
![]() |
рдбॉ. рдХрди्рд╣ैрдпा рдд्рд░िрдкाрдаी |
- рдбॉ. рдХрди्рд╣ैрдпा рдд्рд░िрдкाрдаी
рдбॉ. рдХрди्рд╣ैрдпा рдд्рд░िрдкाрдаी, рднाрд░рдд рдЧрдгрд░ाрдЬ्рдп рдХे рдоाрдирдиीрдп рд░ाрд╖्рдЯ्рд░рдкрддि рдЬी рдХे рд╡िрд╢ेрд╖ рдХाрд░्рдп рдЕрдзिрдХाрд░ी рдХा рджाрдпिрдд्рд╡ рдиिрднा рдЪुрдХे рд╣ैं рдФрд░ рд╕ेрддु рд╕рдо्рдкाрджрдХ рдоंрдбрд▓ рд╕े рд╕ंрдмрдж्рдз рд╣ैं।
рднाрд░рдд рдПрдХ рд▓ोрдХрддांрдд्рд░िрдХ рджेрд╢ рд╣ै рдФрд░ рдЖрдЬ рд╣рдо рдПрдХ рд▓ोрдХрддांрдд्рд░िрдХ рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдоें рд░рд╣
рд░рд╣े рд╣ैं। рдпрд╣ рдПрдХ рд╕ंрд╡िрдзाрди рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рд╕ंрдЪाрд▓िрдд рд╕ंрдШीрдп рд░ाрдЬ्рдп рд╣ै। рд╣рдо рдЬाрдирддे рд╣ैं рдХि
рд╕ंрд╡िрдзाрди рдоें рдЕрд╕рдоाрдирддा рдоें рд╕рдоाрдирддा рдХे рд╕ूрдд्рд░ рдХो рдЦोрдЬрдиे рдХा рдк्рд░рдпрдд्рди рд╣ै- рд▓ोрдХрддंрдд्рд░। рдпрджि
рд╕рдо्рдкूрд░्рдг рд╕ंрд╡िрдзाрди рдХी рдоूрд▓ рд╕ंрдХрд▓्рдкрдиा рдХो рдЖрдд्рдорд╕ाрдд рд╣рдо рдХрд░ें рддो рдпрд╣ рдкाрдПंрдЧे рдХि рд▓ोрдХрддंрдд्рд░ рдХा
рдПрдХ рд╕िрдж्рдзांрдд рд╣ै-рдоौрд▓िрдХ рдЕрдзिрдХाрд░ों рдХी рд╕рдоाрдирддा। рднाрд░рдд рдХा рд╕ंрд╡िрдзाрди рд╣ी-‘рд╣рдо рднाрд░рдд рдХे рд▓ोрдЧ’ рд╕े
рдЕрдкрдиी рдк्рд░рддिрдмрдж्рдзрддा рджрд░्реЫ рдХрд░ рджेрддा рд╣ै। рд╡ैрд╕े, 17рд╡ीं рд╢рддाрдм्рджी рдоें
рд▓ॉрдХ рдХे рд╕рдордп рд╕े рд╣ी ‘рд╡िрдЪाрд░’ рдФрд░ ‘рдЕрднिрд╡्рдпрдХ्рддि’ рдХी рд╕्рд╡рддंрдд्рд░рддा рдХो рдХिрд╕ी рднी рд░ाрдЬрдиीрддिрдХ рд╕рдоाрдЬ
рдХी рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рд╢рд░्рдд рдоाрдиा рдЬाрддा рд░рд╣ा рд╣ै। рдЕрдорд░ीрдХी рд╕ंрд╡िрдзाрди рдоें рдЕрднिрд╡्рдпрдХ्рддि рдХी рд╕्рд╡рддंрдд्рд░рддा рдХो
рдЬрдЧрд╣ рджी рдЧрдИ, рдЬिрд╕рдХा рд╕рдорд░्рдерди рдиैрддिрдХрддाрд╡ाрджी рдЬॉрди рд╕्рдЯुрдЕрд░्рдЯ рдоिрд▓ рдиे рдХिрдпा рдеा। рдЗрд╕
рд╕्рд╡рддंрдд्рд░рддा рдХो рдордиुрд╖्рдпрддा рдХी рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рд╢рд░्рдд рдХे рд░ूрдк рдоें рджेрдЦा рдЬाрддा рд╣ै। рдк्рд░ो. рдирди्рдж рдХिрд╢ोрд░
рдЖрдЪाрд░्рдп рдиे рдЕрд╣िंрд╕ा рд╡िрд╢्рд╡рдХोрд╢ рдоें рд▓ोрдХрддंрдд्рд░ рдкрд░ рдЪрд░्рдЪा рдХрд░рддे рд╣ुрдП рд▓िрдЦा рд╣ै, ‘рд▓ॉрдХ
рдХा рдордд рдеा рдХि рдпрджि рд╢ाрд╕рдХ рдЙрд╕ рдк्рд░рдпोрдЬрди рдХो рдкूрд░ा рдирд╣ीं рдХрд░рддा рдЬिрд╕рдХे рд▓िрдП рд╕рдордЭौрддा рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै
рдпा рдЙрд╕рдХे рдЦिрд▓ाрдл рдХाрд░्рдп рдХрд░рддा рд╣ै рддो рдЬрдирддा рдХो рдЙрд╕े рд╣рдЯा рджेрдиे рдХा рдЕрдзिрдХाрд░ рд╣ै। рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рд▓ॉрдХ
рдиे ‘рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╕рдордЭौрддे рдХे рд╕िрдж्рдзांрдд’ рдХी рд╡्рдпाрдЦ्рдпा ‘рд▓ोрдХрддंрдд्рд░’ рдХे рдкрдХ्рд╖ рдоें рдХी рдЬрдмрдХि
рд╣ॉрдм्рд╕ рдЙрд╕рдХा рдЗрд╕्рддेрдоाрд▓ рд╢ाрд╕рдХ рдХी рдиिрд░ंрдХुрд╢рддा рдХों рд╕рдорд░्рдерди рджेрдиे рдХे рд▓िрдП рдХрд░ рд░рд╣े рдеे।’
рд▓ोрдХрддंрдд्рд░ рд░ाрдЬрдиीрддिрдХ-рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдкрд░िрд╕्рдеिрддिрдпों рдФрд░ рдЕрди्рдп рдордЬрдмूрдд рд╕ंрд╕्рдеाрдУं рдХे рдмрдЧैрд░ рд╕ंрднрд╡ рдирд╣ीं
рд╣ै, рдпрд╣ рдмाрдд рд╕рдЪ рд╣ै рд▓ेрдХिрди рд▓ोрдХрддंрдд्рд░ рдХी рдкрд╢्рдЪिрдо рдоें рдЬो рд╕рдордЭ рд╡िрдХрд╕िрдд рд╣ुрдИ рдЙрд╕рдоें
рднी рдиिрд░ंрддрд░ рд▓ोрдХрддंрдд्рд░ рдХी рдордЬрдмूрдд рдк्рд░рдгाрд▓ी рд╡िрдХрд╕िрдд рд╣ुрдИ рд╣ै। рдЕрдм рд╣рдо рдЕрдоेрд░िрдХा рдХा рд╣ी рдЙрджाрд╣рд░рдг
рд▓ें рдФрд░ рд▓ोрдХрддंрдд्рд░ рдХी рдЕрдоेрд░िрдХी рдЕрд╡рдзाрд░рдгा рдХो рдпрджि рдмुрдиिрдпाрджी рдкреЬрддाрд▓ рдХрд░ें рддो рдЙрдирдХी рд▓ोрдХрддंрдд्рд░
рдХी рдмुрдиिрдпाрджी рдзाрд░рдгाрдУं рдоें рд╕рдо्рдоिрд▓िрдд рд╣ै-
1. рдк्рд░рдд्рдд्рдпेрдХ рд╡्рдпрдХ्рддि рдХी рдЧрд░िрдоा рдФрд░ рдоौрд▓िрдХ рдоूрд▓्рдпों рдХी рдкрд╣рдЪाрди,
2. рд╕рднी рд╡्рдпрдХ्рддिрдпों рдХी рд╕рдоाрдирддा рдХा рд╕рдо्рдоाрди,
3. рдмрд╣ुрдордд рдоें рд╡िрд╢्рд╡ाрд╕ рдФрд░ рдЕрд▓्рдкрд╕ंрдЦ्рдпрдХ рд▓ोрдЧों рдХे рдЕрдзिрдХाрд░ों рдХे рдк्рд░рддि рдЖрдЧ्рд░рд╣,
4. рдЬрд░ूрд░ी рдЪीрдЬों рдкрд░ рдЖрдо рд╕рд╣рдорддि рдПрд╡ं рд╕्рд╡ीрдХृрддि, рддрдеा
5. рд╡ैрдпрдХ्рддिрдХ рд╕्рд╡рддंрдд्рд░рддा рдХी рдкुрд░рдЬोрд░ рд╡рдХाрд▓рдд।
рдЖрдзुрдиिрдХ рд▓ोрдХрддंрдд्рд░ рдХे рдпोрдЧ्рдп рд╣ोрдиे рдХे рд▓िрдП, рдПрдХ рджेрд╢ рдХो рдХुрдЫ
рдоूрд▓рднूрдд рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддाрдПं рдкूрд░ी рдХрд░рдиे рдХी рдЬрд░ूрд░рдд рд╣ै- рдФрд░ рдЙрди्рд╣ें рдЗрд╕рдХे рд╕ंрд╡िрдзाрди рдоें рди рдХेрд╡рд▓ рд▓िрдЦे
рдЬाрдиे рдХी рдЬрд░ूрд░рдд рд╣ै, рдмрд▓्рдХि рд░ाрдЬрдиीрддिрдЬ्рдЮों рдФрд░ рдЕрдзिрдХाрд░िрдпों рдж्рд╡ाрд░ा рд╣рд░ рд░ोрдЬ рдЬीрд╡рди рдоें рд░рдЦा рдЬाрдиा
рдЪाрд╣िрдП।
рдХ्рдпा рд╣ै рд▓ोрдХрдк्рд░िрдп рд▓ोрдХрддंрдд्рд░ рдХा рднрд╡िрд╖्рдп?
рд▓ोрдХрдк्рд░िрдп рд▓ोрдХрддंрдд्рд░ рдХी рд╕ंрдХрд▓्рдкрдиा рдЕрднी рднी рджुрдиिрдпा рдоें рд╡िрдХрд╕िрдд рдирд╣ीं рд╣ुрдИ
рд╣ै। рд▓ोрдХрддंрдд्рд░ рдХी рд▓ोрдХрдк्рд░िрдпрддा рдЗрд╕рдХी рд╡्рдпाрдЦ्рдпा рдирд╣ीं рд╣ै। рдЕрдоेрд░िрдХी рд▓ोрдХрддांрдд्рд░िрдХ рдк्рд░рдгाрд▓ी
рднी рд╕्рд╡рдпं рдХो рд▓ोрдХрдк्рд░िрдп рд▓ोрдХрддंрдд्рд░ рдШोрд╖िрдд рдирд╣ीं рдХрд░ рд╕рдХрддी рдХ्рдпोंрдХि рдпрдеाрд░्рде рдпрджि рджेрдЦा рдЬाрдП рддो
рдЕрдоेрд░िрдХा рдоें рднी рдЬिрд╕ рд▓ोрдХрддंрдд्рд░ рдХो рд╡िрдХрд╕िрдд рд╣ोрдиे рдФрд░ рдЙрд╕рдХे рдЖрдд्рдорд╕ाрддीрдХрд░рдг рдХे рдк्рд░рддि рд▓ोрдЧों
рдХी рдк्рд░рддिрдмрдж्рдзрддा рдХी рд╕ंрдХрд▓्рдкрдиा рдеी рд╡рд╣ рдЕрдкрдиे рдоूрд▓ рдЖрдд्рдоा рдХो рдирд╣ीं рдк्рд░ाрдк्рдд рдХрд░ рд╕рдХी। рджुрдиिрдпा
рдХे рддрдоाрдо рджेрд╢ рдЕрднी рднी рд▓ोрдХрддंрдд्рд░ рдоें рд╡िрд╢्рд╡ाрд╕ рдирд╣ीं рдХрд░рддे рдЙрдирдХे рдпрд╣ाँ рд▓ोрдХрд╢рдХ्рддि рдХो рдЕрдкрдиे
рдиिрдпंрдд्рд░рдг рдоें рд░рдЦрдиे рдХे рдЕрдкрдиे рд╣рдердХрдг्рдбे рд╣ैं। рдРрд╕े рдоें, рд▓ोрдХрдк्рд░िрдп
рд▓ोрдХрддंрдд्рд░ рдХी рд╕ंрдХрд▓्рдкрдиा рдХे рд▓िрдП рдЕрднी рдХाрдлी рдк्рд░рддीрдХ्рд╖ा рдХрд░рдиी рдкреЬ рд╕рдХрддी рд╣ै। рдХ्рдпा рдпрд╣ рд╕рдЪ рдирд╣ीं
рд╣ै рдХि рд▓ोрдХрддंрдд्рд░ рдХो рдкрд╢्рдЪिрдо рдоें рджुрдиिрдпा рдХी рдмेрд╣рддрд░ी рдХा рд╕рд░्рд╡ोрдд्рддрдо рд╡िрдХрд▓्рдк рдХे рд░ूрдк рдоें
рдмрддाрдпा рдЬाрддा рд░рд╣ा рд╣ै? рд▓ोрдХрддंрдд्рд░ рдХी рд░ाрдЬрдиीрддिрдХ рдФрд░ рд╡्рдпрдХ्рддिрдЧрдд рдЖрдЬाрджी рдХी рддाрдХрдд рдХो рдмрд╣ुрдд рдмреЭा-рдЪреЭाрдХрд░
рдкेрд╢ рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै, рдпрд╣ рдПрдХ рд╕рдЪाрдИ рд╣ै। рдЗрд╕े рдЕрдм рдХैрд╕े рд▓ोрдХрдк्рд░िрдп рд▓ोрдХрддंрдд्рд░ рдХрд╣ेंрдЧे?
‘рд▓ोрдЧों рдХा, рд▓ोрдЧों рдХे рдж्рд╡ाрд░ा рдФрд░ рд▓ोрдЧों рдХे рд▓िрдП’ рдПрдХ рд╢्рд▓ोрдЧрди рдмрд╣ुрдд рдк्рд░рдЪрд▓िрдд рд╣ुрдЖ। рднाрд░рдд
рдоें рд▓ोрдХрддंрдд्рд░ рдХी рд╕्рдеाрдкрдиा рдХे рд╕ाрде рдЕंрдЧीрдХृрдд рд╢्рд▓ोрдЧрди-рд╣рдо рднाрд░рдд рдХे рд▓ोрдЧ। рдРрд╕ी ‘рдЯैрдЧ рд▓ाрдИрди्рд╕’
рдк्рд░ाрдпः рджुрдиिрдпा рдХे рд▓ोрдЧ рдЕрдкрдиे рдЪाрд░्рдЯрд░ рдпा рд╕ंрд╡िрдзाрди рдХे рдЬрд░िрдП рдЗрд╕рд▓िрдП рдЕрднिрд╡्рдпрдХ्рдд рдХрд░рддे рд░рд╣े
рд╣ैं рддाрдХि рдЙрдирдХी рд▓ोрдХрдк्рд░िрдп рдХрд▓्рдпाрдгрдХाрд░ी рдЫрд╡ि рдиिрд░्рдоिрдд рд╣ो। рд▓ेрдХिрди рдпрд╣ рд╕рдЪ рдоें рд▓ोрдХрддंрдд्рд░ рдХी
рд╕्рдеाрдкрдиा рдХे рд▓िрдП рдиाрдХाрдлी рд╣ै। рдПрдХ рдХрд▓्рдпाрдгрдХाрд░ी рд░ाрдЬ्рдп рд╣ी рд╕рдЪ्рдЪे рд▓ोрдХрддंрдд्рд░ рдХा рд╡ाрд╣рдХ рдмрди рд╕рдХрддा
рд╣ै। рдЬिрд╕рдоें рдк्рд░рддिрднाрдЧिрддा рдХрдо рдФрд░ рд╢्рд▓ोрдЧрди рдХो рдЧреЭрдиे рдХी рдк्рд░рд╡ृрдд्рддि рдЬ्рдпाрджा рд╣ोрдЧी, рд╡рд╣
рд░ाрдЬ्рдп рдХрд▓्рдпाрдгрдХाрд░ी рд░ाрдЬ्рдп рдирд╣ीं рд╣ो рд╕рдХрддा। рд╡рд╣ рд░ाрдЬ्рдп рдоाрдирд╡ाрдзिрдХाрд░рд╡ाрджी рдирд╣ीं рд╣ो рд╕рдХрддा। рдЗрди
рд╕рдмрд╕े рд╡िрд░рдХ्рдд рд░рд╣рдиे рд╡ाрд▓ा рд░ाрдЬ्рдп рд▓ोрдХрдк्рд░िрдп рдПрд╡ं рд▓ोрдХрддांрдд्рд░िрдХ рднी рдирд╣ीं рд╣ो рд╕рдХрддा। рдРрд╕े рд░ाрдЬ्рдп
рдХे рдмाрд░े рдоें рдпрд╣ рдоाрди्рдпрддा рд╣ै рдХि рдЙрд╕े рд▓ोрдХрдк्рд░िрдп рд▓ोрдХрддंрдд्рд░ рдХी рд╢्рд░ेрдгी рдоें рдирд╣ीं рд╕्рдорд░рдг
рдХिрдпा рдЬा рд╕рдХрддा। 4 рдЬुрд▓ाрдИ, 1776 рдХो рдЕрдорд░ीрдХी рдб्рд░ॉрдл्рдЯ рддैрдпाрд░ рдХिрдпा рдЧрдпा।
рдЙрд╕рдоें рдпрд╣ рдХрд╣ा рдЧрдпा рдеा рдХि рд╣рдо рдЗрди рддрде्рдпों рдХो рд╕्рдкрд╖्рдЯ рд╕िрдж्рдз рдоाрдирддे рд╣ैं рдХि рд╕рднी рдордиुрд╖्рдп
рд╕рдоाрди рдиिрд░्рдоिрдд рд╣ुрдП рд╣ैं, рдХि рд╡े рдЕрдкрдиे рд╕ृрдЬрдирдХрд░्рддा рдХे рдж्рд╡ाрд░ा рд╡िрд╢िрд╖्рдЯ рдЕрд╣рд╕्рддांрддрд░рдгीрдп рдЕрдзिрдХाрд░ों рд╕े
рд╕ंрдкрди्рди рдХिрдП рдЧрдП рд╣ैं, рдХि рдЗрдирдоें рдЬीрд╡рди, рд╕्рд╡рддंрдд्рд░рддा рдПрд╡ं рдЖрдиंрдж рдХी рдЦोрдЬ рд╣ै।
рд▓ोрдХрддंрдд्рд░ рдХी рдЗрди्рд╣ीं рд╕ंрд╡ेрджрдиाрдУं рдХो рдмाрдж рдоें рдЬрдм рдоाрдирд╡ाрдзिрдХाрд░ों рдХे рд╕ाрд░्рд╡рднौрдоिрдХ рдШोрд╖рдгा рд╣ुрдИ
рддो рдЙрд╕рдХो рд╡िрд╕्рддाрд░िрдд рдХिрдпा рдЧрдпा рдЬिрд╕े 30 рд╕ूрдд्рд░ीрдп рдк्рд░рддिрдЬ्рдЮाрдкрдд्рд░ рдХे рд░ूрдк рдоें рд╣рдо
рдкाрддे рд╣ैं рд▓ेрдХिрди рд╡े рдЕрдм рддрдХ рдПрдХ рд▓ोрдХрдк्рд░िрдп рд▓ोрдХрддंрдд्рд░ рдХी рд╕ुрджृреЭ рдмुрдиिрдпाрдж рд╡िрдХрд╕िрдд рдирд╣ीं рдХрд░
рд╕рдХे।
рд▓ोрдХрдк्рд░िрдп рд▓ोрдХрддंрдд्рд░ рдХो рдРрд╕ी рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдоें рд╡िрдХрд╕िрдд рдХिрдпा рднी рдирд╣ीं рдЬा рд╕рдХрддा।
рд╕рд╕्рддा рд▓ोрдХрддंрдд्рд░ рдФрд░ рдХाрдордЪрд▓ाрдК рд▓ोрдХрддंрдд्рд░ рд╕े рд╕ंрдЪाрд▓िрдд рд╣ो рд░рд╣ी рджुрдиिрдпा рдХी рд╕рдн्рдпрддा рдЕрдм рдЙрд╕
рдоोрдХाрдо рдкрд░ рдкрд╣ुँрдЪ рдЪुрдХी рд╣ै рдЬрд╣ाँ рднрдпाрдирдХ рдк्рд░ाрдХृрддिрдХ рдоाрд░, рдЧрд░ीрдмी, рднूрдЦ,
рджंрд╢
рдПрд╡ं рдпुрдж्рдз рдЖрджि рдХी рд╕ंрднाрд╡рдиाрдПं рдЬ्рдпाрджा рджिрдЦाрдИ рджे рд░рд╣ी рд╣ैं। рд▓ोрдХрдк्рд░िрдп рд▓ोрдХрддंрдд्рд░ рдоें рдЕрдкрдиे
рд╡ोрдЯ рдХी рдХीрдордд рд░рдЦрдиे рд╡ाрд▓ा рдПрдХ рдЕрджрдж рдордиुрд╖्рдп рдЕрдкрдиे рдорди рдХा рдорддрджाрди рдЕрдЧрд░ рдирд╣ीं рджे рд╕рдХрддा рддो рд╡рд╣ाँ
рдРрд╕ी рд╕ंрдХрд▓्рдкрдиा рдХो рдЬрдоीрди рджे рдкाрдиा рдХिрддрдиा рдоुрд╢्рдХिрд▓ рд╣ै, рдЗрд╕े рд╕рдордЭा рдЬा
рд╕рдХрддा рд╣ै। рдРрд╕े рдоें, рдпрджि рд▓ोрдХрддंрдд्рд░ рдХी рдмुрдиिрдпाрджी рдИंрдЯ рдХो рдмाрд▓ू рд╕े рдиिрд░्рдоिрдд рдХрд░ рд╣рдо рд▓ोрдХрдк्рд░िрдп
рд▓ोрдХрддंрдд्рд░ рдХो рд╕рдордЭрдиे рдХा рдк्рд░рдпाрд╕ рдХрд░ рд░рд╣े рд╣ैं рддो рдпрд╣ рдПрдХ рдоिрде्рдпा рдк्рд░рд▓ाрдк рд╣ै рдФрд░ рджुрдиिрдпा рдХी
рдордиुрд╖्рдп рдмिрд░ाрджрд░ी рдХे рд╕ाрде рд╖рдбрдпंрдд्рд░ рд╣ै। рдпрджि рдЙрдд्рдкाрдж рд╣ी рд╕рд╣ी рдирд╣ीं рд╣ोрдЧा рддो рд╡िрдкрдгрди рд╕े
рдЙрдкрднोрдХ्рддा рдХो рд╕ंрддुрд╖्рдЯि рдирд╣ीं рдоिрд▓ рд╕рдХрддी। рдпрджि рдЙрдд्рдкाрдж рдЖрдЬрддрдХ рдЗрд╕ рд╖рдбрдпंрдд्рд░ рдХे рд╕рд╣ाрд░े рдЪрд▓рддा
рд░рд╣ा рддो рдЕрдмрддрдХ рдХे рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдХा рд▓ोрдХрддंрдд्рд░ рдХैрд╕ी рд╕рдоाрдЬिрдХ рд╕ंрд░рдЪрдиा рдХी рдЖрдзाрд░рднूрдоि рдоें рдЕрдкрдиे
рдиाрдЧрд░िрдХों рдХो рд▓ाрдн рдкрд╣ुँрдЪाрддा рд░рд╣ा рдЗрд╕рдХी рднрдпाрд╡рд╣рддा рдХा рдЕंрджाрдЬा рд▓рдЧाрдпा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै। рдпрд╣ рддो рдПрдХ
рд╖рдбрдпंрдд्рд░рдХाрд░ी рд▓ोрдХрддंрдд्рд░ рд╣ी рддрдм рджुрдиिрдпा рдХो рдЕрдкрдиे рд╢рдХ्рддि рд╕े рд╕ंрдЪाрд▓िрдд рдХрд░рддा рд░рд╣ा рд╣ै, рдРрд╕ा
рдХрд╣ा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै। рд╖рдбрдпंрдд्рд░рдХाрд░ी рд▓ोрдХрддंрдд्рд░ рджрд░рдЕрд╕рд▓ рдЕрдкрдиी рдоूрд▓рдЪेрддрдиा рдоें рд╣ी рдХ्рд░ूрд░ рд╣ोрддा рд╣ै।
рдЙрд╕рдХी рд╕ीрдзी рд╕ी рдмाрдд рдпрд╣ рд╣ोрддी рд╣ै рдХि рд╡рд╣ рдиिрд░ंрдХुрд╢ рд╣ोрдЧा। рдЙрд╕े рджंрдбिрдд рдХрд░рдиे рдХा рдЕрдзिрдХाрд░ рд╣ोрдЧा।
рд╡рд╣ рд╕рдЬा рджेрдиे рдХे рд▓िрдП рдкूрд░ी рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рд░рдЦрддा рд╣ै। рдЕрдкрдиे рдоुрддाрдмिрдХ рдЕрдкрдиे рдиाрдЧрд░िрдХों рдХो рдЪрд▓рдиे рдХे
рд▓िрдП рд╡िрд╡рд╢ рдХрд░рддा рд╣ै। рд░ाрдЬ्рдп рдХी рд╕ंрдХрд▓्рдкрдиा рдпрджि рдк्рд░ूрдзो рдЗрд╕ рднाрд╡ рд╕े рджेрдЦा рдеा рддो рд╡рд╣ рд╣рдоें рдЧрд▓рдд
рдирд╣ीं рд▓рдЧрддी। рдХ्рдпोंрдХि рд╡рд╣ी рд░ाрдЬ्рдп рддो рдЕрдкрдиे рд╣ोрдиे рдХा, рдЕрдкрдиे рд╡рдЬूрдж рдХा
рдвिрдвोрд░ा рдкीрдЯрддे рд╣ुрдП рдЦुрдж рдХो рд▓ोрдХрддांрдд्рд░िрдХ рднी рддो рдХрд╣ рд░рд╣े рд╣ैं।
рд╕ंрд╕рджीрдп рд▓ोрдХрддंрдд्рд░ рдХी рдЪुрдиौрддी
рджुрдиिрдпा рдоें рд╕ंрд╕рдж рдХी рднूрдоिрдХा рд▓ोрдХрддंрдд्рд░ рдХी рд░рдХ्рд╖ा рдФрд░ рд╕ंрд╡рд░्рдзрди рдоें рдЕрд╣рдо
рд╣ोрддी рд╣ै। рд╕ंрд╕рдж рдоें рдк्рд░рддिрднाрдЧिрддा рдХрд░ рд░рд╣े рдЬрди-рдк्рд░рддिрдиिрдзिрдпों рдХी рдЕрдм рдпрд╣ рдЬिрдо्рдоेрджाрд░ी рд╣ोрддी
рд╣ै рдХि рд╕рдд्рддा рдкрдХ्рд╖ рдФрд░ рдк्рд░рддिрдкрдХ्рд╖ рдоें рд░рд╣ рдХрд░ рдХिрд╕ी рд░ाрдЬ्рдп рдХी рдХैрд╕ी рдЕрд╡рд╕ंрд░рдЪрдиा рд╡िрдиिрд░्рдоिрдд
рдХрд░рддा рд╣ै। рд╕ंрд╕рджीрдп рд▓ोрдХрддंрдд्рд░ рдоें рд╕ंрдк्рд░рднुрддा рд╡ाрд╕्рддрд╡िрдХ рдЕрд░्рдеों рдоें рд╕ंрд╕рдж рдФрд░ рдХाрд░्рдпрдкाрд▓िрдХा
рдоें рдХेंрдж्рд░िрдд рд╣ै, рдпрд╣ рджुрдиिрдпा рдХे рддрдоाрдо рд╕ंрд╕рдж рдХो рджेрдЦ рдХрд░ рд▓рдЧрддा рд╣ै рдФрд░ рд╕рднी рд╕्рдеाрдиीрдп рд╕ंрд╕्рдеाрдПं
рдЙрдирдХे рд╕рдордХ्рд╖ рдмौрдиी рдк्рд░рддीрдд рд╣ोрддी рд╣ैं। рдкूрд░े рд╣िрдЯрд▓рд░ рдФрд░ рдРрд╕ी рд╕рдд्рддाрдУं рдХो рдпрджि рдпाрдж рдХрд░ें। рдЙрд╕
рд╕рдордп рдХे рдФрдкрдЪाрд░िрдХ рд╕ंрд╕рджीрдп рд▓ोрдХрддंрдд्рд░ рднी рдлाрд╕ीрд╡ाрджी рдк्рд░рддीрдд рд╣ोрдиे рд▓рдЧे рдеे। рдЧांрдзी рдиे рдмрд╣ुрдд
рдкрд╣рд▓े рд╣िрди्рдж рд╕्рд╡рд░ाрдЬ рдоें рд╕ंрд╕рджीрдп рд▓ोрдХрддंрдд्рд░ рдХो рдмांрдЭ рдФрд░ рд╡ेрд╢्рдпा рдЬैрд╕े рд╢рдм्рджों рд╕े рд╕ंрдмोрдзिрдд
рдХिрдпा। рд╣ाрд▓ांрдХि, рдЗрд╕ рдмाрдд рд╕े рд▓ोрдХрддंрдд्рд░ рдоें рд╡िрд╢्рд╡ाрд╕ рдХрд░рдиे рд╡ाрд▓े рд▓ोрдЧ рд╕рд╣рдордд рдирд╣ीं рд╣ो рд╕рдХрддे।
рд▓ोрдХрддंрдд्рд░ рдХी рд╕рдд्рддाрд╕ीрди рдЖрджрддों рдХो рд▓ेрдХрд░ рдпрд╣ рдЧांрдзी рдХा рд╡िрдЪाрд░ рдеा। рдЗрд╕рд╕े рд╕рд╣рдордд рд╣ोрдиा рдЬрд░ूрд░ी
рд╣ै рднी рдФрд░ рдирд╣ीं рднी рдХ्рдпोंрдХि рдЧांрдзी рд╕्рд╡рдпं рдХोрдИ рдЕंрддिрдо рд╡्рдпाрдЦ्рдпाрдХाрд░ рдирд╣ीं рд╣ो рд╕рдХрддे рдФрд░ рди рд╣ी
рдпрд╣ी рдХрд╣ा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै рдХि рдЧांрдзी рдЧрд▓рдд рд╣ी рд╣ैं। рдпрджि рдХिрд╕ी рднी рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдХा рдЪрд░िрдд्рд░ рд╣ी рдЕрдкрдиे
рдХो рдкрд░िрднाрд╖िрдд рдХрд░рдиे рд▓рдЧे рддो рд▓ोрдХрддंрдд्рд░ рдХे рд╕ौрди्рджрд░्рдпрдмोрдз рдХे рдЬाрдирдХाрд░ рднी рдЗрд╕ рддрде्рдп рдХो рдЭुрдард▓ा
рдирд╣ीं рд╕рдХрддे рдХि рд╕ंрд╕рдж рдЕрдкрдиे рдоूрд▓ рдЪрд░िрдд्рд░ рд╕े рдмрд╣рдХी рдирд╣ीं рд╣ै। рднाрд░рдд рдФрд░ рджुрдиिрдпा рдХी рддрдоाрдо рд╕ंрд╕рдж
рдЬो рдХाрдиूрди рдФрд░ рдмिрд▓ рд▓ाрддी рд╣ैं рд╡рд╣ рдХिрддрдиे рд▓ोрдЧों рдХे рд▓िрдП рд╣िрддрдХाрд░ी рд╣ोрддे рд╣ैं? рдпे
рд╕ंрд╕рджें рдХ्рдпा рдЕрдкрдиे рд╣िрдд рд╕ाрдзрдиे рдХे рд▓िрдП рдХाрд░्рдкोрд░ेрдЯ рдХे рд╕ाрде рд╕рдордЭौрддे рдХрд░рддी рд╣ैं рдХि рдирд╣ीं?
рд╕ंрд╕рджें
рдн्рд░рд╖्рдЯाрдЪाрд░ рдоें рд▓िрдк्рдд рд╣ैं рдХि рдирд╣ीं? рд╕ंрд╕рджें рдирд╡рдзрдиाрдв्рдпों рдХे рд▓िрдП рдЙрджाрд░рддा рджिрдЦाрддी
рд╣ैं рдХि рдирд╣ीं? ... рдРрд╕े рдЕрдирдЧिрдирдд рд╕рд╡ाрд▓ рд╣ैं рдЬो рджुрдиिрдпा рдХी рд╕ंрд╕рджें рдХрд░ рд░рд╣ी рд╣ैं। рд╡рд╣ рд╕рдордЭौрддे рдХрд░рддी
рд╣ैं। рд╡рд╣ рд╕ौрджे рдХрд░рддी рд╣ैं। рд╡рд╣ рдЕрдкрдиी рд╡ाрд╣рд╡ाрд╣ी рдХे рд▓िрдП рд╖рдбрдпंрдд्рд░ рдХрд░рддी рд╣ैं। рд╡рд╣ рдЧрд░ीрдмों рдХे
рд╣िрддों рдХे рд╕ाрде рдЦिрд▓рд╡ाреЬ рднी рдХрд░рддी рд╣ैं। рдЖрдд्рдорд╣рдд्рдпा рдХे рд▓िрдП рдордЬрдмूрд░ рдХрд░рддी рд╣ैं। рдмाреЫाрд░ рдХे
рдЕрдиुрд╕ाрд░ рдХाрдиूрди рд▓ाрддी рд╣ैं। рдХрд▓्рдпाрдгрдХाрд░ी рдХрджрдо рдХी рдЬрдЧрд╣ рдЕрди्рддрд░्рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рдорд╣рдд्рдд्рд╡ рдХी рдПрдЬेрди्рд╕ीрдЬ
рдХे рджрдмाрд╡ рдпा рджुрдиिрдпा рдХी рдЙрди рд╕ंрд╕рджों рдХे рджрдмाрд╡ рдоें рдХाрд░्рдп рдХрд░рддी рд╣ैं рдЬिрдирд╕े рдЙрди्рд╣ें рд╡्рдпाрдкाрд░
рдФрд░ рд╕ुрд░рдХ्рд╖ा рдХे рдк्рд░рд▓ोрднрди рдоिрд▓рддे рд╣ैं। рдпрд╣ рд╕ंрд╕рджीрдп рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдХा рд╕рд╣ी рдЪрд░िрдд्рд░ рдирд╣ीं рд╣ै।
рджुрдиिрдпा рдХे рддрдоाрдо рджेрд╢ों рдХी рд╕ंрд╕рджें рдЕрдкрдиे рдЪрд░िрдд्рд░ рд╕े рднрдЯрдХी рд╣ुрдИ рд╣ैं। рдк्рд░рднाрд╡рд╢ाрд▓ी рд╣ोрдиे рдХा
рдиाрдЯрдХ рдХрд░рдиे рд╡ाрд▓ी рдЗрди рд╕ंрд╕рджीрдп рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рд╕े рд▓ोрдЧों рдХा рдоोрд╣ рднंрдЧ рд╣ुрдЖ рд╣ै। рдпрд╣ рдоोрд╣ рдЙрди рд▓ोрдЧों
рдХा рднंрдЧ рд╣ुрдЖ рд╣ै рдЬो рд▓ोрдХрддंрдд्рд░ рдХो рдеोреЬा-рдеोреЬा рдЬाрди рдЧрдП рд╣ैं рдпा рддो рд╕ंрд╕рдж рдХो рд╕рдордЭ рдЧрдП рд╣ैं।
рддीрд╕рд░ी рджुрдиिрдпा рдХे рдмрд╣ुрдд рд╕े рджेрд╢ों рдоें рдЕрднी рднी рдЕрд╢िрдХ्рд╖ा рд╣ै, рдЧрд░ीрдмी рд╣ै,
рдЕрд░ाрдЬрдХ
рд╕्рдеिрддि рд╣ै। рд╡рд╣ाँ рдХी рднोрд▓ीрднाрд▓ी рдЬрдирддा рдЕрднी рдЗрд╕рд╕े рд╡ाрдХिрдл рдирд╣ीं рд╣ै। рд╡рд╣ाँ рдХी рдЬрдирддा рдХो рдХाрдЧрдЬों
рдкрд░ рдкреЭा-рд▓िрдЦा рдмрддाрдХрд░ рдЕрдкрдиी рд╡ाрд░्рд╖िрдХ рд░िрдкोрд░्рдЯ рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдХрд░ рджिрдпा рдЬाрддा рд╣ै। рдпрд╣ рдПрдХ рдмреЬा
рд╖рдбрдпंрдд्рд░ рд╣ै। рд▓ोрдХрддंрдд्рд░ рдоें рдЗрд╕рд╕े рдмреЬा рд╖рдбрдпंрдд्рд░ рдХुрдЫ рд╣ो рд╣ी рдирд╣ीं рд╕рдХрддा рдЬрд╣ाँ рдЭूрдаी рд░िрдкोрд░्рдЯ
рдмрдиाрдХрд░ рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдХрд░ рджिрдпा рдЬाрддा рд╣ो। рд╕рд░рдХाрд░ों рдХा рдпрд╣ рд╖рдбрдпंрдд्рд░ рд╣рдоाрд░े рд╕ंрд╕рдж рдоें рдЕрдиुрдоोрджिрдд
рдХрд░рдХे рджुрдиिрдпा рдХे рд╕рдордЭ рд░рдЦा рдЬाрддा рд╣ै। рдЕрдм рдЖрдЬ рдпрд╣ рдПрдХ рдмреЬा рдк्рд░рд╢्рди рд╣ै рдХि рдРрд╕ा рд╕ंрд╕рджें рдХ्рдпों
рдХрд░рддी рд╣ैं? рд╕ंрд╕рджों рдХी рдордЬрдмूрд░ी рдХ्рдпा рд╣ै? рд╕ंрд╕рдж рдЗрд╕рдХो рдЪुрдиौрддी рдХे рд░ूрдк рдоें рдХ्рдпों
рдирд╣ीं рд▓ेрдХрд░ рдЗрд╕рдХे рдЦिрд▓ाрдл рдЕрдкрдиा рд╕्рд╡рд░ рдЙрдаाрддीं? рджрд░рдЕрд╕рд▓, рдпрд╣ी рд╕рдордЭрдиे рдХी рдЖрдЬ
рдЬрд░ूрд░рдд рд╣ै। рдЗрд╕рдоें рдпрджि рд╕ुрдзाрд░ рд╣ो рдЬाрдП рддो рд▓ोрдХрдк्рд░िрдп рд▓ोрдХрддंрдд्рд░ рд╕्рдеाрдкिрдд рдХрд░рдиे рдоें рд╕ंрд╕рджें
рд╕рдлрд▓ рд╣ो рдЬाрдПंрдЧी рдХिрди्рддु рджुрд░्рднाрдЧ्рдп рд╣ै рдХि рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдХी рдЪुрдиौрддी рдХो рджूрд░ рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП
рд╣рдоाрд░ी рд╕ंрд╕рджों рдиे рдХोрдИ рдЙрдкाрдп рд╣ी рдирд╣ीं рдЕрднी рддрдХ рд╕ोрдЪा। рдЗрд╕ рдкрд░ рди рд╣ी рд╢ोрдз рдФрд░ рдЕрдиुрд╕ंрдзाрди рдХी
рдХोрд╢िрд╢ рдЪрд▓ рд░рд╣ी рд╣ै рдФрд░ рди рд╣ी рд╕ंрд╕рдж рдоें рдмैрдаे рд▓ोрдЧ рдЗрд╕ рдкрд░ рд╡िрдЪाрд░-рд╡िрдорд░्рд╢ рдХрд░рддे। рддрдоाрдо рд╡ाрджों
рдоें рдлंрд╕े рд╣рдоाрд░े рдЬрди-рдк्рд░рддिрдиिрдзिрдпों рдХी рд╕ंрд▓िрдк्рддрддा рдФрд░ рдЙрдирдоें рдЗрдЪ्рдЫाрд╢рдХ्рддि рдХा рдЕрднाрд╡ рдЗрд╕рдХा
рд╕рдмрд╕े рдмреЬा рдХाрд░рдг рд╣ै। рдиैрддिрдХ рдоूрд▓्рдпों рд╕े рд╡िрд░рдХ्рдд рд░рд╣рдиे рд╡ाрд▓े рд╣рдоाрд░े рдЕрдзिрдХांрд╢ рдЬрди-рдк्рд░рддिрдиिрдзि
рдпрд╣ рд╕ोрдЪрддे рд╣ैं рдХि рдЙрдирдХा рджाрдпिрдд्рд╡ рдЕрдм рдЪрдпрди рдХे рдмाрдж рд╕ुрдЦ рдк्рд░ाрдк्рдд рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рд╣ुрдЖ рд╣ै рдпा
рдХрд╣ीं рд╡े рдЦुрдж рдЗрд╕ рдЖрдЧ рдоें рди рдЬрд▓ рдЬाрдПं। рдЬрдм рдн्рд░рд╖्рдЯाрдЪाрд░ рдоें рдлंрд╕ा рдЬрди-рдк्рд░рддिрдиिрдзि рд╕ंрд╕рдж рдХा
рд╕рджрд╕्рдп рд╣ोрдЧा рддो рд╡рд╣ рдХ्рдпा рд╕рд╣ी рдкрд╣рд▓ рдХрд░ेрдЧा? рдХ्рдпा рдХोрдИ рдЭंрдЭрдЯ рдоोрд▓ рд▓ेрдЧा? рдпрджि
рд╕ंрд╕рдж рдоें рдмैрдардХрд░ рдЕрд╢्рд▓ीрд▓ рд╡ीрдбिрдпो рджेрдЦी рдЬाрдПрдЧी, рд╕ौрджेрдмाрдЬी рдХी рдЬाрдПрдЧी, рд░ूрдкрдпों
рдХी рд▓ेрдирджेрди рд╣ोрдЧी рддो рдЙрд╕ рд╕ंрд╕рдж рдФрд░ рдЙрд╕ рд╕ंрд╕рдж рдоें рд░рд╣ рд░рд╣ी рдмिрд░ाрджрд░ी рдХा рд▓ोрдХрддंрдд्рд░ рдХрднी
рд╕ाрдл-рд╕ुрдерд░ा рддो рдирд╣ीं рд╣ोрдЧा। рд╡рд╣ рд╕ाрдоाрди्рдп рдЖрд░рдЯीрдЖрдИ рд╕े рдбрд░ेрдЧा рд╣ी। рд╕ंрд╕рдж рдж्рд╡ाрд░ा рд╕рдд्рддा рдХा
рд╡िрдХेрди्рдж्рд░ीрдХрд░рдг рддो рд╣ुрдЖ рднाрд░рдд рдоें рд▓ेрдХिрди рд▓ोрдХрддंрдд्рд░ рдХी рджुрд╣ाрдИ рджेрдХрд░ рдЖрдордЬрдирддा рдпрд╣ рдкूрдЫрддी рд╣ै
рдХि рдЙрд╕рдХे рд╣рдХ рдЙрд╕рдХी рдкрд╣ुँрдЪ рд╕े рдЕрднी рддрдХ рдЗрддрдиे рджूрд░ рдХ्рдпों рд╣ैं? рд╕рд╣ी рд╡्рдпрдХ्рддि рддрдХ
рд╕рд╣ी рдЪीрдЬों рдХी рдкрд╣ुँрдЪ рднाрд░рддीрдп рд╕ंрд╕рдж рдирд╣ीं рдмрдиा рдкाрдпी। рдпрд╣ рдмाрдд рдЕрд▓рдЧ рд╣ै рдХि рдкाрдХिрд╕्рддाрди рдФрд░
рджूрд╕рд░े рджेрд╢ों рдоें рд▓ोрдХрддंрдд्рд░ рдХे рд╕्рдеाрдпिрдд्рд╡ рдХो рд╕рдд्рддा рдХी рддрдЦ्рддाрдкрд▓рдЯ рд╕े рджेрдЦा рдЬाрддा рд╣ै
рд▓ेрдХिрди рд╕рдЪ рдоें рдпрд╣ рд▓ोрдХрддंрдд्рд░ рддो рдирд╣ीं рд╣ै। рдПрдХ рдЙрджाрд╣рд░рдг рдЕрд░рдм рдХा рд▓ेрддे рд╣ैं। рд╕рдмрд╕े рдЬ्рдпाрджा
рдЖрдмाрджी рд╡ाрд▓ा рдЕрд░рдм рджेрд╢ рдЗрд╕ рд╕рдордп рд▓ोрдХрддांрдд्рд░िрдХ рдирд╣ीं рд╣ै, рдпрд╣ рдмाрдд рд╕ाрдоाрди्рдп
рддौрд░ рд╕े рдЙрдардиे рд▓рдЧी рдеी। рд╕рд╡ाрд▓ рдпрд╣ी рдеा рдХि рдХ्рдпा рд╡рд╣ рдХрднी рд╕्рдеिрд░ рд▓ोрдХрддांрдд्рд░िрдХ рд╕िрдж्рдзांрддों
рд╡ाрд▓ा рдеा। рд▓ेрдХिрди рдпрд╣ рд╕рдЪ рд╣ै рдХि 2012 рдоें рд▓ोрдХрддांрдд्рд░िрдХ рдЪुрдиाрд╡ рд╣ुрдП рдФрд░ рдЬрдирддा рдиे
рдПрдХ рд╕ंрд╕рдж рдЪुрдиा। рд▓ेрдХिрди рдЙрд╕рдХे рдмाрдж рд╣ुрдП рдЖंрджोрд▓рдиों рдФрд░ рдЕрд▓ рд╕िрд╕ी рдХे рдиेрддृрдд्рд╡ рдоें рд╕ैрдиिрдХ
рддрдЦ्рддाрдкрд▓рдЯ рдиे рдЬो рдХुрдЫ рднी рд▓ोрдХрддंрдд्рд░ рдеा рдЙрд╕े рдирд╖्рдЯ рдХрд░ рджिрдпा। рд╕ंрд╕рдж рдХी рдпрд╣ рдХрдордЬोрд░ी рджुрдиिрдпा рдХे
рдмрд╣ुрдд рд╕े рджेрд╢ों рдоें рдоिрд▓ी рд╣ै। рдЕрдоेрд░िрдХी рдеिंрдХ рдЯैंрдХ рдкीрдпू рд░िрд╕рд░्рдЪ рдиे рджुрдиिрдпा рднрд░ рдоें
рд▓ोрдХрддांрдд्рд░िрдХ рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдХे рд╕рдорд░्рдерди рд╕े рдЬुреЬा рдПрдХ рд╕рд░्рд╡े рдЬाрд░ी рдХिрдпा рд╣ै। рдпрд╣ рд╕рд░्рд╡े 38
рджेрд╢ों рдХे рддрдХрд░ीрдмрди 42 рд╣рдЬाрд░ों рд▓ोрдЧों рдХे рдмीрдЪ рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै। рдРрд╕े рднी рдордд рд╣ैं рдХि рдЬрд╣ाँ рд▓ोрдХрддंрдд्рд░ рдиे
рд╢्рд░ीрд▓ंрдХा рдХो рдХрдИ рдоोрд░्рдЪों рдкрд░ рдлाрдпрджा рдкрд╣ुँрдЪाрдпा рд╣ै, рд╡рд╣ीं рдЗрд╕рд╕े рдХुрдЫ
рдиुрдХрд╕ाрди рднी рдЕрдзिрдХ рд╣ुрдП рд╣ैं। рд╢ोрдз рдФрд░ рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдХाрд░्рдп рд╕े рдЬुреЬी рдПрдХ рд╕ंрд╕्рдеा рдиेрд╢рдирд▓ рдкीрд╕
рдХाрдЙंрд╕िрд▓ рдиे рдПрдХ рдЕрдз्рдпрдпрди рдоें рдкाрдпा рдЧрдпा рдХि рд░ाрдЬрдиीрддिрдХ рддंрдд्рд░ рдиे рд╡िрднाрдЬрдиों рдХो рдмреЭाрдпा рд╣ै।
рдЙрд╕рдХे рдоुрддाрдмिрдХ, рдЬाрддीрдп рд░ूрдк рд╕े рд╡िрднाрдЬिрдд рджेрд╢ рдоें рдмрд╣ुрдордд рдХा рд╢ाрд╕рди рдПрдХ рддрд░рд╣ рд╕े рддाрдиाрд╢ाрд╣ी
рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдоें рддрдм्рджीрд▓ рд╣ो рд╕рдХрддा рд╣ै рдЬिрд╕рдоें рд╕्рдеाрдпी рдмрд╣ुрд╕ंрдЦ्рдпрдХ рд▓ोрдЧ рд╕्рдеाрдпी рд░ूрдк рд╕े
рдЕрд▓्рдкрд╕ंрдЦ्рдпрдХ рд▓ोрдЧों рдкрд░ рд╢ाрд╕рди рдХрд░рддे рд╣ैं। рддाрдиाрд╢ाрд╣ी рдпрд╣ рд╕ंрд╕рдж рдХी рдЬреЬों рдоें рдЬрдм рдШрд░ рдХрд░ рдЬाрддी
рд╣ै рддो рд▓ोрдХрддंрдд्рд░ рд╕рд╣ी рдоाрдпрдиे рдоें рд╡िрдХाрд╕ рдирд╣ीं рдХрд░ рдкाрддा। рд░ेрдбिрдпो рдЬрд░्рдордиी рд╕े рдмाрдд рдХрд░рддे рд╣ुрдП
рдПрдХ рдкрдд्рд░рдХाрд░ рдЖрдЦिрд░ рдХ्рдпों рдпрд╣ рдХрд╣рддा рд╣ै рдХि рдЙрд╕рдХा рд▓ोрдХрддंрдд्рд░ рд╕े рд╡िрд╢्рд╡ाрд╕ рд╣рдЯ рдЧрдпा рд╣ै। рд╡рд░िрд╖्рда
рддрдоिрд▓ рдкрдд्рд░рдХाрд░ рд╡ीрд░ाрдЧрдеी рдеाрдиाрдмाрд▓ाрд╕िंрдШрдо рдиे рдПрдХ рд░ेрдбिрдпो рд╕ाрдХ्рд╖ाрдд्рдХाрд░ рдоें рдХрд╣ा рдеा-рд╣рдоाрд░े
рд╕ंрд╕рджीрдп рд▓ोрдХрддंрдд्рд░ рдХो рд▓ेрдХрд░ рдЧрд░्рд╡ рдХрд░рдиे рдЬैрд╕ी рдХोрдИ рдмाрдд рдирд╣ीं рд╣ै। рдпрд╣ рд╡िрдлрд▓ рд░рд╣ा рд╣ै। рдЙрд╕рдХा
рдХрд╣рдиा рд╣ै, ‘1948 рд╕े рд╣ी рд╕рд░рдХाрд░ рдиे рдРрд╕े рдХाрдиूрди рдмрдиाрдиे рд╢ुрд░ू рдХрд░ рджिрдпे рдеे рдЬिрдирд╕े рдЕрд▓्рдкрд╕ंрдЦ्рдпрдХों
рдХा рд╢ोрд╖рдг рд╣ोрддा рд╣ै। рдЗрд╕ी рдХा рдирддीрдЬा рд╣ै рдХि рдпुрдж्рдз рд╢ुрд░ू рд╣ुрдЖ। рдЗрддрдиी рддрдмाрд╣ी рдХे рдмाрдж рднी рд╕िंрд╣рд▓ी
рд░ाрдЬрдиीрддिрдХ рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдоें рдРрд╕ा рдХोрдИ рдмрджрд▓ाрд╡ рдирд╣ीं рджिрдЦрддा рдЬिрд╕рд╕े рднрд╡िрд╖्рдп рдоें рдЗрд╕ рддрд░рд╣ рдХे
рд╕ंрдХрдЯों рдХो рд░ोрдХा рдЬा рд╕рдХे।’ рдЗрд╕ рд╡рдХ्рддрд╡्рдп рд╕े рднाрд░рддीрдп рдПрд╡ं рд╢्рд░ीрд▓ंрдХा рдХी рд╕ंрд╕рдж рдПрд╡ं рдЙрд╕рдХे
рдХाрдиूрди рдХी рдпрд╣ рд╡िрдлрд▓рддा рд╕ंрд╕рджीрдп рд▓ोрдХрддांрдд्рд░िрдХ рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдХे рд▓िрдП рдк्рд░рд╢्рдирдЪिрди्рд╣ рд╣ी рд╣ै।
рднाрд░рдд рдХे рд▓िрдП рддो рдпрд╣ рдПрдХ рдЦाрд╕ рд╕рд╡ाрд▓ рд╣ै рдХ्рдпोंрдХि рднाрд░рдд рдХा рд╕ंрд╡िрдзाрди рдЬिрд╕
рд▓ोрдХрддंрдд्рд░ рдоें рд╡िрд╢्рд╡ाрд╕ рдХрд░рддा рд╣ै рд╡рд╣ рд╕рдоाрдирддा, рдзрд░्рдордиिрд░्рдкेрдХ्рд╖рддा рдФрд░ рд╕рд╣िрд╖्рдгुрддा рдкрд░
рдЖрдзाрд░िрдд рд╣ै। рднाрд░рдд рдХे рдк्рд░рдд्рдд्рдпेрдХ рдиाрдЧрд░िрдХ рдХी рдЖрд╕्рдеा рдПрдХ рдРрд╕े рдЧрдгрддंрдд्рд░ рдкрд░ рдЖрдзाрд░िрдд рд╣ै рдЬो
рди्рдпाрдп, рд╕рдоाрдирддा рдПрд╡ं рднाрдИрдЪाрд░े рдХी рд╡िрд░ाрд╕рдд рдХो рдЖрдЧे рдмреЭाрддी рд╣ै। рджेрд╢ рдХा рд╕ंрд╡िрдзाрди рдпрд╣
рд╕ुрдиिрд╢्рдЪिрдд рдХрд░рддा рд╣ै рдХि рд╣рд░ рдиाрдЧрд░िрдХ рдЗрд╕ рд▓ोрдХрддांрдд्рд░िрдХ рдвाँрдЪे рдоें рддрдоाрдо рд╡िрд╡िрдзрддाрдУं рдФрд░
рдмрд╣ुрд▓рддाрдУं рдХे рд╕ाрде рд░рд╣े। рд╡рд╣ी рдЗрд╕ рд▓ोрдХрддंрдд्рд░ рдХी рдордЬрдмूрддी рдФрд░ рдЦूрдмрд╕ूрд░рддी рд╣ै। рдЬрдм рд╣рдо рдпрд╣ рд╕рдордЭ
рд▓ेрддे рд╣ैं рдХि рд╡ैрдпрдХ्рддिрдХ рд╕्рд╡рддंрдд्рд░рддा рдФрд░ рдоाрдирд╡ाрдзिрдХाрд░ों рдХी рд░рдХ्рд╖ा рд▓ोрдХрддंрдд्рд░ рд╕े рд╕ंрднрд╡ рд╣ै,
рддो
рд╣рдо рдЗрд╕ рдорд╣рдд्рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рддрде्рдп рдХो рдЕрдирджेрдЦा рдХрд░рддे рд╣ैं। ‘рд▓ोрдХрддंрдд्рд░’, ‘рд╡ैрдпрдХ्рддिрдХ
рд╕्рд╡рддंрдд्рд░рддा’ рдФрд░ ‘рдоाрдирд╡ाрдзिрдХाрд░’ рддीрдиों рдЕрд▓рдЧ-рдЕрд▓рдЧ рдмाрддें рд╣ैं। рддीрди рдЕрд▓рдЧ-рдЕрд▓рдЧ рдЯрд░्рдо рд╣ैं,
рд╡े
рдПрдХ рдирд╣ीं рд╣ैं। рдХुрдЫ рд╡िрд╢ेрд╖ рдкрд░िрд╕्рдеिрддिрдпों рдоें рддीрдиों рдХी рдоौрдЬूрджрдЧी рдПрдХ рд╕ाрде рд╕ंрднрд╡ рд╣ै। рддीрдиों
рдХो рдПрдХ рдХрд░рдХे рд╕рдордЭा рдЬाрддा рд╣ै।
рд░ूрд╕ рдХा рдЙрджाрд╣рд░рдг рд▓ें рддो рд╡рд╣ाँ рдоाрдирд╡ाрдзिрдХाрд░ों рдХी рд░рдХ्рд╖ा рдХे рдмрдЧैрд░ рд▓ोрдХрддंрдд्рд░
рд▓ाрдЧू рдХिрдпा рдЧрдпा рдеा। рдЙрди्рдиीрд╕рд╡ीं рд╢рддाрдм्рджी рдоें рдм्рд░िрдЯेрди рдоें рд▓ोрдХрддंрдд्рд░ рдЬैрд╕ी рдХिрд╕ी рдЪीрдЬ рдХे
рдЖрдиे рдХे рдкрд╣рд▓े рдоाрдирд╡ाрдзिрдХाрд░ों рдХी рд╕ुрд░рдХ्рд╖ा рд╕ुрдиिрд╢्рдЪिрдд рдХी рдЧрдИ рдеी। рдЖрдЬ рджुрдиिрдпा рдоें рдмрд╣ुрдд рд╕ी
рдкाрд░्рдЯिрдпों рдХो рдЪुрдиाрд╡ рдоें рдЦреЬे рд╣ोрддे рджेрдЦрддे рд╣ैं, рдЬो рдЪुрдиाрд╡ рдоें
рдоिрд▓ी рдЬीрдд рдХो рдЕрд╕рд╣рдорддि рдЦрдд्рдо рдХрд░рдиे рдФрд░ рдЦाрд╕ рдЬीрд╡рди рд╢ैрд▓ी, рдПрдЬेрдг्рдбे рдХो
рдеोрдкрдиे рдХे рдоौрдХे рдХी рддрд░рд╣ рджेрдЦрддी рд╣ै। рдЬो рд╡рд╣ाँ рдХे рдЕрдзिрдХाँрд╢ рдиाрдЧрд░िрдХों рдХे рд▓िрдП рд╕ाрдоाрди्рдп рд░ूрдк
рд╕े рд╕्рд╡ीрдХाрд░्рдп рдирд╣ीं рд╣ै। рдпрд╣ рднाрд░рдд рдХे рднी рд╕ंрджрд░्рдн рдоें рдЙрджाрд╣рд░рдг рд▓िрдпा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै। рдРрд╕ी
рд╕्рдеिрддि рдоें рд▓ोрдХрддंрдд्рд░ рдоाрдирд╡ाрдзिрдХрд░ों рдХी рд╕ुрд░рдХ्рд╖ा рдХे рдмрдЬाрдп рдЙрд╕рдХे рд▓िрдП рдЦ़рддрд░ा рдмрди рдЬाрддा рд╣ै।
рд╣िंрд╕ा рд╕े рд▓ोрдХрддंрдд्рд░ рдоुрдордХिрди рдирд╣ीं
рд▓ोрдХрддंрдд्рд░ рдХे рд╕्рд╡рд░ूрдк рднी рдЕрдм рд╣िंрд╕рдХ рд╣ोрддे рджिрдЦ рд░рд╣े рд╣ैं। рдХрд╣рдиे рдХो рд▓ोрдХрддंрдд्рд░
рдпрджि рд╣िंрд╕ा рдХे рдФрдЬाрд░ों рд╕े рдЙрдирдХे рдЯूрд▓्рд╕ рд╕े рджोрд╕्рддी рдХрд░ेрдЧा рддो рдЙрд╕рдХो рдХ्рдпा рдХрд╣ेंрдЧे। рдЬाрдкाрдиी
рд▓ोрдЧ 1945 рд╕े рд╣ी рдкрд░рдоाрдгु рд╣рдеिрдпाрд░ों рдХो рджुрдиिрдпा рд╕े рдкूрд░ी рддрд░рд╣ рдЦрдд्рдо рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП
рдЕрднिрдпाрди рдЪрд▓ाрддे рд░рд╣े рд╣ैं рд▓ेрдХिрди рдЙрд╕ рдкрд░ рдХोрдИ рдз्рдпाрди рдирд╣ीं рджिрдпा рдЧрдпा рд╣ै। рдЕрдм рд▓ोрдХрддंрдд्рд░ рдФрд░
рд╢ांрддि рдХे рд╕ंрд░рдХ्рд╖рдХों рд╕े рд╕рд╡ाрд▓ рдпрд╣ рд╣ै рдХि рдкрд░рдоाрдгु рдк्рд░рд╕ाрд░ рд╕े рдХैрд╕े рд╕ुрд░рдХ्рд╖िрдд рдиाрдЧрд░िрдХ рдЬीрд╡рди
рд╕ंрднрд╡ рд╣ै? рд╕рдЪ рддो рдпрд╣ рд╣ै рдХि рд╡िрдЪाрд░ рд╡्рдпрдХ्рдд рдХрд░рдиे рдХी рдЖрдЬाрджी рдпाрдиी ‘рдЕрднिрд╡्рдпрдХ्рддि рдХी
рд╕्рд╡рддрди्рдд्рд░рддा’ рдХी рд╣рдж рдХ्рдпा рд╣ै, рдпрд╣ рд╕рд╡ाрд▓ рдЙрдардиे рдЪाрд╣िрдП। рдпे рдЖрдЬाрджी рдХिрд╕
рдмिрди्рджु рд╕े рдиреЮрд░рдд рднрд░े рд╡िрдЪाрд░ों рдоें рдмрджрд▓ рдЬाрддी рд╣ै рдЬिрд╕рд╕े рджूрд╕рд░ों рдХा рд╕рдо्рдоाрди рдЖрд╣рдд рд╣ोрддा рд╣ै,
рдпрд╣
рдЗрд╕ी рд▓ोрдХрддांрдд्рд░िрдХ рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдоें рд╣ो рд░рд╣े рджंрдЧों рдХा рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдкреЭрдХрд░ рд╕рдордЭा рдЬाрдП। рдпрджि рдпрд╣ рдкाрда
рднी рд╣ो рд╕рдХा рддो рд▓ोрдХрддंрдд्рд░ рд╕ुрд░рдХ्рд╖िрдд рдХिрдпा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै। рджूрд╕рд░ी рдмाрдд, рд╣рдоें
рдпे рднी рджेрдЦрдиा рд╣ोрдЧा рдХि рд╡ो рдХौрди рд╕ा рдмिрди्рджु рдпा рд╡िрд╖рдп рд╣ोрддा рд╣ै рдЬрдм рд╣рдоाрд░े рдХिрд╕ी рдПрдХ рдЕрдзिрдХाрд░ рдХा
рдк्рд░рдпोрдЧ рдХрд░рдиे рд╕े рдХिрд╕ी рдЕрди्рдп рд╡्рдпрдХ्рддि рдХे рдХिрд╕ी рдЕрди्рдп рдЕрдзिрдХाрд░ рдХा рдЙрд▓्рд▓ंрдШрди рдиा рд╣ोрддा рд╣ो। рдЕрдЧрд░
рдРрд╕ा рд╣ै рддो рд╣рдоाрд░े рдЙрд╕ рдЕрдзिрдХाрд░ рдХा рдк्рд░рдпोрдЧ рдирд╣ीं рдХिрдпा рдЬा рд╕рдХрддा рдЬिрд╕े рд╡рд░्рд╖ों рд╕े рд╣рдо рдХрд░рддे рдЖ
рд░рд╣े рд╣ैं। рд╣рдоें рдпे рднी рддрдд्рдХाрд▓ рд╕ुрдиिрд╢्рдЪिрдд рдХрд░рдиा рд╣ोрдЧा рдХि рд╕рднी рдиाрдЧрд░िрдХों рдХे рд╕рднी рдЕрдзिрдХाрд░ों
рдХा рди рд╕िрд░्рдл़ рд╕рдо्рдоाрди рдХिрдпा рдЬाрдП рдмрд▓्рдХि рдЙрди्рд╣ें рдкूрд░ी рд╣िрдлाрдЬрдд рднी рдоिрд▓े। рд╣рдо рд╕рдордЭрддे рд╣ैं рдХि
рд╕рдЪ्рдЪे рд▓ोрдХрддंрдд्рд░ рдоें рдЯрдХрд░ाрд╡ рдФрд░ рд╣िंрд╕ा рдЫोреЬрдХрд░ рд░рдЪрдиाрдд्рдордХ рдмाрддрдЪीрдд рдХे рд▓िрдП рдЬрдЧрд╣ рдмрдиाрдиी рд╣ोрдЧी
рдЬिрд╕рдоें рд╕рднी рдкрдХ्рд╖ рднाрдЧ рд▓े рд╕рдХें рдФрд░ рд░ाрдЬрдиीрддिрдХ рдорддрднेрджों рдХो рджूрд░ рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рдмреЬे рдкैрдоाрдиे
рдкрд░ рд╕ुрд▓рд╣ рдХा рдоाрд╣ौрд▓ рдмрдиाрдпा рдЬा рд╕рдХे। рдЗрд╕рдХे рдЕрд▓ाрд╡ा рдФрд░ рдХोрдИ рд░ाрд╕्рддा рдХाрд░рдЧрд░ рд╕ाрдмिрдд рдирд╣ीं рд╣ो
рд╕рдХрддा। рджुрдиिрдпा рдХे рддрдоाрдо рд░ाрдЬ्рдп рдЬो рдЕंрддрд░рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рд╕्рддрд░ рдкрд░ рд╕ीрдоा рд╡िрд╡ाрдж рдоें рдШिрд░рдХрд░ рдЕрдкрдиे
рд▓ोрдХрддंрдд्рд░ рдХे рд▓िрдП рдЦрддрд░ा рдорд╣рд╕ूрд╕ рдХрд░ рд░рд╣े рд╣ैं рдЙрд╕рд╕े рддो рдиिрдЬाрдд рдоिрд▓ेрдЧी। рдХिрд╕ी рднी рд░ाрдЬрдиीрддिрдХ рджрд▓
рдХो рдЕрд▓рдЧ-рдерд▓рдЧ рдХрд░рдиे рдпा рджेрд╢ рдоें рдХिрд╕ी рднी рд╡िрдЪाрд░рдзाрд░ा рд╡ाрд▓ी рдЖрд╡ाреЫ рдХे рд▓िрдП рд╕рднी рджрд░рд╡ाреЫे рдмрди्рдж
рдХрд░рдиे рд╕े рдХोрдИ рд╣рд▓ рдирд╣ीं рдиिрдХрд▓рдиे рд╡ाрд▓ा рд╣ै। рд╕рдоाрдЬ рдХे рдХिрд╕ी рд╡рд░्рдЧ рдХो рдиреЫрд░рдЕрди्рджाреЫ рдХрд░рдиे рд╕े рд╕рдоाрдЬ
рдоें рд▓ोрдЧों рдХो рдоिрд▓рдЬुрд▓рдХрд░ рд░рд╣рдиे рдФрд░ рдПрдХ рджूрд╕рд░े рдХे рд╡िрдЪाрд░ों рдХा рд╕рдо्рдоाрди рдХрд░рдиे рдХा рдоाрд╣ौрд▓ рдмрдиाрдиा
рдЕрд╕рдо्рднрд╡ рд╣ोрдЧा। рдЬрд░ूрд░ी рд╣ै рдХि рд╕рдоाрдЬ рдХे рд╕рднी рд╡рд░्рдЧों рдХे рд╡िрдЪाрд░ों рдХा рд╕рдо्рдоाрди рдХिрдпा рдЬाрдП рддाрдХि
рд▓ोрдЧों рдХी рд▓ोрдХрддाрди्рдд्рд░िрдХ рдЖрдХांрдХ्рд╖ाрдУं рдФрд░ рдЙрдо्рдоीрджों рдХो рдкूрд░ा рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рдЙрдкрдпुрдХ्рдд рдоाрд╣ौрд▓
рдмрдиाрдпा рдЬा рд╕рдХे। рдЗрд╕ рдмाрдд рдХो рдиреЫрд░рдЕрди्рджाреЫ рдирд╣ीं рдХिрдпा рдЬा рд╕рдХрддा рдХि рдкिрдЫрд▓े рдХрдИ рд╡рд░्рд╖ों рд╕े рд▓ोрдЧ
рд▓ोрдХрддрди्рдд्рд░ рдХे рд▓िрдП рд╕ंрдШрд░्рд╖ рдХрд░ рд░рд╣े рд╣ैं рдФрд░ рдЙрдирдХे рд╕ंрдШрд░्рд╖ рдХे рдорд╣рдд्рд╡ рдХो рдХрдо рдирд╣ीं рдХिрдпा рдЬा
рд╕рдХрддा। рд╣िंрд╕ा рдХिрд╕ी рднी рд▓ोрдХрддंрдд्рд░ рдХे рд▓िрдП рдФрд░ рдордиुрд╖्рдпрддा рдХे рд▓िрдП рдЦрддрд░рдиाрдХ рд╣ै। рд▓ोрдХрддंрдд्рд░ рдХा
рд╕рд╣ी рд╕्рд╡рд░ूрдк рдЖрдкрд╕ी рднाрдИрдЪाрд░рдЧी рдУрд░ рдк्рд░ेрдо рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рд╣ी рд╕ंрднрд╡ рд╣ै।
рд╕ाрд░्рдХ рджेрд╢ों рдХा рд╣рдо рдЙрджाрд╣рд░рдг рд▓ें। рд╕ाрд░्рдХ рдХा рдЧрдарди рдЗрд╕ рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рд╣ुрдЖ рдеा рдХि
рдкрд░рд╕्рдкрд░рддा рдХे рдЬрд░िрдП рд╣рдо рдмрд╣ुрдоुрдЦी рд╡िрдХाрд╕ рд╣ेрддु рдЖрдЧे рдмреЭेंрдЧे। рд▓ेрдХिрди рд╕ाрд░्рдХ рд╕े рдЬुреЬे рд╕рднी
рд░ाрдЬ्рдпों рдХो рдЖрдЬ рджेрдЦ рд▓ीрдЬिрдП। рдХोрдИ рдЖрдкрд╕ी рд╡िрд╢्рд╡ाрд╕ рдирд╣ीं рдмрдЪा рд╣ै। рдПрдХ рджेрд╢ рджूрд╕рд░े рджेрд╢ рдХा
рд╡िрд╢्рд╡ाрд╕ рдирд╣ीं рдХрд░ рдкा рд░рд╣ा рд╣ै। рддрдиाрд╡ рднी рдХрдо рдирд╣ीं рд╣ै। рд╣िंрд╕ा рдХे рдмाрджрд▓ рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдЫाрдП рд╣ुрдП
рд╣ैं рдХि рдЗрди рджेрд╢ों рдоें рд░рд╣ рд░рд╣े рдиाрдЧрд░िрдХों рдХो рдЕрдкрдиे-рдЕрдкрдиे рд▓ोрдХрддंрдд्рд░ рдкрд░ рдЦрддрд░ा рдиреЫрд░ рдЖ рд░рд╣ा рд╣ै।
рдпрд╣ рд╣िंрд╕ा рдХी рдЕрдЬीрдм рд╕ी рднрдп рдХिрд╕ी рднी рджрд╢ा рдоें рд▓ोрдХрддंрдд्рд░ рдХो рдордЬрдмूрддी рдирд╣ीं рджे рд╕рдХрддी। рдРрд╕ा рд╣ी
рд╕ाрдКрде рдХोрд░िрдпा рдФрд░ рдиाрд░्рде рдХोрд░िрдпा рдоें, рдЗрдЬрд░ाрдпрд▓ рдФрд░ рдлिрд▓ीрд╕्рддीрди рдоें рдФрд░ рджुрдиिрдпा рдХे
рддрдоाрдо рджेрд╢ों рдХे рдмीрдЪ рдиреЮрд░рдд рдФрд░ рд╣िंрд╕ा рдХा рдЬो рдоाрд╣ौрд▓ рдмрди рдкреЬा рд╣ै рд╡рд╣ рд▓ोрдХрддंрдд्рд░ рдХे рд▓िрдП рдЦрддрд░ा
рдмрди рдЧрдпा рд╣ै। рдЗрд╕рд▓िрдП рд▓ोрдХрддंрдд्рд░ рдХो рдмрдЪाрдиे рдХे рд▓िрдП рдпрд╣ рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рд╣ै рдХि рдирдлрд░рдд рдФрд░ рд╣िंрд╕ा рдХा
рдоाрд╣ौрд▓ рдаीрдХ рдХिрдпा рдЬрдП рддाрдХि рд░ाрдЬ्рдпों рдХी рд╕ंрд╕рджें рд╕рд╣ी рдоाрд╣ौрд▓ рдоें рд╢ांрддि рдкूрд░्рд╡рдХ рдЕрдкрдиे
рдХрд░्рдд्рддрд╡्рдп рдХा рдиिрд░्рд╡ाрд╣ рдХрд░ рд╕рдХें рдУрд░ рдЕрдкрдиे рдиाрдЧрд░िрдХों рдХो рд╕ुрд░рдХ्рд╖ाрдмोрдз рджेрдХрд░ рдЙрди्рд╣ें рд╡िрдХाрд╕
рдХी рдоुрдЦ्рдпрдзाрд░ा рд╕े рдЬोреЬ рд╕рдХें। рд╕ंрдпुрдХ्рдд рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ рдж्рд╡ाрд░ा рдХिрдпा рдЧрдпा рдк्рд░рдпाрд╕ рд▓ोрдХрддांрдд्рд░िрдХ
рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдХो рд╕ुрджृреЭрддा рдк्рд░рджाрди рдХрд░рдиे рдоें рдиाрдХाрдлी рд╕िрдж्рдз рд╣ुрдЖ рд╣ै। рдИрд░ाрдХ рдоें рдЕрдорд░ीрдХी рд╕рд░рдХाрд░
рдж्рд╡ाрд░ा рдХी рдЧрдИ рдкूрд░्рд╡ рдоें рдордирдоाрдиी рдЗрд╕рдХो рд╕рдордЭрдиे рд▓िрдП рдПрдХ рдмреЬा рдЙрджाрд╣рд░рдг рд╣ै। рдЕрдм рднी рдЗрд╕ीрд▓िрдП
рд╕ंрдпुрдХ्рдд рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ рдкрд░ рдмाрд░-рдмाрд░ рд╕рд╡ाрд▓ рдЦреЬा рдХिрдпा рдЬा рд░рд╣ा рд╣ै рдХ्рдпोंрдХि 70
рд╕ाрд▓ рд╕े рдЕрдзिрдХ рд╕рдордп рд╣ुрдЖ рдпूрдПрди рдХे рдЧрдарди рдХे, рд▓ेрдХिрди рдЙрд╕рдХी рдмेрдмाрдХ рдЫрдмि рдирд╣ीं рдмрди рд╕рдХी। рдпूрдПрди
рдХिрд╕ी рди рдХिрд╕ी рджрд╢ा рдоें рдХिрд╕ी рд░ाрдЬ्рдп рдХा рдкрдХ्рд╖ рд▓ेрддे рд╣ुрдП рдХрдЯрдШреЬे рдоें рдЦреЬा рдХрд░ рджिрдпा рдЬाрддा рд╣ै।
рд╣िंрд╕ा рд░ोрдХрдиे рдХे рд▓िрдП рдк्рд░рддिрдмрдж्рдз рдЬрдм рд╕ंрдпुрдХ्рдд рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ рд╣ी рдк्рд░рд╢्рдиांрдХिрдд рд╣ोрдиे рд▓рдЧा рд╣ै рддो
рд╣िंрд╕ा рд╕े рд░рд╣िрдд рд▓ोрдХрддंрдд्рд░ рд╡ाрд▓ा рд╡िрд╢्рд╡ рд╣рдо рдХैрд╕े рджेрдЦ рд╕рдХेंрдЧे? рдРрд╕े рдоें,
рджुрдиिрдпा
рдХे рддрдоाрдо рд╕рдорд╕्рдпाрдУं рдХो рд╢ांрддिрдордп рддрд░ीрдХे рд╕े рд╣рд▓ рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рд╕ंрдпुрдХ्рдд рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ рдоें рд╕ुрдзाрд░
рдХрд░рдиा рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рд╣ै рддाрдХि рд╣рдо рдЬिрд╕ рди्рдпाрдпрдк्рд░िрдп рд▓ोрдХрддंрдд्рд░ рдХी рдЕрдкेрдХ्рд╖ा рдХрд░ рд░рд╣े рд╣ैं рдФрд░ рдЬो
рд▓ोрдХрддंрдд्рд░ рд╡िрдиिрд░्рдоिрдд рдХрд░рдиे рдХा рд╕्рд╡рдк्рди рджेрдЦ рд░рд╣े рд╣ैं, рдЙрд╕рдХा рд╕рд╣ी рд░ूрдк
рд╕ृрдЬिрдд рд╣ो।
рджुрдиिрдпा рдоें рд▓ोрдХрддंрдд्рд░ рдХो рд▓ेрдХрд░ рд╣ैрд░ाрдиिрдпाँ
рдЙрджाрд░рд╡ाрджी рд▓ोрдХрддंрдд्рд░ рдФрд░ рдкрд╢्рдЪिрдо
рдХी рд░ाрдЬрдиीрддि рдПрд╡ं рдоाрдирдХ рд▓ोрдХрддंрдд्рд░ рдХो рдирдИ рдмрд╣рд╕ рдоें рд▓ा рджिрдП। рдЬैрд╕े-рдПрдХ рд▓рдЪीрд▓ा рд▓ोрдХрддंрдд्рд░ рд╣ी
рд╣िंрд╕ा рдФрд░ рдЖрддंрдХ рдХे рдЦрддрд░े рдХो рдкрд░ाрдЬिрдд рдХрд░ рдкाрдПрдЧा। рд╣िंрд╕ा рдХी рд░ाрдЬрдиीрддि рдЬिрди рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ рд░ाрдЬ्рдп рдХी
рд╕ंрд╕्рдХृрддि рдмрди рдЪुрдХा рд╣ै, рдЙрдирдХी рдЕрдкрдиी-рдЕрдкрдиी рд╡्рдпाрдЦ्рдпाрдПं рднी рд╡िрдХрд╕िрдд рд╣ो рд░рд╣ी рд╣ैं। рдЖрдЬ рдпрд╣ рд╕рд╡ाрд▓ рд╣ै рдХि
рдХ्рдпा рд╡िрд╢्рд╡ рдХा рд╕рдмрд╕े рдмреЬा рд▓ोрдХрддंрдд्рд░ рднाрд░рдд, рд▓ोрдХрддंрдд्рд░ рдХे рдоाрдирдХों рдкрд░ рдкूрд░ी рддрд░рд╣ рдЦрд░ा
рдЙрддрд░ рд░рд╣ा рд╣ै? рдХ्рдпा рдЕрдорд░ीрдХी рд▓ोрдХрддंрдд्рд░ рджुрдиिрдпा рдХे рд▓िрдП рдЖрдЬ рдоिрд╕ाрд▓ рдмрди рд╕рдХрддा рд╣ै? рдЬрдмрдХि
рдЕрдоेрд░िрдХा рдФрд░ рдпूрд░ोрдк рдоें рдордЬрдмूрдд рд╣ोрддी рджिрдЦ рд░рд╣ी рдкॉрдкुрд▓िрд╕्рдЯ рд░ाрдЬрдиीрддि рдФрд░ рдЙрд╕рдХे рдиेрддा рдЖрдзुрдиिрдХ
рдоाрдирд╡ाрдзिрдХाрд░ рдЖंрджोрд▓рдиों рдФрд░ рдпрд╣ां рддрдХ рдХि рдкрд╢्рдЪिрдоी рд▓ोрдХрддंрдд्рд░ рдХे рд▓िрдП рднी рдЦрддрд░ा рд╕ाрдмिрдд рд╣ुрдП
рд╣ैं। рд╣्рдпूрдорди рд░ाрдЗрдЯ्рд╕ рд╡ॉрдЪ рдХी 704 рдкेрдЬों рд╡ाрд▓ी рд╡рд░्рд▓्рдб рд░ाрдЗрдЯ्рд╕-2017
рд░िрдкोрд░्рдЯ рдоें рдоाрдирд╡ рдЕрдзिрдХाрд░ों рд╕े рдЬुреЬे рдк्рд░рдоुрдЦ рд╡ैрд╢्рд╡िрдХ рд░ुрдЭाрди рдФрд░ рдХुрд▓ 90
рджेрд╢ों рдоें рд╕्рдеाрдиीрдп рд╣ाрд▓ाрдд рдХी рд╕рдоीрдХ्рд╖ा рд╢ाрдоिрд▓ рдХी рдЧрдИ рд╣ै। рдЗрд╕рдоें рдпрд╣ рдХрд╣ा рдЧрдпा рд╣ै рдХि
рд▓ोрдХрддंрдд्рд░ рдХे рд▓िрдП рдЦрддрд░ा рд╣ै рдЯ्рд░ंрдк рдЬैрд╕ा рдкॉрдкुрд▓िрдЬ्рдо। рдЗрд╕рдоें рдпрд╣ рдЙрд▓्рд▓ेрдЦ рд╣ै рдХि рдмреЭрддे рдкैрдоाрдиे
рдкрд░ рдкॉрдкुрд▓िрдЬ्рдо рдФрд░ рдЙрдЧ्рд░рдкंрде рдХे рд╡िрдХृрдд рдЪेрд╣рд░े рдХा рдЙрджрдп рд╣ुрдЖ рд╣ै рдЬो рдмреЭрддे рдирд╕्рд▓рд╡ाрдж, рд╡िрджेрд╢ी
рд╡िрд░ोрдз, рдоुрд╕्рд▓िрдо рд╡िрд░ोрдзी рдЙрди्рдоाрдж рдФрд░ рдЕрд╕рд╣िрд╖्рдгुрддा рдХे рджूрд╕рд░े рд░ूрдкों рдоें рдПрдХ рджूрд╕рд░े рдХा
рдкोрд╖рдг рдХрд░ рд░рд╣े рд╣ैं। рдРрд╕े рдоें рдпрд╣ рд╕рд╡ाрд▓ рд╣ै рдХि рд╢рдХ्рддि рдХा рд╡िрднाрдЬрди рдФрд░ рд▓ोрдХрддांрдд्рд░िрдХ рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा
рдХा рдЖрдзाрд░ рдХ्рдпा рд╣ै? рд╣ंрдЧрд░ी рдоें рд▓ोрдХрддंрдд्рд░ рд╣ै рд▓ेрдХिрди рдЕрднिрд╡्рдпрдХ्рддि рдХी рдЖрдЬाрджी рдкрд░ рдХाрдлी рдкाрдмंрджिрдпां
рд╣ैं। рдоिрд╕्рд░ рдоें рд▓ोрдХрддंрдд्рд░ рдХी рд╕्рдеिрддि рджेрдЦें। рдЪुрдиाрд╡ी рд╕ुрдзाрд░ рдПрдХ рдЧंрднीрд░ рд╕рдорд╕्рдпा рд╣ै।
рд╕ीрд░िрдпा рдоें рддो рдЖрдкрджा рдХी рд╕्рдеिрддि рд╣ै। рдЕрдоेрд░िрдХा рдРрд╕ा рд▓ोрдХрддंрдд्рд░ рд╣ै рдЬрд╣ां рдХрдИ рдЖрд╡ाрдЬें рд╣ैं рдФрд░
рд╕рднी рдХा рдЕрд▓рдЧ рд╕्рд╡рд░ рднी рд╣ै। рд╡िрд╢ेрд╖рдЬ्рдЮों рдиे рдкुрддिрди рд╕ाрдо्рд░ाрдЬ्рдп рдХो рджेрдЦрддे рд╣ुрдП рдпрд╣ाँ рддрдХ рдХрд╣ा
рдХि рд░ूрд╕ी рд▓ोрдХрддंрдд्рд░ рдХे рд▓िрдП рдЕрдм рдмрд╣ुрдд рджेрд░ рд╣ो рдЪुрдХी рд╣ै। рдкुрддिрди рдиे рдкूрд░े рджेрд╢ рдХो рдЕрдкрдиे рдХрдм्рдЬे
рдоें рд▓े рд░рдЦा рд╣ै। рдЧ्рд░ीрд╕ рд▓ोрдХрддंрдд्рд░ рдХा рдкрд░्рдпाрдпрд╡ाрдЪी рдеा, рдРрд╕ा рдоाрдирддे рд╣ैं
рд▓ेрдХिрди рдЕрдм рдХ्рдпा рд╕्рдеिрддि рд╣ै рдЧ्рд░ीрд╕ рдХी। рднाрд░рдд рдоें рдЦुрдж рдзाрд░्рдоिрдХ рдХрдЯ्рдЯрд░рдкрди рдХी рд╡рдЬрд╣ рд╕े
рд▓ोрдХрддंрдд्рд░ рдкрд░ рдирдИ рдмрд╣рд╕ рдФрд░ рдирдИ рдкрд░िрднाрд╖ाрдПं рдЧреЭрдиे рдХी рдкुрд░рдЬोрд░ рдХोрд╢िрд╢ рд╣ो рд░рд╣ी рд╣ै।
рджुрдиिрдпा рдХे рд╕рдмрд╕े рдмреЬे рд▓ोрдХрддंрдд्рд░ рднाрд░рдд рдХी рдмाрдд рдХрд░ें рддो рдЪुрдиाрд╡ рдЖрдпोрдЧ рдХे
рд╕рдордХ्рд╖ рдкंрдЬीрдХृрдд 1,900 рд╕े рдЬ्рдпाрджा рд░ाрдЬрдиीрддिрдХ рджрд▓ों рдоें рд╕े 400 рдиे рдЖрдЬ рддрдХ рдХрднी
рдХोрдИ рдЪुрдиाрд╡ рд╣ी рдирд╣ीं рд▓реЬा। рдЕрдм рдЖрдпोрдЧ рд╣рд░ рд╕ाрд▓ рдРрд╕े рджрд▓ों рдХी рдЫंрдЯрдиी рдкрд░ рд╡िрдЪाрд░ рдХрд░ рд░рд╣ा рд╣ै।
рд╡िрднिрди्рди рд╕ंрд╡ैрдзाрдиिрдХ рд╕ंрд╕्рдеाрдПं рд▓ोрдХрддंрдд्рд░ рдХो рдордЬрдмूрддी рджेрдиे рд╡ाрд▓े рдЪाрд░ рд╕्рддрдо्рдн рдХी рддрд░рд╣ рд╣ै।
рд╣рд░ рд╕्рддрдо्рдн рдХा рдЕрдкрдиा рдорд╣рдд्рдд्рд╡ рд╣ै, рд▓ेрдХिрди рдХोрдИ рднी рджूрд╕рд░े рдХो рдХрдордЬोрд░ рдХрд░ рдЕрдХेрд▓े
рд╕рдм рдХुрдЫ рдирд╣ीं рдХрд░ рд╕рдХрддा। рдЗрд╕рд▓िрдП рдПрдХ рджूрд╕рд░े рдХो рдордЬрдмूрдд рдХрд░рдиा рдХाрд░्рдпрдкाрд▓िрдХा, рд╡िрдзाрдпिрдХा
рдФрд░ рди्рдпाрдпрдкाрд▓िрдХा рддीрдиों рдХी рд╣ी рдЬिрдо्рдоेрджाрд░ी рд╣ै। рдоीрдбिрдпा рд▓ोрдХрддंрдд्рд░ рдХा рдЪौрдеा рд╕्рддрдо्рдн рд╣ै।
рдЙрд╕рдХी рдЕрдм рддрдХ рд╕ंрд╡ैрдзाрдиिрдХ рднूрдоिрдХा рднрд▓े рд╕्рдкрд╖्рдЯ рди рд╣ो, рдХिрди्рддु рдЙрд╕े
рдЬिрдо्рдоेрджाрд░ рдФрд░ рдордЬрдмूрдд рдмрдиाрдиा рдФрд░ рдЬ्рдпाрджा рдЬрд░ूрд░ी рд╣ै। рдЖрдЬ рд▓ोрдХрддंрдд्рд░ рдХी рд░рдХ्рд╖ा рдоीрдбिрдпा рд╕े
рд╕ुрдиिрд╢्рдЪिрдд рд╣ोрдЧी, рдРрд╕ा рдоाрдиा рдЬा рд░рд╣ा рд╣ै। рдХिрди्рддु рдоीрдбिрдпा рд╣ाрдКрд╕ рдкाрд░्рдЯिрдпों рдХी рддрд░рдлрджाрд░ी рдоें рдЬрдм
рдЬुрдЯ рдЬाрддे рд╣ैं рддो рдРрд╕े рдоें рдоीрдбिрдпा рд╕े рднी рд▓ोрдЧों рдХा рд╡िрд╢्рд╡ाрд╕ рдбрдЧрдордЧाрдиे рд▓рдЧा рд╣ै। рдЕрди्рдиा рдиे
рдпрд╣ рдЪिंрддा рдЬाрд╣िрд░ рдХी рдеी рдХि рдЗрд╕ рджेрд╢ рдХे рд▓ोрдЧों рдиे 1857 рд╕े 1947 рддрдХ
90 рд╕ाрд▓ों рддрдХ рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬों рд╕े рд▓реЬाрдИ рд▓реЬी, рдЗрд╕ рджेрд╢ рдоें
рд▓ोрдХрддंрдд्рд░ рд▓ाрдиे рдХे рд▓िрдП। рдордЧрд░ рд░ाрдЬрдиीрддिрдХ рджрд▓ рдФрд░ рдиेрддा рд▓ोрдХрддंрдд्рд░ рдХो рдЖрдиे рд╣ी рдирд╣ीं рджे рд░рд╣े
рд╣ैं। рд╕рдЪ्рдЪा рд▓ोрдХрддंрдд्рд░ рддो рддрдм рдЖрдПрдЧा, рдЬрдм рдЖрдо рд╡्рдпрдХ्рддि рдЪुрдиाрд╡ рдЬीрддрдХрд░ рд▓ोрдХрд╕рднा рдФрд░
рд░ाрдЬ्рдпрд╕рднा рдоें рдкрд╣ुँрдЪेрдЧा। рдЙрдирдХा рдоाрдирдиा рд╣ै рдХि
рдЕрдкрдиे-рдЕрдкрдиे рджрд▓ों рдХो рдордЬрдмूрдд рдХрд░рдиा рд░ाрдЬрдиीрддिрдХ рджрд▓ों рдХी рдк्рд░ाрдердоिрдХрддा рд╣ो рдЧрдИ рд╣ै, рдЙрдирдХे
рд▓िрдП рд╕рдд्рддा рдФрд░ рдЙрд╕рд╕े рдкैрд╕ा рддрдеा рдкैрд╕े рд╕े рд╕рдд्рддा рд╣рдеिрдпाрдиा рд╣ी рд▓рдХ्рд╖्рдп рд╣ै। рдЙрдирдХे рд▓िрдП рджेрд╢ рдФрд░
рд╕рдоाрдЬ рдХा рдХोрдИ рд╕्рдеाрди рдирд╣ीं рд╣ै। рдн्рд░рд╖्рдЯाрдЪाрд░, рдЧुंрдбाрдЧрд░्рджी, рдЬाрддिрд╡ाрдж рдХा рдЬрд╣рд░
рдпрд╣ी рд▓ोрдЧ рддो рдлैрд▓ा рд░рд╣े рд╣ैं, рдЗрдирдХे рдЦि़рд▓ाреЮ рдЬрдм рдХोрдИ рдмोрд▓рддा рд╣ै, рддो
рдЙрд╕ рдкрд░ рд╕рдм рдоिрд▓рдХрд░ рдЯूрдЯ рдкреЬрддे рд╣ैं।
рдРрд╕ी рджुрдиिрдпा рдХे рд╡िрднिрди्рди рджेрд╢ों рдоें рд▓ोрдХрддंрдд्рд░ рдХो рд▓ेрдХрд░ рд╣ैрд░ाрдиिрдпाँ рд╣ैं।
рдХोрдИ рднी рджेрд╢ рдРрд╕ा рдЖрдЬ рдкूрд░े рд╡िрд╢्рд╡ рдоें рджाрд╡ा рдирд╣ीं рдХрд░ рд╕рдХрддा рдХि рд╣рдо рдПрдХ рд╡ेрд▓्рдлेрдпрд░ рд╕्рдЯेрдЯ рд╣ैं
рдФрд░ рд╣рдо рд▓ोрдХрддंрдд्рд░-рдбेрдоोрдХ्рд░ेрд╕ी рдХे рдЖрдпрдбिрдпрд▓ рдХो рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдХрд░рдиे рдоें рд╕рдХ्рд╖рдо рд╣ैं। рдЬैрд╕े рддैрд╕े
рд╡ाрд▓ा рд▓ोрдХрддंрдд्рд░ рдкूрд░ी рджुрдиिрдпा рдХो рдвो рд░рд╣ा рд╣ै рдпрд╣ рдЙрд╕ рдкрдЯрд░ी рдХी рддрд░рд╣ рд╣ै рдЬिрд╕ рдкрд░ рд╕े рдЪрд▓рдиे рд╡ाрд▓ी
рд░ेрд▓ рдХा рднрд╡िрд╖्рдп рднрдЧрд╡ाрди рднрд░ोрд╕े рд╣ै, рдРрд╕ा рдХрд╣ा рдЬाрдП рддो рдХोрдИ рдЕрддिрд╢्рдпोрдХ्рддि рдирд╣ीं
рд╣ोрдЧी। рдорд╣рдд्рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рдпрд╣ рд╣ै рдХि рд▓ोрдХрддंрдд्рд░ рдХी рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдиाрдЧрд░िрдХों рдХी рдмुрдиिрдпाрджी рдЬрд░ूрд░рдд рд╣ै।
рдЗрд╕рд╕े рдЕрдзिрдХाрд░ों рдХा рд╡िрдХेрди्рдж्рд░ीрдХрд░рдг, рдЕрдзिрдХाрд░ों рдХा рдПрд╣рд╕ाрд╕ рдФрд░ рдЙрд╕рдХा рдкुрдирдЙрд░्рдд्рдкाрджрди
рд╕ंрднрд╡ рд╣ै। рдПрдХ рд╕्рд╡рд╕्рде рдиेрд╢рди-рд╕्рдЯेрдЯ рдХी рд╕ंрдХрд▓्рдкрдиा рд▓ोрдХрддंрдд्рд░ рдХे рдЬрд░िрдП рдХी рдЬा рд╕рдХрддी рд╣ै рдпрдж्рдпрдкि
рдиेрд╢рди-рд╕्рдЯेрдЯ рдХी рднी рдЬрд░ूрд░рдд рдХो рдЦाрд░िрдЬ рдХिрдпा рдЬाрддा рд░рд╣ा рд╣ै рд▓ेрдХिрди рд╡рд░्рддрдоाрди рд╕рдордп рдоें рдПрдХ
рд╕्рд╡рд╕्рде рд▓ोрдХрдк्рд░िрдп рд▓ोрдХрддंрдд्рд░ рдХैрд╕े рд╕рддрдд рдХिрдпा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै, рдпрд╣ рд╡िрдЪाрд░рдгीрдп рд╣ै।
рдЗрд╕рдоें рдХोрдИ рджो рдордд рдирд╣ीं рдХि рдпрджि рд╕ंрдпुрдХ्рдд рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ рдПрд╡ं рджुрдиिрдпा рдХे рд╡े рд▓ोрдЧ рдЬो рд▓ोрдХрддंрдд्рд░
рдоें рд╡िрд╢्рд╡ाрд╕ рдХрд░рддे рд╣ैं рдФрд░ рд╕рдорд╕्рдд рдиाрдЧрд░िрдХों рдХो рд▓ोрдХрддांрдд्рд░िрдХ рдоाрд╣ौрд▓ рджेрдиे рдХे рд╣िрдоाрдпрддी рд╣ैं,
рдЕрдкрдиी
рдПрдХрдЬुрдЯрддा рдмрдиाрдПँ рдФрд░ рд╕рд╣ी рд▓ोрдХрддंрдд्рд░ рдХा рдоॉрдбрд▓ рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдХрд░ें рддो рдЗрд╕ рджुрдиिрдпा рдХे рдордиुрд╖्рдпों рдХा
рдЬीрд╡рди рд╕рдмрд╕े рдЦूрдмрд╕ूрд░рдд рд╣ो рдЬाрдПрдЧा।
рдЖрд▓ेрдЦ рдЕрди्рддрд░्рдоुрдЦ рдХрд░рддा рд╣ै। рд╕рдд्рдп рд╕े рд╕ाрдордиा рдХрд░ाрддा рд╣ै। рд╣рдо рднाрд░рддीрдп рдкрд░िрд╕्рдеिрддि рдХो рдиिрд╖्рдкрдХ्рд╖ рддрд░्рдХ рдкрд░ рдкрд░рдЦ рдирд╣ीं рдкाрдпे рддो рд▓ोрдХрддंрдд्рд░ рдХो рдордЬрдмूрдд рдирд╣ीं рдХрд░ рдкाрдпेंрдЧे । рдпрд╣ी рдЗрд╕ рдЖрд▓ेрдЦ рдХा рд╕рди्рджेрд╢ рд╣рдоें рд╕्рд╡ीрдХाрд░рдиा рдЪाрд╣िрдП ।
ReplyDelete