рдк्рд░ेрдордЪंрдж рдХी рдХрд╣ाрдиिрдпों рдХा рдХाрд▓рдХ्рд░рдоाрдиुрд╕ाрд░ рдЕрдз्рдпрдпрди: рдкुрд╕्рддрдХ рд╕рдоीрдХ्рд╖ा: рджेрд╡ी рдиाрдЧрд░ाрдиी
рдк्рд░рдЦрд░ рдЙрдкрди्рдпाрд╕-рд╕рдо्рд░ाрдЯ рд╢्рд░ी рдк्рд░ेрдордЪंрдж рдЬी рдиे рдЦुрдж рднी рдХрд╣ा рд╣ै, “рд╡्рдпрдХ्рддि рдХी рдмुрдж्рдзि рдФрд░ рдЙрд╕рдХी рднाрд╡рдиाрдУं рдХो рдк्рд░рднाрд╡िрдд рдХрд░рдиेрд╡ाрд▓ी рд░рдЪрдиा рдХो рд╣ी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХрд╣рддे рд╣ैं” рд╡े рдЖрдЧे рдХрд╣рддे рд╣ैं ‘рдЬिрд╕ рд░рдЪрдиा рдоें рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХा рдЙрдж्рдШाрдЯрди рд╣ो, рдЬिрд╕рдХी рднाрд╖ा рдк्рд░ौреЭ рдПрд╡ं рдкрд░िрдоाрд░्рдЬिрдд рдПрд╡ं рд╕ुंрджрд░ рд╣ो, рдЬिрд╕ рдоें рджिрд▓ рдФрд░ рджिрдоाреЪ рдкрд░ рдЕрд╕рд░ рдбाрд▓рдиे рдХा рдЧुрдг рд╣ो, рдЬिрд╕ рдоें рдЬीрд╡рди рдХी рд╕рдЪ्рдЪाрдЗрдпाँ рд╡्рдпрдХ्рдд рдХी рдЧрдИ рд╣ों рд╡рд╣ी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рд╣ै।”
![]() |
рджेрд╡ी рдиाрдЧрд░ाрдиी |
рдХोрдИ рднी рд░рдЪрдиाрдХाрд░ рд╕рдордп рдФрд░ рд╕рдоाрдЬ рд╕े рдиिрд░рдкेрдХ्рд╖ рд╣ोрдХрд░ рд▓ेрдЦрди рдХो рдЕंрдЬाрдо рддрд▓рдХ рдкрд╣ुँрдЪा рд╣ी рдирд╣ीं рд╕рдХрддा। рдХाрд▓ рдФрд░ рдкрд░िрд╡ेрд╢ рдХा рд╕ूрдХ्рд╖्рдо рдкाрд░рдЦी рд╣ी рдЬीрд╡ंрдд рд░рдЪрдиाрдУं рдХो рдЬрди्рдо рджे рд╕рдХрддा рд╣ै, рдХ्рдпोंрдХि рд░рдЪрдиा рдХा рдЬрди्рдо рд╢ूрди्рдп рд╕े рдирд╣ीं рд╣ुрдЖ рдХрд░рддा, рдЕрдкिрддु рд╕ृрдЬрди рдХे рдЧрд░्рдн рд╕े рд╕ृрд╖्рдЯा рдХा рд╡ैрдпрдХ्рддिрдХ рдПрд╡ं рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдкрд░िрд╡ेрд╢ рд╕े рд╣ुрдЖ рдХрд░рддा рд╣ै। рдЬрдм рд╡ैрдпрдХ्рддिрдХ рд╡ेрджрдиाрдПँ рд▓ेрдЦрдиी рдХो рдоाрдз्рдпрдо рдмрдиाрдХрд░ рд╕рдоूрдЪे рд╡рд░्рдЧ рдХी рд╡ेрджрдиाрдПँ рдмрди рдЬाрддी рд╣ैं рддो рдорд╣ाрди рд░рдЪрдиा рдХा рдЬрди्рдо рд╣ोрддा рд╣ै। рдФрд░ рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдЕрднिрд╡्рдпрдХ्рддि рдХी рд╡्рдпाрдкрдХрддा рд░рдЪрдиा рдХी рдЦ्рдпाрддि рдХा рд╕рдмрдм рдмрдирдХрд░ рдЙрд╕े рдХाрд▓рдЬрдпी рдмрдиा рджेрддी рд╣ै।
![]() |
рдХрдорд▓ рдХिрд╢ोрд░ рдЧोрдпрдирдХा |
рдбॉ॰ рдмाрд▓ рдХृрд╖्рдг рдкांрдбेрдп рдЬी рдХा рд╕िрдж्рдзांрдд : “рд▓ेрдЦрдХ рдХा рд╡्рдпрдХ्рддिрдЧрдд рдЬीрд╡рди рдЙрд╕рдХी рд╡िрдЪाрд░ рдк्рд░рддिрдХृрдпा рдХे рдиिрд░्рдоाрдг рдХा рд╣ेрддु рд╣ोрддा рд╣ै, рдХ्рдпोंрдХि рд▓ेрдЦрдХ рдХा рд╡्рдпрдХ्рддिрдд्рд╡ рд╣ी рд╡िрдЪाрд░ों рдХा рдЙрджрднाрд╡рдХ рд╣ोрддा рд╣ै। рдЗрд╕рд▓िрдП рд╡्рдпрдХ्рддिрдд्рд╡ рдХे рдиिрд░्рдоाрдг рд╕े рд╣ी рд╡िрдЪाрд░ों рдХा рдиिрд░्рдоाрдг рд╣ोрддा рд╣ै।” рд╡ैрд╕े рднी рдХिрд╕ी рд▓ेрдЦрдХ рдХो рдЬाрдирдиा-рдкрд╣рдЪाрдиा рдЕрддि рдХрдаिрди рд╣ोрддा рд╣ै। рдлिрд░ рднी рдкрдардиीрдпрддा рдХे рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рдЙрдирдХी рд╣рд╕्рддाрдХ्рд╖рд░ рд░рдЪрдиाрдУं рд╕े рд╡ाреШिреЮ рд╣ोрдХрд░ рдпрд╣ी рдЬाрдиा рдЬाрддा рд╣ै рдХि рд░рдЪрдиाрдХрд░ рдЕрдкрдиी рд░рдЪрдиा рд╕े рджूрд░ рдирд╣ीं। рдЙрдирдХी рд░рдЪрдиाрдд्рдордХ рджुрдиिрдпा рдЙрдирдХे рд╡िрдЪाрд░ों рдХा рдкрд░िрдЪाрдпрдХ рдмрдирддी рд╣ै, рдпा рдпूं рдХрд╣ें рд╡िрдЪाрд░ рдк्рд░рддिрдХृрдпा рдХा рдк्рд░рддिрдлрд▓рди рд╣ी рд░рдЪрдиा рд╣ै। рд░рдЪрдиा рд╣ी рд╡िрдЪाрд░ों рдХी рд╕ंрд╡ाрд╣िрдХा рд╣ोрддी рд╣ै, рд▓ेрдХिрди рд▓ेрдЦрдХ рдЕрдкрдиी рд╡िрдЪाрд░ рдк्рд░рддिрдХ्рд░िрдпा рд╣ी рд░рдЪрдиा рдоें рдвाрд▓рддा рд╣ै, рдЗрд╕рд▓िрдП рд░рдЪрдиा рд╡िрдЪाрд░ाрднिрд╡्рдпрдХ्рддि рдХा рд╕ाрдзрди рд╣ै।
рдпрд╣ी рд╕ाрдзрди рд╕ाрдзрдиा рдХी рд╣рдж рд╕े рд╕рд░рд╣рджों рдХो рдХिрд╕ рддрд░рд╣ рдЫू рдкрддा рд╣ै, рдпрд╣ рддрдм рдЬाрдиा рдЬрдм рд╢्рд░ी рдХрдорд▓ рдХिрд╢ोрд░ рдЧोрдпрдирдХा рдЬी рдХा рд╢ोрдз-рдЧ्рд░ंрде рдиुрдоां рд╕ंрдЧ्рд░рд╣ ‘рдк्рд░ेрдордЪंрдж рдХी рдХрд╣ाрдиिрдпों рдХा рдХाрд▓рдХ्рд░рдоाрдиुрд╕ाрд░ рдЕрдз्рдпрдпрди’ рд╣ाрде рдоें рдЖрдпा рдФрд░ рдоेрд░ी рдкрдардиीрдпрддा рдоुрдЭे рдЗрд╕ рдк्рд░ेрдордордп рдХृрддि рдоें рдХुрдЫ рдпूं рдзँрд╕рдиे рдкрд░ рдордЬрдмूрд░ рдХрд░рддी рд░рд╣ी рдХि рдоैं рдЕрдкрдиे рдХुрдЫ рд╡िрдЪाрд░ рдЕрднिрд╡्рдпрдХ्рдд рдХрд░рдиे рд╕े рдмाреЫ рди рдЖ рд╕рдХी।
рдк्рд░ेрдордЪंрдж рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХे рдЕрдз्рдпेрддा-рдбॉ॰ рдХрдорд▓ рдХिрд╢ोрд░ рдЧोрдпрдирдХा рдХे рд░рдЪрдпिрдд 757 рдкрди्рдиों рд╡ाрд▓े рдЗрд╕ рдк्рд░ेрдордЪंрдж рд╢ाрд╕्рдд्рд░ рдХो рдкреЭрддे рд╣ुрдП рдПрдХ рдмाрдд рдиिрд╢्рдЪिрдд рд░ूрдк рд╕े рд╕ाрдордиे рдЖрдИ рдХि рдЙрдирдХी рд░рдЪрдиाрдд्рдордХ рд╢िрд░ाрдУं рдоें рдк्рд░ेрдордЪंрдж рдХुрдЫ рдпूं рд░рдЪ рдмрд╕ рдЧрдП рд╣ैं рдХि рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдк्рд░ेрдордЪंрдж рдХे рдЬीрд╡рди, рдкрд░िрд╡ेрд╢, рд╡ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдоें рдзँрд╕рдХрд░ рдЬिрд╕ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХा рд╕ृрдЬрди рдХिрдпा рд╣ै, рд╡рд╣ी рдЙрдирдХे рд░рдЪрдирдзрд░्рдоिрддा рдХी рдк्рд░ाрдоाрдгिрдХрддा рд╣ै рдЬो рдЙрди्рд╣ें рдк्рд░ेрдордЪंрдж рд╕्рдХाрд▓рд░ рдФрд░ рдк्рд░ेрдордЪंрдж рд╡िрд╢ेрд╖рдЬ्рдЮ рдХे рдиाрдо рд╕े рдПрдХ рдЕрд▓рдЧ рдкрд╣рдЪाрди рд╕े рдЕрд▓ंрдХृрдд рдХрд░рдиे рд╕े рдирд╣ीं рдЪूрдХी। рдпрд╣ рд╣िрди्рджी рдоें рдПрдХ рдЕрдиूрдаे рдвंрдЧ рдХा рдк्рд░рдпाрд╕ рд╣ै рдФрд░ рднрд╡िрд╖्рдп рдоें рдоीрд▓ рдХा рдкрдд्рдерд░ рдоाрдиा рдЬाрдПрдЧा। рдпрд╣ी рдирд╣ीं рдЗрд╕рд╕े рдк्рд░ेрд░рдгा рдкाрдХрд░ рдХुрдЫ рдФрд░ рдЕрди्рд╡ेрд╖рдгрдХрд░्рддा рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдХे рдХाрд░्рдп рд╢ुрд░ू рдХрд░ेंрдЧे, рдФрд░ рд╣िрди्рджी рдоें рдЕрди्рдп рдпрд╢рд╕्рд╡ी рдХрд╡ि-рд▓ेрдЦрдХों рдХे рд╡िрд╢्рд╡рдХोрд╢ рдХे рдиिрд░्рдоाрдг –рдХाрд░्рдп рд╕े рд╕ंрд▓рдЧ्рди рд╣ोंрдЧे।
рдЗрд╕ рдЧ्рд░ंрде рдХे рдЕрди्рдд рдоें рдкрд░िрд╢िрд╖्рда-рдЧ рдХे рдЕंрддрд░्рдЧрдд рд▓िрдЦी рдк्рд░ेрдордЪंрдж рдХी 26 рдкुрд╕्рддрдХों рдХी, рдЕрди्рдп рд╕ाрд╣िрдд्рдпрдХाрд░ों рдкрд░ 17 рдкुрд╕्рддрдХें, рд╣िрди्рджी рдХे рдк्рд░рд╡ाрд╕ी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдкрд░ 6 рд╕ंрдЧ्рд░рд╣ों рдХी рд╕ूрдЪी рджрд░्рдЬ рд╣ै। рд╣िрди्рджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдЬрдЧрдд рдоें рдЗрди рдХृрддिрдпों рдХी рд╕ंрдкрди्рдирддा рдЙрдирдХी рдЕрдХ्рд╖рдп рдХीрд░्рддि рдХी рдЖрдзाрд░ рд╢िрд▓ा рд╣ै рдФрд░ рд░рд╣ेрдЧी।
рдк्рд░ेрдордЪंрдж рдХी рдХрд╣ाрдиिрдпों рдХे рдЗрд╕ рдХाрд▓рдХ्рд░рдоाрдиुрд╕ाрд░ рдЕрдз्рдпрдпрди рдХो рдЖрда рдЕрдз्рдпाрдпों рдоें рд╡िрднाрдЬिрдд рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै।
рдЕрдз्рдпाрдп: рдПрдХ- рдк्рд░ेрдордЪंрдж : рдХрд╣ाрдиीрдХाрд░ рдХा рдЗрддिрд╣ाрд╕, рдХрд╣ाрдиी рдХी рд╕्рдеिрддि, рдХрд╣ाрдиिрдпों рдХी рд╕ंрдЦ्рдпा рдФрд░ рд╣िрди्рджी-рдЙрд░्рджू-рдХрд╣ाрдиी рд╕ंрдЧ्рд░рд╣
рдЕрдз्рдпाрдп: рджो- рдк्рд░ेрдордЪंрдж рдХी рдХाрд▓рдХ्рд░рдоाрдиुрд╕ाрд░ рд╕ूрдЪी
рдЕрдз्рдпाрдп: рддीрди- рдк्рд░ेрдордЪंрдж рдХा рдХрд╣ाрдиी рджрд░्рд╢рди
рдЕрдз्рдпाрдп: рдЪाрд░- рдк्рд░рдердо рджрд╢рдХ (1908-1910)
рдЕрдз्рдпाрдп: рдкाँрдЪ- рдж्рд╡िрддीрдп рджрд╢рдХ (1911-1920)
рдЕрдз्рдпाрдп: рдЫः – рддृрддीрдп рджрд╢рдХ (1921- 1930)
рдЕрдз्рдпाрдп: рд╕ाрдд- рдЪрддुрд░्рде рджрд╢рдХ (1931-1936)
рдЕрдз्рдпाрдп: рдЖрда –рдЙрдкрд╕ंрд╣ाрд░
рдмाрд╡рдЬूрдж рдЗрд╕рдХे рдкрд░िрд╢िрд╖्рда рдХ, рдЦ, рдЧ, рдоें рдк्рд░ेрдордЪंрдж рдХी рдХрд╣ाрдиी рд╕ौрдд’ рдХी рдоूрд▓ рдкाрдг्рдбुрд▓िрдкि, рдХुрдЫ рдХрд╣ाрдиिрдпों рдХी рдЕंрдЧ्рд░ेреЫी рд░ूрдкрд░ेрдЦाрдПँ, рд╡ рдХрдорд▓ рдХिрд╢ोрд░ рдЧोрдпрдирдХा рдХी рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рдкुрд╕्рддрдХों рдХी рд╕ूрдЪी рд╢ाрдоिрд▓ рд╣ै।
рдЗрд╕ी рд╕ंрджрд░्рдн рдоें рд╢्рд░ी рднाрд░рдХुрд╕ рдУрд░िрдзिрдпрд╕ рдХा рдХрдерди рд╣ै “рдордиुрд╖्рдп рдХा рдЬीрд╡рди рдЙрд╕рдХी рд╡ैрдЪाрд░िрдХрддा рдФрд░ рдоाрдирд╕िрдХрддा рдкрд░ рдиिрд░्рднрд░ рдХрд░рддा рд╣ै”। рд╕рдЪ рд╣ी рд╣ै, рдЬрдм рдХिрд╕ी рд░рдЪрдиाрдХाрд░ рдХी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рд░ुрдЪि рдХिрд╕ी рдПрдХ рдЦाрд╕ рд╡िрдзा рдоें рд╣ो рдФрд░ рд╡рд╣ рдЙрд╕рдХे рд▓िрдпे рдЬुрд╕्рддрдЬू рдмрди рдЬाрдпे рддो рд╡рд╣ाँ рд▓ेрдЦрди рдХрд▓ा рд╕ाрдзрдиा рд╕्рд╡рд░ूрдк рд╕ी рд╣ो рдЬाрддी рд╣ै. рдРрд╕ी рд╣ी рд╕्рдеिрддी рдоें рдЕрдЧрд░ рд▓рдХ्рд╖्рдп рднी рдПрдХрд▓рд╡्рдп рдХी рддрд░рд╣ рдиिрд╢ाрдиा рд╕ाрдзे рд╣ुрдП рд╣ृрджрдп рдмुрдж्рдзि-рдЪाрдХ рдкрд░ рдХрд╕ा рд╣ुрдЖ рд╣ो рддो рдпреШीрдирди рдЕрдиुрднूрддिрдпों рдХे рд╡िрд╕्рдлोрдЯ рдХो рд╡ाрдгी рдоिрд▓ рдЬाрддी рд╣ै।рдЗрд╕ी рдкрд░िрднाрд╖ा рдоें рдПрдХ рдФрд░ рдХреЬी рдбॉ॰ рд╢्рдпाрдо рд╕िंрд╣ ‘рд╢рд╢ि’ рдЬी рдиे рдЙрдирдХी рдЕрдкрдиी рдХृрддि ‘рд╕ाрдЧрд░рдоाрдеा’ рдоें рдЬोреЬрддे рд╣ुрдП рд▓िрдЦा рд╣ैं, “рдЬो рд╕ाрд╣िрдд्рдп рджेрд╢-рд╕рдоाрдЬ рддрдеा рд╕рдоूрдЪी рдоाрдирд╡рддा рдХो рдХुрдЫ рдирд╣ीं рджेрддा, рдЙрд╕рдХा рд╕ृрдЬрди рдХрд░рдХे рдХाрдЧреЫ рдХाрд▓े-рдкीрд▓े рдХрд░рдиे рдХा рдХोрдИ рдЕрд░्рде рдирд╣ीं।” рдЕрдм рдпрд╣ рдЧрдгिрдд рдЬोреЬрдиा рдХि рдЧोрдпрдирдХा рдЬी рдиे рдЕрдкрдиी рд╕ृрдЬрдиाрдд्рдордХ рд╕ंрд╕ाрд░ рдоें рдХिрддрдиा рдХिрд╕рдкрд░ рд▓िрдЦा, рдХिрддрдиा рдЙрдирдкрд░ рд▓िрдЦा рдЧрдпा рд╣ै рдХрд╣рдиा рдмрд╣ुрдд рдХрдаिрди рд╣ै।
рдРрд╕ी рд╣ी рдХाрд▓рдЬрдпी рдХृрддिрдпों рдХे рд╕ृрдЬрдирд╣ाрд░ рдХे рд░ूрдк рдоें рдХрдорд▓ рдХिрд╢ोрд░ рдЬी рдХो рдЬाрдирдиा, рдкрд╣рдЪाрдирдиा рд░ेрдд рдХे рдХрдгों рдоें рд╕े рдПрдХ рд╕ुрдИ рдХो рддрд▓ाрд╢рдиा рд╣ै। рдЙрдирдХे рдЬीрд╡рди рд╕े рдкाрдардХ рдХे рд░ूрдк рдоें рдоैं рдмрд╣ुрдд реЫ्рдпाрджा рдкрд░िрдЪिрдд рдирд╣ीं, рдлिрд░ рднी рдЕрдиुрдоाрди рд▓рдЧाрдпा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै рдХि рдХोрдИ рдХрд▓ाрдХाрд░ рдЕрдкрдиे рдХрд▓ाрдХृрддि рд╕े рджूрд░ рдирд╣ीं рд╣ोрддा. рд╢ाрдпрдж рдЗрд╕ी рдПрд╡рдЬ़ рд╢рд░рдд рдмाрдмू рдиे рдХрд╡ि рд░рд╡िंрдж्рд░рдиाрде рдЯैрдЧोрд░े рд╕े рдХрд╣ा рдеा; “рдЕрдкрдиी рдЖрдд्рдо рдХрдеा рд▓िрдЦрдХрд░ рдоैं рд▓ोрдЧों рдХा рдмोрдЭ рдирд╣ीं рдмреЭाрдиा рдЪाрд╣рддा, рдЬो рдоुрдЭे рдЬाрдирдиा рдЪाрд╣рддा рд╡рд╣ рдоुрдЭे рдоेрд░ी рд░рдЪрдиाрдУं рдоें рджेрдЦ рд╕рдХрддा рд╣ै. рдХ्рдпा рдоैं рд╡рд╣ां рдирд╣ीं рд╣ूँ? рдЬो рдЙрдирдХे рд▓िрдП рдПрдХ рдкुрд╕्рддрдХ рдФрд░ рдмреЭाрдКँ?”
рдкुрд╕्рддрдХें рдпреШीрдирди рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдХ्рд░ांрддि рдХा рдк्рд░ाрдоाрдгिрдХ рджрд╕्рддाрд╡ेреЫ рд╣ोрддी рд╣ै। рдХिрддाрдмें рдмोрд▓рддी рд╣ैं, рдорди рдоें рдЙрдаे рд╕рд╡ाрд▓ों рдХा рдЬрд╡ाрдм рджेрддी рд╣ै। рд╢्рд░ी рдк्рд░ेрдордЪंрдж рдХी рдХाрд▓рдЬрдпी рдХृрддिрдпाँ рдХрд▓ा рддрдеा рдЪिंрддрди рдХी рдХृрддिрдпाँ рд╣ैं рдЬो рд╕рдордп рдХे рдиिрд░्рдгрдп рдХे рд╕ाрдордиे рдЯिрдХी рд╣ुрдИ рд╣ैं। рдЙрдирдХी рд░рдЪрдиाрдУं рдоें рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рдордиोрдХृрддि рдХा рдк्рд░рддिрдмिंрдм рдиिрд╣िрдд рд╣ै। рдЙрдирдХे рдоाрдирд╕ рдкрдЯрд▓ рдкрд░ рд╕ंрд╡ेрджрдиाрдУं, рднाрд╡рдиाрдУं рдФрд░ рд╡िрдЪाрд░ों рдХे рд╕्рддрд░ рдкрд░ рдиिрд░्рдоाрдгिрдд, рдЕрдкрдиे рдЖрд╕-рдкाрд╕ рдХी рдШрдЯिрдд рдШрдЯрдиाрдУं рдХो, рдХ्рд░ांрддिрдпों рдХो, рд╕ंрдШрд░्рд╖ों рдХे рдкрд╣ाреЬों рд╕े рд░ाрд╕्рддा рдиिрдХाрд▓рдиे рдХी рдХ्рд╖рдорддा рд╕े, рдЕрдкрдиी рдХृрддिрдпों рдХो рдХрд╣ाрдиी рдХे рдХिрд░рджाрд░ों рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рд╕ाрдоाрди्рдп рдЬрди рдХे рд╕ाрдордиे рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдХिрдпा рд╣ै।
рдк्рд░ेрдордЪंрдж рдиे рдЦुрдж рднी рдХрд╣ा рд╣ै, “рдЬीрд╡рди рд╕े рдмреЬी рдкुрд╕्рддрдХ рдХोрдИ рдирд╣ीं, рди рдХोрдИ рд╡ेрдж, рди рдХोрдИ рд╢ाрд╕्рдд्рд░, рди рдХोрдИ рд╕ाрдзू рди рдХोрдИ рд╕ंрдд।” рдФрд░ рдЙрд╕ी рдк्рд░ेрдордЪंрдж рдХे рдЬीрд╡рди рдХी рдкुрд╕्рддрдХ рдХा рд╣рд░ рдкрди्рдиा рдкрд▓рдЯрдиे рд╡ाрд▓े рдХрд░्рдо рдпोрдЧी рд╢्рд░ी рдЧोрдпрдирдХा рдЬी рдЗрд╕ рд░ाрд╣ рдХे рдкрдеिрдХ рдмрдирдХрд░ рдЕрдкрдиी рд╢्рд░рдорд╢ीрд▓рддा рд╡ рд╕рдорд░्рдкिрдд рднाрд╡рдиा рд╕े ‘рдкрд╣ाреЬों рд╕े рджूрдз рдХा рджрд░िрдпा’ рдиिрдХाрд▓ рд▓ाрдиे рдХी рд╣рд░ рдоुрдордХिрди рдХोрд╢िрд╢ рдоें рдпрд╣ рдЕрдердХ рдпाрдд्рд░ा рдХрд░ рд░рд╣े рд╣ैं। рд╡िрдЪाрд░ों рдХी рдЗрд╕ рджृреЭрддा рдФрд░ рд╕्рдеिрд░рддा рдХे рдХाрд░рдг рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдк्рд░ेрдордЪंрдж рдХे рдЗрд╕ рдХाрд▓рдЬрдпी рдХाрд░्рдп рдХे рд╕ंрдХрд▓्рдк рд░ूрдкी рдорд╣ाрдпрдЬ्рдЮ рдоें рдЕрдкрдиा рдЬीрд╡рди рд╕рдорд░्рдкिрдд рдХिрдпा рд╣ै।
рдЗрд╕ рдмрджрд▓рддे рдпुрдЧ рдХे рдкрд░िрд╡рд░्рддрдирд╢ीрд▓ рджौрд░ рдоें рдЗрди्рд╕ाрдиी реЫिंрджрдЧी рдоें рдЖрдП рд╣рд░ рдирдП рдмрджрд▓ाрд╡ рдХो рдорд╣рд╕ूрд╕ рдХрд░рдиा, рдЬрдирддा рдХी рд╕ंрд╡ेрджрдиाрдУं, рд╕рдорд╕्рдпाрдУं рдХो рдЖрд╡ाреЫ рджेрдиा рднी рдПрдХ рд╕ाрдзрдиा рд╣ै, рдЬो рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рдЙрд╕ реЫिंрджрдЧी рдХे рдиिрд╕्рдмрдд рдФрд░ рд╕рдЪ्рдЪाрдИ рдХो рдмेрдкрд░्рджा рдХрд░े, рдпрд╣ी рдЗрди्рд╕ाрдиिрдпрдд рдкрд░рд╕्рддी рдХा рдк्рд░рдоाрдг рд╣ै। рдоाрд░्рдХ्рд╕рд╡ाрджी рджृрд╖्рдЯि рд╕े рднी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХा рдкрд╣рд▓ा рд╕िрдж्рдзांрдд рд░рдЪрдиाрдХाрд░, рдХрд▓ाрдХाрд░ рдХा рдЕрдкрдиे рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рджाрдпिрдд्рд╡ рдХे рдк्рд░рддि рд╕рдЪेрдд рд╣ोрдиा рд╣ै।
рдк्рд░ेрдордЪंрдж рд╕्рдХाрд▓рд░ рдФрд░ рдк्рд░ेрдордЪंрдж рд╡िрд╢ेрд╖рдЬ्рдЮ рд╢्рд░ी рдХрдорд▓ рдХिрд╢ोрд░ рдЧोрдпрдирдХा рдЬी рдЕрдХेрд▓े рдПрдХ рдРрд╕े рдЖрд▓ोрдЪрдХ рдФрд░ рд╢ोрдзрдХрд░्рдоी рд╣ैं рдЬो рджेрд╢-рд╡िрджेрд╢ рдоें рд░рдЪे рдЬा рд░рд╣े рд╣िрди्рджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХो рднी рдЗрддрдиी рдЧंрднीрд░рддा рд╕े рд▓ेрддे рд╣ैं | рдЖрдк рдиे рдк्рд░ेрдордЪंрдж рдФрд░ рдк्рд░рд╡ाрд╕ी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдкрд░ рдЕрдкрдиा рдЬीрд╡рди рд╣ोрдо рдХрд░ рджिрдпा | рдЕрдоेрд░िрдХा рдХी рд╕ाрд╣िрдд्рдпрдХाрд░ा рд╕ुрдзा рдУрдо рдвींрдЧрд░ा, рдЬो рдЕрдкрдиी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХी рд░рдЪрдиाрдд्рдордХ рджुрдиिрдпा рдоें рдХрдИ рд╕ंрд╕्рдеाрдиों рд╕े рдЬुреЬी рд░рд╣рдХрд░ рд╣िрди्рджी рднाрд╖ा рдХे рдк्рд░рдЪाрд░-рдк्рд░рд╕ाрд░ рдХो рдиिрдпрдоिрдд рд░ूрдк рд╕े рдЖрдЧे рдмреЭा рд░рд╣ी рд╣ैं, рдПрдХ рд╕ाрдХ्рд╖ाрдд्рдХाрд░ рдоंрдЪ рдкрд░ рдЙрдирд╕े рд░ूрдмрд░ू рд╣ोрддी рд╣ै рдЬो рдХрдеाрдмिंрдм рдХे 2011 рдЕंрдХ рдоें рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рд╣ुрдЖ। рдЙрдирдХी рдмाрддрдЪीрдд рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдк्рд░ेрдоी рдХрдорд▓ рдХिрд╢ोрд░ рдЬी рдХो рдЕрдкрдиे рд╢ोрдзाрд░्рдеी рдЬीрд╡рди рдХी рдкрдЧрдбंрдбिрдпों рдкрд░ рд▓े рдЖрддी рд╣ै, рдЬрд╣ां рд╕ुрдзा рдЬी рдХी рдк्рд░рд╢्рдиाрд╡рд▓ी рдЙрдирдХे рдорди рдХी рдЧाрдаें рдЦोрд▓рддीं рдЬाрддी рд╣ैं। рдпрд╣ рд╕ाрдХ्рд╖ाрдд्рдХाрд░ рд╣рдоें рдЙрдирдХे рдЬीрд╡рди рдХे рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рдХोрдгों рд╕े рд╡ाреШिреЮ рдХрд░ा рдкाрдиे рдоें рдмрд╣ुрдд рд╕рд╣ी, рд╕рдЯीрдХ рд╡ рд╕рдХ्рд╖рдо рд╣ै। рд╕ाрдХ्рд╖ाрдд्рдХाрд░ рдХे рдХुрдЫ рдЕंрд╢ рдЙрдирдХे рдЕрдкрдиे рдЬीрд╡рди рдХे рдмाрд░े рдоें рдФрд░ рдЗрд╕ рдоाрд░्рдЧ рдкрд░ рдЬीрд╡рди рдпाрдд्рд░ा рдХा рдПрдХ рдЕрд╣рдо рд╣िрд╕्рд╕ा рд╣ैं, рдЬो рдЗрд╕ рдРрддिрд╣ाрд╕िрдХ рд╢ोрдз рдХाрд░्рдп рдХी рдиींрд╡ рдкрд░ рдЯिрдХे рдЕрдиेрдХ рд╕рд╡ाрд▓ों рдХी рдкрд░рддों рд╕े рдЬрд╡ाрдмों рдж्рд╡ाрд░ा рдЙрдирдХे рдмाрд░े рдоें рдХрдИ рд░ोрдЪрдХ рд╕рдЪ्рдЪाрдЗрдпाँ рд╕ाрдордиे рдЖрддी рд╣ैं।
рд╕ुрдзा рдЬी рдХा рдПрдХ рд╕рд╡ाрд▓ : “рдЕрдз्рдпрдпрди рдФрд░ рдЕрдиुрд╕ंрдзाрди рдХा рд╡िрд╖рдп ‘рдк्рд░ेрдордЪंрдж’ рдХो рдХ्рдпों рдЪुрдиा?” рдХे рд╕ंрдмंрдз рдоें рдЬрд╡ाрдм рджेрддे рд╣ुрдП рдЧोрдпрдирдХा рдЬी рдЗрд╕ рд╕рдд्рдп рдХो рдирдХाрд░ рдирд╣ीं рдкाрдпे рдХि рдиिрдпрддि рдиे рд╣ी рдЙрди्рд╣ें рдЗрд╕ рдХाрд░्рдп рдХे рд▓िрдП рдЪुрдиा। рдПрдо рдП рдХे рдмाрдж рдЙрди्рд╣ोрдиे рдкी рдПрдЪ рдбी рдХे рд▓िрдП рд╢ोрдз рд╡िрд╖рдп рд╕्рд╡ीрдХाрд░ा рддो рд╡рд╣ рдеा “рдк्рд░ेрдордЪंрдж рдХे рдЙрдкрди्рдпाрд╕ों рдХा рд╢िрд▓्рдк рд╡िрдзाрди”। рддрдж рдЙрдкрд░ांрдд рд╡े рдк्рд░ेрдордЪंрдж рдХे рдк्рд░рддि рд╕рдорд░्рдкिрдд рд╣ो рдЧрдП, рдФрд░ рд╕рдорд░्рдкिрдд рднाрд╡рдиा рдоें рдиिрд╖्рдаा рдХुрдЫ рдпूँ рдШुрд▓-рдоिрд▓ рдЧрдИ рдХि рдЙрдирдХी рдкрд╣рд▓ी рдкрд╣рдЪाрди рдк्рд░ेрдордЪंрдж, рджूрд╕рд░ी рдкрд╣рдЪाрди рдк्рд░ेрдордЪंрдж рдФрд░ рддीрд╕рд░ी рдкрд╣рдЪाрди рднी рдк्рд░ेрдордЪंрдж рд╣ै” рдЕрддः рдк्рд░ेрдордЪंрдж рдФрд░ рдЧोрдпрдирдХा рдЬी рдПрдХ рд╣ो рдЪुрдХे рд╣ैं। рдХрдоाрд▓ рдХिрд╢ोрд░ рдЧोрдпрдирдХा рдЕрд░्рдеाрдд ... рдк्рд░ेрдордЪंрдж!
рдЙрдирдХे рдЕрдкрдиे рд╢рдм्рджों рдоें “1981 рдоें рдк्рд░ेрдордЪंрдж: рд╡िрд╢्рд╡рдХोрд╖ (рджो рдЦंрдб-рд▓рдЧрднрдЧ рдПрдХ рд╣реЫाрд░ рдкृрд╖्рдаों рдХी рд╕ाрдордЧ्рд░ी рдкाрдардХों-рд╕рдоीрдХ्рд╖рдХों рдХे рд╕ाрдордиे рдЙрди्рд╣ें рдЪрдХिрдд рдХिрдП рдмिрдиा рди рд░рд╣ рд╕рдХी) рдЫрдкрдХрд░ рдЖрдпा рдФрд░ рдЬिрддрдиा рд╡्рдпाрдкрдХ рдЙрд╕рдХा рд╕्рд╡ाрдЧрдд рд╣ुрдЖ, рдЙрд╕рдиे рддो рдоुрдЭे рд╣рдоेрд╢ा рдХे рд▓िрдП рдк्рд░ेрдордЪंрдж рд╣ी рдмрдиा рджिрдпा। рдпрд╣ рдПрдХ рд╕ाрдзрдиा–рдЖрд░ाрдзрдиा рдХे рдк्рд░рддिрдлрд▓ рдХे рдЗрд▓ाрд╡ा рдХ्рдпा рд╣ो рд╕рдХрддा рд╣ै?
рд▓ाрд▓ी рдоेрд░े рд▓ाрд▓ рдХी рдЬिрдд рджेрдЦूँ рдЙрдд рд▓ाрд▓
рд▓ाрд▓ी рджेрдЦрди рдоैं рдЪрд▓ी рдоैं рднी рд╣ो рдЧрдИ рд▓ाрд▓!
рдЗрд╕ рд╕्рдеिрддि рдХा рдХाрд░рдг рднी рдпрд╣ी рд╣ोрдЧा, рдк्рд░ेрдордЪंрдж рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдкрд░ рдЕрдкрдиे рдЬीрд╡рди рдХी рди рдЬाрдиे рдХिрддрдиी рдЛрддुрдПँ, рдХिрддрдиे рд╡рд╕ंрдд рд╡्рдпрддीрдд рдХрд░ рдЧрдП рдХि рд╡े рдЕрдкрдиे рдЕрд╕्рддिрдд्рд╡ рдПрд╡ं рдХाрд▓ рдмोрдз рдХी рдЪेрддрдиा рдХी рд╣рд░ рдкрд░िрдзी рд╕े рдкрд░े рд░рд╣े। рдмрд╕ рдХाрдо рд╕ाрдзрдиा рдмрди рдЧрдпा, рдЙрдкाрд╕рдиा рдмрди рдЧрдпा। рдпрд╣ाँ рдоेрд░ी рджुрд╡िрдзा рдпрд╣ рд╣ै рдХि рдоैं рдк्рд░ेрдордЪंрдж рдХे рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдкрд░ рддрд╡्рд╡рдЬो рджूँ рдпा рдЧोрдпрдирдХा рдЬी рдХी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рд╕ाрдзрдиा рдкрд░, рдЬो рдЕрд╕ाрдз्рдп рдХाрд░्рдп рдЙрдирдкрд░ рдХिрдпा рд╣ै рдЙрд╕рдкрд░ рдХुрдЫ рд▓िрдЦूँ। рд╣рд░ рдкрд░िрд╕्рдеिрддि рдоें рдк्рд░рдХाрд╢рдоाрди рджोрдиों рд╣ी рд╣ुрдП рдЬाрддे рд╣ैं। рдПрдХ рдХे рдмिрдиा рджूрдЬे рдХे рдмाрд░े рдоें рдХुрдЫ рд╕ोрдЪ рдирд╣ीं рд╕рдХрддे, рдПрдХ рджूрд╕рд░े рдХे рдкूрд░рдХ рдЬो рд╕िрдж्рдз рд╣ुрдП рд╣ैं।
рд╢рд░рдж рдЪрди्рдж्рд░ рдкрд░ рд╢्рд░рдо рдФрд░ рдиिрд╖्рдаा рдкूрд░्рд╡рдХ рдХाрд░्рдп рдХрд░рдиे рд╡ाрд▓े рд╡िрд╖्рдгु рдк्рд░рднाрдХрд░ рдиे рд╕्рд╡рдпं рдХрд╣ा: “рдбॉ॰ рдЧोрдпрдирдХा рдиे рдк्рд░ेрдордЪंрдж рдкрд░ рдЬिрддрдиा рдХाрд░्рдп рдХिрдпा рд╣ै, рд╡ैрд╕ा рд╕ंрднрд╡рдд: рдХिрд╕ी рд╢ोрдзрдХрд░्рддा рдиे рдХिрд╕ी рд▓ेрдЦрдХ рдкрд░ рдирд╣ीं рдХिрдпा рд╣ोрдЧा।“ рдЗрд╕ी рд╕िрд▓рд╕िрд▓े рдоें рдХреЬी рдЬोреЬрддे рд╣ुрдП ‘рдк्рд░ेрдордЪंрдж рд╡िрд╢्рд╡рдХोрд╢’ рдкрд░ рд▓िрдЦे рд╣ुрдП рдПрдХ рд▓ेрдЦ рдоें рд╢्рд░ी рд╕рд░्рд╡ेрд╢рд╡рд░ рджрдпाрд▓ рд╕рдХ्рд╕ेрдиा рдХे рд╢рдм्рджों рдоें рдЙрдирдХा рдХрдерди: “рдЧोрдпрдирдХा рдиे рдмреЬी рдЦोрдЬрдмीрди рдХे рд╕ाрде рджुрд░्рд▓рдн рддрде्рдп, рджрд╕्рддाрд╡ेреЫ рдЖрджि рдПрдХрдд्рд░िрдд рдХिрдП рд╣ैं рдФрд░ рдЙрди्рд╣ें рддрд░рддीрдм рд╕े рд▓рдЧा рджिрдпा рд╣ै। рдРрд╕ा рдХाрдо рдХिрд╕ी рд▓ेрдЦрдХ рдкрд░ рдкрд╣рд▓ी рдмाрд░ рд╣ुрдЖ рд╣ै, рдЗрд╕ рддрд░рд╣ рдпрд╣ рдИंрдЯ, рд░ोреЬे рд╣рдЯाрдХрд░, рд╕реЩ्рдд рдоिрдЯ्рдЯी рдХो рддोреЬрдХрд░ рд╕рдорддрд▓ рднुрд░рднुрд░ी рдХрд░ рдПрдХ рдЦेрдд рдмрдиाрдиे рдХे рдЬैрд╕ा рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рдХाрдо рдХिрдпा рд╣ै, рдЬिрд╕рдоें рдк्рд░ेрдордЪंрдж рдХे рдЖрдЬ рдХे рдФрд░ рдЖрдЧे рдЖрдиे рд╡ाрд▓े рдЕрдз्рдпेрддा рдЕрдкрдиी рдЕрдкрдиी рдиреЫрд░ рдХे рдмीрдЬ рдбाрд▓рдХрд░ рдЕрдкрдиी рдорди рд╡ांрдЫिрдд реЮрд╕рд▓ рдЙрдЧा рд╕рдХрддे рд╣ैं рдФрд░ рдлрд▓-рдлूрд▓ рдмाँрдЯ рд╕рдХрддे рд╣ैं। рдЧोрдпрдирдХा рдиे рдк्рд░рдордЪंрдж рдЬैрд╕े рджेрд╣ाрддी рд▓ेрдЦрдХ рдХे рд▓िрдП рдаेрда рджेрд╣ाрддी рдХाрдо рдХिрдпा рд╣ै। рдЦेрдд рддैрдпाрд░ рдХрд░рдиे рдХा рдФрд░ рдЙрд╕рдХे рд▓िрдП рдЬो рдХреЬी рдзूрдк рд╕рд╣ी рд╣ै, рдоेрд╣рдирдд рдХी рд╣ै рдФрд░ рдкрд╕ीрдиा рдмрд╣ाрдпा рд╣ै, рдЙрд╕рдХा рдоूрд▓्рдп рдЖрдЧे реЮрд╕рд▓ рдЙрдЧाрдиे рд╡ाрд▓े реЫ्рдпाрджा рдЖрд╕ाрдиी рд╕े рдкрд╣рдЪाрди рд╕рдХेंрдЧे,” (рджिрдирдоाрди-рдЕрдЧрд╕्рдд 1982)
рдЗрд╕ рд╕рдорд░्рдкिрдд рднाрд╡рдиा рдоें рд╕िрд░्реЮ рдФрд░ рд╕िрд░्реЮ рдПрдХрд▓рд╡्рдп рдХी рдоाрдиिंрдж рд▓рдХ्рд╖्рдп рд╕ाрдордиे рд░рдЦрдХрд░ рдЬिрд╕ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рд╕ाрдзрдиा рдоें рд╡े рдЗрддрдиे рд▓ीрди рд╣ुрдП рдФрд░ рдЖрдЬ рднी рд╣ैं, рдЙрд╕рд╕े рддो реЫाрд╣िрд░ рд╣ोрддा рд╣ै, рд╡े рдк्рд░ेрдордЪंрдж рдоें рд╕рдо्рдкूрд░्рдг рд░ूрдк рд╕े рддрди्рдордп рд╣ोрдХрд░ рдЙрдирд╕े рдЕрдЯूрдЯ рд░ूрдк рдоें рдЬुреЬрдХрд░ рдЙрди्рд╣ीं рдХी рднांрддि рдЗрд╕ рдЕрдорд░ рдк्рд░ेрдо рдоें рдЦुрдж рдк्рд░ेрдордЪंрдж рдмрди рдЧрдП рд╣ैं। рдбॉ॰ рдХрдорд▓ा рд░рдд्рдирдо рдЬी рдиे “рдк्рд░ेрдордЪंрдж рдЧंрдЧा рдХे рднाрдЧीрд░рде: рдХрдорд▓ рдХिрд╢ोрд░ рдЧोрдпрдирдХा’ рдиाрдордХ рд▓ेрдЦ рдоें рдЕрдкрдиी рднाрд╡рдиाрдУं рдХो рдЕрднिрд╡्рдпрдХ्рдд рдХрд░рддे рд╣ुрдП рд▓िрдЦा рд╣ै- “рдХрдорд▓ рдХिрд╢ोрд░ рдЧोрдпрдирдХा рдиे рдк्рд░ेрдордЪंрдж рдЕрдз्рдпрдпрди рдоें рдЕрдж्рднुрдд рдФрд░ рдоौрд▓िрдХ рдоाрдирджंрдг्рдб рд╕्рдеाрдкिрдд рдХिрдП рд╣ैं। рдоाрдд्рд░ рдкंрдж्рд░рд╣ рд╕ाрд▓ों рд╡рд░्рд╖ों рдоें рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдиे рдк्рд░ेрдордЪंрдж рдХे рд╕рдо्рдмंрдз рдоें рдЕрдХेрд▓े рдЬिрддрдиी рджुрд░्рд▓рдн рдФрд░ рдк्рд░ाрдоाрдгिрдХ рдЬाрдирдХाрд░ी рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдХी рд╣ै, рдЙрддрдиी рджрд╕ рд╡्рдпрдХ्рддि рдоिрд▓рдХрд░ рдЗрддрдиे рд╕рдордп рдоें рдХрд░ рдкाрддे, рдЗрд╕рдоें рд╕ंрджेрд╣ рд╣ै। рдЗрд╕рд▓िрдП рдЧोрдпрдирдХा рдХो рдк्рд░ेрдордЪंрдж–рдЧंрдЧा рдХा рднाрдЧीрд░рде рдХрд╣ा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै।“ рдпे рдЕрд▓ंрдХाрд░ рдЙрдирдХे рд╕ंрдХрд▓्рдк- ‘рдк्рд░ेрдордЪंрдж рдХो рд╕рдорд░्рдкिрдд рдЙрдирдХे рдЬीрд╡рди рдХी рд╡ाрдЯिрдХा’ рдХे рд╕рдк्рддрд░ंрдЧी рд╕ुрдорди рд╣ै, рдЬो рд╣рдоेрд╢ा рдЦिрд▓рддे рд░рд╣ेंрдЧे, рдорд╣рдХрддे рд░рд╣ेंрдЧे।
рд╣िрди्рджी-рдХрд╣ाрдиी рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдоें рдк्рд░ेрдордЪंрдж рдХो рд╡ैрд╕े рднी рдЕрдорд░рдд्рд╡ рдк्рд░ाрдк्рдд рд╣ै, рдЬैрд╕े рд╡ाрд▓्рдоीрдХि, рд╡्рдпाрд╕, рдХाрд▓ीрджाрд╕, рддुрд▓рд╕ीрджाрд╕ рдХрдмीрд░ рдХो рдк्рд░ाрдк्рдд рд╣ै। рдпрджि рднрд╡िрд╖्рдп рдоें рдХोрдИ рд▓ेрдЦрдХ рдЗрд╕ рдЕрдорд░рдд्рд╡ рдХो рд╕िрдж्рдз рдХрд░рддा рд╣ै рддो рдЙрд╕े рдЗрди्рд╣ीं рднाрд░рддीрдп рд╕ाрд╣िрдд्рдпрдХाрд░ों рдХे рд╕ाрд╣िрдд्рдп-рдкाрда рд╕े рдЧुреЫрд░рдиा рд╣ोрдЧा।
рдк्рд░ेрдордЪंрдж рдХी рдХрд╣ाрдиिрдпों рдХे рдХाрд▓рдХ्рд░рдоाрдиुрд╕ाрд░ рдЕрдз्рдпрдпрди: рдоें 1908 -1936, 29 рд╡рд░्рд╖ рдХे рдЕрдкрдиे рд░рдЪрдиाрдд्рдордХ рдХाрд▓ рдоें 301 рдХрд╣ाрдиिрдпों рдХी рд░рдЪрдиा рдХी। рдХрд╣ाрдиिрдпों рдХा рдЕрдз्рдпрдпрди, рдмрддाрддा рд╣ै рдХि рдЙрдирдоें рдкाрд░िрд╡ाрд░िрдХ, рд╕ाрдоाрдЬिрдХ, рдЖрд░्рдеिрдХ, рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп, рд╕ंрд╕्рдХृрддिрдХ, рдзाрд░्рдоिрдХ рдЖрджि рд╕рдо्рдмрди्рдзों рд╕े рдмुрдиी рд╣ुрдИ рдХрд╣ाрдиिрдпों рдоें рдЬрд╣ां рд░िрд╢्рддों рдХे рдиिрдмाрд╣ рдФрд░ рдиिрд░्рд╡ाрд╣ рдХे рдЕрд╡िрд╕्рдорд░рдгीрдп рдк्рд░рд╕ंрдЧ рджрд░्рд╢ाрдпे рд╣ैं рд╡рд╣ीं рдордиोрд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ рдвंрдЧ рд╕े рдордиुрд╖्рдпрддा рдХे рдЕрдиेрдХ рдЪेрд╣рд░ों-рд░ूрдкों рдХा рдЪिрдд्рд░рдг рдХрд░ाрддे рд╣ुрдП рдоाрдирд╡рддा рдХी рд╕्рдеाрдкрдиा рдХрд░ाрддी рд╣ुрдИ рдЙрдирдХी рдХрд╣ाрдиिрдпाँ рднाрд░рддीрдпрддा рдХी рдЕрдиुрднूрддि рдХрд░ाрддी рд╣ैं, рдЬो рдкाрдардХ рдХो ‘рдЗंрдбिрдпा’ рдХी рдирд╣ीं ‘рднाрд░рдд’ рдХी рдпाрдд्рд░ा рдХрд░ाрддी рд╣ैं।
рдПрдХ рдирд╣ीं, рдЕрдиेрдХ рдРрд╕ी рдмाрддें рдкाрдардХ рдХे рд░ूрдк рдоें рдЬाрдирдиा рдоेрд░े рд▓िрдП рдПрдХ рдЖрд╢्рдЪрд░्рдпрдЬрдирдХ рдЕрдиुрднूрддि рд╣ै। рдПрдХ-рджो рд╡िрд╢ेрд╖ рдЙрд▓्рд▓ेрдЦ реЫрд░ूрд░ рдХрд░рдиा рдЪाрд╣ूंрдЧी। (рд╕ंрджрд░्рдн: рдХрд▓्рдкाрди्рдд -2009, рдбॉ॰ рдХрдорд▓ рдХिрд╢ोрд░ рдЧोрдпрдирдХा –рд╣िрди्рджी рдХрдеाрдХाрд░ рдк्рд░ेрдордЪंрдж рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХे рдорд░्рдордЬ्рдЮ- рдоें рд╕े) рдбॉ॰ рд░рдоेрд╢ рдХुंрддрд▓ рдоेрдШ рдЕрдкрдиे рдПрдХ рдкрдд्рд░ рдоें рд▓िрдЦрддे рд╣ै-рд╕िрд░्рдл рдЕंрд╢ рд╣ै- “рдЖрдкрдиे рдк्рд░ेрдордЪंрджाрдпрди рдХो рд╡्рдпाрдкрдХ рдЧрддि рджी рд╣ै। рджृрд╖्рдЯिрдХोрдг рдЕрдкрдиे-рдЕрдкрдиे рд╣ैं। рд╡े рд╕ुрд░рдХ्рд╖िрдд рд░рд╣ेंрдЧे। рдоैं рдЖрдкрдХी рдоेрд╣рдирдд, рд▓рдЧрди рдФрд░ рд╢ोрдз-рд╕ाрдзрдиा рдХा рд╕рджैрд╡ рд╕े реШрдж्рд░рджाрди рд░рд╣ा рд╣ूँ рдмाрд╡рдЬूрдж рдЗрд╕рдХे рдХि рд╣рдоाрд░ी рд╡िрдЪाрд░рдзाрд░ाрдПँ рдкрд░рд╕्рдкрд░ рд╡िрд░ुрдж्рдз рд╣ैं।“ рдЖрдЧे рд╡े рд▓िрдЦрддे рд╣ैं- “рднोрдкाрд▓ рдХे рднाрд░рдд рднрд╡рди рд╕े рд╣рдЯें рдирд╣ीं рдбрдЯें। рдЦिреЬрдХिрдпाँ рдЪाрд░ों рджिрд╢ाрдУं рдоें рдЦुрд▓рд╡ाрдПँ। рдЖрдкрдиे рдЬो рдХाрд░्рдп рдХिрдпा рд╣ै рдк्рд░ेрдордЪंрдж рдкрд░, рд╡рд╣ рдПрдХ рд╕ंрд╕्рдеा рднी рдирд╣ीं рдХрд░ рд╕рдХрддी।”
рдпрд╣ाँ рдЧोрдпрдирдХा рдЬी рдХे рдХुрдЫ рд╡ैрдЪाрд░िрдХрддा рд╕ाрдордиे рдЖрддी рд╣ै। рдЙрди्рд╣ें рдЫрд▓, рдЭूрда, рдФрд░ рджोрд╣рд░ा рд╡्рдпрдХ्рддिрдд्рд╡ рдХрддрдИ рдк्рд░िрдп рдирд╣ीं, рдЕрдкрдиे рд╡िрдЪाрд░ों рдХी рдЗрд╕ рджृрдзрддा рдФрд░ рд╕्рдеिрд░рддा рдХे рдХाрд░рдг рднी рдЙрдирдХे рд╢рдд्рд░ु рднी рдЙрдирдХी рдк्рд░рд╢ंрд╕ा рдХрд░ рд░рд╣े рд╣ैं। рдЙрдирдХी рд╡िрдирдо्рд░рддा рдХा рдПрдХ рдкрдХ्рд╖ рдХрдорд▓ेрд╢्рд╡рд░ рдЬी рдХे рдкрдд्рд░ рд╕े рдЙрдж्рдШाрдЯिрдд рд╣ुрдЖ рд╣ै। рдХुрдЫ рдЕंрд╢ рдЙрд╕ी реЩрдд рд╕े ... “рдЖрдкрдХा 30. 03. 04, рдХा рдкрдд्рд░ рд╕ाрде рдоें ‘рдк्рд░ेрдордЪंрдж рдХा рдХाрд▓рдХ्рд░рдоाрдиुрд╕ाрд░ рдЕрдз्рдпрдпрди’ рдпोрдЬрдиा рдХी рд░ूрдкрд░ेрдЦा। рдпрд╣ рдЖрдкрдХी рд╕рджाрд╢рдпрддा рд╣ै рдХि рдЗрд╕ рдпोрдЬрдиा рдкрд░ рдЖрдкрдиे рд╕рдо्рдорддि рдоांрдЧी рд╣ै। рдоैं рдЖрднाрд░ी рд╣ूँ। ... рд╡ैрд╕े рдк्рд░ेрдордЪंрдж рдХा рд╡िрдЪाрд░ рдкрдХ्рд╖ рд╣ी рдЗрд╕ рд╢ोрдз рдХा рдиिрдХрд╖ рд╣ोрдЧा। рдЖрдкрдХे рдЗрд╕ рд╕ाрд╣िрдд्рдпिрдХ рдорд╣ाрдоंрдерди рд╕े рдЬो рдЕрдоृрддрдХрд▓рд╢ рдиिрдХрд▓ेрдЧा рдЙрд╕े рдЖрдк рдпрджि рджेрд╡-рджाрдирд╡ों рдХी рдЫीрдиा-рдЭрдкрдЯी рдоें рдЫрд▓рдХрдиे рдирд╣ीं рджेंрдЧे рддो рдмेрд╣рддрд░ рд╣ोрдЧा। рдпрд╣ी рдЖрдкрдХी рд╕ाрд╣िрдд्рдпिрдХ рдФрд░ рдмौрдж्рдзिрдХ рд╢ुрдЪिрддा рдХा рдк्рд░рдоाрдг рд╣ोрдЧा।”
рд╡िрд╖рдп рд╕ाрдордЧ्рд░ी рдмेрдкрдиाрд╣ рд╣ै, рдЬिрддрдиा рдкреЭрддी рд╣ूँ , рдкреЭрдХрд░ рдпрд╣ी рдЕрд╣рд╕ाрд╕ рдмрд░реШрд░ाрд░ рд░рд╣рддा рд╣ै- “The more I read, the more I know about him, still I get the feel, as to how little I know. Definitely knowledge is vast!”
рдк्рд░ेрдордЪंрдж рдХे рдЬीрд╡рди рдФрд░ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХे рд╕ंрдмंрдз рдоें рдЗрддрдиी рдк्рд░рднूрдд рд╕ाрдордЧ्рд░ी рдЙрдкрд▓рдм्рдз рд╣ै рдЬिрд╕рдХे рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рдк्рд░ेрдордЪंрдж рдХी рдПрдХ рдЖрд▓ोрдЪрдиाрдд्рдордХ рдЬीрд╡рдиी рд▓िрдЦी рдЬा рд╕рдХрддी рд╣ै। рдбॉ॰ рдЧोрдпрдирдХा рдиे рдЗрд╕ рд╕ाрдордЧ्рд░ी рдХी рдк्рд░ाрдоाрдгिрдХрддा рдХा рдкूрд░ा рдз्рдпाрди рд░рдЦा рд╣ै рдФрд░ рд╕рд░्рд╡рдеा рд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ рд░ीрддि рд╕े рдЗрд╕рдХा рд╕ंрдХрд▓рди, рд╡рд░्рдЧीрдХрд░рдг, рдЖрджि рдХिрдпा рд╣ै। рдЙрдирдХे рд╢ोрдзрдХाрд░ी рдЕрдз्рдпрдпрди рдХे рдХाрд░्рдп рдХे рд▓िрдП рдоाрдд्рд░ рдпрд╣ी рдХрд╣рдиा рдПрдХ рд╕рдЪ рд╣ोрдЧा рдХि рдпрд╣ рдЕрдиुрд╕ंрдзाрди рдХाрд░्рдп рднрд╡िрд╖्рдп рдХे рд▓िрдП рдк्рд░рдХाрд╢-рд╕्рддंрдн рдпा рдоाрд░्рдЧрджрд░्рд╢рдХ рдХे рд░ूрдк рдоें рдоाрди्рдп рд╣ोрдЧा। рдЗрд╕ рд╕ंрджрд░्рдн рдЧ्рд░ंрде рдоें рдЧोрдпрдирдХा рдЬी рдиे рдЕрдкрдиी рд╕ृрдЬрди рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा рд╕े рдРрддिрд╣ाрд╕िрдХ рдкृрд╖्рдарднूрдоि рдкрд░ рд╕ुрд▓рдн рдХिрдпा рд╣ै, рд╡рд╣ рди рдХेрд╡рд▓ рдЧंрднीрд░ рдкाрдардХों рдХे рд▓िрдП, рдкрд░ рд╢ोрдзाрд░्рдеिрдпों рдХे рд▓िрдП рдЙрдкрдпोрдЧी рдк्рд░рдоाрдгिрдд рд╣ुрдЖ рд╣ै। рдиिрд╢्рдЪрдп рд╣ी рд╕рдо्рдкूрд░्рдг рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдЬрдЧрдд, рдк्рд░ेрдордЪंрдж рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХे рдЕрдз्рдпेрддा рд╡ рднाрд╡ी рдкीреЭिрдпों рдХे рдЕрдз्рдпेрддाрдУं рдХे рд▓िрдП рднी рдпрд╣ рдРрддिрд╣ाрд╕िрдХ рджेрди рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рд╣ी рдирд╣ीं, рд╕्рдеाрдпी рд░ूрдк рд╕े рдоाрд░्рдЧрджрд░्рд╢рди рднी рдХрд░ेрдЧी। рдбॉ॰ рдЧोрдпрдирдХा рдХे рд╢्рд░рдорд╕ाрдз्рдп рдк्рд░рдпाрд╕ рд╕े рдЕрдЬ्рдЮाрдд рдЕрдЫूрддे рдкрд╣рд▓ुрдУं рдХो рдк्рд░рдХाрд╢рдоाрди рдХрд░рдХे рдЦोрдЬ-рд╕ंрдШрд░्рд╖ рдХे рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдоें рдЗрд╕ рдЕрд╡िрд╕्рдорд░рдгीрдп рдпोрдЧрджाрди рдХे рд▓िрдП рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХे рд╕ाрдзрдХ рд╣рдоेрд╢ा рдЛрдгी рд╡ рдХृрддрдЬ्рдЮ рд░рд╣ेंрдЧे। рдЬрдпрд╣िंрдж!
рдкुрд╕्рддрдХ: рдк्рд░ेрдордЪंрдж рдХी рдХрд╣ाрдиिрдпों рдХा рдХाрд▓рдХ्рд░рдоाрдиुрд╕ाрд░ рдЕрдз्рдпрдпрди
рд▓ेрдЦрдХ: рдХрдорд▓ рдХिрд╢ोрд░ рдЧोрдпрдирдХा
рдк्рд░рдХाрд╢рди: рд╕рди् 2015
рдкृрд╖्рда: 759, рд╣ाрд░्рдбрдмाрдЙंрдб
ISBN 9383233079, 9789383233076
рдоुрдж्рд░िрдд рдоूрд▓्рдп: 1,100.00 рд░ुрдкрдпे
рдк्рд░рдХाрд╢рдХ: рдХिрддाрдмрдШрд░ рдк्рд░рдХाрд╢рди
24/4855, рдЕंрд╕ाрд░ी рд░ोрдб, рджрд░िрдпाрдЧंрдЬ
рдирдИ рджिрд▓्рд▓ी-110002 (рднाрд░рдд)
рд╕рдоीрдХ्рд╖рдХ: рджेрд╡ी рдиाрдЧрд░ाрдиी (рди्рдпू рдЬрд░्рд╕ी, рдпूрдПрд╕рдП)
рдкрддा: 9-рдбी рдХॉрд░्рдирд░ рд╡्рдпू рд╕ोрд╕ाрдЗрдЯी, 15/33 рд░ोрдб, рдмांрдж्рд░ा , рдоुंрдмрдИ 400050 рдл़ोрди: +91 998 793 8358