрдИ рдЕрдкрдиे рдЕрдиोрдЦे рдк्рд░рдпोрдЧрд╢ीрд▓ рдоाрд╕्рдЯрд░ рдХे рдЬрд░िрдП рдХрд╣ाрдиी рдХे рд╕ूрдд्рд░ рд╕े рдЕрдкрдиे рд╡िрдж्рдпाрд░्рдеिрдпों рд╕े рдПрдХ рдЕрдЯूрдЯ рдмंрдзрди рдоें рдмँрдз рдЬाрддे рд╣ैं। рдХрд╣ाрдиी рдж्рд╡ाрд░ा рд╣ी рдлिрд░ рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдХी рдмाрддें рд╣ोрддी рд╣ैं, рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХी рдмाрддें рд╣ोрддी рд╣ैं, рдпाрдиी рдХрд╣ाрдиी, рдХрд╡िрддा, рдиाрдЯрдХ, рдПрдХांрдХी рдХी। рдкрд░ рд╡्рдпाрдХрд░рдг...? рд╡рд╣ рдмрдЪ्рдЪों рдХो рдХैрд╕े рдкрдв़ाрдпा рдЬाрдП? рдмрд╣ुрдд рд╕े рдмрдЪ्рдЪों рдХो рддो рд╡рд╣ рд╣ौрдЖ рд╣ी рд▓рдЧрддा рд╣ै। 
рдкрд░ рдЕрдз्рдпाрдкрдХ рдФрд░ рдмрдЪ्рдЪों рдХा рдпрд╣ рд╡िрд▓рдХ्рд╖рдг рд╕ंрд╡ाрдж рдмрдиा, рддो рдлिрд░ рд╕ीрдзे-рд╕ीрдзे рд╡्рдпाрдХрд░рдг рд╕िрдЦाрдиे рдХी рдПрдХ рдмрд╣ुрдд рд╣ी рдордЬेрджाрд░ рдкрдж्рдзрддि рднी рдиिрдХрд▓ рдЖрддी рд╣ै। рдФрд░ рд╕рд╡ाрд▓-рдЬрд╡ाрдм рднी рдмрдб़े рдордЬेрджाрд░। рднрдИ, рд╕िंрд╣ рдХी рд╕्рдд्рд░ी рдХौрди рд╣ुрдИ? рд╕िंрд╣рдиी। рдлिрд░ рдРрд╕े рд╣ी рдмрдХрд░ा, рдмрдХрд░ी рдЖрджि рдмрд╣ुрдд рд╕ाрд░े рдЙрджाрд╣рд░рдг рд╕ाрдордиे рдЖ рдЬाрддे рд╣ैं। рдмрдЪ्рдЪों рд╕े рд╣ी рд╕ाрд░ा рдХुрдЫ рдиिрдХрд▓рд╡ाрдпा рдЬाрддा рд╣ै। рд╡्рдпाрдХрд░рдг рднी рдЗрддрдиे рдЖрдиंрджрджाрдпрдХ рдвंрдЧ рд╕े рдкрдв़ाрдпा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै, рдпрд╣ рдЧिрдЬुрднाрдИ рд╕े рд╕ीрдЦा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै।

рдЗрд╕ी рддрд░рд╣ рдЧिрдЬुрднाрдИ рдмрддाрддे рд╣ैं рдХि рд╕्рдХूрд▓ рдХा рдорддрд▓рдм рд╕िрд░्рдл рдкाрда्рдпрдкुрд╕्рддрдХ рдкрдв़ा рджेрдиा рд╣ी рдирд╣ीं рд╣ै। рдЗрд╕рдХे рд╕ाрде рд╢िрдХ्рд╖ा рдХा рдЕрд░्рде рдмрдЪ्рдЪों рдХे рд╕ंрдкूрд░्рдг рд╡िрдХाрд╕ рдкрд░ рдз्рдпाрди рджेрдиा рд╣ै। рдЙрдирдХी рд╢ाрд░ीрд░िрдХ рд╕рдлाрдИ, рдиाрдЦूрди, рдмाрд▓, рдХрдкрдб़े, рдоुँрд╣-рд╣ाрде рд╕рдм рд╕ाрдл-рд╕ुрдерд░े рд░рдЦрдиा। рд╕िрд░्рдл рдЕрдкрдиी рд╣ी рд╕рдлाрдИ рдирд╣ीं, рдмрд▓्рдХि рдкूрд░े рд╕्рдХूрд▓ рдХी рднी рд╕рдлाрдИ рдХी рдУрд░ рдз्рдпाрди рджेрдиा рдЖрджि рднी рд╢िрдХ्рд╖ा рдХा рд╣ी рдПрдХ рдорд╣рдд्рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рдЕंрдЧ рд╣ै।

рдкुрд╕्рддрдХ рдкрдв़рддे рд╣ुрдП рдмрд░ाрдмрд░ рдЦрдпाрд▓ рдЖ рд░рд╣ा рдеा рдХि рдЖрдЬ рдХी рд╢िрдХ्рд╖ा рдХैрд╕ी рд╣ो рдЧрдИ рд╣ै? рдпрд╣ рд╕िрд░्рдл рдкाрда्рдп рдкुрд╕्рддрдХों рдХी рд░рдЯाрдИ рддрдХ рд╕ीрдоिрдд рд╣ो рдЧрдИ рд╣ै। рди рд╕िрд░्рдл рдЕрдз्рдпाрдкрдХ рдРрд╕ा рдХрд░рддे рд╣ैं, рдмрд▓्рдХि рдЕрднिрднाрд╡рдХ рднी рдЗрд╕ी рдмाрдд рдХा рдиिрд░ंрддрд░ рджрдмाрд╡ рдмрдиाрддे рд╣ैं, рдЬिрд╕рд╕े рдмрдЪ्рдЪों рдХा рдПрдХांрдЧी рд╡िрдХाрд╕ рд╣ोрддा рд╣ै। рдЗрдо्рддिрд╣ाрди рдоें рдЬ्рдпाрджा рдиंрдмрд░ рд╣ाрд╕िрд▓ рдХрд░рдиे рдХे рдкीрдЫे рдЬो рдЦींрдЪрддाрди рдЪрд▓рддी рд╣ै, рдЙрд╕рдХा рднी рдЧिрдЬुрднाрдИ рд╡िрд░ोрдз рдХрд░рддे рд╣ैं। рд╣ाँ, рдмрдЪ्рдЪों рд╕े рдЬो рдЧрд▓рддिрдпाँ рд╣ोрддी рд╣ैं, рдЙрдирдХे рд╕ुрдзाрд░ рдХी рдУрд░ рдЙрдирдХा рдкूрд░ा рдз्рдпाрди рд░рд╣рддा рд╣ै।

рд╢िрдХ्рд╖ा рдоें рдЙрдирдХे рдк्рд░рдпोрдЧों рдХे рдХुрдЫ рдФрд░ рджिрд▓рдЪрд╕्рдк рддрд░ीрдХे рднी рд╣ैं। рдЙрджाрд╣рд░рдг рдХे рд▓िрдП, рдмрдЪ्рдЪों рдоें рдХрд▓ा рдХे рдкрддि рд░ुрдЪि рд╡िрдХрд╕िрдд рдХрд░рдиा, рдЪिрдд्рд░ рдмрдиाрдиा, рд▓ोрдХрдЧीрдд рд╕िрдЦाрдиा, рд╕ुрдирдиा, рдмрдЪ्рдЪों рдХो рд╣ी рдкाрдд्рд░ рдмрдиाрдХрд░ рдХрд╣ाрдиी рдХा рдиाрдЯ्рдп рд░ूрдкांрддрд░рдг рдХрд░рд╡ाрдиा, рд╡рдЧैрд░рд╣-рд╡рдЧैрд░рд╣।

рдЗрд╕ рдирдП рдЕрдз्рдпाрдкрдХ рдХे рдк्рд░рдпोрдЧों рдХे рджौрд░ाрди рджूрд╕рд░े рдЕрдз्рдпाрдкрдХों рдХी рдХ्рдпा рдк्рд░рддिрдХ्рд░िрдпा рд╣ोрддी рд╣ै, рдЗрд╕рдХा рднी рдкुрд╕्рддрдХ рдоें рдмрд╣ुрдд рдмрдв़िрдпा рд╡рд░्рдгрди рд╣ै। рдЕрд╕рд▓ рдоें рдирдП рдЕрдз्рдпाрдкрдХ рдХी рдк्рд░рдпोрдЧрд╢ीрд▓рддा рд╕े рд╕рдмрд╕े рдЬ्рдпाрджा рдоुрд╢्рдХिрд▓ рджूрд╕рд░े рдЕрдз्рдпाрдкрдХों рдХो рд╣ी рд╣ै। рдХैрд╕े рджूрд╕рд░े рдЕрдз्рдпाрдкрдХ рдЗрд╕ рдирдП рдк्рд░рдпोрдЧрд╢ीрд▓ рдЕрдз्рдпाрдкрдХ рд╕े рдИрд░्рд╖्рдпा рдХрд░рддे рд╣ैं, рдХ्рдпा-рдХ्рдпा рдХрдЯूрдХ्рддिрдпाँ рдЙрд╕рдХे рдЦिрд▓ाрдл рд╣рд╡ा рдоें рддैрд░рддी рд╣ैं, рдЗрд╕рдХा рдмрдб़ा рд╣ी рдЬीрд╡ंрдд рд╡рд░्рдгрди рд╣ै। рджूрд╕рд░े рд╢िрдХ्рд╖рдХ рдЕрдХрд╕рд░ рдпрд╣ рдХрд╣рдХрд░ рдирдП рдЕрдз्рдпाрдкрдХ рдХा рдордЬाрдХ рдЙрдб़ाрддे рдеे—

“рдпे рдорд╣ाрд╢рдп рддो рд░ोрдЬ рдПрдХ рдирдпा рдк्рд░рдпोрдЧ рдХрд░рддे рд╣ैं। рдпे рд╣рдоें рдЕрдкрдиे рдЫाрдд्рд░ों рдХो рд╕ुрдЦ рд╕े рдкрдв़ाрдиे рднी рджेंрдЧे рдпा рдирд╣ीं? рдЗрди्рд╣ें рдкрд░рд╡ाрд╣ рд╣ी рдХ्рдпा рд╣ै? рдпे рдЗрд╕ рдк्рд░рдпोрдЧ рдоें рд╕рдлрд▓ рд╣ो рдЧрдП рддो рд╕ाрд╣рдм, рд╣рдорд╕े рднी рдХрд╣ेंрдЧे рдХि рд▓ो, рдХрд░ो рдЗрд╕ рддрд░рд╣ рдФрд░ рдЙрд╕ рддрд░рд╣, рдФрд░ рдпрджि рд╕рдлрд▓ рди рд╣ुрдП рддो рдЕрдкрдиा рдмोрд░िрдпा-рдмिрд╕्рддрд░ рд▓ेрдХрд░ рдЪрд▓ рджेंрдЧे।”

рд▓ेрдХिрди рдкрд░ीрдХ्рд╖ा рдкрд░िрдгाрдо рдЖрдпा, рддो рд╕рдм рдХुрдЫ рдЙрд▓рдЯ рдЧрдпा। рдбाрдпрд░ेрдХ्рдЯрд░ рд╕ाрд╣рдм рдирдП рдЕрдз्рдпाрдкрдХ рдХे рдк्рд░рдпोрдЧों рд╕े рдмрд╣ुрдд рдк्рд░рднाрд╡िрдд рд╣ुрдП। рдЙрдирдХी рднрд░рдкूрд░ рд╕рд░ाрд╣рдиा рдХрд░рддे рд╣ुрдП рд╡े рдХрд╣рддे рд╣ैं—

“...рдпे рд╕рдЬ्рдЬрди рдПрдХ рд╕ाрд▓ рдкрд╣рд▓े рдЪौрдеी рдХрдХ्рд╖ा рдоें рд╢िрдХ्рд╖ा рдХे рдк्рд░рдпोрдЧ рдХрд░рдиे рд╣ेрддु рдоेрд░े рдкाрд╕ рдЖрдП рдеे। рдоैंрдиे рдЙрд╕ рд╕рдордп рдЗрди्рд╣ें рдПрдХ рдкрдв़ा-рд▓िрдЦा рдоूрд░्рдЦ рд╣ी рд╕рдордЭा рдеा। рдоैंрдиे рдпрд╣ рд╕ोрдЪрдХрд░ рдЗрди्рд╣ें рдЕрдиुрдорддि рджी рдеी рдХि рдЗрдирдХे рдЬैрд╕े рдмрд╣ुрддेрд░े рдкрдб़े рд╣ैं рдЬो рдХрд╕ौрдЯी рдкрд░ рдХрд╕े рдЬाрдиे рдкрд░ рднाрдЧ рдЦрдб़े рд╣ोрддे рд╣ैं। рдоुрдЭे рдХрд╣рдиा рдЪाрд╣िрдП рдХि рдоैं рдЗрдирдоें рд╡िрд╢्рд╡ाрд╕ рдирд╣ीं рдХрд░рддा рдеा। рд▓ेрдХिрди рдЕрдм рдоैं рд╕рд╣рд░्рд╖ рд╕्рд╡ीрдХाрд░ рдХрд░рддा рд╣ूँ рдХि рдЗрдирдХे рдк्рд░рдпोрдЧ рдмрд╣ुрдд рд╕рдлрд▓ рд╣ुрдП рд╣ैं। рдоेрд░े рд╡िрдЪाрд░ों рдоें рднी рдЗрди्рд╣ोंрдиे рднाрд░ी рдкрд░िрд╡рд░्рддрди рдХрд░ рджिрдпा рд╣ै рдФрд░ рдЖрдЬ рдЕрдкрдиे рдЕंрддःрдХрд░рдг рдоें рдоुрдЭे рдпрд╣ рдз्рд╡рдиि рд╕ुрдиाрдИ рдкрдб़ рд░рд╣ी рд╣ै рдХि рдк्рд░ाрдердоिрдХ рдкाрдард╢ाрд▓ा рдХे рдЗрд╕ рдкुрд░ाрдиे рдврд░्рд░े рдХा рдЕрдм рд╢ीрдШ рд╣ी рдЕंрдд рд╣ोрдЧा। рд╣рдоाрд░े рдЬैрд╕े рд╢िрдХ्рд╖рдХों рдФрд░ рдЕрдзिрдХाрд░िрдпों рдХो рдЕрдм рд░ाрдЬी-рдЦुрд╢ी рд░ुрдЦрд╕рдд рд▓ेрдХрд░ рдирдИ рдкीрдв़ी рдХे рд╢िрдХ्рд╖ाрд╢ाрд╕्рдд्рд░िрдпों рдФрд░ рдХрд▓्рдкрдиाрд╢ीрд▓ рд╡िрдЪाрд░рдХों рдХो рдЕрдкрдиा рд╕्рдеाрди рд╕ौंрдк рджेрдиा рдЪाрд╣िрдП।”
*

рдХुрд▓ рдоिрд▓ाрдХрд░ ‘рджिрд╡ाрд╕्рд╡рдк्рди’ рдмрдЪ्рдЪों рдХी рд╢िрдХ्рд╖ा рд╕े рдЬुрдб़े рд╣рд░ рд╡्рдпрдХ्рддि рдХे рд▓िрдП рдПрдХ рдЕрдд्рдпंрдд рдкрдардиीрдп рдкुрд╕्рддрдХ рд╣ै। рдЖँрдЦें рдЦोрд▓ рджेрдиे рд╡ाрд▓ी। рдоैंрдиे рддो рдЗрд╕े рдПрдХ рд╣ी рдмैрдардХ рдоें рдкрдв़ा рд╣ै рдФрд░ рд╕ुрдмрд╣ рд╢ुрд░ू рдХрд░рдиे рдХे рдмाрдж, рд╢ाрдо рддрдХ рдЦрдд्рдо рдХрд░рдХे рд╣ी рдЫोрдб़ा। рдЗрд╕े рдкрдв़рдиे рдХे рдмाрдж рд╣ृрджрдп рдоें рдПрдХ рдЕрд▓рдЧ рддрд░рд╣ рдХा рдЖрд╣्рд▓ाрдж, рдПрдХ рдЕрдиोрдЦी рдЦुрд╢ी рдХी рд▓рд╣рд░ рддैрд░рддी рд░рд╣ी। рдпрд╣ рдПрдХ рдмрдв़िрдпा рдкुрд╕्рддрдХ рдкрдв़ рд▓ेрдиे рдХी рдЧрд╣рд░ी рддृрдк्рддि рд╣ी рддो рдеी।

рдЗрд╕рдХे рд╕ाрде рд╣ी рдмрд░рд╕ों рдкрд╣рд▓े рд╕्рд╡рдпं рд╣рдо рд▓ोрдЧों рдиे рдПрдХ рд╕ाрд▓ рддрдХ рд╢्рд░рдоिрдХ рдмрд╕्рддी рдоें ‘рдкрд╣рд▓ा рдХрджрдо’ рдиाрдо рд╕े рд╕्рдХूрд▓ рдЪрд▓ाрдпा рдеा, рдЙрд╕рдХी рдпाрдж рдлिрд░ рд╕े рддाрдЬा рд╣ो рдЧрдИ। рдмрдЪ्рдЪों рдХो рдХрд╣ाрдиिрдпाँ-рдХрд╡िрддाрдПँ рд╕ुрдиाрддे рд╣ुрдП, рдЦेрд▓-рдЦेрд▓ рдоें рдкрдв़ाрдИ-рд▓िрдЦाрдИ рдХा рдЖрдиंрдж рдХ्рдпा рд╣ोрддा рд╣ै, рдпрд╣ рд╣рдо рд▓ोрдЧों рдиे рдЦुрдж рдорд╣рд╕ूрд╕ рдХिрдпा рдеा।

рдЧिрдЬुрднाрдИ рдХी ‘рджिрд╡ाрд╕्рд╡рдк्рди’ рдкुрд╕्рддрдХ рдкрдв़рддे рд╣ुрдП, рдЙрд╕ рд╕्рдХूрд▓ рдХे рд╕рднी рдмрдЪ्рдЪों рдХे рдЪेрд╣рд░े рдЖँрдЦों рдХे рдЖрдЧे рдмрд░рдмрд╕ рддैрд░рдиे рд▓рдЧे। рд╡े рдЭुрдЧ्рдЧी-рдЭोंрдкрдб़ी рдХे рдмрдЪ्рдЪे рдеे, рдкрд░ рдЗрддрдиे рдЕрдЪ्рдЫे рдФрд░ рдк्рд░рддिрднाрд╡ाрди рдХि рд╣рдо рд▓ोрдЧ рджंрдЧ рдеे। рдЙрди्рд╣ें рд░ंрдЧ рдФрд░ рдб्рд░ाрдЗंрдЧ рдмुрдХ्рд╕ рджी рдЧрдИं, рддो рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдРрд╕े рд╕ुंрджрд░ рдФрд░ рдордирдоोрд╣рдХ рдЪिрдд्рд░ рдмрдиाрдП рдХि рджेрдЦрдХрд░ рд╣рдо рдЕрдЪрд░рдЬ рдоें рдеे। рдХрд▓्рдкрдиा рдХी рдЙрдб़ाрди рдЙрдирдоें рдХрдо рди рдеी। рдЗрд╕ी рддрд░рд╣ рдЙрди्рд╣ें рдШрд░ рдФрд░ рдЖрд╕рдкाрд╕ рдХे рдкрд░िрд╡ेрд╢ рдкрд░ рдХुрдЫ рд▓िрдЦрдиे рдХे рд▓िрдП рдХрд╣ा рдЧрдпा, рддो рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдмрдб़े рдЕрд▓рдЧ рдвंрдЧ рд╕े рдЕрдиुрднрд╡ рд▓िрдЦे। рдЫोрдЯी-рдЫोрдЯी рдмाрддें, рд▓ेрдХिрди рдорд░्рдо рдХो рдЫू рд▓ेрдиे рд╡ाрд▓ी। рдЗрд╕рд▓िрдП рдХि рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдХिрддाрдмों рд╕े рдЬ्рдпाрджा рдЬीрд╡рди рдХे рдЦुрд▓े рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп рдоें рд╢िрдХ्рд╖ा рд╣ाрд╕िрд▓ рдХी рдеी। рдЧрд░ीрдмी рдиे рдЙрди्рд╣ें рдк्рдпाрд░ рдФрд░ рд╣рдорджрд░्рджी рдХी рд╕ीрдЦ рджी рдеी। рдЙрдирдоें рдмрд╣ुрдд рдХुрдЫ рдЬाрдирдиे рдХी рдЗрдЪ्рдЫा рдеी, рд╕ाрде рд╣ी рдЕрдкрдиी рдмाрдд рдХрд╣рдиे рдХी рднी।

рдпे рдРрд╕े рдмрдЪ्рдЪे рдеे рдЬो рд╕्рдХूрд▓ों рдоें рдЕрдз्рдпाрдкрдХों рдХे рдХрдаोрд░ рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рд╕े рдбрд░рдХрд░ рднाрдЧ рдЦрдб़े рд╣ुрдП рдеे। рдкрд░ рд╣рдоाрд░े рдЦुрд▓े рд╕्рдХूрд▓ рдоें рддो рд╡े рдмрдб़ा рд░рд╕ рд▓ेрддे рдеे рдФрд░ рдмрдб़े рдЙрдд्рд╕ाрд╣ рд╕े рдЖрдпा рдХрд░рддे рдеे। рдХрдкрдб़े рдмрд╣ुрдд рд╕ाрдзाрд░рдг, рдоैрд▓े рднी, рдкрд░ рдЙрдирдХे рджिрд▓ рдмрдб़े рдЙрдЬрд▓े рдеे рдФрд░ рдЖँрдЦों рдоें рдЪрдордХ рдеी। рдпрд╣ рдоैंрдиे рдорд╣рд╕ूрд╕ рдХिрдпा, рдордиुрдЬी рдиे рднी। рдЙрди्рд╣ें рдПрдХ рдкुрд░рд╕्рдХाрд░ рдоिрд▓ा, рдЬिрд╕рдХी рд░ाрд╢ि рд╡े рд▓ेрдиा рдирд╣ीं рдЪाрд╣рддे рдеे, рдФрд░ рдЙрд╕ी рд╕े рдпрд╣ рд╕्рдХूрд▓ рдЪрд▓ा। рд╣рдоाрд░े рдЬीрд╡рди рдХा рдпрд╣ рдпाрджрдЧाрд░ рдЕрдиुрднрд╡ рдеा, рдЬिрд╕े ‘рджिрд╡ाрд╕्рд╡рдк्рди’ рдкрдв़рдХрд░ рдоैंрдиे рдПрдХ рдмाрд░ рдлिрд░ рдмрдб़ी рд╢िрдж्рджрдд рд╕े рдпाрдж рдХिрдпा।

рдФрд░ рднी рдмрд╣ुрдд рдХुрдЫ рд╣ै, рдЬो рдпाрдж рдЖ рд░рд╣ा рд╣ै। рдЕрд╕рд▓ рдоें рд╢िрдХ्рд╖рдХ, рдмाрд▓рдХ рдФрд░ рдмाрд▓ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдЗрди рддीрдиों рдХी рдд्рд░िрд╡ेрдгी рдмрд╣ुрдд рдорд╣рдд्рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рд╣ै। рдмрдЪ्рдЪे рдХो рдЕрдЪ्рдЫी рд╢िрдХ्рд╖ा рджेрдиे рдХा рд░ाрд╕्рддा рд╣ी рдпрд╣ рд╣ै рдХि рдЙрд╕े рдЕрдЪ्рдЫा рдмाрд▓ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдкрдв़рдиे рдХो рджिрдпा рдЬाрдП, рдпा рдЕрдЪ्рдЫी рдХрд╣ाрдиिрдпाँ рд╕ुрдиाрдИ рдЬाрдПँ। рддрдм рд╢िрдХ्рд╖ा рднाрд░ рдирд╣ीं рдмрдирддी, рдПрдХ рд░ुрдЪिрдХрд░ рдЦेрд▓ рд╣ो рдЬाрддी рд╣ै। рдмрдЪ्рдЪा рд╣рд░ рдШрдб़ी рдЙрд╕рд╕े рд╕ीрдЦрддा рд╣ै, рд╣рд░ рдмाрдд рд╕े рд╕ीрдЦрддा рд╣ै। рдЗрд╕рд╕े рди рд╕िрд░्рдл рдмाрд▓рдХ рдХा рд╕ंрдкूрд░्рдг рд╡िрдХाрд╕ рд╣ोрддा рд╣ै, рдмрд▓्рдХि рд╕рдоाрдЬ рдоें рдПрдХ рд╕ुंрджрд░ рдФрд░ рд░рдЪрдиाрдд्рдордХ рдмрджрд▓ाрд╡ рдирдЬрд░ рдЖрддा рд╣ै।

рдпрд╣ рдХिрддрдиे рдЖрдиंрдж рдХी рдмाрдд рд╣ै рдХि рдЧिрдЬुрднाрдИ рдмрдзेрдХा рдиे рдмрд░рд╕ों рдкрд╣рд▓े рдпрд╣ рд╕्рд╡рдк्рди рджेрдЦा рдеा рдФрд░ рдЗрд╕рдХा рдорд╣рдд्рдд्рд╡ рджिрдиोंрджिрди рдмрдв़рддा рдЬाрддा рд╣ै। рдмрд╣ुрдд рджिрдиों рдмाрдж рдоैंрдиे рдХोрдИ рдРрд╕ी рдкुрд╕्рддрдХ рдкрдв़ी, рдЬिрд╕рдиे рдоुрдЭे рдмрд╣ुрдд рдЧрд╣рд░ी рддृрдк्рддि рджी рдФрд░ рдорди рдоें рдирдП рд╡िрдЪाрд░ों рдХी рдЦिрдб़рдХिрдпाँ рдЦुрд▓рдиे рд▓рдЧीं। рд▓рдЧा, рд╢िрдХ्рд╖ा рдмрдЪ्рдЪे рдХे рд╡्рдпрдХ्рддिрдд्рд╡ рдиिрд░्рдоाрдг рдХे рд╕ाрде-рд╕ाрде рдПрдХ рдЕрдЪ्рдЫे рд╕рдоाрдЬ рдХी рднी рдЖрдзाрд░рд╢िрд▓ा рд╣ै। рдкрд░ рд╡рд╣ рд╢िрдХ्рд╖ा рд╕ुंрджрд░ рдФрд░ рд░рдЪрдиाрдд्рдордХ рдвंрдЧ рд╕े рдХ्рдпों рдирд╣ीं рджी рдЬा рд╕рдХрддी? рд╢िрдХ्рд╖ा рдХे рднाрд░ी рддाрдордЭाрдо рдХी рдмрдЬाрдп, рд╕ीрдзे-рд╕ाрджे рдФрд░ рд╕рд░рд╕ рдвंрдЧ рд╕े рдкрдв़ाрдИ рдХ्рдпों рдирд╣ीं рд╣ो рд╕рдХрддी?

рдЧिрдЬुрднाрдИ рдХा рд▓िрдЦा рдмрд╣ुрдд рдХुрдЫ рд╣ै, рдЬिрдирдоें рдЙрдирдХी рд░ोрдЪрдХ рдХрд╣ाрдиिрдпों рдХा рдЧुрд▓рджрд╕्рддा рднी рд╢ाрдоिрд▓ рд╣ै, рдкрд░ рдЕрдЧрд░ рдЖрдкрдиे рд╡рд╣ рд╕рдм рдирд╣ीं рдкрдв़ा, рддो рдпрд╣ рдПрдХ рд╣ी рдкुрд╕्рддрдХ рд╣ी рдЙрди्рд╣ें рдЕрдиंрдд рдХाрд▓ рддрдХ рдЖрдкрдХे рджिрд▓ рдоें рдмрд╕ाрдП рд░рдЦेрдЧी।

рдЙрдЬाрд╕ рднрд░ी рдЬिंрджрдЧी рдХे рд╕рдкрдиे рджिрдЦाрддी рдк्рд░рдХाрд╢ рдордиु рдХी рдХрд╡िрддाрдПँ

рд╕рд╡िрддा рдоिрд╢्рд░

рд╕рд╡िрддा рдоिрд╢्рд░

рдПрд╕ोрд╢िрдПрдЯ рдк्рд░ोрдлेрд╕рд░ 
рд╣िंрджी рд╡िрднाрдЧ, рд░ाрдиी рднाрдЧ्рдпрд╡рддी рджेрд╡ी рд╕्рдиाрддрдХोрдд्рддрд░ рдорд╣िрд▓ा рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп, рдмिрдЬрдиौрд░ (рдЙрдд्рддрд░ рдк्рд░рджेрд╢)
рдЪрд▓рднाрд╖: 09719659317


рдк्рд░рдХाрд╢ рдордиु рдХी рдХрд╡िрддाрдПँ рд╕рдордп рдХी рд╡िрд╕ंрдЧрддिрдпों рдХो рдЙрдж्рдШाрдЯिрдд рдХрд░рдиे рд╡ाрд▓ी рдХрд╡िрддाрдПँ рд╣ैं। рдЗрди рдХрд╡िрддाрдУं рдоें рдПрдХ рдУрд░ рдиिрд░ाрд╢ा рдХा рдЕंрдзрдХाрд░ рд╣ै рддो рджूрд╕рд░ी рдУрд░ рдЙрдЬाрд╕ рднрд░ी рдЬिंрджрдЧी рдХे рд╕рдкрдиे рд╣ैं। рдЗрдирдоें рдЬीрд╡рдирдЧрдд рдКрд░्рдЬा рд╣ै рдФрд░ рдИрдоाрдирджाрд░ рд╕рд░्рдЬрдХ рдХी рдоूрд▓्рдпрд╡ाрди рд░рдЪрдиाрдзрд░्рдоिрддा рд╣ै। рдпे рдХрд╡िрддाрдПँ рдЬीрд╡рди рдХे рд╕ाрде рд░рд╣рдиे рд╡ाрд▓ी рдХрд╡िрддाрдПँ рд╣ैं।

рдЙрдирдХे рдХрд╡िрддा рд╕ंрдЧ्рд░рд╣ ‘рдПрдХ рдФрд░ рдк्рд░ाрд░्рдердиा’ рдХी рдкрд╣рд▓ी рд╣ी рдХрд╡िрддा ‘рдШрд░’ рдШрд░ рдХे рднीрддрд░ рдХी рд╡्рдпाрдк्рддि рдХो рд╕рдШрди рдЕंрддрд░्рджृрд╖्рдЯि рд╕े рджेрдЦрддी рд╣ै। рдпрд╣ рдХрд╡िрддा рдХрд╡ि рдХे рдЬिрддрдиी рдиिрдХрдЯ рд╣ै, рдЙрддрдиी рд╣ी рдкाрдардХों рдХे рдиिрдХрдЯ рднी рд╣ै। рдЗрд╕рдоें рдШрд░ рдХी рд╕ंрдкूрд░्рдг рдк्рд░рддिрдз्рд╡рдиिрдпाँ, рдЫрд╡िрдпाँ рдоौрдЬूрдж рд╣ैं। рдкूрдЬा рдХी рдЬрдЧрд╣, рдзूрдкрдмрдд्рддी рдХी рд╕ुрдЧंрдз, рд╕ाрдмुрди, рдоंрдЬрди, рдЖँрдЧрди рдоें рд╕ूрдЦрддी рдоिрд░्рдЪें, рдзрдиिрдпा, рдЖрдо рдХे рдЕрдЪाрд░ рдХी рдШрд░ेрд▓ू рдЧंрдз рдХे рд╕ाрде, рдХрдЪ्рдЪी рдЬрдЧрд╣ рдоें рдмोрдИ рдоूрд▓ी рдФрд░ рдЧोрднी, рдоाँ рдФрд░ рдкिрддा рдХे рд╕ुрдЦ-рджुрдЦ рдХे рдЧुрдирдЧुрдиे рдлाрд╣ों рдХे рд╕ाрде рдкрдХрддी рд╣ुрдИ рдЬिंрджрдЧी рдХे рдЕрдирдЧिрдирдд рдмिंрдм рд╣ैं। рдкाрд░िрд╡ाрд░िрдХ рд╕ंрдмंрдзों рдХे рдмीрдЪ рдкрдирдкрддे рдиेрд╣-рдЫोрд╣ рдХे рд╕ाрде рдЖрдкрд╕ी рддрдиाрд╡ों рдХो рднी рдХрд╡ि рдиे рдмреЬी рдЦूрдмрд╕ूрд░рддी рд╕े рд░рдЪा рд╣ै। рдШрд░ рдХे рднीрддрд░ рд╡्рдпाрдк्рдд рд╢ांрддि-рдЕрд╢ांрддि рдХो рдк्рд░рддीрдХाрдд्рдордХ рд╢ैрд▓ी рдоें рд╡्рдпрдХ्рдд рдХрд░рддे рд╣ुрдП рд╡े рдХрд╣рддे рд╣ैं—

рдПрдХ рдЫोрдЯा рд╕ा рд░ाрдЬ्рдп...рдХрднी рд╢ांрдд рдХрднी рднीрддрд░ рддрдХ рдЕрд╢ांрдд;
рд╕ुрдмрдХрддा, рд╣िрдЪрдХिрдпाँ рднрд░рддा рд╣ुрдЖ!
рдЬрд╣ाँ рдХे рдЕрдкрдиे рд░ाрдЬा-рд░ाрдиी рдФрд░ рд░ाрдЬрдХुрдоाрд░िрдпाँ рд╣ैं
рдФрд░ рддीрд░-рдХрдоाрди, рддрд▓рд╡ाрд░ें рднी
рдЕрдЬ्рдЮाрдд рд╢рдд्рд░ुрдУं рд╕े рд▓реЬрдиे рдХे рд▓िрдП।...
рдХрднी-рдХрднी рд╡े рдЖрдкрд╕ рдоें рдЪрд▓ рдЬाрддी рд╣ैं
рдлिрд░ рдПрдХ рддेрдЬ рдЕрд╢्рд░ुрдкाрдд...рдЬрдЦ्рдоों рдХो рдмрд╣ा рд▓े рдЬाрдиे рдХे рд▓िрдП!...
рдПрдХ рдХोрдиा рд╣ै рдЬрд╣ाँ рдкिрддा рд╕िрд░ рдЭुрдХाрдХрд░
рд░ोрдЬ рддीрд░-рдХрдоाрди рдЯाँрдЧрдХрд░ рдХंрдзे рдкрд░
рдЬाрддे рд╣ैं рд░рдгрднूрдоि рдоें
рд▓ौрдЯрдХрд░ рдкोंрдЫेंрдЧे рд░рдХ्рдд...
рд░рдЦрдХрд░ рддीрд░-рдХрдоाрди : рд░ोрдЬ рдХी рд╣ाрд░ें рдФрд░ рдЕрдкрдоाрди
рдлिрд░ рдЗрд╕ी рдХोрдиे рдоें...! (рдкृрд╖्рда 1-2)

рдк्рд░рдХाрд╢ рдордиु
рдиिрдо्рдирд╡рд░्рдЧीрдп рдЬीрд╡рди рдХी рдЕрд╕ंрдЦ्рдп рд╡िрд╕ंрдЧрддिрдпाँ, рд╕рдоाрдЬ рдХी рдд्рд░ाрд╕рдж рд╡िрдбंрдмрдиाрдПँ рдХрд╡ि рдХी рдХрд╡िрддाрдУं рдоें рдкूрд░ी рдЫрдЯрдкрдЯाрд╣рдЯ рдХे рд╕ाрде рд╡्рдпрдХ्рдд рд╣ैं। рд╕рдоाрдЬ рдХे рд╕ाрдоाрдЬिрдХ, рдЖрд░्рдеिрдХ рдпрдеाрд░्рде рдХी рдж्рд╡ंрдж्рд╡ाрдд्рдордХ рд╕्рдеिрддिрдпाँ рдк्рд░рдХाрд╢ рдордиु рдХी рдХрд╡िрддाрдУं рдоें рджेрдЦрдиे рдХो рдоिрд▓рддी рд╣ैं। рдиिрд░ाрд▓ा рдХी ‘рддोреЬрддी рдкрдд्рдерд░’ рд╕े рд╕ाрдо्рдп рд░рдЦрддी рдХрд╡िрддा ‘рд╕ीрддा рдХी рд░рд╕ोрдИ’ рдХрд╡ि рдХी рд╕ंрд╡ेрджрдирд╢ीрд▓рддा рдХो рдЙрдЬाрдЧрд░ рдХрд░рддी рд╣ै। рдЖрдЬाрджी рдХे рдмाрдж рдХे рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеाрдЬрди्рдп рдЕंрддрд░्рд╡िрд░ोрдзों рд╕े рдЬूрдЭрддी, рдк्рд▓ेрдЯрдлाрд░्рдо рдкрд░ рдЫिрддрд░ाрдИ рднीреЬ рдХी рд╣рдЬाрд░ рдЖँрдЦों рд╕े рдмेрдлिрдХ्рд░ рдПрдХ рдФрд░рдд рдЦреЬिрдпा рд╕े рдЧोрд▓ рдШेрд░ा рдЦींрдЪрдХрд░, рдЙрд╕рдХे рднीрддрд░ рдЕрдкрдиी рд░рд╕ोрдИ рд╕рдЬाрдХрд░ рдЕрдкрдиे рдкрд░िрд╡ाрд░ рдХा рднрд░рдг-рдкोрд╖рдг рдХрд░рддी рд╣ै। рд╕्рдд्рд░ी-рд╡िрдорд░्рд╢ рдХा рд╕рд╢рдХ्рдд рдЙрджाрд╣рд░рдг рд╣ै рдпрд╣ рдХрд╡िрддा, рдЬो рдЖрдд्рдорд╡िрд╢्рд╡ाрд╕ рд╕े рджीрдк्рдд, рдХрд░्рдордиिрд╖्рда рд╕्рдд्рд░ी рдХा рд╕рд╢рдХ्рдд рдПрд╡рдо् рдЬीрд╡ंрдд рдЪिрдд्рд░ рдЙрдХेрд░рддी рд╣ै—

рдЪाрд░ों рдУрд░ рдХी рднीреЬ рдФрд░ рд╕ँрдХрд░ी рдиिрдЧाрд╣ों
рд╕े рдмेрдкрд░рд╡ाрд╣
рдПрдХ рдХाрд▓ी-рд╕ी рдЧрдаीрд▓ी рдФрд░рдд
рдЬिрд╕рдХा рдЪрдордХрддा рдеा рдоाрдеा рддेрдЬ рдЖँрдЪ рдХी рд▓рдкрдЯों рдоें!
рдЬुрдЯी рдеी рдЕрдкрдиे рдХाрдо рдоें рдЗрд╕ рдХрджрд░ рд╡िрд╢्рд╡ाрд╕ рд╕े
рдХि...рдЪाрд░ों рдУрд░ рдХा рдЧोрд▓ рд▓рдХ्рд╖्рдордг рдШेрд░ा
рдлрдЯрдХрдиे рди рджेрдЧा рдХिрд╕ी рджुрд╖्рдЯ рд░ाрдХ्рд╖рд╕ рдХो рдЙрд╕рдХे рдкाрд╕। (рдкृрд╖्рда 90-91)

рд╕ंрд╡ेрджрдиाрдУं рдХी рдХोрдорд▓рддा рд╕े рдкрд░े рдк्рд░рдХाрд╢ рдордиु рдХी рдХрд╡िрддा рдЙрди рддрдоाрдо рддрдХрд▓ीрдлों рдХो рдмрдпाрди рдХрд░рддी рд╣ै рдЬो рд╡े рдорд╣рд╕ूрд╕ рдХрд░рддे рд╣ैं। рдЬिंрджрдЧी рдоें рдХрдИ рдмाрд░ рдРрд╕ा рд╕рдордп рдЖрддा рд╣ै рдЬрдм рдпे рддрдХрд▓ीрдлें рдХрд╡िрддाрдУं рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рдмाрд╣рд░ рдЖрддी рд╣ैं। рдпрдеाрд░्рде рдХे рддीрдЦे рдФрд░ рдХреЬрд╡े рд░ूрдк рдЙрдирдХी рд░рдЪрдиाрдд्рдордХрддा рдХो рд╕рдоृрдж्рдз рдХрд░рддे рд░рд╣े рд╣ैं। рдЗрди рдХрд╡िрддाрдУं рдоें рдЕрдЬीрдм рдХिрд╕्рдо рдХा рдЦुрд░рджрд░ाрдкрди рд╣ै рдЬो рдЙрдирдХे рдЕрдиुрднрд╡ों рдФрд░ рд╡िрдЪाрд░ों рдХा рд╣ै। рдЕрдкрдиे рдиौрдЬрд╡ाрди рднрддीрдЬे рд╕ंрджीрдк рдХी рд╣рдд्рдпा рдкрд░ рд▓िрдЦी рдХрд╡िрддा ‘рдХ्рд╖рдоा рдХрд░ो рдкुрдд्рд░’ рдоें рд╡े рдЕрдкрдиी рд╡िрд╡рд╢рддा рдХो рдХुрдЫ рдЗрд╕ рддрд░рд╣ рдЕрднिрд╡्рдпрдХ्рдд рдХрд░рддे рд╣ैं—

рдХ्рд╖рдоा рдХрд░ो рдкुрдд्рд░ा!
рдХि рд╣рдо рдЬिंрджрдЧी рдХी рд░ोрдЬрдорд░्рд░ा рдХी
рд▓реЬाрдЗрдпों рдФрд░ рдХреЬाрд╣िрдпों рдоें
рднुрдирддे-рднुрдирддे
рд╕ीрдзी-рд╕ी рд╕ाрджा-рд╕ी
рднाрд╖ा рддрдХ рднूрд▓ рдЧрдП...
рдЬैрд╕े рдк्рдпाрд░, рдЬैрд╕े рдЧुрд╕्рд╕ा, рдЬैрд╕े рдЙрджाрд╕ी рдЬैрд╕े
рдк्рд░рддिрдХाрд░ рдФрд░ рдЬैрд╕े рджुрд╕्рд╕ाрд╣рд╕...
рдкрдд्рдерд░ рдлोреЬрдХрд░ рдкाрдиी рдиिрдХाрд▓рдиे рдХा!
рд╣рдоाрд░ी рдЖрд╕्рдеाрдПँ рдкोрд▓ी рд╣ैं рд╡рдд्рд╕!
рд╣рдоाрд░े рдЗрд░ाрджे рдЦोрдЦрд▓े। (рдкृрд╖्рда 92-93)

‘рдЬिंрджрдЧी рдХे рдЬрд▓рддे рдЕрд▓ाрд╡ों рдХे рдХрд░ीрдм’ рдлेंрдХा рдЧрдпा рдХрд╡ि рдХा рдЕрд╕्рддिрдд्рд╡ рдХ्рд░ुрдж्рдз рд▓рд╣ू рдХी рдХрд╣ाрдиी рдХो рд▓िрдЦрдиे рдХे рд▓िрдП рдЦुрдж рдХो рд╕рдХ्рд╖рдо рдирд╣ीं рдкाрддा рд╣ै, рдкрд░ рдлिрд░ рднी рдХोрд╢िрд╢ рдХрд░рддा рд╣ै। рдРрд╕ी рдХрд╡िрддाрдУं рд╕े рдЧुрдЬрд░рддे рд╣ुрдП рдкाрдардХ рдШрдиीрднूрдд рд╡ेрджрдиा рдХो рдорд╣рд╕ूрд╕ рдХрд░рддा рд╣ै। 
‘рдПрдХ рдФрд░ рдк्рд░ाрд░्рдердиा’ рд╕ंрдЧ्рд░рд╣ рдХे рдл्рд▓ैрдк рдкрд░ рд▓िрдЦा рд╣ै, “рдпे рдХрд╡िрддाрдПँ рд╣рд░рдЧिрдЬ ‘рд╣ाрд░े рдХी рд╣рд░िрдиाрдо’ рдХी рдХрд╡िрддाрдПँ рдирд╣ीं рд╣ैं। рдмрд▓्рдХि рдПрдХ рдмुрд░े рд╡рдХ्рдд рдоें рдЦुрдж рдХो рдЯूрдЯрдиे рд╕े рдмрдЪाрддे рд╣ुрдП, рд╢рдХ्рддिрд╢ाрд▓ी рд╕े рдЬ्рдпाрджा рд╢ांрдд рдФрд░ рдзीрд░рдЬрд╡ाрди рд▓реЬाрдИ рд▓реЬрдиे рдХी рддैрдпाрд░ी рдХी рдХрд╡िрддाрдПँ рд╣ैं।”

рдЕंрддрд░्рдорди рдХी рд╕ंрд╡ेрджрдиाрдУं рдХा рдЙрдЬाрд╕ рдмिрдЦेрд░рддी рдк्рд░рдХाрд╢ рдордиु рдХी рдХрд╡िрддा ‘рдЕрднी рдоैं рдирд╣ीं рдорд░ूँрдЧा’ рдЕрдж्рднुрдд рдЬिрдЬीрд╡िрд╖ा рд╕ंрдкрди्рди рдХрд╡िрддा рд╣ै। рдоौрд╕рдо рдХी рдкाрддी рдоें рд╣рд░ाрдкрди рд▓ाрдиे рдХी рдЙрдд्рдХрдЯ рдЕрднिрд▓ाрд╖ा, рд╣ाрде рддाрдкрддे рд╣ुрдП рджोрд╕्рддों рд╕े рдмрддिрдпाрдиे рдХी рддीрд╡्рд░ рдЖрдХांрдХ्рд╖ा, рдмिрдЬрд▓िрдпों рдХा рдШेрд░ा рддोреЬрдХрд░ рдЖрд╕рдоाрди рдЪूрдордиे рдХी рд▓ाрд▓рд╕ा, рдХрд╡िрддाрдУं рдоें рд╣рд░े-рд╣рд░े рдЦुрд╢рдоिрдЬाрдЬ рдкेреЬ рдЙрдЧाрдиे рдХी рдХाрдордиा рдХрд░рддा рдпрд╣ рдХрд╡ि рдЕрдкрдиी рдХрд╡िрддाрдУं рдоें рдЪुрдк рдирд╣ीं рд░рд╣рддा, рд╡рд░рди् рдЕрдкрдиे рдХрде्рдп рдоें рдиिрд░ंрддрд░ рд╕ंрд╡ाрджрд░рдд рд░рд╣рддा рд╣ै—

рдЕрднी рдкाрдЯрдиी рд╣ैं рдЦाрдЗрдпाँ
рдЕрднी рддो рд╣рд▓рдЪрд▓ों рдЬैрд╕ी рд╣рд▓рдЪрд▓ рднрд░рдиी рд╣ै
рд╡рдХ्рдд рдХी рдЫाрддी рдоें
рдЕрднी рд╣рд░ाрдкрди рд▓ाрдиा рд╣ै рдоौрд╕рдо рдХी рдкाрддी рдоें
рдЕрднी рдоिрдЯ्рдЯी рд╕े рдкैрджा рдХрд░рдиे рд╣ैं рддूрдлाрди...
рдФрд░ рд╕рдорддрд▓ рдХрд░рдиे рд╣ैं рд░ेрдд рдХे рдмреЬे-рдмреЬे рдвूрд╣। (рдкृрд╖्рда 38)

рд╕ंрдЧ्рд░рд╣ рдХी рдХрд╡िрддाрдУं рдоें рдХрд╡ि рдХे рдЕंрддрд░्рдЬрдЧрдд рдХी рдЕрдирдЧिрдирдд рдЫрд╡िрдпाँ рджीрдк्рдд рд╣ैं। рдЬिंрджрдЧी рдФрд░ рдЬिंрджрдЧी рдХे рд╕ंрдШрд░्рд╖ों рдФрд░ рдЖрдо рдЖрджрдоी рдХे рд╕ुрдЦ-рджुрдЦों рд╕े рд░ूрдмрд░ू рд╣ोрддी рдпे рдХрд╡िрддाрдПँ рдЖрд╕рдкाрд╕ рдХी рдиृрд╢ंрд╕ рдШрдЯрдиाрдУं рдФрд░ рд╕ंрд╡ेрджрдирд╣ीрдирддा рдХी рдкрд░ाрдХाрд╖्рдаा рд╕े рд╕ाрдХ्рд╖ाрдд्рдХाрд░ рдХрд░ाрддी рд╣ैं। рдХрд╡ि рдоाрдирдмрд╣ाрджुрд░ рд╕िंрд╣ рдХी рдиृрд╢ंрд╕ рд╣рдд्рдпा рдкрд░ рд▓िрдЦी рдХрд╡िрддा ‘рдХрд╡ि рдХो рдоाрд░рдиा’ рдоें ‘рдордЬрдоाрдИ рдХौрддुрдХ’ рдХो рднी рдорд╣рд╕ूрд╕ рдХрд░рддा рд╣ै, рдЬो рдХрд╡ि рдоाрдирдмрд╣ाрджुрд░ рд╕िंрд╣ рдХी рдиृрд╢ंрд╕ рд╣рдд्рдпा рдХे рдмाрдж рдкुрд▓िрд╕ рдХे рдЖрдиे рддрдХ рдЧाрдпрдм рд╣ो рдЬाрддा рд╣ै। рдХрд╡ि рдХрдЯाрдХ्рд╖ рдХрд░рддे рд╣ुрдП рдХрд╣рддा рд╣ै—

рд╣े рд░ाрдо рдЬी,
рдХैрд╕ा рдЕрдж्рднुрдд рд╣ै рдпрд╣ рдк्рд░рдХृрддि рдХा рди्рдпाрдп
рдХि рд╡े рд╕рдмрдХे рд╕рдм рдПрдХ рд╕ाрде рдЕंрдзे
рд╣ो рдЧрдП рдеे।
рдПрдХ рд╕ाрде-рджो рд╣рдЬाрд░ рдзृрддрд░ाрд╖्рдЯ्рд░...
рдЬрдм рдорд╣ाрднाрд░рдд рдХा рдпрд╣ рдорд╣ा рдЕрд╢्рд▓ीрд▓ рдХांрдб рд╣ो рд░рд╣ा рдеा/
рдРрди рдЙрдирдХी рдЖँрдЦ рдХे рдЖрдЧे...
рд╕рдмрд╕े рдкрд╣рд▓े рдЙрди्рд╣ीं рдХी рдЖँрдЦें рдЪुрдЧ рд▓ीं рдЧँрдб़ाрд╕े рдиे
рдХрд╡ि рддो рдмाрдж рдоें рдорд░ा...
рдЯुрдХреЬा-рдЯुрдХреЬा рд╣ोрдХрд░!
рдкрд╣рд▓े рдорд░े рд╡े рджो рд╣рдЬाрд░। (рдкृрд╖्рда 83)

рдк्рд░рдХाрд╢ рдордиु рдХी рдХрд╡िрддा рдХा рдЖрдХ्рд░ोрд╢ рд╕рдЪ्рдЪा рдЖрдХ्рд░ोрд╢ рд╣ै рдЬो рд╣ैрд╡ाрдиिрдпрдд рдХो рдмेрдирдХाрдм рдХрд░ рджेрдиा рдЪाрд╣рддा рд╣ै। рдЗрд╕ рдХрд╡िрддा рдоें рд╕рдордп рдФрд░ рд╕рдоाрдЬ рдХे рдк्рд░рддि рддीрд╡्рд░ рдШृрдгा рдХा рднाрд╡ рд╣ै। рдЙрдирдХी рдпрд╣ी рд╕ंрд╡ेрджрдирд╢ीрд▓рддा рдЙрди्рд╣ें рд╕рд╣ी рдЕрд░्рдеों рдоें рдХрд╡ि рдмрдиाрддी рд╣ै।
*

рдпрд╣ рд╕ंрдЧ्рд░рд╣ рдк्рд░рдХाрд╢ рдордиु рдиे рдЧрд░्рджिрд╢ рдХे рд╕ाрдеी рдЕрдкрдиे рджोрд╕्рддों рдХो рд╕рдорд░्рдкिрдд рдХिрдпा рд╣ै। рдЙрдирдХी рдЬिंрджрдЧी рдоें рджोрд╕्рддों рдХी рдЕрд╣рдо् рднूрдоिрдХा рд╣ै। рднाрдЧрдо-рднाрдЧ рдХी рдЬिंрджрдЧी рд╕े рдЧुрдЬрд░рддे рд╣ुрдП, рдКрдм рдФрд░ рдердХाрди рдХे рдмीрдЪ рдлूрд▓ों рдХे рд░ंрдЧों рд╕े рдлाрдЧ рдЦेрд▓рддे рд╣ुрдП, рд╣ाрде рддाрдкрддे рд╣ुрдП рджोрд╕्рддों рд╕े рджुрдиिрдпा-рдЬрд╣ाрди рдХी рдмाрддें рдХрд░рдХे рджुрдЦों рдХो рд╕ुрдирд╣рд░ा рдХрд░рдиे рдХी рдХाрдордиा рдорди рдоें рд╕рд╣ेрдЬे рдХрд╡ि рдЕрдкрдиी рдХрд╡िрддाрдУं рдХे рдмрд╣ाрдиे рдмाрд░-рдмाрд░ рдоैрдд्рд░ी рдХा рдиाрдж рдХрд░рддा рд╣ै। рдпрд╣ рдоैрдд्рд░ी рднाрд╡ рд╣ी рддो рд╣ै рдЬो рдЬीрд╡рди рдХो рд╕рдоृрдж्рдз рдХрд░рддा рд╣ै। рдоैрдд्рд░ी рдХी рдЕрдиंрдд рдЕрд░्рде-рдЫрд╡िрдпों рдХो рдЦोрд▓рддी рдЙрдирдХी рдХрд╡िрддाрдПँ рджोрд╕्рдд рдЪिрдд्рд░рдХाрд░ рд╣рд░िрдкाрд▓ рдХे рд▓िрдП рдХृрддрдЬ्рдЮрддा рдЬ्рдЮाрдкिрдд рдХрд░рддी рд╣ै। рд╡े рдХрд╣рддे рд╣ैं—

рдЬрдм рдоैं рдеा рдЙрдж्рд╡िрдЧ्рди
рддुрдо рд╕ाрде рдеे
рдЬрдм-рдЬрдм рдоैं рд╣ुрдЖ рдЙрдж्рд╡िрдЧ्рди
рддुрдо рд╕ाрде рдЪрд▓े рдЖрдП рдРрди рдШрд░ рддрд▓рдХ
рджेрд░-рджेрд░ рддрдХ рдердкрдердкाрддे рдХंрдзा...
рдХंрдзे рдкрд░ рд╣рд░ी рдкुрд▓рдХिрдд рдбाрд▓ рдоुрд▓ाрдпрдо! (рдкृрд╖्рда 86)

рди рдХेрд╡рд▓ рдоैрдд्рд░ी рд╡рд░рди् рдЪिрдд्рд░рдХाрд░ рд╣рд░िрдкाрд▓ рдХे рдЪिрдд्рд░ों рдХे рд╡ैрд╢िрд╖्рдЯ्рдп рдХो рдХाрд╡्рдпाрдд्рдордХ рд▓рд╣рдЬे рдоें рд╡्рдпрдХ्рдд рдХрд░рддे рд╣ुрдП рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдХрд╣ा рд╣ै рдХि рдЗрди рдЪिрдд्рд░ों рдХी рд▓рдХीрд░ें рдкूрд░ी рдЬिंрджрдЧी рдХे рд╕ीрдЦे рд╣ुрдП рджाँрд╡, рд▓реЬाрдЗрдпों рдФрд░ рдоोрд░्рдЪे рдХो рдмреЬी рдмेрдмाрдХी рд╕े рд╡्рдпрдХ्рдд рдХрд░рддी рд╣ैं। рд╡िрд╖рдо рдкрд░िрд╕्рдеिрддिрдпों рдХे рдЪрдХ्рд░рд╡्рдпूрд╣ рдоें рдлँрд╕े, рдЫрдЯрдкрдЯाрддे рдк्рд░рдХाрд╢ рдордиु рдХे рдЬेрд╣рди рдоें рдЬрдм рдЕрдкрдиे рдЗрд╕ рджोрд╕्рдд рдХी рд╕्рдоृрддिрдпाँ рдкुрдХाрд░рддी рд╣ैं рддो рдЙрди्рд╣ें рдорд╣рд╕ूрд╕ рд╣ोрддा рд╣ै рдХि рд╣рд░े-рд╣рд░े рдкрдд्рддों рдХी рдерд░рдерд░ाрд╣рдЯ рдЙрдирдХे рджिрд▓ рдоें рдЙрдд्рддрд░ рдЖрдИ рд╣ै рдФрд░ рд╡े рдЦुрд╢ рд╣ो рдЙрдарддे рд╣ैं—

рдФрд░ рдоैं рдЦुрд╢ рд╣ूँ
рдХрдо рд╕े рдХрдо рдПрдХ рд╣ै рдорд╣ाрдирдЧрд░ рдоें
рдЬिрд╕рдХे рдЖрдЧे рдХिрд╕ी рднी рдХрдордЬोрд░ рдХ्рд╖рдг рдоें
рдХрдкреЬे рдЙрддाрд░рдХрд░
рджिрдЦा рд╕рдХрддा рд╣ूँ рдШाрд╡
рдФрд░ рдоुрдЭे рд╢рд░्рдо рдирд╣ीं рдЖрдПрдЧी। (рдкृрд╖्рда 151)

рдЗрди рдХрд╡िрддाрдУं рд╕े рдЧुрдЬрд░рддे рд╣ुрдП рдХрднी ‘рд╕ाрджा рдЖрд╕рдоाрдиों рдХी рд▓ाрдЬрд╡ाрдм рд╣ँрд╕ी рд╣ँрд╕рддे рд╣ुрдП рдЬрдирдкрдж рдХे рдХрд╡ि рдд्рд░िрд▓ोрдЪрди рд╕े рдоुрд▓ाрдХाрдд рд╣ाрддी рд╣ै рддो рдХрднी ‘рд╢рд╣рд░ рдХे рд╕рдмрд╕े рдмूреЭे рджेрд╡ेंрдж्рд░ рд╕рдд्рдпाрд░्рдеी рд╕े рд░ूрдмрд░ू рд╣ोрдиे рдХा рдоौрдХा рдоिрд▓рддा рд╣ै। рдпे рдпाрдд्рд░ाрдПँ рдЬिंрджрдЧी рдоें рд░ोрд╢рдиी рдХी рдирджिрдпाँ рдмрд╣ाрддी рд╣ैं। рджेрд╡ेंрдж्рд░ рд╕рдд्рдпाрд░्рдеी рдХे рд▓िрдП рд▓िрдЦी рдПрдХ рдХрд╡िрддा ‘рд╢рд╣рд░ рдХा рд╕рдмрд╕े рдмूреЭा’ рдоें рдХрд╡ि рдЙрдирдХे рд╡्рдпрдХ्рддिрдд्рд╡ рдХो рдЗрд╕ рддрд░рд╣ рдЙрдХेрд░рддा рд╣ै—

рджाреЭी рдоें рд╣ँрд╕ी
рдХि рд╣ँрд╕ी рдоें рддैрд░рддी рд╣ै рджाреЭी
рдЙрд╕ рдЦुрд▓ी рджाреЭी рдоें
рдЦुрд▓рддा рдЬाрддा рд╣ै рдПрдХ рд╕рдоंрджрд░...।” (рдкृрд╖्рда 78)

рдк्рд░рдХाрд╢ рдордиु рд╢рдм्рдж-рд╢िрд▓्рдкी рд╣ैं। рдкрд▓ рдоें рдЙрдирдХा рд╕ंрд╡ेрджрдирд╢ीрд▓ рдорди рд╢рдм्рджोрдд्рд╕рд╡ рд░рдЪ рджेрддा рд╣ै। рдЗрд╕ी рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा рдоें рд╡े рднी рдХрднी рдд्рд░िрд▓ोрдЪрди рдХी рдЦुрд▓ी рд╣ुрдИ рд╕ाрджा рдЖрд╕рдоाрдиों рдХी рд╕ी рд▓ाрдЬрд╡ाрдм рд╣ँрд╕ी рд╕े рд░ूрдмрд░ू рдХрд░ाрддे рд╣ैं рддो рдХрднी рдЕрдоृрддा рдк्рд░ीрддрдо рдХे рд╡ाрд░्рдзрдХ्рдп рд╕े рдЫрдирддे рд╕ौंрджрд░्рдп рдХो рдХुрдЫ рдЗрд╕ рддрд░рд╣ рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдХрд░рддे рд╣ैं рдХि рдЙрдирдХा рд╕рдоूрдЪा рд╡्рдпрдХ्рддिрдд्рд╡ рд╣рдоाрд░े рд╕рдордХ्рд╖ рдЙрднрд░ рдЖрддा рд╣ै—

рдмрд╣рдд्рддрд░ рд╕ाрд▓ рдХी рдмूреЭी рдФрд░рдд
рдеी рдмैрдаी рдоेрд░े рд╕ाрдордиे
рдоेрд░े рд╕ाрдордиे рдеा рдмुреЭाрдкे рдХा рдЫрдирддा рд╣ुрдЖ рд╕ौंрджрд░्рдп
рдХिрддрдиा рдХрд╕ा рдЕрдм рднी!
рдорд╣ीрди-рдорд╣ीрди рдХрд▓िрдпाँ рдмेрд▓े рдХी
рдЧुрд▓рдоोрд╣рд░ рдХे рдлूрд▓ों рдХी рдЖँрдЪ-рдоें рдкрдХा рд╣рд░ рд╢рдм्рдж!” (рдкृрд╖्рда 80)

рдк्рд░рдЧрддिрд╢ीрд▓рддा рдХी рдЖреЬ рдоें рдХрд╡ि рдлूрд▓, рдкेреЬ, рджрд░िрдпा рдФрд░ рдЪाँрдж-рддाрд░ों рдХी рдЭिрд▓рдоिрд▓ी рдкрд░ рдХाрд▓ी рдХूрдЪी рдлेрд░рдиे рдХा рд╣िрдоाрдпрддी рдирд╣ीं рд╣ै। рдЙрд╕рдХी рд╕ंрд╡ेрджрдиा рдЖрдо рдЖрджрдоी рд╕े рдЬुреЬрддी рд╣ै। рдЕрдкрдиे рд▓िрдП рдХोрдИ рдЦाрд╕ рджрд░्рдж рддрд▓ाрд╢рдиे рдХी рдХोрдИ рд▓рд▓рдХ рдХрд╡ि рдХे рдорди рдоें рдирд╣ीं рд╣ै।

рд╕ंрдЧ्рд░рд╣ рдХी рдХрдИ рдХрд╡िрддाрдПँ рд╕рдордХाрд▓ीрди рднрдпाрд╡рд╣, рд╕ंрд╡ेрджрдирд╢ूрди्рдп рдкрд░िрджृрд╢्рдп рдХी рдлोрдЯो рдХॉрдкी рд╣ैं, рдЬिрди्рд╣ें рдкреЭрдХрд░ рд╕ाँрд╕ рд▓ेрдиा рджूрднрд░ рд╣ो рдЙрдарддा рд╣ै। ‘рдЪीрдЬें рдЕрдм рдЙрддрдиी рдЖрд╕ाрди рдирд╣ीं рд░рд╣ीं’, ‘рдЧोрд░рдЦ рдкांрдбे рдХे рд▓िрдП рдПрдХ рдХрд╡िрддा’, ‘рдХрд╣рддा рд╣ै’, ‘рд╡े рдЬो рд╕ंрд╕्рдХृрддि рд╕рдЪिрд╡ рдХे рдкाрдЬाрдоे рдоें рдШुрд╕ рдЬाрдиा рдЪाрд╣рддे рд╣ैं’ рдЖрджि рдРрд╕ी рд╣ी рдХрд╡िрддाрдПँ рд╣ैं। рдЗрди рдХрд╡िрддाрдУं рдоें рдкाрдардХों рдХा рд╕ाрдХ्рд╖ाрдд्рдХाрд░ рдЙрдд्рддрд░-рдЖрдзुрдиिрдХ рд╕рдоाрдЬ рд╕े рд╣ोрддा рд╣ै।
рдЕрдкрд╕ंрд╕्рдХृрддिрдХрд░рдг рдХी рднिрди्рди-рднिрди्рди рдЫрд╡िрдпाँ рдЗрди рдХрд╡िрддाрдУं рдоें рдЦुрд▓рддी рд╣ैं рдФрд░ рд╣рдо рд╣рддाрд╢ा, рдХ्рд╖ोрдн рдФрд░ рдЕрд╢्рд▓ीрд▓рддा рдХे рдЕँрдзेрд░े рдХुँрдП рдоें рдЙрддрд░рддे рдЪрд▓े рдЬाрддे рд╣ैं।
*

рдк्рд░рдХाрд╢ рдордиु рдХी рдХрд╡िрддाрдУं рдоें рд╕рдордп рдХी рдЕрдиुрдЧूँрдЬें рд╡्рдпाрдк्рдд рд╣ैं। рдРрд╕ा рдкрд░िрджृрд╢्рдп рднी рд╣ै рдЬो рдиिрддांрдд рд╕рдЪ рд╣ै рдФрд░ рд╣рдоाрд░ी рд╕ंрд╡ेрджрдиा рдХो рднीрддрд░ рддрдХ рдЭрдХрдЭोрд░ рдХрд░ рд░рдЦ рджेрддा рд╣ै। рд╕рдШрди рдмिंрдмों рдФрд░ рдк्рд░рддीрдХों рдХे рд╕рд╣ाрд░े рдХрд╡ि рдЕрдкрдиी рдЗрди рдХрд╡िрддाрдУं рдоें рдкूрд░ी рд╢िрдж्рджрдд рдХे рд╕ाрде рд╕рдордХाрд▓ीрди рд╡िрд╕ंрдЧрддिрдпों рд╕े рдЯрдХрд░ाрддा рд╣ै, рдЬूрдЭрддा рд╣ै, ‘рдЪिрдд्рд░рдХाрд░ рдиे рдХрд╣ा рддिрд░рд╕्рдХाрд░ рд╕े’ рдРрд╕ी рд╣ी рдХрд╡िрддा рд╣ै рдЬिрд╕рдоें рдПрдХ рдЪिрдд्рд░рдХाрд░ рд╣ै, рдЬिрд╕рдХे рдЪिрдд्рд░ों рдоें рдмрд╣ुрдд рд╕ाрд░ी рдЭोंрдкреЬिрдпाँ рд╣ैं। рдЗрд╕ рдХрд╡िрддा рдХे рдмрд╣ाрдиे рдХрд╡ि рдЬिंрджрдЧी рдХे рджुрдЦों рдХे рдмीрдЪ рд╕े рдЭाँрдХрддे рд╕ुрдЦों рдХी рддрд▓ाрд╢ рдХрд░рддा рд╣ै—

рдЗрдирдоें рд╣рд░ рдЭोंрдкреЬी рдоें рдХрдо рд╕े рдХрдо
рдПрдХ рддो рдЬрд░ूрд░ рд╣ै рдЬрд╡ाрди рдФрд░рдд
рдкрдХाрддी рд╣ुрдИ рдЦाрдиा
рд╕िंрдЧाрд░ рдХрд░рддी рджेрдЦрддी рд╣ुрдИ рджрд░рдкрди рдоें рд╕рдкрдиा
рд╕ुрдЦ-рджुрдЦ рдорд╣ँрдЧाрдИ рдХे рдЬाрд▓ рдоें рдЙрд▓рдЭी рд░ूрдк рдХी рдбाрд▓
рдЗрд╕рдоें рдЬोреЬрддी рдкैрд╕ा-рдкैрд╕ा рдЧृрд╣рд╕्рдеी рдХा рд╕ुрдЦ...
рд╣рд░ рдЭोंрдкреЬी рдоें рд╣ै рдмрд╣ुрдд рдХुрдЫ।
...рдоुрдЭे рджिрдЦाрдИ рджिрдпा рд╕рдЪрдоुрдЪ рдЭोंрдкреЬिрдпों рдХे рднीрддрд░ рдЬो рдХुрдЫ рдеा
рдХुрдЫ рдирд╣ीं, рдмрд╣ुрдд рдХुрдЫ—
рд╣ँрд╕рддा рд╣ुрдЖ рджुрдЦ рдХे рдХाрд▓े-рдХाрд▓े рд╣ोंрдаों рдкрд░
рд▓ाрд▓ рдмाँрд╕ुрд░ी рдХी рддрд░рд╣! (рдкृрд╖्рда 151)

рд╕ंрдЧ्рд░рд╣ рдоें рдРрд╕ी рдХрдИ рдХрд╡िрддाрдПँ рд╣ैं, рдЬिрди्рд╣ें рдкреЭрдХрд░ рдПрдХ рдЕрдЬीрдм рд╕ी рдмेрдЪैрдиी рд╢िрд░ाрдУं рдоें рджौреЬрдиे рд▓рдЧрддी рд╣ै, рдоाрдеे рдХी рд╕ाрд░ी рдирд╕ें рддреЬрдХрдиे рд╕ी рд▓рдЧрддी рд╣ैं, рджुрдиिрдпा рдмेрд╣рдж рдХुрд░ूрдк рдФрд░ рдиृрд╢ंрд╕ рд▓рдЧрддी рд╣ै। рддрднी рдЕрдЪाрдирдХ рдк्рд░рдХाрд╢ рдордиु ‘рдЪрд▓ो рдРрд╕ा рдХрд░рддे рд╣ैं’ рдХрд╡िрддा рдХे рдмрд╣ाрдиे ‘рдХुрдЫ рдирдпे рдЕрдЪंрднों рднрд░े рдХ्рд╖िрддिрдЬ рдкрд░ рдЪрд▓рдиे рдХा’ рдЖрд╣्рд╡ाрди рдХрд░рдиे рд▓рдЧрддे рд╣ैं, рдЬрд╣ाँ рдЕрдкрдиी-рдЕрдкрдиी рдкीрда рд╕े рдЙрдо्рд░ рдХी рдЧрдард░िрдпाँ рдЙрддाрд░рдХрд░, рд╣рд╡ा рдоें рдкूрд░ी рд╕ाँрд╕ рдЦींрдЪрддे рд╣ुрдП, рддрд░ोрддाрдЬा рд╣ोрдХрд░ рджौреЬрдиे рдХी рдкुрдХाрд░ рд▓рдЧाрддे рд╣ैं। рд╡े рдЬाрдирддे рд╣ैं рдХि рд╡िрдж्рд░ूрдк, рд╕реЬी-рдЧрд▓ी рд╣рд╡ाрдУं рдоें рд╕ाँрд╕ें рд▓ेрдиा рдоुрд╢्рдХिрд▓ рд╣ी рдирд╣ीं, рдмрд╣ुрдд рдоुрд╢्рдХिрд▓ рд╣ै। рдкрд░ рд╣рд░ рдоोрд░्рдЪे рдкрд░ рддрдиी рддрд▓рд╡ाрд░ों, рдЙрджрдЧ्рд░ рдЕрдкрдоाрдиों рдФрд░ рдмेрдмрд╕ рд╕्рдеिрддिрдпों рд╕े рдЙрдмाрд░рдиे рдХी рд╣рд░ рд╕ंрднрд╡ рдХोрд╢िрд╢ рдХрд░рддी рдк्рд░рдХाрд╢ рдордиु рдХी рдХрд╡िрддा рдХो рдЕрдкрдиी рддाрдХрдд рдкрд░ рдкूрд░ा рднрд░ोрд╕ा рд╣ै। рдЙрдирдХी рдХрд╡िрддा рдкूрд░ी рддрд░рд╣ рд╕े рд╕рдЬрдЧ рд╣ै, рддрднी рд╡рд╣ рдЙрдж्рдмोрдзрди рдХрд░рддी рд╣ै—

рдЪрд▓ो, рдРрд╕ा рдХрд░рддे рд╣ैं рдХि
рдзीрдоे-рдзीрдоे рддाрдк рдоें рдзीрдоी рдХрд░рддे рдмाрддें
рдЯрд╣рд▓рддे рд╣ैं
рдФрд░ рдЯрд╣рд▓рддे-рдЯрд╣рд▓рддे рдХрд╣ीं рджूрд░ рдиिрдХрд▓ рдЬाрддे рд╣ैं
рд╕рдордп рдХी рд╕ाрд░ी рд╕рд░рд╣рджें рдкीрдЫे рдЫोреЬ рдЬाрддे рд╣ैं
рдкीрдЫे рдЫोреЬ рдЬाрддे рд╣ैं рджुрдиिрдпा рдХे рд╕ाрд░े рдиिрдпрдо рдФрд░ рдХाрдпрджे
рдФрд░ рдмौрдиे рд▓ोрдЧों рдХी рдмौрдиी рджुрдиिрдпा рдХे рдиुрдХрд╕ाрди рдФрд░ рдлाрдпрджे
рдХिрд╕ी рдФрд░ рджुрдиिрдпा рдоें рдЪрд▓рддे рд╣ैं рдЬрд╣ाँ рднाрд╖ा рдЗрддрдиी рдердХाрдиे рд╡ाрд▓ी рди рд╣ो
рд▓ोрдЧ рдЗрддрдиा рдЕрдзिрдХ рдмोрд▓рддे рдФрд░ рдШूрд░рддे рдФрд░
рдЗрдзрд░-рдЙрдзрд░ рд╕ूँрдШрддे рдФрд░ рдХिрдХिрдпाрддे рди рд╣ों
рди рд╣ो рдЗрддрдиे рдЪिреЬрдЪिреЬेрдкрди рдХा рдмोрдЭ рдЖрдд्рдоा рдкрд░—
рдЪрд▓ो рдХрд╣ीं рдЪрд▓рддे рд╣ैं। (рдкृрд╖्рда 28)

рдЬिрдЬीрд╡िрд╖ा рдХा рдЙрдж्рджाрдо рд╡ेрдЧ ‘рдЕрднी рдоैं рдирд╣ीं рдорд░ूँрдЧा’ рдХрд╡िрддा рдоें рд╕्рдкрд╖्рдЯ рдкрд░िрд▓рдХ्рд╖िрдд рд╣ोрддा рд╣ै। рдЕрдкрдиी рд╕ाрдорд░्рде्рдп рдкрд░ рдЕрдЯूрдЯ рд╡िрд╢्рд╡ाрд╕ рд╣ै рдХрд╡ि рдХो рдФрд░ рдЙрдирдХा рд╕ंрдХрд▓्рдкрд╢ीрд▓ рдорди рдЙрдж्рдШोрд╖ рдХрд░рддा рд╣ै—

рдЕрднी рд░рдЪрдиी рд╣ै рджुрдиिрдпा
рдмिрд▓्рдХुрд▓ рдирдИ рдЪрдордЪрдоाрддी рджुрдиिрдпा! (рдкृрд╖्рда 23)

рджुрдЦों рдХो рд╕ुрдирд╣рд░ा рдХрд░рдиे рдХी рдЕрдкूрд░्рд╡ рдХाрдордиा, рдХрдаिрди рдЪреЭाрдЗрдпाँ рдЪреЭрдиे, рддрдоाрдо рдЯीрд▓ों рдХो рдкीрда рдкрд░ рдЙрдаाрдХрд░ рд▓े рдЬाрдиे рдХा рдЕрднूрддрдкूрд░्рд╡ рд╕ंрдХрд▓्рдк, рдмिрдЬрд▓िрдпों рдХा рдШेрд░ा рддोреЬрдХрд░ рдЖрд╕рдоाрди рдЪूрдордиे рдХी рд▓рд▓рдХ рдХрд╡ि рдорди рдоें рдЬिंрджा рд╣ै। рдХрд╡ि рдХा рдпрд╣ рджाрдпिрдд्рд╡рдмोрдз рдкрд░िрд╡рд░्рддрдирдХाрдоी рд╢рдХ्рддिрдпों рд╡ рд╕рдоाрдЬ рдХी рдПрдХ рдРрд╕ी рдирдИ рддрд╕्рд╡ीрд░ рджिрдЦाрдиे рдХे рд▓िрдП рд╡्рдпрдЧ्рд░ рд╣ै, рдЬрд╣ाँ рдирдИ-рдирдИ рдХ्рд░ांрддिрдпों рдХे рдмрд▓ рдкрд░ рдЖрд╕рдоाрди рдФрд░ рдзрд░рддी рдХा рдирдпा рдЧрдардмंрдзрди рдХрд░ рд╕рдХे рдФрд░ рдХрд╡िрддाрдУं рдоें рдЙрдЧा рд╕рдХे рд╣рд░े-рд╣рд░े рдЦुрд╢рдоिрдЬाрдЬ рдкेреЬ।

рдЖрдд्рдоाрд▓ाрдк рдХी рд╢ैрд▓ी рдоें рд▓िрдЦी рдЙрдирдХी рдпрд╣ рдХрд╡िрддा рдк्рд░рддीрдХों рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рдХрд╡ि рдХी рдЪिंрддाрдУं рдХो рд╡्рдпрдХ्рдд рдХрд░рддी рд╣ुрдИ, рд╕рджिрдпों рд╕े рдЬрдоे рдкрдаाрд░ рдХो рджрд░рдХाрдиे рдХा рдХाрдо рдХрд░рддी рд╣ै। рдЙрдирдХे рд╢рдм्рджों рдХा рдУрдЬ рдкाрдардХों рдХी рдЬреЬрддा рдХो рддोреЬрдХрд░ рдЙрдо्рдоीрджों рдХा рд╕ुрдирд╣рд░ा рдЖрдХाрд╢ рд░рдЪ рджेрддा рд╣ै।
*

рдЗрди рдХрд╡िрддाрдУं рдоें рдЕрдиंрдд рдЖрдд्рдоीрдпрддाрдУं рдХा рдЦूрдмрд╕ूрд░рдд рд╕ंрд╕ाрд░ рд╣ै। рдЕँрдЧीрдаी рд╕ुрд▓рдЧाрддी, рдЪौрдХा рд▓ीрдкрддी рдордорддाрдордпी рдоाँ рд╣ै, рдмेрдкрд░рд╡ाрд╣ рдЕрдкрдиेрдкрди рд╕े рднрд░े рд╣ुрдП рджोрд╕्рдд рд╣ैं। рдпрд╣ाँ рдиीрдо рдХी рдиिрдмोрд▓िрдпों-рд╕ा рдорд╣рдХрддा рдмрдЪрдкрди рд╣ै। рдмेрдлिрдХ्рд░ рдмрдЪрдкрди рдХी рдоाрд╕ूрдо рдЖрдХांрдХ्рд╖ाрдУं рдХो рдХрд╡ि рдиे рдХुрдЫ рдЗрд╕ рддрд░рд╣ рдЙрдХेрд░ा рд╣ै— 

рдмрдЪрдкрди рджрд░рдЕрд╕рд▓ рдПрдХ рд╣рд░ा рд╕рдоंрджрд░ рд╣ै
рдПрдХ рд╕ुрдирд╣рд░ी рдЖрдЧ
рдФрд░ рдПрдХ рджुрдиिрдпा...
рдЬिрд╕рдоें рди рджрд░рд╡ाрдЬे рд╣ैं
рди рджीрд╡ाрд░ें
рд╕िрд░्рдл рдЙреЬाрди рд╣ै, рдЙреЬाрди—рд╕ाрдд рд╣ाрд╣ाрдХाрд░рддे рд╕рдоंрджрд░ों рдкрд░
рдПрдХ рдмेрдлिрдХ्рд░ рдмेрдЫोрд░ рдЙреЬाрди...! (рдкृрд╖्рда 23)

‘рдЦोрдП рд╣ुрдП рдмрдЪрдкрди рдХे рд▓िрдП рдПрдХ рдХрд╡िрддा’ рдоें рдХрд╡ि рдиे рдмрдЪрдкрди рдХी рдоाрд╕ूрдо рдФрд░ рдмрдЪрдкрди рдмीрдд рдЬाрдиे рдХे рдмाрдж рдХी рдоाрдпूрд╕ рдордиःрд╕्рдеिрддिрдпों рдХे рдЬो рдЪिрдд्рд░ рдЦींрдЪे рд╣ैं, рд╡े рдкाрдардХों рдХो рдмिрд▓्рдХुрд▓ рдЕрдкрдиे рд╕े рд▓рдЧрддे рд╣ैं। рдЕंрддрд░्рдорди рдХी рд╕ंрд╡ेрджрдиाрдУं рдХा рдЙрдЬाрд╕ рдЗрди рдХрд╡िрддाрдУं рдоें рд░рд╣-рд░рд╣рдХрд░ рдлूрдЯрддा рд╣ै। 
рд╕ंрд╡ेрджрдиा рдХे рд╕ाрде рд░ोрд╢рдиी рдоें рдирд╣ाрдИ рдк्рд░рдХाрд╢ рдордиु рдХी рдХुрдЫ рдХрд╡िрддाрдПँ рдЕрдкूрд░्рд╡ рд╣ैं। ‘рдлूрд▓ों рдХी рдШाрдЯी рдоें рдПрдХ рдмрдЪ्рдЪा’ рдРрд╕ी рд╣ी рдХрд╡िрддा рд╣ै рдЬो рдХрд╡ि рдиे рдПрдХ рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рдХाрд░्рдпрдХ्рд░рдо рдоें рдиाрдЪрддे рд╣ुрдП рдмрдЪ्рдЪों рдХो рджेрдЦрдХрд░ рд▓िрдЦी рд╣ै। рдЗрд╕рдоें рд░ंрдЧों рдоें рдЦिрд▓рдЦिрд▓ाрддी рджुрдиिрдпा рд╣ै। рдЗрдард▓ाрддी рд╣рд╡ाрдПँ рдФрд░ рдЭूрдорддे рджрд░рдЦ्рдд рд╣ैं, рд╢ोрд░ рдордЪाрддा рд╣ुрдЖ рдЖрддा рдмрд╕ंрдд рд╣ै—

рдмрдЪ्рдЪे рдХे рд╣ोрдаों рд╕े
рдХिрд░рдгीрд▓ी рдоुрд╕рдХाрдиें рдлूрдЯрддी рд╣ैं
рдлूрдЯрддे рд╣ैं рдирдИ рд╕рджी рдХे рдЧाрдиे
рдЙрд╕рдХे рдЧीрддों рдоें рдЕрдЬрдм рд╕ी рддुрддрд▓ाрд╣рдЯ рд╣ै
рдФрд░ рдХрднी рди рдЬाрдиे рд╡ाрд▓े рд╡рд╕ंрдд рдХी рдирд░рдоी, рд╡рд╕ंрдд рдХी рджрд╕्рддрдХ
рдЕрдЬрдм рд╕ा рдЖрдиंрдж рд╣ै рдЙрд╕рдХे рдЧीрддों рдоें
рдЬिрд╕рдоें рд╕ाрд░ी рдХी рд╕ाрд░ी рджुрдиिрдпा
рдПрдХ рдирдП рдвंрдЧ рд╕े рдЦुрд▓рддी рд╣ै। (рдкृрд╖्рда 26)

рдХрд╡ि рдХी рдХрд╡िрддा рдоें рдПрдХ рдУрд░ рд╕рдордХाрд▓ीрди рд╡िрд╕ंрдЧрддिрдпों рдХी рддрд▓्рдЦिрдпाँ рд╣ैं, рд╡рд╣ीं рджूрд╕рд░ी рдУрд░ рдЕрдж्рднुрдд рдЬिрдЬीрд╡िрд╖ा рднी рд╣ै। ‘рдЪिреЬिрдпा рдХा рдШрд░’ рдХрд╡िрддा рдЕрдиंрдд рд╕ंрднाрд╡рдиाрдУं рдХा рдж्рд╡ाрд░ рдЦोрд▓рдиे рд╡ाрд▓ी рдХрд╡िрддा рд╣ै, рдЬिрд╕рдоें рдЪिреЬिрдпा рдХा рдвेрд░ рд╕ा рдЙрдЫाрд╣ рдФрд░ рдПрдХ рдмреЬी рдЬिрдЬीрд╡िрд╖ा рдХे рд╕ाрде рдЙрд╕рдХी рдХрд▓ा рджेрдЦрдиे рдХो рдоिрд▓рддी рд╣ै, рдЬिрд╕рдХे рдмрд▓ рдкрд░ рд╡рд╣ рдорд╣ाрдоाрд░ी, рдЕрдХाрд▓ рдФрд░ рдШुрдЯрди рднрд░े рд╡рдХ्рдд рдоें рднी рдЕрдкрдиा рдШрд░ рдмрдиा рд▓ेрддी рд╣ै। рдпрд╣ рдХрд╡िрддा рд╣рдоाрд░े рд▓िрдП рдПрдХ рдмреЬा рд╕ंрдмрд▓ рд░рдЪрддी рд╣ै рдФрд░ рдЬिंрджрдЧी рдХी рддрдоाрдо рдмेрд░ंрдЧ рдЙрджाрд╕िрдпों рд╕े рдмाрд╣рд░ рдЦींрдЪ рд▓े рдЬाрддी рд╣ै।

рдХрд╡ि рдЕрдкрдиे рд░рдЪрдиाрдд्рдордХ рдЙрди्рдоेрд╖ рдХे рдмрд▓ рдкрд░ рд╕рдХाрд░ाрдд्рдордХ рд╕ोрдЪ рдж्рд╡ाрд░ा рдЙрд╕ рд╡рдХ्рдд рднी рдЗрдирд╕ाрдиी рд░िрд╢्рддों рдХा рдкुрд▓ рдмрдиा рдбाрд▓рддा рд╣ै, рдЬिрд╕ рд╡рдХ्рдд рдПрдХ-рджूрд╕рд░े рдХे рдЦिрд▓ाрдл рд╖рдб्рдпंрдд्рд░ рд░рдЪрддे рд╣ुрдП, рдПрдХ-рджूрд╕рд░े рдкрд░ рд╡िрд╖ рдЙрдЧрд▓рддे рд╣ुрдП рдХ्рд░ोрдз рд╕े рд▓ाрд▓ рднрднूрдХा рд▓ोрдЧ рдПрдХ-рджूрд╕рд░े рдХे рдкाрд╕ рд╕े рдЧुрдЬрд░ рдЬाрддे рдеे। рдкрд░िрдгाрдо рдпрд╣ рд╣ोрддा рд╣ै рдХि рдЕрдЪाрдирдХ рд╕ाрд░ा рднूрдЧोрд▓ рдФрд░ рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдмрджрд▓ рдЬाрддा рд╣ै рдФрд░ рдЗрдирд╕ाрдиी рд░िрд╢्рддों рдХी рдЖрд╡ाрдЬाрд╣ी рд╢ुрд░ू рд╣ो рдЬाрддी рд╣ै।

рджुрдиिрдпा рдХो рд╕ुंрджрд░ рдмрдиाрдиे рдХी рднрд░рдкूрд░ рдХोрд╢िрд╢ рдХрд░рддी рдпे рдХрд╡िрддाрдПँ, рд╣рдоाрд░े рд▓िрдП рдкुрд▓ рдмрдиाрддी рд╣ैं рдФрд░ рд╣рдоें рд╣ँрд╕рдиा рд╕िрдЦाрддी рд╣ैं। рдЙрдЬाрд╕ рднрд░ी рдЬिंрджрдЧी рдХे рд╕рдкрдиे рджिрдЦाрддी рд╣ुрдИ рдк्рд░рдХाрд╢ рдордиु рдХी рдХрд╡िрддाрдУं рдоें рдЧूँрдЬрддा рдоैрдд्рд░ी рдХा рдЕрдирд╣рдж рдкाрдардХों рдХो рд╕ंрдмрд▓ рдк्рд░рджाрди рдХрд░рддा рд╣ै рдФрд░ рдЕрд▓ौрдХिрдХ рд╢ांрддि рдХे рдЖрд▓ोрдХ рдоें рд▓े рдЪрд▓рддा рд╣ै, рдЬрд╣ाँ рджुрдиिрдпा рд╡ाрдХрдИ рдЦूрдмрд╕ूрд░рдд рд╣ो рдЬाрддी рд╣ै।

рдЗрди рдХрд╡िрддाрдУं рдоें рд╕ंрд╡ेрджрдиाрдУं рдХो рднрд░рдкूрд░ рдмрдЪाрдиे рдХी рдХोрд╢िрд╢ рд╣ै। рдирдИ рдЙрдо्рдоीрджें рдФрд░ рдирдпे рд╕ंрдХрд▓्рдк рд╣ैं। рд╡िрдЪाрд░ рдФрд░ рд╕ंрд╡ेрджрдиा рдХी рдмुрдиाрд╡рдЯ рд╣ै। рдХुрд▓ рдоिрд▓ाрдХрд░ рдЗрдирдоें рдЕрдкрдиे рд╕рдордп рдХी рд▓рдп, рдоुрдЦрд░ рд╕ंрд╡ेрджрди рд╣ै рдФрд░ рдЬिंрджрдЧी рдХी рдердХाрди, рдиिрд░ाрд╢ा, рддрдиाрд╡ों рдФрд░ рдКрдм рдХे рдмीрдЪ рд╕े рдЕрдкрдиेрдкрди рдХो рддрд▓ाрд╢рдиे рдХा рдЙрдж्рд╡ेрдЧ рд╣ै।
**

рдк्рд░рдХाрд╢ рдордиु: рд╕рддрдд рдмрд╣рддा рд╕ोрддा

рд╕ूрд░्рдпрдиाрде рд╕िंрд╣
рд╕ंрд╕्рдорд░рдг: рд╕ूрд░्рдпрдиाрде рд╕िंрд╣

181, рдиेрд╡рд▓ рдЯेрдХ्рдиिрдХрд▓ рдЖрдлीрд╕рд░्рд╕ рд╕ोрд╕ाрдЗрдЯी, рдк्рд▓ॉрдЯ рдиं. 3-рдП, рд╕ेрдХ्рдЯрд░-22, рдж्рд╡ाрд░рдХा, рджिрд▓्рд▓ी-77
рдЪрд▓рднाрд╖: 09958044433

рдХрдИ рдмाрд░ рдХिрд╕ी рдХे рд▓िрдЦे рдХो рдкрдв़рдХрд░ рд╣рдоाрд░े рднीрддрд░ рдЙрд╕рдХे рд╡्рдпрдХ्рддिрдд्рд╡ рдХो рд▓ेрдХрд░ рд╡िрдкрд░ीрдд рдзाрд░рдгा рднी рдмрди рдЬाрддी рд╣ै। рдЬैрд╕े рдПрдХ рдмाрд░ рдиाрдорд╡рд░ рд╕िंрд╣ рдиे рдХрд╣ा рдеा рдХि рдЯाрд▓рд╕्рдЯाрдп рд╕े рдоिрд▓рдиे рдХे рдмाрдж рдХोрдИ рдпрд╣ рдирд╣ीं рдХрд╣ рд╕рдХрддा рдеा рдпрд╣ рд╡्рдпрдХ्рддि рдЕрдкрдиे рд▓ेрдЦрди рдоें рдЗрддрдиा рдмрдб़ा рдХ्рд░ांрддिрдХाрд░ी рд╣ो рд╕рдХрддा рд╣ै। рдЙрд╕ी рддрд░рд╣ рдЙрдирдХे рд▓ेрдЦрди рдХो рдкрдв़рдХрд░ рдХोрдИ рдЕंрджाрдЬा рдирд╣ीं рд▓рдЧा рд╕рдХрддा рдХि рдЙрдирдХा рд╡्рдпрдХ्рддिрдд्рд╡ рдЗрддрдиा рд╕ंрдд рд╕्рд╡рднाрд╡ рдХा рд╣ो рд╕рдХрддा рд╣ै।

рдХुрдЫ рдРрд╕ा рд╣ी рдШाрд▓рдоेрд▓ рдоेрд░े рдорди рдоें рднी рдеा рдк्рд░рдХाрд╢ рдордиु рдХो рд▓ेрдХрд░। рдЙрдирдХी рдХрдИ рд░рдЪрдиाрдПँ рдоैं рдкрдв़ рдЪुрдХा рдеा, рдЦाрд╕рдХрд░ ‘рдпрд╣ рдЬो рджिрд▓्рд▓ी’ рд╣ै। рдЪूँрдХि рдЙрди рджिрдиों рдоैंрдиे рджिрд▓्рд▓ी рдк्рд░ेрд╕ рдоें рдиौрдХрд░ी рд╢ुрд░ू рдХी рдеी, рдЗрд╕рд▓िрдП ‘рдпрд╣ рдЬो рджिрд▓्рд▓ी рд╣ै’ рдкрдв़рдХрд░ рдоेрд░े рднीрддрд░ рдПрдХ рдЕрдЬीрдм рддрд░рд╣ рдХा рднрдп рдФрд░ рдЧुрд╕्рд╕ा рдеा।

рдоैंрдиे рджрдл्рддрд░ рдоें рд╕ाрдеिрдпों рд╕े рдЗрд╕ рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдкрд░ рдЪрд░्рдЪा рдХी, рддो рдкрддा рдЪрд▓ा рдХि рдордиु рдЬी рд╣िंрджुрд╕्рддाрди рдЯाрдЗрдо्рд╕ рдоें рдХाрдо рдХрд░рддे рд╣ैं। рдоैंрдиे рдоिрд▓рдиे рдХी рдЗрдЪ्рдЫा рдЬाрд╣िрд░ рдХी рддो рд╣рдоाрд░े рд╕рд╣рдХрд░्рдоी рдЬрдпрдк्рд░рдХाрд╢ рдкांрдбेрдп рдЙрдирд╕े рдоिрд▓рд╡ाрдиे рдХो рдЙрдд्рд╕ाрд╣िрдд рд╣ो рдЙрдаे। рдоेрд░े рднीрддрд░ рдордиु рдЬी рдХी рдЫрд╡ि рдХिрд╕ी рджाрдв़ी-рдмाрд▓ рдмрдв़ाрдП, рд╕िрдЧрд░ेрдЯ рдлूँрдХрддे, рдЖँрдЦों рдоें рд╕ूрдиाрдкрди рдФрд░ рдЖрдХ्рд░ोрд╢ рдХा рдоिрд▓ा-рдЬुрд▓ा рднाрд╡ рднрд░े рдХ्рд░ांрддिрдХाрд░ी рд╡्рдпрдХ्рддि рдХी рдеी। 

рдк्рд░рдХाрд╢ рдордиु
рдлिрд░ рдПрдХ рджिрди рд╣рдо рдЧрдП рдЙрдирд╕े рдоिрд▓рдиे। рдЙрди्рд╣ें рджेрдЦрддे рд╣ी рдоेрд░े рднीрддрд░ рдХी рдЫрд╡ि рдЦंрдбिрдд рд╣ो рдЧрдИ। рд╕ौрдо्рдп, рд╕्рдиेрд╣िрд▓, рд╕рд╣ाрд╕ рд╡्рдпрдХ्рддिрдд्рд╡। рдирд░рдо рдЖрд╡ाрдЬ рдоें рдмोрд▓рдиे рд╡ाрд▓े। рд╣рд░ рдмाрдд рдкрд░ рд╣ँрд╕рдиे рд╡ाрд▓े। рддрдкाрдХ рд╕े рдЧрд▓े рдоिрд▓рдиे рд╡ाрд▓े।...рдоैंрдиे рдкрд╣рд▓ी рдоुрд▓ाрдХाрдд рдоें рд╣ी рдЙрди्рд╣ें рдпрд╣ рдмाрдд рдмрддा рджी рдеी рдХि рдЖрдкрдХो рдкрдв़рдХрд░ рдоेрд░े рднीрддрд░ рдЖрдкрдХी рдЬो рдЫрд╡ि рдмрдиी рдеी, рд╡рд╣ рдЯूрдЯ рдЧрдИ। рд╡े рдЬोрд░ рд╕े рд╣ँрд╕े рдФрд░ рд╣ँрд╕рддे рд░рд╣े।

рдЙрд╕рдХे рдмाрдж рд╕े рдЬрдм рдоौрдХा рдоिрд▓рддा, рдоैं рдЙрдирд╕े рдоिрд▓рдиे рдкрд╣ुँрдЪ рдЬाрддा। рдЖрдЬ рдХी рддрд░рд╣ рдоोрдмाрдЗрд▓ рдлोрди рддो рджूрд░, рд▓ैंрдбрд▓ाрдЗрди рдХा рднी рдЪрд▓рди рдмрд╣ुрдд рдирд╣ीं рдеा। рд▓ोрдЧ рддрдм рдЪिрдЯ्рдаिрдпाँ рд▓िрдЦा рдХрд░рддे рдеे। рдЗрд╕рд▓िрдП рдкрд╣рд▓े рд╕े рд╕рдордп рд▓ेрдХрд░ рдХिрд╕ी рд╕े рдоिрд▓рдиे рдХा рдЪрд▓рди рднी рдмрд╣ुрдд рдирд╣ीं рдеा। рди рдЖрдЬ рдХी рддрд░рд╣ рдЕрдЦрдмाрд░ों рдХे рджрдл्рддрд░ों рдоें рдпрд╣ рдЪрд▓рди рд╢ुрд░ू рд╣ुрдЖ рдеा рдХि рдХिрд╕ी рдХрд░्рдоी рд╕े рдоिрд▓рдиे рдХोрдИ рдЖрдП рддो рд╕ुрд░рдХ्рд╖ाрдХрд░्рдоी рдкрд╣рд▓े рдЙрд╕рд╕े рдкूрдЫेрдЧा рдХि рдоिрд▓рдиे рд╡ाрд▓े рдХो рднेрдЬूँ рдпा рди рднेрдЬूँ, рдлिрд░ рднेрдЬेрдЧा। рддрдм рдЦुрд▓ा рджрд░рдмाрд░ рд╣ोрддे рдеे рдЕрдЦрдмाрд░ों рдХे рджрдл्рддрд░। рдЬрдм рдЬो рдЪाрд╣े рдоिрд▓рдиे рдЪрд▓े рдЬाрдП, рдЬрдм рддрдХ рдорд░्рдЬी рдмैрдаे, рдмрддिрдпाрдП। рдХोрдИ рд░ोрдХ-рдЯोрдХ рдирд╣ीं। рдЖрдЬрдХрд▓ рддो рдЖрдЧंрддुрдХ рдХो рдоिрд▓рдиे рдХे рд▓िрдП рдХрд░्рдоी рдХी рд╕ीрдЯ рддрдХ рдирд╣ीं рднेрдЬा рдЬाрддा। рдоिрд▓рдиे рдХे рд▓िрдП рдПрдХ рдЕрд▓рдЧ рдЬрдЧрд╣ рдмрдиा рджी рдЧрдИ рд╣ै, рдЬрд╣ाँ рдмрд╣ुрдд рджेрд░ рддрдХ рдмैрдардХрд░ рдЧрдкрд╢рдк рдХрд░рдиा рд╕ंрднрд╡ рдирд╣ीं рд╣ोрддा। рдХрдИ рджрдл्рддрд░ों рдоें рддो рд╕ुрдиा рд╣ै рдХि рдЖрдЧंрддुрдХों рдХे рдЖрдиे рдФрд░ рдЬाрдиे рдХा рд╕рдордп рднी рджрд░्рдЬ рд╣ोрддा рд╣ै।

рддрдм рд╣рд░ рдХрд░्рдоी рдХे рдкाрд╕ рдоिрд▓рдиे рд╡ाрд▓ों рдХे рд▓िрдП рджो-рдЪाрд░ рдЕрддिрд░िрдХ्рдд рдХुрд░्рд╕िрдпाँ рд░рдЦी рд╣ोрддी рдеीं। рдЕрдЦрдмाрд░ों рдХे рджрдл्рддрд░ों рдоें рд╡िрдж्рд╡ाрдиों-рд▓ेрдЦрдХों рдХी рдЖрд╡ाрдЬाрд╣ी рдмрдиी рд░рд╣рддी рдеी। рдмрд╣рд╕-рдоुрдмाрд╣िрд╢ों рдХे рдЕрдб्рдбे рднी рд╣ुрдЖ рдХрд░рддे рдеे рддрдм рдЕрдЦрдмाрд░ों рдХे рджрдл्рддрд░। рдЗрд╕рд▓िрдП рддрдм рдордиु рдЬी рд╕े рдоिрд▓рдиे рдЬाрддे рд╡рдХ्рдд рдЗрд╕ рдмाрдд рдХी рдЪिंрддा рдирд╣ीं рд╣ोрддी рдеी рдХि рд╣рдо рдЬाрдПँ рдФрд░ рдЙрдирдХे рдХाрдо рдХा рд╣рд░्рдЬा рд╣ो, рддो рдаीрдХ рди рд╣ोрдЧा। рдмрд╕, рдЬрдм рдорди рдоें рд╣ुрд▓ाрд╕ рдмँрдзрддी, рд╕्рдХूрдЯрд░ рдЙрдирдХे рджрдл्рддрд░ рдХी рддрд░рдл рдоोрдб़ рджेрддे। рдЙрди्рд╣ें рднी рдХрднी рдпрд╣ рдХрд╣рддे рдирд╣ीं рд╕ुрдиा рдХि рдЖрдЬ рдХाрдо рдХुрдЫ рдЕрдзिрдХ рд╣ै, рдиिрдкрдЯा рд▓ेрддे рд╣ैं, рдлिрд░ рдмाрдд рдХрд░рддे рд╣ैं рдпा рдХिрд╕ी рдФрд░ рджिрди рдЖрдПँ рддो рдмाрдд рд╣ो рдкाрдПрдЧी। рдЬाрддे, рдЬिрддрдиी рджेрд░ рд╕ंрднрд╡ рд╣ोрддा рдмैрдарддे, рдХुрдЫ рдФрд░ рд▓ोрдЧ рдЖ рдЬुрдЯрддे, рддो рдЙрдирд╕े рднी рд╕ंрдкрд░्рдХ рд╣ो рдЬाрддा। 
*

рдордиु рдЬी рд╕े рдоिрд▓рдиे рдЬाрдиे рдХा рдПрдХ рд╕ुрдЦ рдпрд╣ рднी рдеा рдХि рд╡рд╣ाँ рд▓ेрдЦрдХ рдЙрдирд╕े рдоिрд▓рдиे рдЖрддे рд░рд╣рддे рдеे, рдЙрдирд╕े рдоुрд▓ाрдХाрддें рднी рд╣ो рдЬाрддी рдеीं। рдЬрдм рднी рдЙрдирд╕े рдоिрд▓рддे рдХुрдЫ рдирдпा рдФрд░ рдЕрдоिрдЯ рд▓ेрдХрд░ рд╣ी рд▓ौрдЯрддे। рдЗрд╕ рддрд░рд╣ рдоिрд▓рддे-рдЬुрд▓рддे рд╣рдоाрд░ा рдЕрдЯूрдЯ рд╕ंрдмंрдз рдмрдиा। рд╡рд╣ рдЧाрдв़ा рд╣ी рд╣ोрддा рдЧрдпा। рд╡े рдоुрдЭрдоें рдЕрдкрдиे рдЫोрдЯे рднाрдИ рдЬैрд╕ा рдХुрдЫ рддрдд्рдд्рд╡ рдкाрддे рд╣ैं। рдЙрд╕ी рддрд░рд╣ рд╕्рдиेрд╣ рджेрддे, рдоेрд░े рдмрдЪ्рдЪों рдФрд░ рдкрдд्рдиी рдХो рдк्рдпाрд░ рджेрддे рд╣ैं। рдЕрдм рд╣рдоाрд░े рдмрдЪ्рдЪों рдХे рддाрдК рдЬी рд╣ैं। рд╡े рдмाрд░-рдмाрд░ рдХрд╣рддे рд╣ैं рдХि рд╕ूрд░्рдп рднाрдИ, рдоैं рдЖрдкрдоें рдЕрдкрдиे рдХो рджेрдЦрддा рд╣ूँ।

рддрдм рдоैं рдХрд╡िрддाрдПँ рд▓िрдЦрддा рдеा рдФрд░ рдЕрдЯूрдЯ рд╡िрд╢्рд╡ाрд╕ рдеा рдХि рдХрд╡िрддा рд╣ी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХी рджीрд░्рдШрдХाрд▓िрдХ рд╡िрдзा рд╣ै। рдЧрдж्рдп рдХी рдЙрдо्рд░ рд▓ंрдмी рдирд╣ीं рд╣ोрддी। рдордЧрд░ рдордиु рдЬी рд╕े рдоिрд▓ा рддो рдЙрди्рд╣ोंрдиे рд╕рдордЭाрдпा рдХि рдЖрдЬ рдЧрдж्рдп рдХा рд╣ी рдЬрдоाрдиा рд╣ै, рдЙрд╕рдХे рдмिрдиा рдХाрдо рдирд╣ीं рдЪрд▓ рд╕рдХрддा। рд╣ाрд▓ाँрдХि рдкрдд्рд░рдХाрд░िрддा рдоें рдиौрдХрд░ी рдкाрдИ рдеी, рддो рд╡рд╣ाँ рдЧрдж्рдп рд╣ी рдмрд░рддрддा рдеा, рдкрд░ рд░рдЪрдиाрдд्рдордХ рд▓ेрдЦрди рдХे рддौрд░ рдкрд░ рдЙрд╕рд╕े рджूрд░ी рд╣ी рдмрдиाрдП рдЪрд▓ рд░рд╣ा рдеा।

рдлिрд░ рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдХрд╣ा рдХि рдмрдЪ्рдЪों рдХे рд▓िрдП рднी рдХुрдЫ рд▓िрдЦрдиा рдЪाрд╣िрдП। рдмрдЪ्рдЪों рдХे рд▓िрдП! рдпрд╣ рддो рдоेрд░े рд▓िрдП рдФрд░ рд╡िрдЪिрдд्рд░ рдмाрдд рдеी। рдХрднी рд╕ोрдЪा рд╣ी рдирд╣ीं рдеा рдХि рдмрдЪ्рдЪों рдХे рд▓िрдП рднी рдХुрдЫ рд▓िрдЦрдиा рдЪाрд╣िрдП। рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдпाрдж рджिрд▓ाрдпा рдХि рддрдоाрдо рдмрдб़े рд░рдЪрдиाрдХाрд░ों рдиे рдмрдЪ्рдЪों рдХे рд▓िрдП рд▓िрдЦा рд╣ै। рдлिрд░ рд╕ीрдзे рдк्рд░рд╕्рддाрд╡ рд░рдЦ рджिрдпा рдХि ‘рдиंрджрди’ рдХे рд▓िрдП рдХрд╣ाрдиी рд▓िрдЦिрдП।

рдЙрдирдХा рд╡рд╣ рдк्рд░рд╕्рддाрд╡ рдЬрдо рдЧрдпा рджिрдоाрдЧ рдоें। рдЙрдирдХा рдХрд╣ा рдЯाрд▓ рднी рд╕рдХрддा рдеा, рдкрд░ рдЯाрд▓ рди рд╕рдХा। рдЙрд╕ी рдкрд▓ рд╕े рджिрдоाрдЧ рдоें рдШुрдордб़рдиा рд╢ुрд░ू рд╣ो рдЧрдпा рдеा рдХि рдмрдЪ्рдЪों рдХे рд▓िрдП рдХрд╣ाрдиी рдХ्рдпा рд╣ो рд╕рдХрддी рд╣ै। рджिрдоाрдЧ рдХो рдЦूрдм рд╡рд░्рдЬिрд╢ рдХрд░ाрдИ, рдкрд░ рдЙрд╕рдХी рдкрдХрдб़ рдоें рдХोрдИ рдмाрдд рди рдЖрдИ। рддрдм рдоुрдЭे рд▓рдЧा рдХि рдмрдЪ्рдЪों рдХे рд▓िрдП рд▓िрдЦрдиा рдЖрд╕ाрди рдмाрдд рдирд╣ीं। рдЦैрд░, рдордиु рдЬी рдХे рдЖрджेрд╢ рдХा рдкाрд▓рди рдХрд░рдиा рдеा, рдЗрд╕рд▓िрдП рдмрдЪрдкрди рдоें рд╕ुрдиी рд░ाрдЬा-рд░ाрдиी рдХी рдПрдХ рдХрд╣ाрдиी рдХो рддोрдб़-рдорд░ोрдб़рдХрд░ рд▓िрдЦ рджिрдпा। рдкрдХ्рдХा рдпрдХीрди рдеा рдХि рд╡рд╣ рдХрд╣ाрдиी рдЙрди्рд╣ें рдкрд╕ंрдж рдирд╣ीं рдЖрдПрдЧी рдФрд░ рдЕंрддрддः рд░рдж्рджी рдХी рдЯोрдХрд░ी рдоें рдЬाрдПрдЧी рдпा рдЦेрдж рд╕рд╣िрдд рд╡ाрдкрд╕ рдЖрдПрдЧी। рдкрд░ рд╣ैрд░ाрдиी рдХी рд╡рд╣ ‘рдиंрджрди’ рдоें рдЫрдкी рднी।

рдЫрдкрдиे рдХे рдмाрдж рдЙрд╕े рдкрдв़ा рддो рд░ाрдЬ рдЦुрд▓ा। рддрдм рд╕рдордЭ рдоें рдЖрдпा рдХि рдЬाрдиा рддो рдЙрд╕े рд░рдж्рджी рдХी рдЯोрдХрд░ी рдоें рд╣ी рдЪाрд╣िрдП рдеा, рдкрд░ рдЪूँрдХि рдордиु рдЬी рдиे рдоेрд░ा рд╣ौрд╕рд▓ा рдмрдв़ाрдиे рдХे рд▓िрдП рд▓िрдЦрд╡ाрдпा рдеा рдФрд░ рд╡рд╣ рдоेрд░ी рдкрд╣рд▓ी рдХрд╣ाрдиी рдеी, рдЗрд╕рд▓िрдП рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдЙрд╕े рд╕ुрдзाрд░рдиे-рд╕ँрд╡ाрд░рдиे рдоें рдЕрдЪ्рдЫी-рдЦाрд╕ी рдоेрд╣рдирдд рдХी рдеी।

рдЗрд╕ рддрд░рд╣ рди рдЬाрдиे рдХिрддрдиे рдирдП рд▓ेрдЦрдХ рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдмрдиाрдП рд╣ोंрдЧे, рдЙрди्рд╣ें рдк्рд░ोрдд्рд╕ाрд╣िрдд рдХिрдпा рд╣ोрдЧा। рдЙрд╕рдХे рдмाрдж рд╕े рддो рд╡े рдоेрд░े рдкीрдЫे рд╣ी рдкрдб़े рд░рд╣рддे। рдЕрдм рддो рдмрд╣ुрдд рджिрди рд╣ो рдЧрдП, рдХोрдИ рдХрд╣ाрдиी рд▓िрдЦрдиी рдЪाрд╣िрдП—рдпрд╣ рдЙрдирдХा рддрдХाрдЬा рдХрд░рдиे рдХा рддрд░ीрдХा рд╣ोрддा рдеा। рд╣рд░ рдорд╣ीрдиे рдХोрдИ рди рдХोрдИ рдХрд╣ाрдиी рдоाँрдЧ рд▓ेрддे। рдмрдб़ी рдоुрд╢्рдХिрд▓। рдЦैрд░, рдЬैрд╕े-рддैрд╕े рдЬोрдб़-рддोрдб़ рдХрд░рдХे рдХрд╣ाрдиी рдмрдиा рджेрддा, рд╡рд╣ ‘рдиंрджрди’ рдоें рдЫрдк рднी рдЬाрддी। рдЗрд╕ рддрд░рд╣ рдмрдЪ्рдЪों рдХे рд▓िрдП рд▓िрдЦрдиे рдХा рд╕िрд▓рд╕िрд▓ा рдмрдиा।

рдлिрд░ рддीрдиेрдХ рд╕ाрд▓ рдмाрдж рдПрдХ рджिрди рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдкूрдЫा рдХि рдЕрдм рддो рдмीрд╕-рдмाрдИрд╕ рдХрд╣ाрдиिрдпाँ рд╣ो рдЧрдИ рд╣ोंрдЧी? рдоैं рд╣ैрд░ाрди। рдоैंрдиे рддो рдЧिрдиी рдирд╣ीं рдеीं рдХि рдХिрддрдиी рдХрд╣ाрдиिрдпाँ рдЕрдм рддрдХ рд▓िрдЦ рдЪुрдХा рд╣ूँ। рдЕрдкрдиी рдЫрдкी рд░рдЪрдиाрдУं рдХो рд╕ँрднाрд▓рдХрд░ рд░рдЦрдиे рдХी рдЖрджрдд рдХрднी рд░рд╣ी рдирд╣ीं, рдкрд░ рдЙрдирдХी рдлोрдЯोрдХॉрдкी рдеी। рдШрд░ рдЖрдХрд░ рджेрдЦा, рддो рд╕рдЪрдоुрдЪ рдмीрд╕ рдХे рдХрд░ीрдм рдХрд╣ाрдиिрдпाँ рдеीं। рд╣ैрд░ाрди рд╣ुрдЖ рдХि рдордиु рдЬी рдХो рдЗрд╕ рдмाрдд рдХा рдЕंрджाрдЬा рдеा рдХि рдЗрддрдиी рдХрд╣ाрдиिрдпाँ рд▓िрдЦ рдЪुрдХा рд╣ूँ। рдЙрди्рд╣ें рдмрддाрдпा рдХि рд╣ाँ, рдмीрд╕ рдХे рдХрд░ीрдм рд╣ैं। рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдХрд╣ा рдХि рдПрдХ рд╕ंрдХрд▓рди рддैрдпाрд░ рдХрд░ рджीрдЬिрдП, рдПрдХ рдк्рд░рдХाрд╢рдХ рдоाँрдЧ рд░рд╣ा рд╣ै।

рдоैं рд╕ाрд░ा рдХुрдЫ рдЙрдаाрдХрд░ рдЙрди्рд╣ें рджे рдЖрдпा। рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдЙрди рдХрд╣ाрдиिрдпों рдХो рдХ्рд░рдо рджिрдпा, рдЙрди्рд╣ोंрдиे рд╣ी рд╕ंрдЧ्рд░рд╣ рдХा рдиाрдо рджिрдпा рдФрд░ рдк्рд░рдХाрд╢рдХ рдХो рджे рдЖрдП। рдЗрд╕ рддрд░рд╣ рдЖрдд्рдоाрд░ाрдо рдПंрдб рд╕ंрд╕ рд╕े рдоेрд░ी рдкрд╣рд▓ी рдХिрддाрдм рдЫрдкी, ‘рд╢ेрд░рд╕िंрд╣ рдХो рдоिрд▓ी рдХрд╣ाрдиी’ рдиाрдо рд╕े। 
*

рдордиु рдЬी рдкूрд░्рдгрдХाрд▓िрдХ рд░рдЪрдиाрдХाрд░ рд╣ैं। рдХिрддाрдмें рд╣ी рдЙрдирдХा рдУрдв़рдиा-рдмिрдЫौрдиा рд╣ैं। рдмрд╕, рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдоें рд░рдоे рд░рд╣рдиे рд╡ाрд▓े। рд╡े рд╣рд░ рдЪीрдЬ рдоें рдХोрдИ рди рдХोрдИ рд░рдЪрдиा рддрд▓ाрд╢ рд▓ेрддे рд╣ैं। рдЙрдирдХा рдЕрдиुрднрд╡-рд╕ंрд╕ाрд░ рдмрд╣ुрдд рд╡िрд╢ाрд▓ рд╣ै। рд╕्рдоृрддि рддो рдЧрдЬрдм рдХी рд╣ै। рдЗрддрдиी рдЕрдж्рднुрдд рдХि рд╡े рдХिрд╕ी рдХा рдЗंрдЯрд░рд╡्рдпू рдХрд░рдХे рдЖрддे рд╣ैं рдФрд░ рдмिрдиा рдХिрд╕ी рд░िрдХाрд░्рдбрд░ рдХी рдорджрдж рдХे, рдмिрдиा рдХुрдЫ рдиोрдЯ рдХिрдП, рдШрд░ рдЖрдХрд░ рдкूрд░ी рдХी рдкूрд░ी рдмाрддрдЪीрдд рдЬрд╕ рдХा рддрд╕ рдЙрддाрд░ рджेрддे рд╣ैं।

рдЙрди्рд╣ें рдпाрдж рд░рд╣рддा рд╣ै рдХि рдХिрд╕рдиे рдХिрд╕ рдХिрддाрдм рдоें рдХ्рдпा рдмाрдд рд▓िрдЦी рд╣ै। рдЖрдк рд╡िрд╖рдп рдмрддा рджें, рддो рд╡े рдЙрд╕рд╕े рд╕ंрдмंрдзिрдд рджрд╕ рдмाрддें, рджрд╕ рдХिрддाрдмों рдХा рд╕ंрджрд░्рдн рд╡े рджे рджेंрдЧे। рдЗрд╕рд▓िрдП рдХрдИ рдмाрд░ рдЬрдм рдХोрдИ рдХिрд╕ी рд╢ोрдз рдЖрджि рдХे рд▓िрдП, рдЦाрд╕рдХрд░ рдмाрд▓ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдкрд░ рдоुрдЭрд╕े рдХोрдИ рдЬाрдирдХाрд░ी рд▓ेрдиा рдЪाрд╣рддा рд╣ै, рддो рдоैं рдЪुрдкрдХे рд╕े рдЙрд╕े рдордиु рдЬी рдХा рдиंрдмрд░ рджे рджेрддा рд╣ूँ। рд╣ो рд╕рдХрддा рд╣ै, рдХुрдЫ рд▓ोрдЧ рдЙрдирд╕े рд╕ंрдкрд░्рдХ рдХрд░рддे рд╣ोंрдЧे, рдХुрдЫ рдирд╣ीं рднी рдХрд░рддे рд╣ोंрдЧे। рдЬो рдХрд░рддे рд╣ोंрдЧे, рдиिрд╕्рд╕ंрджेрд╣ рдмрд╣ुрдд рдХुрдЫ рдкाрддे рд╣ोंрдЧे। рдпрд╣ рддो рддрдп рд╣ै рдХि рд╡े рдЙрди्рд╣ें рдХुрдЫ рд░рдЪрдиाрдд्рдордХ рд▓ेрдЦрди рдХрд░рдиे рдХो рднी рдЙрдХрд╕ाрддे рд╣ोंрдЧे।

рд╡े рдзुрди рдХे рдкрдХ्рдХे рд╣ैं। рдПрдХ рдмाрд░ рдЬो рдаाрди рд▓िрдпा, рдмрд╕ рд░ाрдд-рджिрди рдЙрд╕ी рдоें рд▓рдЧ рдЬाрддे рд╣ैं। рдкрд╣рд▓े рд╡े рдХрд╡िрддाрдПँ рд▓िрдЦрддे рдеे, рдХрд╣ाрдиिрдпाँ рдФрд░ рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рддो рд▓िрдЦे рд╣ी। рдлिрд░ рд╕ाрдХ्рд╖ाрдд्рдХाрд░ рдХी рдзुрди рдЪрдв़ी рддो рдвेрд░ рд╕ाрд░े рд╕ाрдХ्рд╖ाрдд्рдХाрд░ рд▓े рдбाрд▓े। рдЙрдирдХे рд╕ाрдХ्рд╖ाрдд्рдХाрд░ рд▓ेрдиे рдХा рддрд░ीрдХा рдЕрдЦрдмाрд░ी рдирд╣ीं рд╣ोрддा। рдХрдИ-рдХрдИ рдмैрдардХें рдХрд░рдХे рдмाрддрдЪीрдд рдХा рд╕िрд▓рд╕िрд▓ा рдмрдиाрдП рд░рдЦрдиा рдФрд░ рдЬрдм рддрдХ рдкूрд░ी рддрд░рд╣ рд╕ंрддुрд╖्рдЯ рди рд╣ो рдЬाрдПँ, рдмाрддрдЪीрдд рдХрд░рддे рд░рд╣рдиा। рдЗрд╕рд▓िрдП рдЙрдирдХे рд╕ाрдХ्рд╖ाрдд्рдХाрд░ рдмрд╣ुрдд рд▓ंрдмे рд╣ैं рдФрд░ рдХрдИ рддो рдкूрд░ी рдХिрддाрдм рдХे рдЖрдХाрд░ рдХे рд╣ैं।

рджेрд╡ेंрдж्рд░ рд╕рдд्рдпाрд░्рдеी рдФрд░ рд╡िрд╖्рдгु рдЦрд░े рд╕े рдЙрдирдХी рдмाрддрдЪीрдд рдРрд╕ी рд╣ी рд╣ै। рджेрд╡ेंрдж्рд░ рд╕рдд्рдпाрд░्рдеी рд╕े рдк्рд░рднाрд╡िрдд рд╣ुрдП, рддो рдЙрди्рд╣ें рдкूрд░ी рддрд░рд╣ рдЦँрдЧाрд▓ рдоाрд░ा। рдЙрдирдХे рд╡्рдпрдХ्рддिрдд्рд╡ рдХा рд╣рд░ рдкрд╣рд▓ू рд╕ाрдордиे рд▓े рдЖрдП। рдЙрди рдкрд░ рд▓рдЧाрддाрд░ рд▓िрдЦрддे рд░рд╣े। рд╡िрд╖्рдгु рдЦрд░े рд╕े рдХрдИ рджिрди рддрдХ рд▓рдЧाрддाрд░ рдмाрдд рдХрд░рддे рд░рд╣े рдФрд░ рдлिрд░ рдХрд░ीрдм рдЫрд╣ рд╕ौ рдкृрд╖्рдаों рдХी рдХिрддाрдм рддैрдпाрд░ рдХрд░ рджी। рд╡िрд╖्рдгु рдЦрд░े рдЬैрд╕े рдХुрдЫ рд╕рдЦ्рдд рдФрд░ рддुрдирдХрдоिрдЬाрдЬ рдоाрдиे рдЬाрдиे рд╡ाрд▓े рд░рдЪрдиाрдХाрд░ рдХो рдЬрдм рд╡े рдЗрддрдиी рджेрд░ рд╕ाрдзрдХрд░ рдмाрддрдЪीрдд рдХे рд▓िрдП рдмिрдаा рд╕рдХे, рддो рдиिрд╕्рд╕ंрджेрд╣ рдпрд╣ рдордиु рдЬी рдХे рд╡्рдпрдХ्рддिрдд्рд╡ рдХा рд╣ी рдк्рд░рднाрд╡ рдеा।

рджрд░рдЕрд╕рд▓, рд░рдЪрдиाрдХाрд░ों рд╕े рдЙрдирдХा рд╕ंрдкрд░्рдХ рд░рд╕्рдоी рдпा рдорд╣рдЬ рд▓ेрдЦрдХ рдмिрд░ाрджрд░ी рдХा рд╣ोрдиे рдХे рдиाрддे рдирд╣ीं рдмрдирддा। рд╡े рдЬिрдирдХे рд╕ंрдкрд░्рдХ рдоें рдЖрддे рд╣ैं, рдЙрди्рд╣ें рдЕрдкрдиा рдмрдиा рд▓ेрддे рдФрд░ рдЙрдирдХे рд╣ो рдЬाрддे рд╣ैं। рдЗрд╕ рддрд░рд╣ рдордиु рдЬी рдиे рдЕрдкрдиा рдПрдХ рд╡िрд╢ाрд▓ рд▓ेрдЦрдХ рдкрд░िрд╡ाрд░ рдмрдиाрдпा рд╣ै, рдЬिрд╕рдХे рд╣рд░ рд╕рджрд╕्рдп рдХा рд╕ुрдЦ-рджुрдЦ рдЙрдирдХा рдЕрдкрдиा рднी рд╕ुрдЦ-рджुрдЦ рд╣ोрддा рд╣ै। рдХिрд╕ी рдХी рдЙрдкрд▓рдм्рдзि рдкрд░ рдк्рд░рд╕рди्рди рд╣ोрддे рд╣ैं рддो рдЙрдирдХे рд░ोрдо-рд░ोрдо рдоें рд╡рд╣ рдк्рд░рд╕рди्рдирддा рдк्рд░рд╕्рдлुрдЯिрдд рд╣ोрдиे рд▓рдЧрддी рд╣ै। рдХिрд╕ी рдХे рджुрдЦ рд╕े рджुрдЦी рд╣ोрддे рд╣ैं, рддो рджुрдЦ рдЙрдирдХी рдЖँрдЦों рд╕े рдЭрд░рдиे рд▓рдЧрддा рд╣ै। рдЬैрд╕े рд▓рдЧрддा рд╣ै, рд╡рд╣ рдЙрди्рд╣ीं рдХे рд╕ाрде рдШрдЯिрдд рд╣ुрдЖ рд╣ै। рдРрд╕ी рдХрд░ुрдгा рдХрдо рд▓ोрдЧों рдоें рджेрдЦрдиे рдХो рдоिрд▓рддी рд╣ै।
*

рд╡े рд▓ंрдмे рд╕рдордп рд╕े рдлрд░ीрджाрдмाрдж рдоें рд░рд╣рддे рд╣ैं। рдиौрдХрд░ी рдХрд░рддे рдеे рджिрд▓्рд▓ी рдХे рдХрдиॉрдЯ рдк्рд▓ेрд╕ рдоें рдХрд╕्рддूрд░рдмा рдЧांрдзी рд░ोрдб рдкрд░, рд╣िंрджुрд╕्рддाрди рдЯाрдЗрдо्рд╕ рдХाрд░्рдпाрд▓рдп рдоें। рддрдм рдоेрдЯ्рд░ो рдФрд░ рдмрд╕ों рдХी рдЗрддрдиी рд╕ुрд╡िрдзा рдирд╣ीं рдеी। рджिрд▓्рд▓ी рд╡ाрд▓ों рдХो рдлрд░ीрджाрдмाрдж рдЬाрдиे рдХे рдмाрд░े рдоें рд╕ोрдЪрдиा рдкрдб़рддा рдеा। рдкрд░ рдордиु рдЬी рд╡рд╣ाँ рд╕े рд░ोрдЬ рдЖрддे-рдЬाрддे рдеे।

рдЙрдирдХे рдШрд░ рд╕े рдлрд░ीрджाрдмाрдж рдХा рд░ेрд▓рд╡े рд╕्рдЯेрд╢рди рдЦाрд╕ा рджूрд░ рд╣ै। рд╕ुрдмрд╣-рд╕рд╡ेрд░े рд╕्рдЯेрд╢рди рдЬाрдиा рдФрд░ рдлिрд░ рдЯ्рд░ेрди рдкрдХрдб़рдХрд░ рджिрд▓्рд▓ी рдЖрдиा। рд╢िрд╡ाрдЬी рдм्рд░िрдЬ рд╕्рдЯेрд╢рди рдкрд░ рдЙрддрд░рдХрд░ рджрдл्рддрд░ рдкрд╣ुँрдЪрдиा рдФрд░ рд╕рдордп рдкрд░ рдкрд╣ुँрдЪрдиा, рд╕ाрдзाрд░рдг рдХाрдо рдирд╣ीं рдеा। рдкрд░ рд╡े рдкूрд░ी рдиौрдХрд░ी рдЖрддे-рдЬाрддे рд░рд╣े। рд╢ाрдо рдХो рдердХрдХрд░ рджेрд░ рд░ाрдд рддрдХ рдШрд░ рдкрд╣ुँрдЪрдиा। рдРрд╕े рдоें рд╣ैрд░ाрдиी рдХी рдмाрдд рд╣ै рдХि рд╡े рдХैрд╕े рдЗрддрдиा рдХुрдЫ рд▓िрдЦ-рдкрдв़ рд▓ेрддे рдеे। рддो, рдЗрд╕рдХा рдПрдХ рддрд░ीрдХा рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдиिрдХाрд▓ा рдеा। рд░ाрд╕्рддे рдоें рднी рдЖрддे-рдЬाрддे рд╡े рдкрдв़рддे рд░рд╣рддे рдеे। рдмैрдардиे рдХो рд╕ीрдЯ рдоिрд▓े рди рдоिрд▓े, рд╡े рднीрдб़ рдХी рд░ेрд▓рдо-рдкेрд▓, рдзрдХ्рдХा-рдоुрдХ्рдХी рдоें рднी рдЦрдб़े-рдЦрдб़े рдХिрддाрдмें рдкрдв़рддे рд░рд╣рддे рдеे। рд╕ुрдмрд╣ рдЪाрд░ рдмрдЬे рдЬाрдЧ рдЬाрдиा рдФрд░ рдлिрд░ рд▓िрдЦрдиा-рдкрдв़рдиा рдХрд░рдиा, рдлिрд░ рддैрдпाрд░ рд╣ोрдХрд░ рджрдл्рддрд░ рдкрд╣ुँрдЪрдиा। рдЗрд╕ рддрд░рд╣ рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдЕрдкрдиी рджिрдирдЪрд░्рдпा рдмрдиा рд░рдЦी рдеी।

рд╡े рдкंрдЬाрдм рдХे рдПрдХ рдХॉрд▓ेрдЬ рдХी рдиौрдХрд░ी рдЫोрдб़рдХрд░ рджिрд▓्рд▓ी рдЖрдП рдеे рдФрд░ рдкрдд्рд░рдХाрд░िрддा рдХрд░рдиे рд▓рдЧे рдеे। рдордЧрд░ рджिрд▓्рд▓ी рдиे рдЙрди्рд╣ें рдЦूрдм рд░рдЧрдб़ा। рджिрд▓्рд▓ी рдХो рдирд░рдо рдЪाрд░ा рдоिрд▓ рдЬाрдП, рддो рд╡рд╣ рдЙрд╕े рдЗрд╕ी рддрд░рд╣ рдЪрдмाрддी рд╣ै। рдордЧрд░ рдордиु рдЬी рдиे рднी рджिрд▓्рд▓ी рдХो рдЦूрдм рдЫрдХाрдпा। рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдЙрд╕े рдЦुрдж рдХो рдЪрдмाрдиे рдирд╣ीं рджिрдпा। рд╡े рдЙрд╕рдХे рджाँрдд рдЦрдЯ्рдЯे рдХрд░рдиे рдоें рд▓рдЧे рд░рд╣े। рдЖрдиे-рдЬाрдиे, рд░рд╣рдиे рдФрд░ рджрдл्рддрд░ рдХी рддрдХрд▓ीрдлों рдХो рдХрднी рд╕िрд░ рдкрд░ рдЪрдв़рдиे рд╣ी рдирд╣ीं рджिрдпा। рджрдл्рддрд░ी рддрдиाрд╡ рдХрдо рди рдеे, рдкрд░ рд╡े рдЙрди्рд╣ें рдЭрдЯрдХрдХрд░ рджूрд░ рдХрд░рддे рдФрд░ рдХिрддाрдм рдоें рд╕िрд░ рдЧोрдд рд▓ेрддे рд░рд╣े। рдмрдб़ी рдЧाрдб़ी, рдмрдб़ा рдШрд░, рд░ुрддрдмा рд╡рдЧैрд░рд╣ рдХी рдЖрдХांрдХ्рд╖ा рдХрднी рдкाрд▓ी рдирд╣ीं। рдХिрддाрдмों рдХा рд╢ौрдХ рдкाрд▓े рд░рд╣े, рдЗрд╕рд▓िрдП рджिрд▓ рдХрдордЬोрд░ рдирд╣ीं рд╣ुрдЖ, рдИрдоाрди рдбोрд▓ा рдирд╣ीं рдФрд░ рдЗрд╕ рддрд░рд╣ рджिрд▓्рд▓ी рдХी рд░рдЧрдб़-рдШिрд╕्рд╕ рд╕े рд╡े рдКрдмे-рдердХे рдирд╣ीं। рдФрд░ рдордЬрдмूрдд рд╣ोрддे рдЧрдП।

рдЗрд╕ рд╕ंрдШрд░्рд╖ рдоें рдЙрдирдХा рд╕ाрде рджिрдпा рдЙрдирдХी рдкрдд्рдиी рд╕ुрдиीрддा рдЬी рдиे। рджिрд▓्рд▓ी рдХी рд░ेрд▓рдо-рдкेрд▓ рдоें рдЙрди्рд╣ें рдЬрдм-рдЬрдм рдХрд╣ीं рдЪोрдЯ рд▓рдЧрддी рд░рд╣ी, рд╡े рдЙрд╕ рдкрд░ рднाрд╡рдиाрдд्рдордХ рдорд░рд╣рдо рд▓рдЧाрддी рд░рд╣ीं рдФрд░ рд╢ाрдмाрд╢ी рджेрддी рд░рд╣ीं рдХि рдРрд╕ी рдЪोрдЯ рд╕े рдХ्рдпा рдШрдмрд░ाрдиा, рдРрд╕ी рдЪोрдЯें рддो рд▓рдЧрддी рд░рд╣рддी рд╣ैं, рдЙрдаो, рдЪрд▓ो। рд╢ाрдпрдж рд╕ुрдиीрддा рдЬी рдРрд╕ी рди рд╣ोрддीं, рддो рдордиु рдЬी рдХрд╣ीं рдХрдордЬोрд░ рдЬрд░ूрд░ рдкрдб़ рдЧрдП рд╣ोрддे, рд╢ाрдпрдж рджिрд▓्рд▓ी рдХे рджाँрдд рдЙрди्рд╣ें рдЪрдмाрдиे рдоें рдХुрдЫ рд╣рдж рддрдХ рдХाрдордпाрдм рднी рд╣ो рдЧрдП рд╣ोрддे। рдЗрд╕ी рддрд░рд╣ рдЙрдирдХी рджोрдиों рдмрдЪ्рдЪिрдпाँ рдЛрдЪा рдФрд░ рдирди्рд╣ी рдиे рдЙрди्рд╣ें рд╕ँрднाрд▓े рд░рдЦा।
*

рдЙрдирдХे рдкाрд╕ рдЗрди рддрдоाрдо рд╕ंрдШрд░्рд╖ों рдХे рдЗрддрдиे рд╕ाрд░े рдЦрдЯ्рдЯे-рдоीрдаे, рдХрдб़рд╡े рдЕрдиुрднрд╡ рд╣ैं рдХि рдЙрдирдХे рднीрддрд░ рд╕े рдмाрд░-рдмाрд░ рдлूрдЯ-рдлूрдЯ рдкрдб़рдиा рдЪाрд╣рддे рд╣ैं। рдордиु рдЬी рдоूрд▓рддः рдХрдеाрдХाрд░ рд╣ैं, рдЗрд╕рд▓िрдП рдЙрдирдХे рдЕрдиुрднрд╡ рдХрдеा рдХे рд░ूрдк рдоें рдЙрддрд░рддे рд░рд╣рддे рд╣ैं। рдкрд░ рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдЕрдкрдиे рдХो рд╕िрд░्рдл рдХрдеा рд╡िрдзा рддрдХ рд╕ीрдоिрдд рдирд╣ीं рд░рдЦा рд╣ै। рд╡े рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХे рдЙрди рддрдоाрдо рдЕрдирдЫुрдП рдпा рдХрдордЬोрд░ рдкрдХ्рд╖ों рдХो рд╕рдоृрдж्рдз рдХрд░рдиा рдЪाрд╣рддे рд╣ैं, рдЬिрди्рд╣ें рдпा рддो рдЬाрди-рдмूрдЭрдХрд░ рдирдЬрд░рдЕंрджाрдЬ рдХिрдпा рдЧрдпा рдпा рдЕрдкेрдХ्рд╖िрдд рдорд╣рдд्рдд्рд╡ рдирд╣ीं рдоिрд▓ा рд╣ै। рд╡े рдЪाрд╣рддे рддो рдХрдеा рд╕ाрд╣िрдд्рдп рддрдХ рдЕрдкрдиे рдХो рд╕ीрдоिрдд рд░рдЦ рд╕рдХрддे рдеे। рдЙрдирдХे рдкाрд╕ рдХрдеाрдУं рдХी рдХрдоी рдирд╣ीं рд╣ै, рдкрд░ рдЬрдм рдЙрди्рд╣ें рд▓рдЧा рдХि рд╕ाрд╣िрдд्рдпिрдХ рд╕ाрдХ्рд╖ाрдд्рдХाрд░ рд╡िрдзा рдХी рдзाрд░ा рд╕ूрдЦрдиे рд▓рдЧी рд╣ै, рдкрдд्рд░рдХाрд░ीрдп рд╕ाрдХ्рд╖ाрдд्рдХाрд░ों рдХे рддाрд▓-рддрд▓ैрдпा рд╣ी рдЬ्рдпाрджा рднрд░े-рднрд░े рджिрдЦрддे рд╣ैं, рддो рдЙрди्рд╣ोंрдиे рд▓ंрдмे рд╕ाрдХ्рд╖ाрдд्рдХाрд░ рд▓िрдП।

рдлिрд░ рдЙрди्рд╣ें рд▓рдЧा рдХि рдмाрд▓ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдкрд░ рдЕрдкेрдХ्рд╖िрдд рдз्рдпाрди рдирд╣ीं рджिрдпा рдЬाрддा, рдЙрд╕े рджोрдпрдо рджрд░्рдЬे рдХा рдоाрдиा рдЬाрддा рд╣ै, рддो рд╡े рдЙрд╕рдХा рдорд╣рдд्рдд्рд╡ рд╕्рдеाрдкिрдд рдХрд░рдиे рдоें рдЬुрдЯ рдЧрдП। рдоुрдЦ्рдпрдзाрд░ा рдХрд╡िрддा-рдХрд╣ाрдиी рдХो рд╡िрд╢्рд░ाрдо рджे рджिрдпा। рди рд╕िрд░्рдл рдмрдЪ्рдЪों рдХे рд▓िрдП рдХрд╡िрддा-рдХрд╣ाрдиिрдпाँ рд▓िрдЦрдиे рд▓рдЧे, рдмрд▓्рдХि рдмाрд▓ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХा рдЗрддिрд╣ाрд╕ рд▓िрдЦрдиे рдХी рднी рдаाрдиी। рдкрд╣рд▓े рдмाрд▓ рдХрд╡िрддा рдХा рдЗрддिрд╣ाрд╕ рд▓िрдЦा, рдлिрд░ рдмाрд▓ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХा рдЗрддिрд╣ाрд╕। рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХा рдЗрддिрд╣ाрд╕ рд▓िрдЦрдиा рдХिрддрдиा рд╢्рд░рдорд╕ाрдз्рдп рдХाрдо рд╣ै, рдЗрд╕рдХा рдЕंрджाрдЬा рд▓рдЧाрдпा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै। рд╢ुрдж्рдз рдХ्рд▓рд░्рдХी рд╡ाрд▓ा рдХाрдо рд╣ै। рдХिрддाрдмों рдХा рдХ्рд░рдо рддैрдпाрд░ рдХрд░рдиा, рдЙрди्рд╣ें рдХाрд▓рдЦंрдб рдХे рд╣िрд╕ाрдм рд╕े рд╕рд╣ेрдЬрддे рдЬाрдиा। рдФрд░ рдЬрдм рдпрд╣ рдХाрдо рдХोрдИ рд░рдЪрдиाрдд्рдордХ рд╡्рдпрдХ्рддि рдХрд░рдиे рдХी рдаाрдиे, рддो рдЙрд╕рдХी рдоुрд╢्рдХिрд▓ें рдХрдИ рдЧुрдиा рдмрдв़ рдЬाрддी рд╣ैं।

рдкрд░ рдордиु рдЬी рдиे рдЙрд╕ рдКрдмाрдКрдкрди рд╕े рдмрдЪрдиे рдХा рд░ाрд╕्рддा рдиिрдХाрд▓ा рдФрд░ рдмाрд▓ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХे рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдХो рдПрдХ рд░рдЪрдиाрдд्рдордХ рдЖрдпाрдо рджिрдпा। рдЬिрдЬ्рдЮाрд╕ु рд╡िрдж्рдпाрд░्рдеी рдХी рддрд░рд╣ рдмाрд▓ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХी рддрдоाрдо рдХिрддाрдмें рдЬुрдЯाрддे, рдкрдв़рддे, рдЙрди рдкрд░ рдиोрдЯ्рд╕ рд▓ेрддे рд░рд╣े рдФрд░ рдлिрд░ рдЗрддिрд╣ाрд╕ рд░рдЪ рджिрдпा। рдРрд╕े рд╕рдордп рдоें, рдЬрдм рдЗрддिрд╣ाрд╕ рд▓िрдЦрдиे рдХा рдмीрдб़ा рджो-рдЪाрд░ рд▓ोрдЧ рдоिрд▓рдХрд░ рднी рдЙрдаाрдиे рд╕े рдбрд░рддे рд╣ैं, рдордиु рдЬी рдиे рдЕрдХेрд▓े рд╡рд╣ рдХाрдо рдХिрдпा। рд╣ैрд░ाрдиी рд╣ोрддी рд╣ै, рдЙрдирдХी рд▓рдЧрди рдФрд░ рдоेрд╣рдирдд рджेрдЦрдХрд░।

рдордиु рдЬी рдХे рд▓ेрдЦрди рдХा рдПрдХ рдмрдб़ा рдЧुрдг рд╣ै рд░рдордХрд░ рд▓िрдЦрдиा। рд╡े рдмрдб़े рдЗрдд्рдоिрдиाрди рд╕े рд▓िрдЦрддे рд╣ैं। рдХोрдИ рдЬрд▓्рджी рдирд╣ीं рдЕंрдд рдкрд░ рдкрд╣ुँрдЪрдиे рдХी। рд╣рд░ рдШрдЯрдиा рдХो рдЦूрдм рд╡िрд╕्рддाрд░ рд╕े рдЖрдХाрд░ рджेрддे рд╣ैं, рдЙрд╕рдХे рд╣рд░ рдкрд▓ рдХो рдЙрдХेрд░рдиा рдЪाрд╣рддे рд╣ैं। рдЙрд╕рдХे рд╣рд░ рд░ंрдЧ-рд░ेрд╢े рдХो рдЙрднाрд░рдиा рдЪाрд╣рддे рд╣ैं। рдпрд╣ рдЧुрдг рдХрдо рд▓ोрдЧों рдоें рд╣ै। рдЬ्рдпाрджाрддрд░ рд▓ोрдЧों рдХो рдлрдЯाрдлрдЯ рдиिрд╖्рдХрд░्рд╖ рдкрд░ рдкрд╣ुँрдЪрдиे рдХी рдЬрд▓्рджी рд╣ोрддी рд╣ै। рдордЧрд░ рдордиु рдЬी рд░рдЪрдиा рдХो рдЙрд╕рдХा рд╕्рд╡ाрднाрд╡िрдХ рдЖрдХाрд░ рджेрддे рд╣ैं। рдЙрд╕े рдмрд╣рдиे рджेрддे рд╣ैं, рдЬрд╣ाँ рддрдХ рдмрд╣ рд╕рдХрддी рд╣ै। рдЗрд╕ рддрд░рд╣ рдЙрдирдХी рд░рдЪрдиाрдУं рдХी рдХрдж-рдХाрдаी рдЕрдкेрдХ्рд╖ाрдХृрдд рдмрдб़ी рд╣ोрддी рд╣ै।

рдЗрддрдиे рд╡्рдпाрдкрдХ рдЕрдиुрднрд╡ рдФрд░ рдкрдв़ाрдИ-рд▓िрдЦाрдИ рдХे рдмाрд╡рдЬूрдж рдЙрдирдоें рдЬिрдЬ्рдЮाрд╕ु рднाрд╡ рдмрдиा рд░рд╣рддा рд╣ै। рд╣рд░ рд╕рдордп рд╡े рдПрдХ рдк्рд░рдХाрд░ рдХे рдХुрддूрд╣рд▓ рд╕े рднрд░े рд╣ोрддे рд╣ैं। рдЬ्рдЮाрди рд╕े рдЙрдирдХी рдЧрд░्рджрди рдЭुрдХी рдпा рдЕрдХрдб़ी рдирд╣ीं рд╣ै, рдЪेрд╣рд░े рдкрд░ рджрд░्рдк рдирд╣ीं рдкрд╕рд░ा рд╣ै। рдЬिрдЬ्рдЮाрд╕ु рднाрд╡ рдиे рдЙрди्рд╣ें рдХोрдорд▓ рдФрд░ рд╕рд░рд▓ рдмрдиाрдП рд░рдЦा рд╣ै। рдПрдХ рдирди्рд╣े рдмрдЪ्рдЪे рд╕े рднी рд╡े рдШंрдЯों рдмрд╣ुрдд рдХुрдЫ рдЬाрдирдиे-рд╕рдордЭрдиे рдХा рдк्рд░рдпाрд╕ рдХрд░рддे рджेрдЦे рдЬा рд╕рдХрддे рд╣ैं। рдмрдЪ्рдЪा рд╕рдордЭрддा рд╣ै рдХि рдЕंрдХрд▓ рддो рдмिрд▓्рдХुрд▓ рдмुрдж्рдзू рд╣ैं, рдЙрди्рд╣ें рдХिрддрдиी рд╕ाрд░ी рдмाрддें рдирд╣ीं рдкрддा, рдкрд░ рд╡ाрд╕्рддрд╡ рдоें рдордиु рдЬी рдХा рдпрд╣ рдЧुрдг рд╣ै рдХि рд╡े рд╣рд░ рдХिрд╕ी рдХो рдЕрдкрдиे рд╕े рдКрдкрд░ рдЙрдардиे рджेрддे рд╣ैं। рдЙрд╕े рдмौрдиा рд╕ाрдмिрдд рдХрд░рдиे рдХा рдк्рд░рдпाрд╕ рдирд╣ीं рдХрд░рддे। рдЙрд╕рдХे рдЫोрдЯेрдкрди рдХा рдЕрд╣рд╕ाрд╕ рдирд╣ीं рд╣ोрдиे рджेрддे। 
*

рдоेрд░े рд╕ंрдЧ-рд╕ाрде рдХे рдЕрдиेрдХ рдЕрдиुрднрд╡ рд╣ैं। рд╡े рд░ाрд╕्рддा рдЪрд▓рддे рдХिрд╕ी рд╕ाрдзाрд░рдг рд╕े рд╡्рдпрдХ्рддि рд╕े рднी рд░ुрдХрдХрд░ рдЗрд╕ рддрд░рд╣ рддрди्рдордпрддा рд╕े рдмाрдд рдХрд░рдиे рд▓рдЧेंрдЧे рдФрд░ рдлिрд░ рднूрд▓ рдЬाрдПँрдЧे рдХि рдЙрди्рд╣ें рдХрд╣ीं рдЬाрдиा рднी рд╣ै рдпा рдЙрдирдХे рд╕ाрде рдЪрд▓ рд░рд╣े рд╡्рдпрдХ्рддि рдХो рдХрд╣ीं рдкрд╣ुँрдЪрдиे рдХी рдЬрд▓्рджी рд╣ै। рд╡े рдЬрдм рддрдХ рдЙрд╕ рд╡्рдпрдХ्рддि рд╕े рд╣िрд▓-рдоिрд▓рдХрд░ рдкूрд░ी рдЬाрдирдХाрд░ी рдирд╣ीं рд▓े рд▓ेंрдЧे, рдЖрдЧे рдирд╣ीं рдмрдв़ेंрдЧे। рдпрд╣ी рд╡рдЬрд╣ рд╣ै рдХि рд╡े рдЖрдЬ рднी рдЕрдкрдиे рдкрдб़ोрд╕ рдХी рдордЬрджूрд░ рдмрд╕्рддी рдХे рдмрдЪ्рдЪों рдХो рдкрдв़ाрдиे рдиिрдХрд▓ рдкрдб़рддे рд╣ैं। рдкрдд्рд░рдХाрд░िрддा рдоें рд░िрдЯाрдпрд░рдоेंрдЯ рдХे рдмाрдж рдХिрд▓्рд▓рдд рдоें рдЬीрд╡рди рдЧुрдЬाрд░рдиा рдкрдб़рддा рд╣ै, рдкैрд╕ों рдХी рддंрдЧी рдмрдиी рд░рд╣рддी рд╣ै, рдкрд░ рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдЗрд╕рдХी рдкрд░рд╡ाрд╣ рдирд╣ीं рдХी। рдкुрд░рд╕्рдХाрд░ рдоें рдоिрд▓े рдкैрд╕े рдЧрд░ीрдм рдмрд╕्рддी рдХे рдмрдЪ्рдЪों рдХी рдкрдв़ाрдИ рдкрд░ рдЦрд░्рдЪ рдХрд░ рджेрддे рд╣ैं।

рдоुрдЭрд╕े рдЙрдирдХा рд╕्рдиेрд╣ рдХुрдЫ рдЗрд╕ рддрд░рд╣ рдХा рд╣ै рдХि рдХрдИ рдмाрд░ рдЬрдм рд╡े рдХुрдЫ рд▓िрдЦ рд░рд╣े рд╣ोрддे рд╣ैं, рддो рдоुрдЭрд╕े рдЪрд░्рдЪा рдХрд░ेंрдЧे, рдХुрдЫ рдЬाрдирдиे, рд░ाрдп рд▓ेрдиे рдХी рдЧрд░рдЬ рд╕े рднी। рдЬрдмрдХि рд╡े рдЬाрдирддे рд╣ोंрдЧे рдХि рдоैं рдЙрди्рд╣ें рд░ाрдп рджेрдиे рдХी рд╣ैрд╕िрдпрдд рдирд╣ीं рд░рдЦрддा। рдЗрд╕ी рддрд░рд╣ рджूрд╕рд░े рд▓ोрдЧों рд╕े рднी рдЬिрдЬ्рдЮाрд╕ु рднाрд╡ рд╕े рдкूрдЫрдиे-рдЬाрдирдиे рдХा рдк्рд░рдпाрд╕ рдХрд░рддे рд╣ोंрдЧे। рди рдЬाрдиे рдХिрддрдиे рд▓ोрдЧों рдХो рдЙрди्рд╣ोंрдиे рд╕рд░ाрд╣ा рд╣ोрдЧा, рд▓िрдЦрдиे рдХो рдк्рд░ेрд░िрдд рдХिрдпा рд╣ोрдЧा, рд╢ाрдмाрд╢ी рджी рд╣ोрдЧी। рдоुрдЭे рддो рдмीрдЪ-рдмीрдЪ рдоें рдлोрди рдХрд░рдХे рдХिрд╕ी рдоुрдиीрдо рдХी рддрд░рд╣ рдкूрдЫ рд▓ेрддे рд╣ैं рдХि рдЖрдЬрдХрд▓ рдХ्рдпा рд▓िрдЦ рд░рд╣े рд╣ैं। рдоैं рдХрд╣ूँрдЧा рдХि рдХुрдЫ рдирд╣ीं, рддो рд╡े рддрд░рд╣-рддрд░рд╣ рд╕े рдЙрдХрд╕ाрдПँрдЧे। рд╢ाрдпрдж рдРрд╕ा рдХोрдИ рдЗंрдЬेрдХ्рд╢рди рд╣ोрддा, рдЬिрд╕े рд▓рдЧाрдиे рд╕े рдоैं рд▓िрдЦрдиे рд▓рдЧрддा, рддो рд╡े рдоुрдЭे рд▓рдЧाрддे рд╣ी рд░рд╣рддे। рдРрд╕ा рдмрд╣ुрддों рдХे рд╕ाрде рдХрд░рддे рд╣ैं। рд▓िрдЦрдиे рдХो рдЙрдХрд╕ाрдиा рдФрд░ рдлिрд░ рдЙрд╕рдХे рд▓िрдЦे рдХो рдкрдв़рдХрд░ рд░ाрдп рджेрдиा, рдЖрдЬ рдХौрди рдХрд░рддा рд╣ै?

рдЗрд╕ी рджिрд▓्рд▓ी рдоें рдмрд╣ुрдд рд╕ाрд░े рдРрд╕े рд░рдЪрдиाрдХाрд░ рдоिрд▓ рдЬाрдПँрдЧे, рдЬो рдЪाрд░ рдХрд╡िрддाрдПँ-рдХрд╣ाрдиिрдпाँ рдЫрдк рдЬाрдПँ рдФрд░ рдХुрдЫ рд╕рд░ाрд╣рдиा рднी рдоिрд▓ рдЬाрдП, рддो рд╡े рдЕрдХрдб़े рдлिрд░рдиे рд▓рдЧрддे рд╣ैं। рджूрд╕рд░ों рдХो рддो рдкрдв़рдиा рд╣ी рдЫोрдб़ рджेрддे рд╣ैं। рдЙрдирдХा рд╕рдоाрдЬ рд╕िрд░्рдл рдЙрди्рд╣ीं рд▓ोрдЧों рддрдХ рд╕िрдордЯрдХрд░ рд░рд╣ рдЬाрддा рд╣ै, рдЬो рдЙрдирдХी рд░рдЪрдиाрдПँ рдкрдв़рддे рдФрд░ рд╕рд░ाрд╣рддे рд╣ैं। рдордЧрд░ рдордиु рдЬी рдмिрд▓्рдХुрд▓ рдирдП рд░рдЪрдиाрдХाрд░ों рдХो рднी рдХुрдЫ рдЗрд╕ рддрд░рд╣ рд╕рд░ाрд╣рддे рдФрд░ рдк्рд░ोрдд्рд╕ाрд╣िрдд рдХрд░рддे рд╣ैं рдХि рд╡рд╣ рд▓िрдЦрдиे рдХो рджोрдЧुрдиी рдКрд░्рдЬा рд╕े рднрд░ рдЙрдарддा рд╣ै। рдХेрд╡рд▓ рдоुँрд╣рджेрдЦी рдпा рдк्рд░рд╢ंрд╕ा рдХрд░ рджेрдиे рднрд░ рдХे рд▓िрдП рдирд╣ीं, рдмрд▓्рдХि рдЙрдирдХी рд░рдЪрдиाрдУं рдХो рдкूрд░ा рдкрдв़рдиे рдХे рдмाрдж, рдЙрд╕рдХे рдПрдХ-рдПрдХ рдкрд╣рд▓ू рдкрд░ рдмाрдд рдХрд░рддे рд╣ैं।

рд╡े рдЦुрдж рдЪौрдмीрд╕ рдоें рд╕े рдХрдо рд╕े рдХрдо рдЪौрджрд╣ рдШंрдЯे рдкрдв़рдиे-рд▓िрдЦрдиे рдоें рд╣ी рд▓рдЧे рд░рд╣рддे рд╣ैं। рдЙрдирдХे рдкाрд╕ рдЕрдкрдиी рдХрдИ рдпोрдЬрдиाрдПँ рд╣ैं, рдлिрд░ рднी рдХोрдИ рд░рдЪрдиाрдХाрд░ рдлोрди рдХрд░рддा рдФрд░ рдЙрдирд╕े рдЕрдкрдиी рд░рдЪрдиा рдкрдв़рдХрд░ рд░ाрдп рджेрдиे рдХो рдХрд╣рддा рд╣ै, рддो рдХрднी рдХोрдИ рдмрд╣ाрдиा, рдХोрдИ рдЖрдиाрдХाрдиी рдирд╣ीं рдХрд░рддे। рдПрдХ-рджो рджिрди рдХा рд╕рдордп рдЬрд░ूрд░ рдоाँрдЧ рд▓ेрддे рд╣ैं। рдлिрд░ рдкрдв़рдиे рдХे рдмाрдж рдЦुрдж рдлोрди рдХрд░рддे рд╣ैं рдФрд░ рд╡िрд╕्рддाрд░ рд╕े рдЙрд╕рдХी рд░рдЪрдиा рдкрд░ рдмाрдд рдХрд░рддे рд╣ैं। рдЬрд╣ाँ рдХुрдЫ рдХрдоिрдпाँ рд╣ैं, рдЙрди्рд╣ें рднी рд░ेрдЦांрдХिрдд рдХрд░рддे рд╣ैं। рдЗрд╕ рддрд░рд╣ рдордиु рдЬी рдирдП рд░рдЪрдиाрдХाрд░ों рдХे рд▓िрдП рдПрдХ рд╕ंрд╕्рдеाрди рдХी рддрд░рд╣ рд╣ैं। рди рдЬाрдиे рдХिрддрдиे рд░рдЪрдиाрдХाрд░ों рдиे рдЙрдирд╕े рдХिрддрдиा рдХुрдЫ рд╕ीрдЦा рд╣ोрдЧा। рдоैंрдиे рддो рдмрд╣ुрдд рдХुрдЫ рд╕ीрдЦा рд╣ै। рдЬрдм рднी рдХुрдЫ рд▓िрдЦрддा рд╣ूँ, рдЙрдирдХो рди рдкрдв़ा рд▓ूँ, рддрдм рддрдХ рдЫрдкрдиे рдХो рдирд╣ीं рднेрдЬрддा।

рдЙрдирдоें рд░рдЪрдиाрдд्рдордХрддा рд╕рддрдд рдмрд╣рддी рд░рд╣рддी рд╣ै। рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХे рдЕрд▓ाрд╡ा рд╢ाрдпрдж рд╡े рдХुрдЫ рдФрд░ рд╕ोрдЪрддे рд╣ी рдирд╣ीं। рд╕рдоाрдЬ рдХी рд╕ेрд╡ा рдЙрди्рд╣ें рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХे рдЬрд░िрдП рд╣ी рд╕ंрднрд╡ рдЬाрди рдкрдб़рддी рд╣ै। рдЙрд╕ी рд╕े рд╡े рд░рд╕ рдЦींрдЪрддे рд╣ैं, рддाрдХрдд рдкाрддे рд╣ैं। рдирд╣ीं рддो рдЙрдирдХे рдЬीрд╡рди рдоें рдХрдб़рд╡े рдЕрдиुрднрд╡ों рдХी рдХрдоी рдирд╣ीं рд╣ै। рджुрдд्рдХाрд░ рдФрд░ рдЕрд╡рд╣ेрд▓рдиा рднी рдХрдо рдирд╣ीं рдоिрд▓ी рд╣ै, рдордЧрд░ рдЙрди рдкрд░ рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдз्рдпाрди рдирд╣ीं рджिрдпा। рдЬो рдХुрдЫ рд╢्рд░ेрд╖्рда рдоिрд▓ा, рдЙрд╕ी рдХो рдЕрдкрдиा рдмрдиाрдпा। рдЕрд╡рд╣ेрд▓िрдд рдХрд░рдиे рд╡ाрд▓ों рдХे рд╢्рд░ेрд╖्рда рдХो рд╣ी рдпाрдж рдХрд░рддे рд░рд╣े। рд╕рддрдд рд▓िрдЦрдиे-рдкрдв़рдиे рдФрд░ рд▓ंрдмी-рд▓ंрдмी рдмैрдардХों рдХी рд╡рдЬрд╣ рд╕े рдЙрдирдХे рд╕्рд╡ाрд╕्рде्рдп рдкрд░ рднी рдЕрд╕рд░ рдкрдб़рддा рд░рд╣ा, рдкрд░ рдЙрд╕рдХी рднी рдкрд░рд╡ाрд╣ рдирд╣ीं। рдХрднी рдХिрд╕ी рдирдХाрд░ाрдд्рдордХ рдЪीрдЬ рдХो рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдЕрдкрдиे рдКрдкрд░ рдЪिрдкрдХрдиे рдирд╣ीं рджिрдпा, рдлрдЯрдХрдиे рдирд╣ीं рджिрдпा। рдЗрд╕рд▓िрдП рдЙрдирдХी рдКрд░्рдЬा рдмрдиी рд░рд╣ी।

рдЕрдм рд╡े рдЕрдкрдиी рдЖрдд्рдордХрдеा рд▓िрдЦ рд░рд╣े рд╣ैं। рдкрд╣рд▓ा рдЦंрдб рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рд╣ोрдХрд░ рдЖ рдЪुрдХा рд╣ै, рдЕрдЧрд▓े рджो рдЦंрдб рдЫрдкрдХрд░ рдЖрдиे рд╡ाрд▓े рд╣ैं। рдкрд╣рд▓े рдЦंрдб рдоें рдЙрдирдХे рдмрдЪрдкрди рдФрд░ рдХिрд╢ोрд░ाрд╡рд╕्рдеा рдХी рдмाрддें рд╣ैं, рдмाрдХी рджो рдЦंрдб рдЬीрд╡рди рдХे рдЕрдЧрд▓े рджो рдкрдб़ाрд╡ों рдкрд░ рд╣ैं। рдЙрдо्рдоीрдж рд╣ै, рдЙрдирдХे рдЬीрд╡рди рд╕े рдЬुрдб़ी рдмрд╣ुрдд рд╕ाрд░ी рдмाрддें рднी рд╣рдоें рдкрдв़рдиे рдХो рдоिрд▓ेंрдЧी, рдЬिрдирдХे рдмाрд░े рдоें рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдХрднी рдХिрд╕ी рд╕े рдирд╣ीं рдХрд╣ा। рдЙрдирдХे рдмрдЪрдкрди рдХे рдк्рд░рд╕ंрдЧ рдмрдб़े рдоाрд░्рдоिрдХ рд╣ैं। рд╕ंрдШрд░्рд╖ рднрд░े рджिрди рдеे рд╡े। рдкрд░िрд╡ाрд░ рдмँрдЯрд╡ाрд░े рдХे рдмाрдж рднрд░ा-рдкूрд░ा, рд╕рдоृрдж्рдз рд╕ाрдо्рд░ाрдЬ्рдп рдЫोрдб़рдХрд░ рднाрд░рдд рдЖ рдЧрдпा рдеा рдФрд░ рдлिрд░ рд╢िрдХोрд╣ाрдмाрдж рдоें рдлिрд░ рд╕े рдЕрдкрдиी рдЬрдб़ें рд░ोрдкी рдеी। рдЙрд╕рдоें рдмाрд▓рдХ рдк्рд░рдХाрд╢ рдордиु (рдЪंрдж्рд░рдк्рд░рдХाрд╢ рд╡िрдЧ) рдкрд▓ा-рдмрдв़ा рдФрд░ рд░рдЪрдиाрдд्рдордХ рдЖрдпाрдо рдЧрд╣ рд╕рдХा рдеा।

рдЙрд╕рдХे рдмाрдж рдХा рдЬीрд╡рди рднी рдХрдИ рдЙрддाрд░-рдЪрдв़ाрд╡ों рд╕े рдЧुрдЬрд░ा рд╣ै। рд╡рд╣ рд╕рдм рдЕрдЧрд▓े рдЦंрдбों рдоें рдЖрдПрдЧा, рддो рдордиु рдЬी рдХे рдЬीрд╡рди рдХी рдХрдИ рдЕрдирдЬाрдиी рдкрд░рддें рдЦुрд▓ेंрдЧी।

рд╣рдоें рдЧрд░्рд╡ рд╣ै рдХि рд╣рдо рдЙрдирдХे рд╕ाрди्рдиिрдз्рдп рдоें рд╣ैं।