рдзрд░рддीрдкुрдд्рд░ рдХिрд╕ाрди: рд╕рдорд╕्рдпा рдФрд░ рд╕рдоाрдзाрди

рд╕ुрдмोрдз рдХुрдоाрд░ рд╢ांрдбिрд▓्рдп

рд╕ुрдмोрдз рдХुрдоाрд░ рд╢ांрдбिрд▓्рдп

рдк्рд░ाрдЪीрди рдХाрд▓ рд╕े рднाрд░рдд рдПрдХ рдХृрд╖ि рдк्рд░рдзाрди рджेрд╢ рд░рд╣ा рд╣ै। рдпрд╣ाँ рдХे рд▓ोрдЧों рдХा рдЬुреЬाрд╡ рд╕рджैрд╡ рдЕрдкрдиी рдоाрдЯी рд╕े рд░рд╣ा рд╣ै। рдпрд╣ी рдХाрд░рдг рд╣ै рдХि рдЬीрд╡िрдХा рдХे рд░ूрдк рдоें рдХृрд╖ि-рдХाрд░्рдп рдХो рдЖрд░ंрдн рд╕े рд╣ी рдорд╣рдд्рддा рдоिрд▓ी рд╣ै। рдЗрд╕ рдмाрдд рдХो рдЪрд░िрддाрд░्рде рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рдпрд╣ рд▓ोрдХрдк्рд░рдЪрд▓िрдд рдХрд╣ाрд╡рдд рдпрдеेрд╖्рдЯ рд╣ै- “рдЙрдд्рддрдо рдЦेрддी рдордз्рдпрдо рд╡ाрди, рдиिрд╖िрдж्рдз рдЪाрдХрд░ी рднीрдЦ рдиिрджाрди” рдЕрд░्рдеाрдд् рдЬीрд╡िрдХा рдХे рд╕рднी рд╕ाрдзрдиों рдоें рдХृрд╖ि-рдХрд░्рдо рд╕рд░्рд╡ोрдкрд░ि рд╣ै। рд▓ेрдХिрди рдЖрдЬ рдпрд╣ рдЕреЮрд╕ोрд╕ рдХे рд╕ाрде рдХрд╣рдиा рдкреЬрддा рд╣ै рдХि рдХृрд╖ि-рдХрд░्рдо рд╕े рдЬुреЬे рдХिрд╕ाрдиों рдФрд░ рдордЬрджूрд░ों рдХी рдЬो рджाрд░ुрдг рджрд╢ा рд╣ै, рд╡рд╣ рдмेрд╣рдж рдЪिंрддाрдЬрдирдХ рдФрд░ рдЪिंрддрдиीрдп рд╣ै। рдЗрд╕ी рдХा рдкрд░िрдгाрдо рд░рд╣ा рд╣ै рдХि рдЖрдЬाрджी рдХे рдмाрдж рд╕े рдЕрдм рддрдХ рдХुрд▓ рд╕рдХрд▓ рдШрд░ेрд▓ू рдЙрдд्рдкाрджрди рдоें рдХृрд╖ि рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдХा рдЕंрд╢рджाрди рдШрдЯрддे рдЬा рд░рд╣ा рд╣ै। рдлिрд░ рднी рдпрд╣ рд╣ैрд░ाрди рдХрд░ рджेрдиे рд╡ाрд▓ा рддрде्рдп рд╣ै рдХि рдЖрдЬ рднी рдЬрдм рд▓ोрдЧ рд╕рдм рдУрд░ рд╕े рдиिрд░ाрд╢ рд╣ोрдХрд░ рдердХ-рд╣ाрд░ рдЬाрддे рд╣ै рддो рдХृрд╖ि рд╣ी рдЬीрд╡िрдХा рдХा рд╕рд╣ाрд░ा рдмрдирддी рд╣ै। рд▓ेрдХिрди рдЖрдЬ рдХिрд╕ाрдиों рдХी рдЬो рджुрд░्рдЧрддि рд╣ै рд╡рд╣ рдХिрд╕ी рд╕े рдЫुрдкी рд╣ुрдИ рдирд╣ीं рд╣ै। рдЕрддः рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рд╣ो рдЬाрддा рд╣ै рдХि рдХृрд╖ि-рдХाрд░्рдп рдФрд░ рдХृрд╖рдХ рд╕े рдЬुреЬे рд╣ुрдП рд╕рдорд╕्рдпा рдХी рдкреЬрддाрд▓ рдХी рдЬाрдпे рддрдеा рдЙрд╕рдХे рдиिрджाрди рд╣ेрддु рдХाрд░рдЧрд░ рдХрджрдо рдЙрдаाрдпें рдЬाрдпे рддाрдХि рдзрд░рддीрдкुрдд्рд░ рдХिрд╕ाрди рдХे рдкुрд░ाрдиे рд░ुрддрдмे рдХी рд╡ाрдкрд╕ी рд╕ंрднрд╡ рд╣ो рд╕рдХे рддрдеा рд╡े рд╕्рд╡рдпं рдХो рдЧौрд░рд╡ाрди्рд╡िрдд рдЕрдиुрднрд╡ рдХрд░ рд╕рдХें। рдЖрдЬाрдж рднाрд░рдд рдоें ‘рдоाрдЯी рдХे рд▓ाрд▓’ рдЕрд░्рдеाрдд् рдХिрд╕ाрди рдХी рд▓िрдЬрд▓िрдЬा рд╣ाрд▓рдд рдХे рд▓िрдП рдмрд╣ुрдд рд╣рдж рддрдХ рд╕рд░рдХाрд░ рдХी рдЙрдкेрдХ्рд╖ाрдкूрд░्рдг рд░рд╡ैрдпा рдЬिрдо्рдоेрджाрд░ рд░рд╣ा рд╣ै। рдПрдХ рддो рдХिрд╕ाрдиों рдХे рд▓िрдП рдХाрд░рдЧрд░ рдиीрддि рдХा рдЕрднाрд╡ рд░рд╣ा рд╣ै, рд╡рд╣ी рджूрд╕рд░ी рдУрд░ рдЬो рднी рдиीрддि рд░рд╣ी рдЙрд╕े рд▓ाрдЧू рдХрд░рдиे рдоें рдИрдоाрдирджाрд░ рдкрд╣рд▓ рдХी рд╕рд░्рд╡рдеा рдЕрднाрд╡ рднी рд░рд╣ा। рдЗрд╕ी рдХाрд░рдг ‘рдоाрдЯी рдХे рд╕рдкूрддों’ рдпाрдиी рдХिрд╕ाрдиों рдХो рдХрднी- рдХрднी рдЙрдд्рдкाрджрди рд▓ाрдЧрдд рд╕े рдХрдо рдоूрд▓्рдп рдкрд░ рдЕрдкрдиे рдЙрдд्рдкाрджिрдд рд╡рд╕्рддुрдУं рдЕрдерд╡ा рдЕрдиाрдЬ рдХो рдордЬрдмूрд░ рд╣ोрдХрд░ рдмेрдЪрдиा рдкреЬрддा рд╣ै। рдРрд╕ा рдХрд░рдиे рд╕े рд╡े рдЛрдг-рдЬाрд▓ рдХे рднँрд╡рд░ рдоें рдлँрд╕рддे рдЬाрддे рд╣ै рддрдеा рдПрдХ рд╕рдордп рдРрд╕ी рдиौрдмрдд рдЖрддी рд╣ै рдХि рд╡े рд╡िрд╡рд╢ рд╣ोрдХрд░ рдоौрдд рдХो рдЧрд▓े рд▓рдЧा рд▓ेрддे рд╣ैं। ‘рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рдЕрдкрд░ाрдз рд░िрдХाрд░्рдб рдм्рдпूрд░ो (NCRB) рдХे рдЖँрдХреЬों рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рдХिрд╕ाрдиों рдХी рдЖрдд्рдорд╣рдд्рдпा рдоाрдорд▓े рдоें 42 рдлीрд╕рджी рдЗрдЬाрдлा рдХे рд╕ाрде рд╕рдмрд╕े рдЬ्рдпाрджा 4291 рдоाрдорд▓े рдорд╣ाрд░ाрд╖्рдЯ्рд░ рдоें рд╣ुрдП рд╣ै। рдЗрд╕рдХे рдмाрдж рдХрд░्рдиाрдЯрдХ рдоें 1579, рддेрд▓ंрдЧाрдиा рдоें 1400, рдордз्рдп рдк्рд░рджेрд╢ рдоें 1290, рдЫрдд्рддीрд╕рдЧреЭ рдоें 954, рдЖрди्рдз्рд░ рдк्рд░рджेрд╢ рдоें 916 рддрдеा рддрдоिрд▓рдиाрдбु рдоें 606 рдоाрдорд▓े рд╕ाрдордиे рдЖрдпे рд╣ैं। 30 рджिрд╕ंрдмрд░ 2016 рдХी рд░िрдкोрд░्рдЯ рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ 2015 рдоें 12602 рдХिрд╕ाрдиों рдФрд░ рдЦेрддी рд╕े рдЬुреЬे рдордЬрджूрд░ों рдиे рдЖрдд्рдорд╣рдд्рдпा рдХी рдеी рдЬिрд╕рдоें 8007 рдХिрд╕ाрди рддрдеा 4595 рдЦेрддिрд╣рд░ рдордЬрджूрд░ рдеे। рдЗрд╕рдоें рдк्рд░рдоुрдЦ рдмाрдд рдпрд╣ рдеी рдХि рдХिрд╕ाрдиों рдФрд░ рдЦेрддिрд╣рд░ рдордЬрджूрд░ों рдХी рдЖрдд्рдорд╣рдд्рдпा рдХा рдХाрд░рдг рдХрд░्рдЬ, рдЕрд░्рдеाрднाрд╡ рдФрд░ рдЦेрддी рд╕े рдЬुреЬे рджिрдХ्рдХрддें рд░рд╣ीं рд╣ै। рдЖрдд्рдорд╣рдд्рдпा рдХрд░рдиे рд╡ाрд▓ों рдоें 73 рдлीрд╕рджी рдХिрд╕ाрдиों рдХे рдкाрд╕ рджो рдПрдХреЬ рдпा рдЙрд╕рд╕े рдХрдо рдЬрдоीрди рдеी।’ 1 рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рджेрдЦा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै рдХि рд╕ीрдоांрдд, рднूрдоिрд╣ीрди рдПрд╡ं рдЫोрдЯा рдХिрд╕ाрди рдЯूрдЯрддा рдЬा рд░рд╣ा рд╣ै। рднाрд░рдд рдХे рдпрд╣ рднाрдЧ्рдп рд╡िрдзाрддा рдлрд╕рд▓ рдХा рдЙрдЪिрдд рджाрдо рди рдоिрд▓рдиे рдФрд░ рдкुрд░ाрдиे рдХрд░्рдЬ рдХो рди рдЪुрдХा рдкाрдиे рд╕े рдШрдмрд░ाрдХрд░ рдЖрдд्рдорд╣рдд्рдпा рдХो рдЕрдкрдиा рд░ाрд╕्рддा рдмрдиाрддा рд╣ै। рдпрд╣ рднाрд░рддीрдп рдХिрд╕ाрди рдХी рд╕рдмрд╕े рдмреЬी рдд्рд░ाрд╕рджी рд╣ै, рд╕ाрде рд╣ी рд╣рдо рд╕рднी рднाрд░рддीрдпों рдХे рд▓िрдП рдпрд╣ рдШोрд░ рд╢рд░्рдордиाрдХ рд╡िрд╖рдп рд╣ै। рд╕рд░рдХाрд░ рдоें рдмैрдаे рд▓ोрдЧ рд╕्рд╡рдпं рдХी рдПрд╡ं рдиौрдХрд░рд╢ाрд╣ों рд╡ рдХрд░्рдордЪाрд░िрдпों рдХी рдорд╣ंрдЧाрдИ рднрдд्рддा рддो рдмреЭा рдХрд░ рдЕрдкрдиी рд╕ुрдЦ- рд╕ुрд╡िрдзाрдПं рдмреЭा рд▓ेрддे рд╣ैं, рд▓ेрдХिрди рдЗрди рдХिрд╕ाрдиों рдХी рдУрд░ рджेрдЦрдиे рд╡ाрд▓ा рдХोрдИ рднी рдирд╣ीं рд╣ै, рдпрд╣ рдЧंрднीрд░ рд╢ोрдЪрдиीрдп рд╡िрд╖рдп рд╣ै।

рдзрд░рддीрдкुрдд्рд░ рдХिрд╕ाрди рдХी рдоुрдЦ्рдп рд╕рдорд╕्рдпा рдЦेрддी рдХा рдк्рд░рдХृрддि рдХे рд╕ाрде рдЬुрдЖ, рдЙрди्рдирдд рдХृрд╖ि рд╕ंрд╕ाрдзрдиों рдПрд╡ं рд╕ंрдпंрдд्рд░ों рдХा рдЕрднाрд╡, рдЖрдзुрдиिрдХ рддрдХрдиीрдХ рдХी рдХрдоी, рдЕрд░्рдеाрднाрд╡ рдПрд╡ं рдорд╣ाрдЬрди рд╡ рд╕ाрд╣ूрдХाрд░ों рдкрд░ рдиिрд░्рднрд░рддा, рдмैंрдХों рдХा рдЙрджाрд╕ीрди рд░рд╡ैрдпा, рд╕рд░рдХाрд░ рдХा рд╕ौрддेрд▓ा рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рдПрд╡ं рдЕрди्рди рдХा рдЙрдЪिрдд рджाрдо рдирд╣ीं рдоिрд▓рдиा рдЖрджि рд╣ै। рдк्рд░ाрдпः рджेрдЦा рдЧрдпा рд╣ै рдХि рд╣рдоाрд░े рдХिрд╕ाрди рд╕िंрдЪाрдИ рд╣ेрддु рдк्рд░рдХृрддि рдЕрд░्рдеाрдд् рд╡рд░्рд╖ा рдкрд░ рдиिрд░्рднрд░ рд░рд╣рддे рд╣ैं। рдпрджि рд╡рд░्рд╖ा рдкрд░्рдпाрдк्рдд рд╣ुрдИ рддो рдлрд╕рд▓ рдЕрдЪ्рдЫी рд╣ोрддी рд╣ै рдЕрди्рдпрдеा рдЕрддिрд╡ृрд╖्рдЯि рдпा рдЕрдиाрд╡ृрд╖्рдЯि рджोрдиों рд╕्рдеिрддि рдоें рдлрд╕рд▓ें рдирд╖्рдЯ рд╣ो рдЬाрддी рд╣ै। рдХिрд╕ाрдиों рдХी рдХ्рд░рдп рд╢рдХ्рддि рдХрдо рд╣ोрдиे рдХे рдХाрд░рдг рд╡े рди рддो рдЖрдзुрдиिрдХ рд╕ंрдпंрдд्рд░ рдЦрд░ीрдж рдкाрддे рд╣ैं рдФрд░ рди рд╣ी рдЙрдд्рддрдо рдЦाрдж рдПрд╡ं рдмीрдЬ рдХा рдЙрдкрдпोрдЧ рдХрд░ рдкाрддे рд╣ैं। рдЗрддрдиा рд╣ी рдирд╣ीं рд╡े рдЕрд░्рдеाрднाрд╡ рдПрд╡ं рдирдЧрджी рдХे рдЕрднाрд╡ рдоें рдЕрдд्рдпाрдзुрдиिрдХ рддрдХрдиीрдХ рдХा рдк्рд░рдпोрдЧ рдХрд░рдиे рд╕े рднी рд╡ंрдЪिрдд рд░рд╣ рдЬाрддे рд╣ैं। рдмैंрдХों рдХी рд▓ेрдЯрд▓рддीрдлी рдХे рдХाрд░рдг рдЛрдг рдпा рддो рд╕рдордп рдкрд░ рдирд╣ीं рдоिрд▓ рдкाрддे рд╣ैं рдФрд░ рдпрджि рдоिрд▓рддे рднी рд╣ैं рддो рдЙрд╕рдоें рд╕े рдПрдХ рдмреЬी рд░ाрд╢ि рдХрдоीрд╢рди рдХे рд░ूрдк рдоें рдЪрд▓ी рдЬाрддी рд╣ै рддрдеा рдЛрдг рд╡рд╕ूрд▓ी рдХे рд╕рдордп рдХрдоीрд╢рди рдоें рджी рд╣ुрдИ рд░ाрд╢ि рд╕рд╣िрдд рд╕ूрдж рдЬोреЬрдХрд░ рдкैрд╕े рд╡рд╕ूрд▓ рдХिрдпे рдЬाрддे рд╣ैं। рдпрджि рдХिрд╕ाрди рдЕрдкрдиे рджрдпрдиीрдп рд╕्рдеिрддि рдХे рдХाрд░рдг рдХрд░्рдЬ рдЪुрдХाрдиे рдоें рдЕрд╕рдорд░्рде рд╣ोрддा рд╣ै рддो рдЙрд╕े рдХाрдиूрдиी рдХाрд░्рд░рд╡ाрдИ рдХा рднी рд╕ाрдордиा рдХрд░рдиा рдкреЬрддा рд╣ै। рдлрд▓рддः рдХिрд╕ाрди рдоाрдирд╕िрдХ рд░ूрдк рд╕े рдк्рд░рддाреЬिрдд рд╣ोрдХрд░ рдЖрдд्рдорд╣рдд्рдпा рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рдордЬрдмूрд░ рд╣ो рдЬाрддा рд╣ै, рдЬрдмрдХि рд╡े рдЦुрдж рд╕рдордЭрддे рд╣ैं рдХि рдЖрдд्рдорд╣рдд्рдпा рдХिрд╕ी рд╕рдорд╕्рдпा рдХा рд╕рдоाрдзाрди рдирд╣ीं рд╣ै। рдлिрд░ рднी рд╡े рдРрд╕ा рдХрджрдо рдоाрдирд╕िрдХ рджрд╡ाрдм рд╕рд╣рди рдирд╣ीं рдХрд░рдиे рдХे рдХाрд░рдг рдЙрдаाрддे рд╣ैं। рдмैंрдХों рдХी рдЗрд╕ рдЙрдкेрдХ्рд╖ाрдкूрд░्рдг рд░рд╡ैрдпा рдХा рдкрд░िрдгाрдо рд╣ै рдХि рдХिрд╕ाрди рд╕ेрда-рд╕ाрд╣ूрдХाрд░ों рдПрд╡ं рдорд╣ाрдЬрдиों рд╕े рдКँрдЪी рджрд░ рдкрд░ рдЛрдг рд▓ेрдиे рдХे рд▓िрдП рд╡िрд╡рд╢ рд╣ोрддे рд╣ैं рдФрд░ рдПрдХ рдРрд╕े рдЛрдг рдХे рдордХреЬрдЬाрд▓ рдоें рдлँрд╕ рдЬाрддे рд╣ैं, рдЬрд╣ाँ рд╕े рдмाрд╣рд░ рдиिрдХрд▓рдиा рдоुрд╢्рдХिрд▓ рд╣ो рдЬाрддा рд╣ै। рд╕рд░рдХाрд░ рднी рдХिрд╕ाрдиों рдХे рд╕ाрде рд╕ौрддेрд▓ा рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рдХрд░рддी рд╣ै, рдЬрдмрдХि рдХिрд╕ाрди рд╣ी рд╣ै рдЬो рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ рдХा рдкेрдЯ рднрд░рддा рд╣ै। рд╡्рдпрд╡рд╕ाрдпिрдпों рдФрд░ рдЙрдж्рдпोрдЧрдкрддिрдпों рдХो рддो рд╕рд░рдХाрд░ рдвेрд░ рд╕ाрд░ी рд╕ुрд╡िрдзाрдПँ рджेрддी рд╣ै, рдпрд╣ाँ рддрдХ рдХि рдЙрдирдХा рдЛрдг рдмреЬे рдкैрдоाрдиे рдкрд░ рдоाреЮ рднी рдХрд░ рджेрддी рд╣ै, рдкрд░рди्рддु рдХिрд╕ाрдиों рдХो рдпे рд╕рдм рд╕ुрд╡िрдзाрдПँ рдирд╣ीं рдк्рд░рджाрди рдХी рдЬाрддी рд╣ै।

рдХिрд╕ाрдиों рдХी рдк्рд░рдоुрдЦ рд╕рдорд╕्рдпा рдоें рдирдЧрджी рдХा рдЕрднाрд╡ рднी рд╣ै। рдХिрд╕ाрдиों рдХे рдкाрд╕ рдкूंрдЬी рд░ूрдк рдоें рдЕрдиाрдЬ рдЕрдерд╡ा рдЕрди्рди рд╣ोрддे рд╣ैं, рд▓ेрдХिрди рдордЬрджूрд░ рдирдЧрджी рд▓ेрдХрд░ рдХाрдо рдХрд░рдиा рдЪाрд╣рддे рд╣ैं। рдРрд╕े рдоें рдХृрд╖ि -рдХाрд░्рдп рдк्рд░рднाрд╡िрдд рд╣ोрддा рд╣ै рддрдеा рдХिрд╕ाрди рдФрдиे-рдкौрдиे рднाрд╡ рдоें рдЕрдкрдиे рдЕрдиाрдЬ рдХो рдмेрдЪрдиे рдХे рд▓िрдП рдмाрдз्рдп рд╣ो рдЬाрддे рд╣ैं рдЬिрд╕рдХा рдлाрдпрджा рдмिрдЪौрд▓िрдпे рдПрд╡ं рд╡्рдпाрдкाрд░ी рдЙрдаाрддे рд╣ैं। рдХिрд╕ाрди рдкूंрдЬी рдПрд╡ं рд╢्рд░рдо рд▓рдЧाрдХрд░ рддрдеा рдЬोрдЦिрдо рдЙрдаाрдХрд░ рднी рдЦाрд▓ी рд╣ाрде рдорд▓рддे рд░рд╣ рдЬाрддा рд╣ै, рд╡рд╣ी рдмिрдЪौрд▓िрдпे рдПрд╡ं рд╡्рдпाрдкाрд░ी рднाрд░ी рдоुрдиाрдлा рдоाрд░ рд▓े рдЬाрддे рд╣ैं рдЬिрд╕рдоें рдЙрди्рд╣ें рдХिрд╕ी рднी рдк्рд░рдХाрд░ рдХी рдЬोрдЦिрдо рдЙрдардиा рднी рдирд╣ीं рдкреЬрддा। рдпрд╣ рдХिрд╕ाрдиों рдХे рд╕ाрде рдЬुрд▓्рдо рдирд╣ीं рддो рдФрд░ рдХ्рдпा рд╣ै? рддрднी рддो рдоैрдеिрд▓ीрд╢рд░рдг рдЧुрдк्рдд рдиे рдХрд╣ा рдеा :-

‘рдкाрдиी рдмрдиाрдХрд░ рд░рдХ्рдд рдХा, рдХृрд╖ि рдХृрд╖рдХ рдХрд░рддे рд╣ैं рдпрд╣ाँ
рдлिрд░ рднी рдЕрднाрдЧे рднूрдЦ рд╕े, рджिрди рд░ाрдд рдорд░рддे рд╣ैं рдпрд╣ाँ।’ 2

рдЧрдпा рдк्рд░рд╕ाрдж рд╢ुрдХ्рд▓ ‘рд╕рдиेрд╣ी’ рдиे рднी рдЦेрддिрд╣рд░ рдордЬрджूрд░ों рдХी рджрд╢ा рдХा рд╡рд░्рдгрди рдХрд░рддे рд╣ुрдП рд▓िрдЦा рд╣ै рдХि:-

‘рдЦрдкाрдпा рдХिрдпे рдЬाрди рдордЬрджूрд░, рдкेрдЯ рднрд░рдиा рдкрд░ рдЙрдирдХा рджूрд░
рдЙреЬाрддे рдоाрд▓ рдзрдиिрдХ рднрд░рдкूрд░, рдорд▓ाрдИ рд▓рдб्рдбू рдоोрддीрдЪूрд░।’ 3

рд╡ाрд╕्рддрд╡ рдоें рдЖрдЬ рдХिрд╕ाрди-рдордЬрджूрд░ों рдХी рд╣ाрд▓рдд рдмрдж рд╕े рдмрджрддрд░ рд╣ै। рд╡े рд╡िрдХाрд╕ рдХी рдмाрдд рд╕ोрдЪ рднी рдирд╣ीं рд╕рдХрддे। рд╡े рджिрди-рд░ाрдд рдХाрдо рдХрд░рддे рд╣ैं рдлिрд░ рднी рдЕрднाрд╡рдЧ्рд░рд╕्рдд рдЬीрд╡рди рдЬीрдиे рдХो рдЕрднिрд╢рдк्рдд рд░рд╣рддे рд╣ैं। рдЙрдирдХे рдЧाреЭी рдХрдоाрдИ рдХो рдФрд░ рдХोрдИ рдоाрд░ рд▓े рдЬाрддा рд╣ै। рдЙрди्рд╣ें рд╕िрд░्рдл рдЪाрд░ों рдУрд░ рд╕े рдЪुрдиौрддिрдпाँ рд╣ी рдЪुрдиौрддिрдпाँ рдоिрд▓рддी рд╣ै। рдпрдеा:-

‘рдХिрд╕ाрди рдордЬрджूрд░ рд╣ैं
рдкрд░ рд╕рдоाрдЬ рдоें рдордЬрдмूрд░ рд╣ै
рджोрдиों рдоिрд▓рдХрд░ рдЕрди्рди рдЙрдкрдЬाрддे рд╣ैं
рдоुрдиाрдлा рдХोрдИ рдоाрд░ рд▓े рдЬाрддे рд╣ैं
рдлिрд░ рднी рд╕рднी рдУрд░ рд╕े рдоिрд▓рддा рдЗрдирдХो рдЯрдХ्рдХрд░ рд╣ै।’ 4

рдХिрд╕ाрдиों рдХे рд╕ाрдордиे рдЪुрдиौрддिрдпाँ рддो рдмрд╣ुрдд рд╣ै рд▓ेрдХिрди рдЗрдирдХा рдХोрдИ рд╣िрдоाрдпрддी рдирд╣ीं рд╣ै।

‘рдЕрд╕рд▓ рдоें рдХिрд╕ाрди-рдордЬрджूрд░ों рдХा
рди рдХोрдИ рд╣िрдоाрдпрддी рд╣ै
рдпрджि рд╣िрдоाрдпрддी рд╣ोрддा рддो
рдЗрдирдХी рдкрд░рд╡ाрд╣ рдХрд░рддा
рджुःрдЦ-рджрд░्рдж рдХो рдмाँрдЯ рд▓ेрддा
рд▓ेрдХिрди рдмंрдЯा рд╣ै рддो
рд╕िрд░्рдл рдЗрдирдХा рдЖрдзाрд░
рдХ्рдпोंрдХि рдХुрдЫ рдоाрдирддे рд╣ैं
рдХिрд╕ाрдиों рд╕े рдЕрд▓рдЧ
рдордЬрджूрд░ों рдХा рдЬрдиाрдзाрд░।’ 5

рдХिрд╕ाрдиों рдХे рджुःрдЦ рдХा рдХोрдИ рдЕрди्рдд рдирд╣ीं рд╣ै, рд╕рдорд╕्рдпा рдХा рдХोрдИ рдУрд░-рдЫोрд░ рдирд╣ीं рд╣ै। рд▓ेрдХिрди рдЗрд╕ рджुःрдЦ рдХा рдиिрд╡ाрд░рдг рд╕рдорд╕्рдпा рдХे рд╕рдоाрдзाрди рдоें рдиिрд╣िрдд рд╣ै। рдЗрд╕рдХे рд▓िрдП рд╕рд░рдХाрд░ рдХो рдХाрд░рдЧрд░ рдХрджрдо рдЙрдаाрдиे рд╣ोंрдЧे। рдЖंрдХреЬों рдоें рдирд╣ीं рд╣рдХीрдХрдд рдоें рд╕рдорд╕्рдпा рдХो рдиिрдмрдЯाрдиा рд╣ोрдЧा। рд╕рд░рдХाрд░ рдХो рдРрд╕ी рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдХрд░рдиी рд╣ोрдЧी рдХि рдоंрджी рдоें рдХिрд╕ाрди рдХрдо рджाрдо рдкрд░ рдЕрдиाрдЬ рдмेрдЪрдиे рдХे рд▓िрдП рдордЬрдмूрд░ рди рд╣ो। рдмैंрдХों рд╕े рдмिрдиा рдХिрд╕ी рд░ुрдХाрд╡рдЯ рдПрд╡ं рдХрдоीрд╢рди рдХे рдЛрдг рдоुрд╣ैрдпा рд╣ो। рдпрджि рдлрд╕рд▓ рдирд╖्рдЯ рд╣ो рдЬाрддी рд╣ै рддो рдЗрд╕рдХी рднрд░рдкाрдИ рд╕рд░рдХाрд░ рдХрд░े। рдЗрд╕рдХे рд▓िрдП рдлрд╕рд▓ рдмीрдоा рдпोрдЬрдиा рдХो рдк्рд░рднाрд╡ी реЭंрдЧ рд╕े рд▓ाрдЧू рдХрд░рдиा рд╣ोрдЧा। рдпрджि рдЗрд╕ рдмीрдоा рдХे рдк्рд░ीрдоिрдпрдо рдЕрджाрдпрдЧी рдоें рдХिрд╕ाрди рд╕рдХ्рд╖рдо рдирд╣ीं рд╣ै рддो рд╕рд░рдХाрд░ рдХो рдЗрд╕рдХे рд▓िрдП рд╡ैрдХрд▓्рдкिрдХ рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдХрд░рдиी рд╣ोрдЧी। рдХिрд╕ाрди рдФрд░ рдЙрдкрднोрдХ्рддा рдХे рдмीрдЪ рдоुрдиाрдлा рдХा рднाрд░ी рд░рдХрдо рд╣рдЬрдо рдХрд░рдиे рд╡ाрд▓े рдмिрдЪौрд▓िрдП рдПрд╡ं рд╡्рдпाрдкाрд░ी рдХे рднूрдоिрдХा рдХो рд╕ीрдоिрдд рдХрд░рдиा рд╣ोрдЧा। рдЗрд╕рдХे рд▓िрдП реШाрдиूрди рдмрдиाрдХрд░ рдпрд╣ рдиिрд╢्рдЪिрдд рдХрд░рдиा рд╣ोрдЧा рдХि рдПрдХ рдиिрдпрдд рд░ाрд╢ि рд╕े рдЬ्рдпाрджा рдоुрдиाрдлा рдмिрдЪौрд▓िрдП рдПрд╡ं рд╡्рдпाрдкाрд░ी рди рдЙрдаा рд╕рдХे। рдРрд╕ा рдХрд░рдиे рд╕े рдиिрд╢्рдЪिрдд рд░ूрдк рд╕े рдХिрд╕ाрдиों рдХो рдлाрдпрджा рд╣ोрдЧा। рд╡рд╕्рддु рдХा рд╡िрдХ्рд░рдп рдоूрд▓्рдп (рд╕рдорд░्рдерди рдоूрд▓्рдп) рд▓ाрдЧрдд рдоूрд▓्рдп рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рдПрдХ рд╕рдо्рдоाрдирдЬрдирдХ рд▓ाрдн рдХे рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рддрдп рдХрд░рдиा рд╣ोрдЧा। рдЙрдд्рддрдо рдЦाрдж рдПрд╡ं рдмीрдЬ рдХे рд╕ाрде рдирдИ-рдирдИ рддрдХрдиीрдХ рдХो рдХрдо рд▓ाрдЧрдд рдкрд░ рдХिрд╕ाрдиों рдХो рдЙрдкрд▓рдм्рдз рдХрд░ाрдиा рд╣ोрдЧा। рдХिрд╕ाрдиों рдХो рд╕рд░рдХाрд░ी рд▓ाрдн рджिрдпे рдЬाрдиे рд╡ाрд▓ी рдпोрдЬрдиाрдУं рдХा рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдЕंрдХेрдХ्рд╖рдг рдХрд░ाрдиा рдЕрдиिрд╡ाрд░्рдп рдХрд░рдиा рд╣ोрдЧा рддाрдХि рд╕рд░рдХाрд░ी рдЕрдзिрдХाрд░ी, рдХрд░्рдоी рдПрд╡ं рдмिрдЪौрд▓िрдП рдЙрдирдХे рдк्рд░рджрдд्рдд рд▓ाрдн рдХो рд╣реЬрдк рди рд╕рдХें। рдЦेрддी рдЕрдерд╡ा рдХिрд╕ाрдиी рдХो рдЙрдж्рдпोрдЧ рдХा рджрд░्рдЬा рдк्рд░рджाрди рдХрд░рдиा рд╣ोрдЧा рддाрдХि рдХिрд╕ाрдиों рдХो рд╕ुрд░рдХ्рд╖ा рдХрд╡рдЪ рдк्рд░рджाрди рдХिрдпा рдЬा рд╕рдХे। рдпрджि рдЙрдХ्рдд рдкрд╣рд▓ рдИрдоाрдирджाрд░ी рд╕े рдХ्рд░िрдпाрди्рд╡िрдд рдХिрдпे рдЬाрдПँ рддो рдиिрд╢्рдЪिрдд рд░ूрдк рд╕े рдХिрд╕ाрдиों рдХे рд╣ाрд▓ाрдд рдоें рдкрд░िрд╡рд░्рддрди рд╣ोрдЧा рддрдеा рдЬीрд╡рди рдоें рдЦुрд╢рд╣ाрд▓ी рдХा рдЖрдЧрдорди рд╣ोрдЧा। рдХिрд╕ाрдиों рдХे рдЬीрд╡рди рдоें рд╕рдХाрд░ाрдд्рдордХ рдмрджрд▓ाрд╡ рдЖрдиे рдХे рд╕ाрде рд╣ी рдЖрдд्рдорд╣рдд्рдпा рдХा рд╕िрд▓рд╕िрд▓ा рд░ुрдХ рдЬाрдПрдЧा। рдЗрддрдиा рд╣ी рдирд╣ीं ‘рдзрд░рддीрдкुрдд्рд░’ рдПрд╡ं ‘рдоाрдЯी рдХे рд▓ाрд▓’ рдХे рдЬीрд╡рди рдоें рд╣рд░िрдпाрд▓ी рдЖрдиे рд╕े рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ рдЙрди्рдирдд рдПрд╡ं рдЦुрд╢рд╣ाрд▓ рд╣ोрдЧा। рднाрд░рдд рдХे рдЗрд╕ рднाрдЧ्рдпрд╡िрдзाрддा рдХा рдоाрди рднी рдмреЭेрдЧा। рдХिрд╕ाрди-рдордЬрджूрд░ рджोрдиों рдХो рд╕рд╣ोрджрд░ рднाрдИ рдоाрдирдХрд░ рдПрдХ्рдХा рдХрд░рдиा рд╣ोрдЧा। рддрднी рджोрдиों рдХा рднрд▓ा рд╣ोрдЧा।

‘рдпрджि рднрд▓ा рд╣ोрдЧा рддो рджोрдиों рдХो рдПрдХ рдХрд░ рдХे
рдЕрди्рди рдХा рдЙрдЪिрдд рджाрдо рднрд░ рдХे
рдХिрд╕ाрди-рдордЬрджूрд░ рдПрдХ рд╣ैं
рджोрдиों рд╣ैं рдЕрди्рдирджाрддा
рдХрд░ो рд╕рдо्рдоाрди рдЗрдирдХो
рджोрдиों рд╣ैं рднाрд░рдд рдХे рднाрдЧ्рдп рд╡िрдзाрддा।’ 6

рд╕ंрджрд░्рдн
1 рдк्рд░рднाрдд рдЦрдмрд░, рджिрдиांрдХ 10/07/2017 рд╕े рд╕ाрднाрд░।
2 рднाрд░рдд рднाрд░рддी рд╕े рд╕ाрднाрд░।
3 рдорд░्рдпाрджा рд╕े рд╕ाрднाрд░।
4 рдорди рдХे рд░ाрдЧ (рдХाрд╡्рдп рд╕ंрдХрд▓рди) рд╕े рд╕ाрднाрд░।
5 рд╡рд╣ी।
6 рд╡рд╣ी।

No comments :

Post a Comment

We welcome your comments related to the article and the topic being discussed. We expect the comments to be courteous, and respectful of the author and other commenters. Setu reserves the right to moderate, remove or reject comments that contain foul language, insult, hatred, personal information or indicate bad intention. The views expressed in comments reflect those of the commenter, not the official views of the Setu editorial board. рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рд░рдЪрдиा рд╕े рд╕рдо्рдмंрдзिрдд рд╢ाрд▓ीрди рд╕рдо्рд╡ाрдж рдХा рд╕्рд╡ाрдЧрдд рд╣ै।