рд╕рдорди्рд╡рдпрд╡ाрджी рдиाрдЧрд░ीрджाрд╕


рдмृрдЬ рдХिрд╢ोрд░ рд╡рд╢िрд╖्рдЯ

рдПрд╕ोрд╢िрдПрдЯ рдк्рд░ोрдлेрд╕рд░, рдоोрддीрд▓ाрд▓ рдиेрд╣рд░ू рдХॉрд▓ेрдЬ (рд╕ांрдз्рдп), рджिрд▓्рд▓ी рд╡िрд╢्рд╡рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп
 рд╕ाрд░: рд╣िंрджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдоें рдХрдИ рдиाрдЧрд░ीрджाрд╕ рдиाрдордХ рдХрд╡ि рд╣ुрдП рд╣ैं। рдХृрд╖्рдгрдЧреЭ (рдЕрдЬрдоेрд░ рдХे рдиिрдХрдЯ) рдХे рд░ाрдЬा рд╕ाрд╡ंрдд рд╕िंрд╣ рдЬिрди्рд╣ोंрдиे рдХृрд╖्рдг рднрдХ्рддि рдоें рд▓ीрди рд╣ोрдХрд░ рдЕрдкрдиा рдиाрдо рдиाрдЧрд░ीрджाрд╕ рд░рдЦ рд▓िрдпा рдеा। рд╡े рд░ीрддिрдХाрд▓ीрди рднрдХ्рдд рдХрд╡ि рд╣ैं। рдк्рд░рд╕्рддुрдд рд▓ेрдЦ рдЗрди्рд╣ीं рдиाрдЧрд░ीрджाрд╕ рдХे рдЬीрд╡рди рдФрд░ рдХाрд╡्рдп рдкрд░ рдкрд░िрдЪрдпाрдд्рдордХ рдЯिрдк्рдкрдгी рд╣ै। рдиाрдЧрд░ीрджाрд╕ рдиे рд╕рди् 1723 рд╕े рд╕рди् 1762 рддрдХ рдХाрд╡्рдп рд╕ृрд╖्рдЯि рдХी। рдЗрдирдХे рдХाрд╡्рдп рдХी рд╕рдмрд╕े рдмрдб़ी рд╡िрд╢ेрд╖рддा рд╕рдорди्рд╡рдпрд╡ाрджी рджृрд╖्рдЯिрдХोрдг рд╣ै। рднрдХ्рдд рдХрд╡ि рд╣ोрддे рд╣ुрдП рднी рдпे рд╢ृंрдЧाрд░ рдХे рдЕрдиुрдкрдо рдЪिрдд्рд░ рдЧрдв़рддे рд╣ैं। рдм्рд░рдЬрднाрд╖ा рдоें рд╕ाрд╣िрдд्рдп рд░рдЪрддे рд╣ुрдП рдлाрд░рд╕ी рдХा рд╡िрд▓рдХ्рд╖рдг рдк्рд░рдпोрдЧ рдХрд░рддे рд╣ैं। рдЗрддрдиा рд╣ी рдирд╣ीं рд╡рд▓्рд▓рдн рд╕ंрдк्рд░рджाрдп рдоें рджीрдХ्рд╖िрдд рд╣ोрдиे рдкрд░ рднी рд╡े рд╕рдЦी рд╕ंрдк्рд░рджाрдп рдХी рдпुрдЧрд▓ोрдкाрд╕рдиा рд╕े рдк्рд░рднाрд╡िрдд рджिрдЦाрдИ рджेрддे рд╣ैं। рд╡िрд╖рдпों рдХा рдЙрдирдоें рдЗрддрдиा рд╡िрд╕्рддाрд░ рд╣ै рдХि рд╢ाрдпрдж рд╣ी рдЙрдирдХे рдХिрд╕ी рд╕рдордХाрд▓ीрди рдХрд╡ि рдоें рдЗрддрдиा рд╡ैрд╡िрдз्рдп рд╣ोрдЧा। рдЙрдирдХी 73 рдЫोрдЯी-рдмреЬी рдкुрд╕्рддрдХें рд╣ैं। рдиाрдЧрд░ीрджाрд╕ рдХे рдХाрд╡्рдп рдоें рдмрд╣ुрдд рд╡िрд░ोрдзाрднाрд╕ी рдорддों рдХा рд╕рдорди्рд╡рдп рджिрдЦाрдИ рджेрддा рд╣ै। рд╡े рд░ाрдЬा рд╣ोрддे рд╣ुрдП рднी рд╡ैрд░ाрдЧी рд╣ैं। рдЙрдд्рдХृрд╖्рдЯ рдХрд╡ि рд╣ोрдиे рдХे рд╕ाрде-рд╕ाрде рдЪिрдд्рд░рдХрд▓ा рд╕े рд╡िрд╢ेрд╖ рдк्рд░ेрдо рдХрд░рддे рд╣ैं। рдХृрд╖्рдг рднрдХ्рддि рдХे рдиिрдо्рдмाрд░्рдХ рд╕ंрдк्рд░рджाрдп рд╕े рдк्рд░рднाрд╡िрдд рд╣ैं рд▓ेрдХिрди рджूрд╕рд░ी рдФрд░ рд╡рд▓्рд▓рдн рд╕ंрдк्рд░рджाрдп рдоें рджीрдХ्рд╖ा рд▓ेрддे рд╣ैं। рдЖрдЪाрд░्рдп рд░ाрдордЪंрдж्рд░ рд╢ुрдХ्рд▓ рдиे рдЕрдкрдиे рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдЧ्рд░ंрде рдоें рдЗрдирдХा рдЙрд▓्рд▓ेрдЦ рдХिрдпा рд╣ै।  
      рдХृрд╖्рдг рднрдХ्рддि рдоें 'рдиाрдЧрд░ी' рд╢рдм्рдж рдХा рд╡िрд╢ेрд╖ рдорд╣рдд्рдд्рд╡ рд╣ै। рдиाрдЧрд░ी рдпाрдиी рд░ाрдзा। рд░ाрдзा-рдХृрд╖्рдг рдХा рдк्рд░ेрдо рд╕рдорд╕्рдд рдХृрд╖्рдг рдХाрд╡्рдп рдХे рд▓िрдП рдЖрдзाрд░ рд╕ाрдордЧ्рд░ी рдХा рдХाрдо рдХрд░рддा рд╣ै। рд░ाрдзा рдЕрдирди्рдп рд╕ौрди्рджрд░्рдп рд╕े рдпुрдХ्рдд рд╣ै। рд╡рд╣ рд▓ौрдХिрдХ рдЬрдЧрдд рдоें рд╡िрдж्рдпрдоाрди рдЕрд▓ौрдХिрдХ рдиाрдпिрдХा рд╣ै। рдЖрджрд░्рд╢ рдк्рд░ेрдоिрдХा рд╣ै। рд░ाрдзा рдХे рдЗрди рдЧुрдгों рд╕े рдк्рд░рднाрд╡िрдд рд╣ोрдХрд░ рдЕрдиेрдХ рднрдХ्рдд рдХрд╡िрдпों рдиे рд░ाрдзा-рдХृрд╖्рдг рдХी рдпुрдЧрд▓ рдоूрд░्рддि рдХी рдЙрдкाрд╕рдиा рдХी। рдЗрдирдоें рд╕े рдХुрдЫ рдиे рддो рдЕрдкрдиे рдоूрд▓ рдиाрдо рдХा рдд्рдпाрдЧ рдХрд░рдХे рдЕрдкрдиा рдиाрдо 'рдиाрдЧрд░ीрджाрд╕' рд░рдЦ рд▓िрдпा। рдпрд╣ी рдХाрд░рдг рд╣ै рдХि рдХृрд╖्рдг рднрдХ्рддिрдзाрд░ा рдоें рдХрдИ рдиाрдЧрд░ीрджाрд╕ рдиाрдо्рдиी рдХрд╡िрдпों рдХो рджेрдЦा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै। рдордз्рдпрдпुрдЧीрди рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдоें рдЪाрд░ рдиाрдЧрд░ीрджाрд╕ рд╡िрд╢ेрд╖ рдЙрд▓्рд▓ेрдЦрдиीрдп рд╣ैं। рдк्рд░рдоुрдЦ рд╕ाрд╣िрдд्рдпेрддिрд╣ाрд╕рдХाрд░ों рдиे рдЕрдкрдиे рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдЧ्рд░ंрдеों рдоें рдЗрдирдХा рд╕ंрдХ्рд╖िрдк्рдд рд╡рд░्рдгрди рдХिрдпा рд╣ै।

      рдкрд╣рд▓े, ‘рдЖрдЪाрд░्рдп рдиाрдЧрд░ीрджाрд╕, рд╢्рд░ी рд╕्рд╡ाрдоी рд╣рд░िрджाрд╕рдЬी рдХी рд╢िрд╖्рдп рдкрд░ंрдкрд░ा рдоें, рд╡िрд╣ाрд░िрдиिрджाрд╕ рдХे рд╢िрд╖्рдп, рдПрдХ рдк्рд░рд╕िрдж्рдз рдорд╣ाрдд्рдоा рдФрд░ рдХрд╡ि। рдЗрдирдХा рдЕрд╕рд▓ рдиाрдо рд╢ुрдХ्рд▓ांрдмрд░рдзрд░ рдеा। рдЗрдирдХे рдкिрддा рдХा рдиाрдо рдХрдорд▓ाрдкрддि рдеा। рдпрд╣ рд╕ंрд╡рдд् 1600 рдоें рдоाрдШ рд╢ुрдХ्рд▓ 5 рдХो рдкैрджा рд╣ुрдП рдеे। рдЗрдирдХा рджेрд╣ाрд╡рд╕ाрди 70 рд╡рд░्рд╖ рдХी рд╡рдп рдоें рд╕ंрд╡рдд् 1670 рдоें рд╡ैрд╢ाрдЦрд╕ुрджी 9 рдХो рд╣ुрдЖ।1 рдоिрд╢्рд░рдмंрдзुрдУं рдиे рднी рдЕрдкрдиे рдк्рд░рд╕िрдж्рдз рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдЧ्рд░ंрде рдоें рдЗрди्рд╣ें рдк्рд░ाрдоाрдгिрдХ рдоाрдирдХрд░ рдЗрдирдХा рд╕ंрдХ्рд╖िрдк्рдд рдЬीрд╡рдирд╡ृрдд्рдд рджिрдпा рд╣ै।2

      рджूрд╕рд░े, рдиेрд╣ी рдиाрдЧрд░ीрджाрд╕, рдУрд░рдЫा рдХे рдкाрд╕ рдкрд▓ेрд╣рд░ा рдЧाँрд╡ рдХे рд░рд╣рдиे рд╡ाрд▓े рдеे। рдпे рд╣िрддрд╣рд░िрд╡ंрд╢ рдХे рдЬ्рдпेрд╖्рда рдкुрдд्рд░ рд╡рдирдЪंрдж्рд░ рдХे рд╢िрд╖्рдп рдеे। рдЗрдирдХा рдЬрди्рдо рд╕ंрд╡рдд् 1600 рдХे рдЖрд╕-рдкाрд╕ рдоाрдиा рдЬाрддा рд╣ै। рдЗрдирдХे рдиाрдо рдоें рдиेрд╣ीрдЬुрдб़ рдЬाрдиे рдХे рдХाрд░рдг рдЗрдирдХो рдЕрди्рдп рдиाрдЧрд░ीрджाрд╕ рдиाрдордХ рдХрд╡िрдпों рд╕े рд╕рд╣рдЬ рд╣ी рдЕрд▓рдЧ рдХिрдпा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै। рд╕्рд╡ाрдоी рдЪрддुрд░्рднुрдЬрджाрд╕ рдХी рдХрдеा рд╡ाрд░्рддा рд╕ुрдирдХрд░ рдпे рдЗрддрдиे рдк्рд░рднाрд╡िрдд рд╣ुрдП рдХि рдШрд░-рдмाрд░ рдЫोрдб़рдХрд░ рдЙрдирдХे рд╕ाрде рд╡ृंрджाрд╡рди рдЪрд▓े рдЖрдП। рдпрд╣ рдШрдЯрдиा 1554 рдИ॰ рдХे рдЖрд╕-рдкाрд╕ рдХी рд╣ै। рдЗрд╕ी рд╕े рдпрд╣ рдЕрдиुрдоाрди рд▓рдЧाрдпा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै рдХि рдИрд╕ा рдХी рд╕ोрд▓рд╣рд╡ीं рд╢рддी рдХे рдЙрдд्рддрд░ाрд░्рдж्рдз рдоें рд╡े рд▓ेрдЦрди рдХाрд░्рдп рдоें рд╕ंрд▓рдЧ्рди рдеे।3 рд░рддिрднाрдиु рд╕िंрд╣ рдиाрд╣рд░ рдиे рдЗрдирдХे рдХृрддिрдд्рд╡ рдкрд░ рд╡िрдЪाрд░ рдХрд░рддे рд╣ुрдП рд▓िрдЦा рд╣ै, ‘‘рдЗрди्рд╣ोंрдиे рд╕िрдж्рдзांрдд рджोрд╣ाрд╡рд▓ी’, ‘рдкрджाрд╡рд▓ीрддрдеा рд░рд╕рдкрджाрд╡рд▓ीрдХी рд░рдЪрдиा рдХी рдеी। рд╕िрдж्рдзांрдд рджोрд╣ाрд╡рд▓ीрдХा рдмрд╣ुрдд рд╣ी рд╕ांрдк्рд░рджाрдпिрдХ рдорд╣рдд्рдд्рд╡ рд╣ै рдЬिрд╕рдоें рдЗрди्рд╣ोंрдиे рд╣िрддрд╣рд░िрд╡ंрд╢ рдХी рдк्рд░ेрдорд▓рдХ्рд╖рдгा рднрдХ्рддि рдХा рдорд░्рдо рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рдХिрдпा рд╣ै।’’4

      рддीрд╕рд░े, рд╡िрдк्рд░рдиाрдЧрд░ीрджाрд╕ рдХा рд╕ंрдмंрдз рдЕрд▓рд╡рд░ рд╕े рд╣ै। рдпे рдЪрд░рдгрджाрд╕ рдХे 52 рд╢िрд╖्рдпों рдоें  рд╕े рдПрдХ рдеे। рдЗрди्рд╣ोंрдиे рднाрдЧрд╡рдд рдХा рдЕрдиुрд╡ाрдж рдХिрдпा рдеा। рдпрд╣ рд╕ाрдоाрди्рдп рд╢्рд░ेрдгी рдХे рдХрд╡ि рдеे। рдоिрд╢्рд░рдмंрдзु рд╡िрдиोрдж рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рдЗрдирдХा рд░рдЪрдиाрдХाрд▓ рд╕ंрд╡рдд् 1790 рдХे рдЖрд╕-рдкाрд╕ рдард╣рд░рддा рд╣ै।5

      рдЪौрдеे, рдиाрдЧрд░ीрджाрд╕ рдЕрдЬрдоेрд░ рдХे рдиिрдХрдЯ рдХृрд╖्рдгрдЧреЭ рдХे рд░ाрдЬा рдеे। рдЗрдирдХा рд╡ाрд╕्рддрд╡िрдХ рдиाрдо рд╕ाрд╡ंрдд рд╕िंрд╣ рдеा। рдЗрдирдХा рдЬрди्рдо рд╕ंрд╡рдд् 1756 (рд╕рди् 1699) рдХो рд░ूрдкрдирдЧрд░ рдоें рдФрд░ рдоृрдд्рдпु рд╕ंрд╡рдд् 1821 (рд╕рди्1764) рдоें рд╡ृंрджाрд╡рди рдоें рд╣ुрдИ। рдЖрдЪाрд░्рдп рд░ाрдордЪंрдж्рд░ рд╢ुрдХ्рд▓ рдиे рд░ीрддिрдХाрд▓ीрди рдХрд╡िрдпों рдкрд░ рдЪрд░्рдЪा рдХрд░рддे рд╣ुрдП рдЕрдкрдиे рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдЧ्рд░ंрде рдоें рд▓िрдЦा рдХि, ‘‘рдпрдж्рдпрдкि рдЗрд╕ рдиाрдо рд╕े рдХрдИ рднрдХ्рдд рдХрд╡ि рдм्рд░рдЬ рдоें рд╣ो рдЧрдП рдкрд░ рдЙрдирдоें рд╕рдмрд╕े рдк्рд░рд╕िрдж्рдз рдХृрд╖्рдгрдЧрдв़ рдирд░ेрд╢ рдорд╣ाрд░ाрдЬा рд╕ाрд╡ंрдд рд╕िंрд╣ рд╣ैं।’’6 рд╕рднी рд╕ाрд╣िрдд्рдпेрддिрд╣ाрд╕рдХाрд░ों рдиे рдЕрдкрдиे рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдЧ्рд░ंрде рдоें рдЗрдирдХा рдЙрд▓्рд▓ेрдЦ рдЕрд╡рд╢्рдп рдХिрдпा рд╣ै। рдЗрдирдХा рдЬीрд╡рди рд╣ृрджрдп-рдкрд░िрд╡рд░्рддрди рдХा рдЕрдиुрдкрдо рдЙрджाрд╣рд░рдг рд╣ै।

      рдиाрдЧрд░ीрджाрд╕ рдХा рдЬीрд╡рди рдмрд╣ुрдд рджिрд▓рдЪрд╕्рдк рд╣ै। рдЙрдирдЪाрд╕ рд╡рд░्рд╖ рдХी рдЕрд╡рд╕्рдеा рдоें рдкिрддा рдХे рджेрд╣ांрдд рдХे рдмाрдж рдХृрд╖्рдгрдЧреЭ рд░ाрдЬ्рдп рдХी рдЧрдж्рджी рдкрд░ рдмैрдаे। 21рд╡рд░्рд╖ рдХी рдЕрд╡рд╕्рдеा рдоें рднाрдирдЧреЭ рдХे рд░ाрдЬा рдпрд╢рд╡ंрдд рд╕िंрд╣ рдХी рдкुрдд्рд░ी рд╕े рдЗрдирдХा рд╡िрд╡ाрд╣ рд╣ो рдЪुрдХा рдеा। рдХृрд╖्рдг рдХे рдЕрдирди्рдп рднрдХ्рдд рдеे। рдЕрдкрдиी рд╕ौрддेрд▓ी рдоाँ рдХी рджाрд╕ी 'рдмрдиी-рдардиी' рд╕े рдк्рд░ेрдо рд╣ो рдЧрдпा। рдЙрдирдХा рдк्рд░ेрдо рдЗрддрдиा рдЧрд╣рд░ा рдеा рдХि рд╡े рдмрдиी-рдардиी рдХो рд░ाрдзा рдоाрдирдХрд░ рдк्рд░ेрдо рдХрд░рдиे рд▓рдЧे। рдЗрд╕рд▓िрдП рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдЕрдкрдиा рдиाрдо рдиाрдЧрд░ीрджाрд╕ рд░рдЦ рд▓िрдпा, рдЬिрд╕рдХा рдЕрд░्рде рд╣ोрддा рд╣ै рд░ाрдзा рдХा рджाрд╕। рдЧृрд╣рдХ्рд▓ेрд╢ рд╕े рдКрдмрдХрд░ рдЗрди्рд╣ोंрдиे рд╕ंрд╡рдд् 1813 (рд╕рди् 1756) рдоें рд░ाрдЬрдкाрдЯ рдд्рдпाрдЧ рджिрдпा। рд╕рди् 1762 рдИрд╕्рд╡ी рдХे рд▓рдЧрднрдЧ рдиाрдЧрд░ीрджाрд╕ рдмрдиी-рдардиी рдХे рд╕ाрде рд╡ृंрджाрд╡рди рдЖ рдЧрдП рдФрд░ рдЬीрд╡рди рдкрд░्рдпंрдд рд╡рд╣ीं рд░рд╣े। рдлिрд░ рд▓ौрдЯрдХрд░ рдХृрд╖्рдгрдЧреЭ рдирд╣ीं рдЧрдП। рдЖрдЬ рднी рд╡ृंрджाрд╡рди рдоें рдпрдоुрдиा рдХिрдиाрд░े рдиाрдЧрд░ीрджाрд╕ рдФрд░ рдмрдиी-рдардиी рдХी рд╕рдоाрдзिрдпाँ рдоौрдЬूрдж рд╣ैं।  рдЗрди्рд╣ोंрдиे рдЫोрдЯे-рдмрдб़े рдоिрд▓ाрдХрд░ рд╕рдд्рддрд░ рд╕े рдЕрдзिрдХ рдЧ्рд░ंрдеों рдХी рд░рдЪрдиा рдХी। рдпрд╣ी рдЗрд╕ рд▓ेрдЦ рдХे рдЕрднीрд╖्рдЯ рдиाрдЧрд░ीрджाрд╕ рд╣ैं।

      рдиाрдЧрд░ीрджाрд╕ рдиे рд╕рди् 1723 рд╕े рд╕рди् 1762 рддрдХ рдХाрд╡्рдп рд╕ृрд╖्рдЯि рдХी। рдЗрдирдХे рдХाрд╡्рдп рдХी рд╕рдмрд╕े рдмрдб़ी рд╡िрд╢ेрд╖рддा рд╕рдорди्рд╡рдпрд╡ाрджी рджृрд╖्рдЯिрдХोрдг рд╣ै। рднрдХ्рдд рдХрд╡ि рд╣ोрддे рд╣ुрдП рднी рдпे рд╢ृंрдЧाрд░ рдХे рдЕрдиुрдкрдо рдЪिрдд्рд░ рдЧрдв़рддे рд╣ैं। рдм्рд░рдЬрднाрд╖ा рдоें рд╕ाрд╣िрдд्рдп рд░рдЪрддे рд╣ुрдП рдлाрд░рд╕ी рдХा рд╡िрд▓рдХ्рд╖рдг рдк्рд░рдпोрдЧ рдХрд░рддे рд╣ैं। рдЗрддрдиा рд╣ी рдирд╣ीं рд╡рд▓्рд▓рдн рд╕ंрдк्рд░рджाрдп рдоें рджीрдХ्рд╖िрдд рд╣ोрдиे рдкрд░ рднी рд╡े рд╕рдЦी рд╕ंрдк्рд░рджाрдп рдХी рдпुрдЧрд▓ोрдкाрд╕рдиा рд╕े рдк्рд░рднाрд╡िрдд рджिрдЦाрдИ рджेрддे рд╣ैं। рд╡िрд╖рдпों рдХा рдЙрдирдоें рдЗрддрдиा рд╡िрд╕्рддाрд░ рд╣ै рдХि рд╢ाрдпрдж рд╣ी рдЙрдирдХे рдХिрд╕ी рд╕рдордХाрд▓ीрди рдХрд╡ि рдоें рдЗрддрдиा рд╡ैрд╡िрдз्рдп рд╣ोрдЧा।

      рдиाрдЧрд░ीрджाрд╕ рдХे рд╡्рдпрдХ्рддिрдд्рд╡ рдиिрд░्рдоाрдг рдХे рдкीрдЫे рд╕рдордХाрд▓ीрди рдкрд░िрд╕्рдеिрддिрдпों рдХा рд╡िрд╢ेрд╖ рдпोрдЧрджाрди рд╣ै। рдЙрдд्рддрд░ рдордз्рдпрдХाрд▓ рдоें рд╢ृंрдЧाрд░ рдХे рдк्рд░ाрдзाрди्рдп рдХे рдХाрд░рдг рдХृрд╖्рдг рднрдХ्рддिрдзाрд░ा рдХ्рд╖ीрдг рд╣ो рдЧрдИ рддрдеाрдкि рдЗрд╕ рд╕рдордп рдХे рдХрд╡ि рдЕрдкрдиे рдкूрд░्рд╡рд╡рд░्рддी рдХрд╡िрдпों рдХे рдЕрдиुрдЧाрдоी рдмрдиे рд░рд╣े। рдРрд╕े рд╕рдордп рдоें рдиाрдЧрд░ीрджाрд╕ рдиे рдкрд░ंрдкрд░ा рдХा рдЕрдиुрд╕рд░рдг рдХрд░рдиे рдХे рд╕ाрде-рд╕ाрде рдЕрдкрдиे рдХाрд╡्рдп рдоें рдоौрд▓िрдХрддा рдХो рднी рд╕्рдеाрди рджिрдпा рдФрд░ рдХрде्рдп рдПрд╡ं рд╢िрд▓्рдк рдХे рд╕्рддрд░ рдкрд░ рдирдП рдк्рд░рдпोрдЧ рдХिрдП। рдЙрджाрд╣рд░рдгाрд░्рде рдЙрдирдХी рдЙрди рд░рдЪрдиाрдУं рдХो рджेрдЦा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै рдЬिрдирдоें рдЙрди्рд╣ोंрдиे рд╕ूрдлी рд╕ंрджрд░्рднों  рдХा рдк्рд░рдЪुрд░рддा рд╕े рдк्рд░рдпोрдЧ рдХिрдпा рд╣ै। рдЗрдирдХे рдпрд╣ाँ рдЖрд╢िрдХ рд╣ै, рдоाрд╢ूрдХ рд╣ै рдФрд░ рдЗрд╢्рдХ рд╣ै। рдЗрд╢्рдХ рдХे рдорд╣рдд्рдд्рд╡ рдХो рдк्рд░рддिрдкाрджिрдд рдХрд░рддे рд╣ुрдП рдЗрди्рд╣ोंрдиे рдХрд╣ा рд╣ै-
      рд╕рдм рдордЬ़рд╣рдм рд╕рдм рдЗрд▓्рдо рдЕрд░ु, рд╕рдмैं рдРрд╕ рдХे рд╕्рд╡ाрдж।                                        рдЕрд░े рдЗрд╕्рдХ рдХे рдЕрд╕рд░ рдмिрди, рдП рд╕рдмрд╣ी рдмрд░рдмाрдж।।7

      рдиाрдЧрд░ीрджाрд╕ рдХे рдХाрд╡्рдп рдХा рдЖрдзाрд░ рдк्рд░ेрдо рд╣ै। рднрдХ्рддि рдХा рдЖрдзाрд░ рднी рдк्рд░ेрдо рд╣ी рд╣ै। рд╡े рдкुрд╖्рдЯिрдоाрд░्рдЧ рдХो рдоाрдирдиे рд╡ाрд▓े рдеे। рдЗрд╕рдоें рднрдХ्рддि рдХो рдЕрд░्рдЬिрдд рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рд▓ोрдХ рдФрд░ рд╡ेрдж рджोрдиों рдк्рд░рдХाрд░ рдХे рдк्рд░рд▓ोрднрдиों рдХो рдд्рдпाрдЧрдиा рдкрдб़рддा рд╣ै। рдЙрди рдлрд▓ों рдХी рдЖрдХांрдХ्рд╖ा рдЫोрдб़рдиी рдкрдб़рддी рд╣ै рдЬो рд▓ोрдХ рдХा рдЕрдиुрд╕рд░рдг рдХрд░рдиे рд╕े рдк्рд░ाрдк्рдд рд╣ोрддे рд╣ैं рддрдеा рдЬिрдирдХी рдк्рд░ाрдк्рддि рд╡ैрджिрдХ рдХрд░्рдоों рдХे рд╕ंрдкाрджрди рдХे рдж्рд╡ाрд░ा рдХрд╣ी рдЧрдИ рд╣ै। рдпрд╣ рддрднी рд╣ो рд╕рдХрддा рд╣ै рдЬрдмрдХि рд╕ाрдзрдХ рдЕрдкрдиे рдХो рднрдЧрд╡ाрди рдХे рдЪрд░рдгों рдоें рд╕рдорд░्рдкिрдд рдХрд░ рджे।8  рдкुрд╖्рдЯिрдоाрд░्рдЧ рдоें рдкुрд╖्рдЯिрдХा рдЕрд░्рде рд╣ै рднрдЧрд╡рджрдиुрдЧ्рд░рд╣। рд░ाрдордЪंрдж्рд░ рд╢ुрдХ्рд▓ рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░, "рднрдЧрд╡ाрди рдХा рдЕрдиुрдЧ्рд░рд╣ рд╣ी рдЬीрд╡ рдХा рдЕрд╕рд▓ी рдкोрд╖рдг рдпा рдкुрд╖्рдЯि рд╣ै рдЬिрд╕рд╕े рдЙрд╕рдХे рд╣ृрджрдп рдоें рднрдХ्рддि рдХा рд╕ंрдЪाрд░ рд╣ोрддा рд╣ै। рд╣ृрджрдп рдкрд░ рдк्рд░рднाрд╡ рдЙрдд्рдкрди्рди рд╣ुрдП рдмिрдиा, рдзрд░्рдорд╕्рд╡рд░ूрдк рднрдЧрд╡ाрди рдХी рд╡िрднूрддि рдоें рд╣ृрджрдп рд▓рдЧे рдмिрдиा, рдЕंрддः рдк्рд░рдХृрддि рдХो рд╡рд╣ рдкुрд╖्рдЯрддा рдк्рд░ाрдк्рдд рдирд╣ीं рд╣ो рд╕рдХрддी рдЬिрд╕рдХे рдмрд▓ рд╕े рдХрд▓्рдпाрдг рдкрде рдХी рдУрд░ рдордиुрд╖्рдп рдЪрд▓ा рдЪрд▓ рд╕рдХрддा рд╣ै। рдЬिрд╕рдоें рднрдХ्рддि рджिрдЦाрдИ рдкреЬे рдЙрд╕рдХे рд╕ंрдмंрдз рдоें рд╕рдордЭ рд▓ेрдиा рдЪाрд╣िрдП рдХि рдЙрд╕े рднрдЧрд╡ाрди рдХा рдЕрдиुрдЧ्рд░рд╣ рдЕрд░्рдеाрдд рдкोрд╖рдг рдк्рд░ाрдк्рдд рд╣ै। 'рдкुрд╖्рдЯिрдоाрд░्рдЧ' рд╕्рдд्рд░ी-рдкुрд░ुрд╖, рдж्рд╡िрдЬ-рд╢ूрдж्рд░ рд╕рдмрдХे рд▓िрдП рдЦुрд▓ा рд╣ै। рдордиुрд╖्рдпрдоाрдд्рд░ рдЗрд╕рдХे рдЕрдзिрдХाрд░ी рд╣ैं"9 рд╡ैрд╕े рддो рд╕рднी рд╕ंрдк्рд░рджाрдпों рдоें рднрдЧрд╡рджрдиुрдЧ्рд░рд╣ рдХो рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рдоाрдиा рдЧрдпा рд╣ै рдХिंрддु рд╡рд▓्рд▓рднाрдЪाрд░्рдп рдж्рд╡ाрд░ा рдк्рд░рддिрдкाрджिрдд рдкुрд╖्рдЯिрдоाрд░्рдЧ  рдоें рдЗрд╕ рдкрд░ рд╡िрд╢ेрд╖ рдмрд▓ рджिрдпा рдЬाрддा рд╣ै। рдиाрдЧрд░ीрджाрд╕ рдиे рд╡рд▓्рд▓рдн рд╕ंрдк्рд░рджाрдп рдоें рдЧोрд╕्рд╡ाрдоी рд░рдгрдЫोрдб़ рд▓ाрд▓ рд╕े рджीрдХ्рд╖ा рд▓ी। рдпрд╣ाँ рдкрд░ рдпрд╣ рд╕ंрдХेрдд рдХрд░рдиा рдорд╣рдд्рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рд╣ोрдЧा рдХि рд╡े рдХृрд╖्рдг рднрдХ्рддि рдХे рдЕрди्рдп рд╕ंрдк्рд░рджाрдпों рдХे рдк्рд░рднाрд╡ рд╕े рдЕрдкрдиे рдЖрдк рдХो рдПрдХрджрдо рдЕрд▓рдЧ рдирд╣ीं рдХрд░ рдкाрдП рдЗрд╕рд▓िрдП рдХрдИ рд╡िрдж्рд╡ाрдиों рдиे рдЙрди्рд╣ें рдиिрдо्рдмाрд░्рдХ рд╕ंрдк्рд░рджाрдп рдХे рдЕंрддрд░्рдЧрдд рдЖрдиे рд╡ाрд▓े рд╕рдЦी рд╕ंрдк्рд░рджाрдп рд╕े рдк्рд░рднाрд╡िрдд рдоाрдиा рд╣ै। рдмрдЪ्рдЪрди рд╕िंрд╣ рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░, "рдиाрдЧрд░ीрджाрд╕ рдпрдж्рдпрдкि рд╡рд▓्рд▓рдн рдХुрд▓ рдоें рджीрдХ्рд╖िрдд рдеे рдлिрд░ рднी рд╕рдЦी рд╕ंрдк्рд░рджाрдп рд╕े рдк्рд░рднाрд╡िрдд рдеे। .....рд╡рд╕्рддुрддः рд╕рдЦी рд╕ंрдк्рд░рджाрдп рдиिрдо्рдмाрд░्рдХ рдордд рдХा рдПрдХ рдЕрд╡ांрддрд░ рднेрдж рд╣ै рдлिрд░ рднी рдЕрдкрдиी рд╡िрд╢ेрд╖рддाрдУं рдХे рдХाрд░рдг рдЙрдХ्рдд рдордд рд╕े рдпрд╣ рдХрдИ  рджृрд╖्рдЯिрдпों рд╕े рдЕрд▓рдЧ рд╣ो рдЧрдпा। рд╕рдЦी рд╕ंрдк्рд░рджाрдп рдоें рд░рд╕рд░ूрдк 'рдпुрдЧрд▓ рдЙрдкाрд╕рдиा' рдХो рд╕्рд╡ीрдХृрдд рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै। рд░ाрдзा рдХृрд╖्рдг рдХी рд▓рд▓िрдд рд▓ीрд▓ाрдУं рдХा рд╕рдЦी рд░ूрдк рдоें рджрд░्рд╢рди рдХрд░рдиा рдЗрд╕ рд╕ंрдк्рд░рджाрдп рдХा рдЕंрдЧ рд╣ो рдЧрдпा рд╣ै।"10  рдЗрд╕рдХा рдХाрд░рдг рдпрд╣ рд╣ै рдХि рд╕рдЦी рд╕ंрдк्рд░рджाрдп рдоें рд░рд╕-рд░ूрдк рдХी рдпुрдЧрд▓ोрдкाрд╕рдиा рдХो рдоाрди्рдпрддा рдк्рд░ाрдк्рдд рд╣ै рдФрд░ рд╡рд╣ рдиाрдЧрд░ीрджाрд╕ рдХे рдпрд╣ाँ рдк्рд░рдЪुрд░рддा рд╕े рдЙрдкрд▓рдм्рдз рд╣ै। рдЬुрдЧрд▓ рд░рд╕ рдоाрдзुрд░ीрд╕े рдПрдХ рдЙрджाрд╣рд░рдг рджृрд╖्рдЯрд╡्рдп рд╣ै-
      рд╣рд░ि рд░ाрдзा рд╡ृंрджा рдмिрдкुрди, рдиिрдд рдмिрд╣ाрд░ рд░рд╕ рдПрдХ।
      рдмिрдЫुрд░рдд рдиाрд╣ीं рдкрд▓рдХ рд╣ूँ, рдмीрддрдд рдХрд▓рдк рдЕрдиेрдХ।।11

      рдХृрд╖्рдгрдЧреЭ рд░ाрдЬ्рдп рдХे рд░ाрдЬा рдиिрдо्рдмाрд░्рдХ рд╕ंрдк्рд░рджाрдп рдХे рд╕рдорд░्рдердХ рдеे। рдЙрдирдХा рдХृрд╖्рдгрдЧреЭ рдХे рдиिрдХрдЯ рд╕рд▓ेрдоाрдмाрдж рдХी рдиिрдо्рдмाрд░्рдХ рдкीрда рд╕े рд╕ंрдмंрдз рдеा। рдЗрд╕ рдкीрда рдХी рд╕्рдеाрдкрдиा рд╣рд░िрд╡्рдпाрд╕ рдХे рдмाрд░рд╣ рдк्рд░рдоुрдЦ рд╢िрд╖्рдпों рдоें рд╕े рдПрдХ рдкрд░рд╢ुрд░ाрдо рдиे рдХी рдеी। рдпрд╣ рдкीрда рд╡ृंрджाрд╡рди рдХे рдмाрд╣рд░ рд╕्рдеिрдд рдиिрдо्рдмाрд░्рдХ рд╕ंрдк्рд░рджाрдп рдХी рдк्рд░рдоुрдЦ рдкीрдаों рдоें рд╕े рдПрдХ рдоाрдиी рдЬाрддी рд╣ै। "рдиिрдо्рдмाрд░्рдХ рд╕ंрдк्рд░рджाрдп рдХे рднрдХ्рддि рд╕िрдж्рдзांрдд рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рд╣ैं- рд╢िрд╡ рдм्рд░рд╣्рдоा рдЬिрдирдХी рд╡ंрджрдиा рдХрд░рддे рд╣ैं рд╡े рд╢्рд░ीрдХृрд╖्рдг рдЪрд░рдг рд╣ी рдЬीрд╡ рдХे рдПрдХрдоाрдд्рд░ рд╢рд░рдг рд╣ैं। рднрдХ्рдд рдЬिрд╕ рднाрд╡ рд╕े рднрдЧрд╡ाрди рдХी рдЙрдкाрд╕рдиा рдХрд░рддा рд╣ै рднрдЧрд╡ाрди рдЙрд╕े рдЙрд╕ी рд░ूрдк рдоें рдоिрд▓рддे рд╣ैं। рднрдЧрд╡ाрди рджрдпा рдХрд░рдиे рд╡ाрд▓े рдПрд╡ं рдХृрдкाрд▓ु рд╣ैं। рдЗрд╕ рд╕ंрдк्рд░рджाрдп рдоें рдХृрд╖्рдг рд╣ी рдЙрдкाрд╕्рдп, рднрдЬрдиीрдп, рд╕ेрд╡्рдп рдФрд░ рдкूрдЬ्рдп рд╣ैं। рдЙрдирдХे рдЕрддिрд░िрдХ्рдд рдХिрд╕ी рдФрд░ рдХी рднрдХ्рддि рдпा рд╕ेрд╡ा рдкूрдЬा рд╡्рдпрд░्рде рд╣ै। рд░ाрдзा рдХो рднी рдЗрд╖्рдЯ рджेрд╡ी рдХे рд░ूрдк рдоें рд╕्рд╡ीрдХाрд░ рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै। рд░ाрдзा рдХो рд╕्рд╡рдХीрдпा рдХे рд░ूрдк рдоें рд╕्рд╡ीрдХाрд░ рдХрд░рдХे рдЙрдирдХी рд╕рдорд╕्рдд рд▓ीрд▓ाрдУं рдоें рд╕्рд╡рдХीрдпाрдд्рд╡ рдХा рдЖрд░ोрдк рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै। рдЗрд╕ рд╕ंрдк्рд░рджाрдп рдХे рдЙрдкाрд╕्рдп рд░ाрдзाрдпुрдХ्рдд рдХृрд╖्рдг рд╣ैं।"12

рдпрд╣ाँ рдпрд╣ рдмाрдд рдз्рдпाрддрд╡्рдп рд╣ै рдХि рдиिрдо्рдмाрд░्рдХ рдФрд░ рдордз्рд╡ाрдЪाрд░्рдп рдиे рдХृрд╖्рдгोрдкाрд╕рдиा рдХो рдорд╣рдд्рдд्рд╡ рджेрддे рд╣ुрдП рдЙрд╕рдоें рд░ाрдзा рддрдд्рдд्рд╡ рдХा рд╕рдоाрд╡ेрд╢ рдмрд╣ुрдд рдкрд╣рд▓े рд╣ी рдХрд░ рджिрдпा рдеा рдХिंрддु рд╡рд▓्рд▓рдн рдиे рдЕрдкрдиी рдХुрдЫ рдирд╡ीрди рдЙрдж्рднाрд╡рдиाрдУं рдж्рд╡ाрд░ा рдЗрд╕ рддрдд्рдд्рд╡ рдХो рдФрд░ рднी рд╢ाрд╕्рдд्рд░ेрдХ्рдд рдмрдиा рджिрдпा рдФрд░ рд╕ाрде рд╣ी рд▓ोрдХрд░ुрдЪि рд╕े рднी рд╕рдорд░рд╕рддा рд╕्рдеाрдкिрдд рдХрд░рдиे рдХी рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдХрд░ рджी।13 рд╡рд▓्рд▓рднाрдЪाрд░्рдп рдХा рдЬрди्рдо 1479 рдИ॰ рдоें рдФрд░ рдоृрдд्рдпु рд╕рди् 1530 рдоें рд╣ुрдИ। рд╡рд▓्рд▓рднाрдЪाрд░्рдп рдХे рд╕ंрдк्рд░рджाрдп рдХे рд╕рдорд╕्рдд рд╕िрдж्рдзांрддों рдХो рдиाрдЧрд░ीрджाрд╕ рдиे рдЕрдкрдиे рдХाрд╡्рдп рдоें рдЖрдд्рдорд╕ाрдд рдХрд░ рд▓िрдпा рдеा। рд╡рд▓्рд▓рдн рдордд рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рд╢्рд░ीрдХृрд╖्рдг рдкрд░рдм्рд░рд╣्рдо рд╣ैं। рдиाрдЧрд░ीрджाрд╕ рдиे рдХрд╣ा рд╣ै-
      рдЕрд╖्рдЯ рд╕िрдж्рдз рдЬाрдХों рдХрд╣рдд, рдХрд░ाрдоाрдд рд╕рдм рдЬрдХ्рддि।
      рдмाрджीрдЧрд░ рдХे рдЦेрд▓ рд╕ो, рдмिрдиा рдХृрд╖्рдг рдХी рднрдХ्рддि।।14

      рдиाрдЧрд░ीрджाрд╕ рдХे рдпрд╣ाँ рдЖрдк рд╕рднी рдХृрд╖्рдг рднрдХ्рддि рд╕ंрдк्рд░рджाрдпों рдХे рдорддों рдХे рд╡िрднिрди्рди рдЪिрдд्рд░ рджेрдЦ рд╕рдХрддे рд╣ैं। рдпрд╣ рдЙрдирдХी рд╕рдорди्рд╡рдп рднाрд╡рдиा рдХा рд╢्рд░ेрд╖्рда рдЙрджाрд╣рд░рдг рд╣ै। рд╡े рд╕рдмрдХो рд╕ाрде рд▓ेрдХрд░ рдЪрд▓рдиे рдХे рдкрдХ्рд╖рдзрд░ рд╣ैं।

      рдиाрдЧрд░ीрджाрд╕ рдХी рдПрдХ рдорд╣рдд्рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рд╡िрд╢ेрд╖рддा рд░ीрддि рдФрд░ рднрдХ्рддि рдХा рд╕рдорди्рд╡рдп рд╣ै। рдЗрдирдХी рдХрд╡िрддा рдоें рдоाрдирд╡ीрдп рдк्рд░ेрдо рдХो рдЕрднिрд╡्рдпрдХ्рдд рдХрд░рдиे рд╡ाрд▓ा рд╢ृंрдЧाрд░ рднी рдкрд░्рдпाрдк्рдд рдоाрдд्рд░ा рдоें рдЙрдкрд╕्рдеिрдд рд╣ै। рдпे рдХोрд░े рд╡ैрд░ाрдЧी рднрдХ्рдд рдХрд╡ि рди рд╣ोрдХрд░ рдк्рд░ेрдо рдХी рдкीрд░ рдХो рдкрд╣рдЪाрдирдиे рд╡ाрд▓े рд╢ृंрдЧाрд░ी рднрдХ्рдд рдХрд╡ि рд╣ैं। рдЗрдирдХा рдХाрд▓ рд╢ृंрдЧाрд░िрдХ рдк्рд░рд╡ृрдд्рддिрдпों рдХे рдЙрдд्рдХрд░्рд╖ рдХा рд╕рдордп рд╣ै рдЗрд╕рд▓िрдП рд╢ृंрдЧाрд░ рд╡рд░्рдгрди рдЙрд╕ рдХाрд▓ рдХे рдХाрд╡्рдп рдоें рд╕्рд╡ाрднाрд╡िрдХ рд░ूрдк рд╕े рд╣ोрдЧा рд╣ी। рднрдХ्рддि рднी рдЪाрд╣े рдХ्рд╖ीрдг рд░ूрдк рдоें рд╣ी рд╕рд╣ी рдЙрд╕ рд╕рдордп рд╡िрдж्рдпрдоाрди рдеी। рджोрдиों рдк्рд░рд╡ृрдд्рддिрдпों рдХा рдЕрдкрдиे рдХाрд╡्рдп рдоें рд╕рдорди्рд╡рдп рдХрд░рдиे рд╡ाрд▓े рдХрд╡ि рд░ीрддिрдХाрд▓ рдоें рдмрд╣ुрдд рдХрдо рд░рд╣े рд╣ैं।  рдЗрд╕ рджृрд╖्рдЯि рд╕े рдиाрдЧрд░ीрджाрд╕ рдХी рдЧрдгрдиा рдЙрдд्рдХृрд╖्рдЯ рдХрд╡िрдпों рдоें рдХी рдЬा рд╕рдХрддी рд╣ै। рдПрдХ рддрд░рдл рдЙрдирдХे рдХाрд╡्рдп рдоें рд╢ृंрдЧाрд░ рдХे рд╕рдШрди рдЪिрдд्рд░ рд╣ैं-
      рдЙрднрд░े рд╡ाрдХे рдХुрдЪрдиि рдкрд░, рджीрда рдкрд░ी рд╣ै рдкेрдаि।
      рдордиौं рдкрд░ेрд╡ा рд╕िंрд╕ рддрд░ु, рд░рд╣े рдмрд░ाрдмрд░ рдмेрдаि।।15

      рддो рджूрд╕рд░ी рддрд░рдл рднрдХ्рддि рдХी рдЕрдмाрдз рдзाрд░ा рдмрд╣рддी рджिрдЦाрдИ рджेрддी рд╣ै। рд╢ृंрдЧाрд░ рд╡рд░्рдгрди рд╕ांрд╕ाрд░िрдХ рдмंрдзрдиों рдХे рдЪрд░рдоोрдд्рдХрд░्рд╖ рдХा рдмрдпाрди рд╣ोрддा рд╣ै। рдЕрдЧрд░ рдХोрдИ рд╢ृंрдЧाрд░िрдХ рдХрд╡ि рд╕ांрд╕ाрд░िрдХ рдмंрдзрдиों рдФрд░ рджेрд╣ рдХी рдХ्рд╖рдгрднंрдЧुрд░рддा рдХा рд╡рд░्рдгрди рдХрд░े рддो рдЖрд╢्рдЪрд░्рдпрдЬрдирдХ рд╕ुрдЦрдж рдк्рд░рддीрддि рд╣ोрддी рд╣ै। рдиाрдЧрд░ीрджाрд╕ рдХे рдпрд╣ाँ рдЗрд╕ рддрд░рд╣ рдХे рдЪिрдд्рд░ рдмिрдЦрд░े рдкрдб़े рд╣ैं-
      рдЪрд▓ी рдЬाрдд рд╣ै рдЖрдпु рдЬрдЧрдд рдоें।
      рдХрд╣рдд рдЯेрд░ि рдХें рдШрд░ी рдШрд░ी рдШрд░ीрдпाрд▓ рдоें।
      рд╕рдоें рдЪूрдХि рдмेрдХाрдо рди рдлिрд░ि рдкрдЫिрддाрдЗрдпे।
      рдм्рд░рдЬ рдиाрдЧрд░ рдиंрджрд▓ाрд▓ рд╕ु рдиिрд╕ рджिрди рдЧाрдЗрдпे।16

рд░ाрдзा-рдХृрд╖्рдг рдХी рд▓ीрд▓ा рдХे рд╕ंрдпोрдЧ рд╢ृंрдЧाрд░ рдХे рд╡рд░्рдгрди рдоें рдХृрд╖्рдг рднрдХ्рдд рдХрд╡ि рдиिрдкुрдг рд╣ैं। рд░ाрдордЪंрдж्рд░ рд╢ुрдХ्рд▓ рдиे рдХृрд╖्рдгोрдкाрд╕рдХ рднрдХ्рддों рдкрд░ рд╡िрдЪाрд░ рдХрд░рддे рд╣ुрдП рд▓िрдЦा рд╣ै рдХि, ‘‘рдЧोрдкिрдпों рдХा рдк्рд░ेрдо рджाрдо्рдкрдд्рдп рдк्рд░ेрдо рдХे рд░ूрдк рдоें рд╣ोрдиे рдХे рдХाрд░рдг рдЕрднिрд▓рд╖िрдд рд╕ाрдиिрдз्рдп рднी рд╕्рдд्рд░ी-рдкुрд░ुрд╖ рд╕рдоाрдЧрдо рдХे рд░ूрдк рдоें, рдЖрд▓िंрдЧрди рдХे рд░ूрдк рдоें рд╣ी рд╡рд░्рдгрди рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै।’’17 рдпрд╣ рдХрдерди рдЕрдзिрдХांрд╢ рдХृрд╖्рдг рднрдХ्рдд рдХрд╡िрдпों рдХे рд╡िрд╖рдп рдоें рддрде्рдпрдкрд░рдХ рд╣ो рд╕рдХрддा рд╣ै рд▓ेрдХिрди рдиाрдЧрд░ीрджाрд╕ рдХे рд╡िрд╖рдп рдоें рдпрд╣ рдЖंрд╢िрдХ рд╕рдд्рдп рд╣ी рд╣ै। рдиाрдЧрд░ीрджाрд╕ рдХрдИ рд╕्рдерд▓ों рдкрд░ рд╣рдоें рдХрдмीрд░ рдХे рдиिрдХрдЯ рджिрдЦाрдИ рджेрддे рд╣ैं। рдРрд╕े рд╕्рдерд▓ों рдкрд░ рд╡े рдХृрд╖्рдг рднрдХ्рддि рдХे рд╕िрдж्рдзांрддों рдоें рд╕рдоाрддे рдирд╣ीं рд╣ैं। рддुрд▓рдиाрдд्рдордХ рдЙрджाрд╣рд░рдг рджृрд╖्рдЯрд╡्рдп рд╣ै-
      рдЗрд╕्рдХ рдЪिрдорди рдорд╣рдмूрдм рдХा, рдЬрд╣ाँ рди рдЬाрд╡ें рдХोрдЗ।
      рдЬाрд╡ें рд╕ो рдЬीрд╡े рдирд╣ीं, рдЬीрд╡ें рд╕ु рдмौрд░ा рд╣ोрдЗ।।18
      рдХрдмीрд░ рдмिрд░рд╣ рднुрд╡ंрдЧрдо рддрдиि рдмрд╕ै, рдоंрдд्рд░ рди рд▓ाрдЧै рдХोрдЗ।
      рд░ाрдо рдмिрд╡ोрдЧी рдиा рдЬिрд╡ै, рдЬिрд╡ै рддो рдмौрд░ा рд╣ोрдЗ।।19

      рд╕्рдкрд╖्рдЯ рд╣ै рдХि рдиाрдЧрд░ीрджाрд╕ рднрдХ्рддि рдХी рдХिрд╕ी рд╡िрд╢िрд╖्рдЯ рдкрдж्рдзрддि рдХे рдЕрдиुрдЧाрдоी рдирд╣ीं рдеे। рдЙрди्рд╣ोंрдиे рд╕рдЧुрдг рднрдХ्рдд рдХрд╡ि рд╣ोрддे рд╣ुрдП рднी рдиिрд░्рдЧुрдг рд╕ंрдд рдХाрд╡्рдп рд╕े рднी рдк्рд░рднाрд╡ рдХो рдЧ्рд░рд╣рдг рдХिрдпा рд╣ै рдФрд░ рдРрд╕ा рдХрд░рддे рд╕рдордп рдЙрдирдХी рдХрд╡िрддा рдоें рдХिрд╕ी рддрд░рд╣ рдХрд░ рд╣िрдЪрдХिрдЪाрд╣рдЯ рд╣рдоें рджिрдЦाрдИ рдирд╣ीं рджेрддी।

      рд╕рдЬрдЧ рдХрд╡ि рд╣ोрдиे рдХे рд╕ाрде-рд╕ाрде рдиाрдЧрд░ीрджाрд╕ рдиाрдЧрд░िрдХ рдХे рд░ूрдк рдоें рднी рд╕рдЬрдЧ рджिрдЦाрдИ рджेрддे рд╣ैं। рдЕрдкрдиे рд╕рдордп рдХी рдХुрд░ीрддिрдпों рдкрд░ рднी рдЙрдирдХे рдХाрд╡्рдп рдоें рдЯिрдк्рдкрдгिрдпाँ рджेрдЦी рдЬा рд╕рдХрддी рд╣ैं। рд╕рдоाрдЬ рдоें рдзрди-рдмрд▓ рдХे рдмрдв़рддे рд╡рд░्рдЪрд╕्рд╡ рдкрд░ рд╡िрдЪाрд░ рдХрд░рддे рд╣ुрдП рд╡े рд▓िрдЦрддे рд╣ैं-
рд╕ोрдИ рдк्рд░рддाрдкी рд╕ोрдИ рдХुрд▓ीрди। рдЬो рдЧृрд╣ рдоें рдзрди рдХрд░ि рдирд╣ि рд╣ीрди।।
рдЬो рдмрд▓िрд╖्рдЯ рдЕрддि рдкрд░рдмрд▓ рд╣рд░्рддा। рдЬाрдирдд рддाрд╣ि рди्рдпाрдп рдХो рдХрд░्рддा।।20

      рдиाрдЧрд░ीрджाрд╕ рдиे рджैрдиिрдХ рдЬीрд╡рди рдХे рд╡िрд╡िрдз рдк्рд░рд╕ंрдЧों рдХो рдЕрдкрдиे рдХाрд╡्рдп рдоें рд╕्рдеाрди рджिрдпा рд╣ै। рдЙрдирдХे рдХाрд╡्рдп рдоें рдиैрддिрдХ рдЙрдкрджेрд╢ рдХे рд╕ाрде-рд╕ाрде рдордиुрд╖्рдп рдХे рдмрджрд▓рддे рд╕्рд╡рд░ूрдк рдкрд░ рдХрдЯाрдХ्рд╖ рднी рдоिрд▓рддे рд╣ैं। рдоाрддा-рдкिрддा рдХी рд╕ेрд╡ा рди рдХрд░рдиा, рд╕рдордп рдкрд░ рд╕ोрдиा-рдЙрдардиा, рдЖрдкрд╕ी рдЬрд▓рди, рдкाрд░िрд╡ाрд░िрдХ рдХрд▓рд╣ рдЖрджि рд╡िрд╖рдпों рдХा рдЙрди्рд╣ोंрдиे рд╕рдЬीрд╡ рд╡рд░्рдгрди рдХिрдпा рд╣ै। рдпрд╣ाँ рддрдХ рдХि рдиाрдЧрд░ीрджाрд╕ рдкрд░्рдпाрд╡рд░рдг рдХे рдк्рд░рддि рднी рд╕рдЬрдЧ рд╣ैं। рд░ीрддिрдХाрд▓ рдХा рдпрд╣ рдХрд╡ि рдЬрдм рдШрдЯрддे рдкेрдб़-рдкौрдзों рдХे рдкрд░ рдЕрдкрдиी рдЪिंрддा рдЬ़ाрд╣िрд░ рдХрд░рддा рд╣ै рддो рдк्рд░рддीрдд рд╣ोрддा рд╣ै рдХि рд╡рд╣ рдЕрдкрдиे рд╕рдордп рд╕े рдЖрдЧे рдХा рдХрд╡ि рдеा-
      рдЕंрдм рдХंрджрд╡ाрджिрдХ рдирд╣िं рд╣ोрдд। рдоिрдЯि рдЧрдпे рднрд▓े рдж्рд░ुрдордиि рдХे рдЧोрдд।।
      рдоुंрдЬा рдХैрд░ рдЬрд╡ाрд╕ा рд░ाрд╕। рд░рд╣ि рдЧрдпे рдеोрд╣рд░ рдмंрдмुрд▓ рдлрд░ाрд╕।।21

      рдпрд╣ाँ рдпрд╣ рд╕्рдорд░рдгीрдп рд╣ै рдХि рдиाрдЧрд░ीрджाрд╕ рдиे рдЕрдкрдиी рдпрд╣ рдЪिंрддा рд╕рди् 1738 рдоें рд╡्рдпрдХ्рдд рдХी рд╣ै।
рдХрд╡ि рдХे рд╕ाрде-рд╕ाрде рдиाрдЧрд░ीрджाрд╕ рдЪिрдд्рд░рдХрд▓ा рдк्рд░ेрдоी рднी рд╣ैं। рднाрд░рддीрдп рдЪिрдд्рд░рдХрд▓ा рдоें 'рдХिрд╢рдирдЧреЭ рд╢ैрд▓ी' рдХा рд╡िрд╢ेрд╖ рд╕्рдеाрди рд╣ै। рдиाрдЧрд░ीрджाрд╕ рдХे рд╢ाрд╕рди рдХाрд▓ рдоें рдХृрд╖्рдгрдЧреЭ рд░ाрдЬ्рдп рдоें рдЪिрдд्рд░рдХрд▓ा рдЕрдкрдиे рдЙрдд्рдХрд░्рд╖ рдкрд░ рдкрд╣ुँрдЪी। рдЙрдирдХे рдк्рд░рд╢्рд░рдп рдоें рдЙрд╕ рд╕рдордп рдХे рдк्рд░рд╕िрдж्рдз рдЪिрдд्рд░рдХाрд░ рдиिрд╣ाрд▓рдЪंрдж рдиे рдХिрд╢рдирдЧреЭ рд╢ैрд▓ी рдХो рд╡िрдХрд╕िрдд рдХिрдпा рдиाрдЧрд░ीрджाрд╕ рдХी рдк्рд░ेрд░рдгा рд╕े рдиिрд╣ाрд▓рдЪंрдж рдиे 'рдмрдиी-рдардиी' рдХा рдЪिрдд्рд░ рдмрдиाрдпा рдЬिрд╕े рднाрд░рдд рдХी рдоोрдиाрд▓िрд╕ा рдХे рдиाрдо рд╕े рд╕ंрдмोрдзिрдд рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै। рднрдХ्рддि, рд╢ृंрдЧाрд░ рдФрд░ рдЪिрдд्рд░рдХрд▓ा рдХी рдРрд╕ी рдЕрдиुрдкрдо рдоिрд╕ाрд▓ рдЕрди्рдпрдд्рд░ рджुрд░्рд▓рдн рд╣ै। 'рдХिрд╢рдирдЧреЭ рд░ाрдЬ्рдп рдХा рдЗрддिрд╣ाрд╕' рдкुрд╕्рддрдХ рдоें рдоोрд╣рдирд▓ाрд▓ рдЧुрдк्рддा рдиें рд▓िрдЦा рд╣ै, "рдорд╣ाрд░ाрдЬा рд╕ाрд╡ंрдд рд╕िंрд╣ рд╢्рд░ी рдХृрд╖्рдг рднрдХ्рдд рддрдеा рдЪिрдд्рд░рдХрд▓ा рдХा рдЬ्рдЮाрддा рдеा рдФрд░ рдХрд▓ाрдк्рд░ेрдоी рдиाрдЧрд░ीрджाрд╕ рдХे рдиाрдо рд╕े рдк्рд░рд╕िрдж्рдз рд╣ुрдЖ। рдиाрдЧрд░ीрджाрд╕ рдХे рдХाрд░рдг рд╣ी рдХिрд╢рдирдЧреЭ рдХे рдЪिрдд्рд░ों рдХो рдирдИ рдкрд╣рдЪाрди рдоिрд▓ी। рд╕ाрд╡ंрдд рд╕िंрд╣ рдХे рд╕рдордп рдоें рдиिрд╣ाрд▓рдЪंрдж рдмреЬा рдЪिрдд्рд░рдХाрд░ рд╣ुрдЖ рдЬिрд╕рдиे рдмрдиी-рдардиी рдХे рдЪिрдд्рд░ рдХो рдЕंрддрд░्рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рдЦ्рдпाрддि рджिрд▓рд╡ाрдИ। рд╕ाрд╡ंрдд рд╕िंрд╣ рдиे рд╣ी рдиिрд╣ाрд▓рдЪंрдж рдХो рдХृрд╖्рдг рдФрд░ рд░ाрдзा рдХे рдЪिрдд्рд░ рдмрдиाрдиे рдХे рд▓िрдП рдк्рд░ेрд░िрдд рдХिрдпा। рдХिрд╢рдирдЧреЭ рдХी рдЪिрдд्рд░рдХрд▓ा рдХी рдЙрдд्рдкрдд्рддि рдФрд░ рд╡िрдХाрд╕ рдХा рд╢्рд░ेрдп рдХрд╡ि рдиाрдЧрд░ीрджाрд╕ рдХो рдЬाрддा рд╣ै। рдЙрдирдХी рд╕ाрд╣िрдд्рдпिрдХ рдЕрднिрд░ुрдЪि рдФрд░ рдХрд▓ाрдк्рд░ेрдо рдиे рдЪिрдд्рд░рдХрд▓ा рдХे рдРрд╕े рджुрд░्рд▓рдн рдЙрджाрд╣рд░рдг рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдХिрдП рдЬो рднрд╡िрд╖्рдп рдоें рд╕ंрд╕ाрд░ рдХी рдЪिрдд्рд░рдХрд▓ा рдХा рдоाрд░्рдЧ рдк्рд░рд╢рд╕्рдд рдХрд░рддे рд░рд╣ेंрдЧे।"22

      рдЖрдд्рдордиिंрджा рдХрд░рдиे рдХी рдХ्рд╖рдорддा рдмрдб़рдк्рдкрди рдХी рдиिрд╢ाрдиी рд╣ोрддी рд╣ै। рдк्рд░рдд्рдпेрдХ рдмрдб़े рдХрд╡ि рдиे рдЖрдд्рдордиिंрджा рдХे рдж्рд╡ाрд░ा рдЕрдкрдиे рд╡्рдпрдХ्рддिрдд्рд╡ рдХी рдЦाрдоिрдпों рдХो рд░ेрдЦांрдХिрдд рдХिрдпा рд╣ै। рддुрд▓рд╕ी, рд╕ूрд░, рдХрдмीрд░ рдЖрджि рднрдХ्рдд рдХрд╡िрдпों рдоें рддो рдЗрд╕ рдк्рд░рд╡ृрдд्рддि рдХो рдЖрд╕ाрдиी рд╕े рджेрдЦा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै। рдиाрдЧрд░ीрджाрд╕ рдХी рдЧрдгрдиा рднी рдЗрд╕ी рдкрд░ंрдкрд░ा рдоें рдХी рдЬा рд╕рдХрддी рд╣ै। рдЕрдкрдиे рдЕрд╡рдЧुрдгों рдХी рддрд░рдл рдз्рдпाрди рдЖрдХрд░्рд╖िрдд рдХрд░рддे рд╣ुрдП рдХрд╡ि рдиाрдЧрд░ीрджाрд╕ рдиे рд▓िрдЦा рд╣ै-
      рджेрдЦो рдоो рдУрдЧुँрди рдЗрд╣ैं, рд╣ौं рдУрдЧुрдирдиि рдЬिрд╣ाрдЬ।
      рдУрдЧुрди рдмрд░рдирдд рдФрд░ рдХे, рдоोрд╣ि рди рдЖрд╡рдд рд▓ाрдЬ।।23

      рдиाрдЧрд░ीрджाрд╕ рдХे рднाрд╖ा рд╡िрд╖рдпрдХ рдк्рд░рдпोрдЧ рд╡िрд╢ेрд╖ рдЙрд▓्рд▓ेрдЦрдиीрдп рд╣ैं। рд╡рд╣ рдм्рд░рдЬ рдоंрдбрд▓ рдоें рдиिрд╡ाрд╕ рдХрд░рдиे рд╡ाрд▓े рдХृрд╖्рдг рднрдХ्рдд рдХрд╡ि рд╣ैं। рдЗрд╕ рдиाрддे рдЙрдирдХे рдХाрд╡्рдп рдХी рднाрд╖ा рдм्рд░рдЬ рд╣ो рдпрд╣ рддो рд╕्рд╡ाрднाрд╡िрдХ рд╣ी рдеा рд▓ेрдХिрди рдЕрдкрдиी рдХрд╡िрддा рдоें рд╡े рдоाрдд्рд░ рдм्рд░рдЬ рддрдХ рдХी рд╕ीрдоिрдд рдирд╣ीं рд░рд╣рддे। рдЬैрд╕ा рдХि рд╣рдо рдКрдкрд░ рдЙрд▓्рд▓ेрдЦ рдХрд░ рдЖрдП рд╣ैं рдЙрдирдХे рдХाрд╡्рдп рдоें рдЕрд░рдмी-рдлाрд░рд╕ी рдХे рд╢рдм्рджों рдХी рднрд░рдоाрд░ рд╣ै। рдЗрддрдиा рд╣ी рдирд╣ीं рдПрдХाрдз рд╕्рдерд▓ рдкрд░ рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдПрдХ рд╣ी рдкрдж рдоें рдХрдИ рднाрд╖ाрдУं рдХा рдк्рд░рдпोрдЧ рдХिрдпा рд╣ै। рдЪाрд░ рднाрд╖ाрдУं рд╕े рдпुрдХ्рдд рдЙрдирдХा рдПрдХ рд╕рд╡ैрдпा рджृрд╖्рдЯрд╡्рдп рд╣ै-
      рдиाрдЧрд░ рдоैрди рд╕рд░ोрд╡рд░ рдоीрдирдХि рдкंрдХрдЬ рдХी рдкंрдЦिрдпां рдЕрдиिрдпाрд░ी                 (рдм्рд░рдЬ)
      рд╕्рдпाрдоे рдоोрдЯे рд╣िрд░рдгी рдмрддाрд╡िрдпो рдЬूрд╡ो рддрдоें рд╕рд╣ू рд╕ोрдЪ рдмिрдЪाрд░ी          (рдЧुрдЬрд░ाрддी)
      рдЧोрдпा рдордоोрд▓े рдпा рдЦрдЬ्рдЬрди рдЦाрд╕े рддाрд░ीрдл рдХрд░ें рдХ्рдпा рдЬुрдмाрди рд╣рдоाрд░ी           (рдЙрд░्рджू)
      рдмीрдЬी рди рдоींрдв рд▓ाрдЧै рдХाрд╣ि рдУрдкрдоा рдХाрди्рд╣ рдЬीрд░ी рдЖंрдЦ्рдпां рдХाрдордгрдЧाрд░ी24 (рд░ाрдЬрд╕्рдеाрдиी)

рдиिрд╖्рдХрд░्рд╖ :     рд╕ंрдХ्рд╖ेрдк рдоें, рдиाрдЧрд░ीрджाрд╕ рдХी рдХрд╡िрддा рдоें рдЬो рднрдХ्рддि рднाрд╡рдиा рдк्рд░рдХрдЯ рд╣ुрдИ рд╣ै, рдЙрд╕рдоें рдоाрдирд╡ीрдп рдк्рд░ेрдо рдХो рдЪिрдд्рд░िрдд рдХрд░рдиे рд╡ाрд▓ा рд╢ृंрдЧाрд░ рднी рдкрд░्рдпाрдк्рдд рдоाрдд्рд░ा рдоें рд╣ै। рд╡рд╣ рдЬीрд╡рди рд╕े рдердХे рдХोрдИ рд╡ैрд░ाрдЧी рднрдХ्рдд рдХрд╡ि рдоाрдд्рд░ рдирд╣ीं рд╣ैं, рдЕрдкिрддु рд╡े рдк्рд░ेрдо рдХे рдоाрд░्рдЧ рдкрд░ рдЪрд▓рдиे рд╡ाрд▓े рд╢ृंрдЧाрд░ी рднрдХ्рдд рдХрд╡ि рд╣ैं। рдХрде्рдп рдПрд╡ं рднाрд╖ा рдХे рд╕्рддрд░ рдкрд░ рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдЕрдиेрдХ рдк्рд░рдпोрдЧ рдХिрдП рд╣ैं। рдЬिрдирдХा рдЕрдз्рдпрдпрди рдкूрд░ी рддрд░рд╣ рд╕े рдирд╣ीं рд╣ो рд╕рдХा рд╣ै। рдиाрдЧрд░ीрджाрд╕ рдмрд╣ुрдоुрдЦी рдк्рд░рддिрднा рдХे рдзрдиी рдеे। рдЙрдирдХे рдХाрд╡्рдп рдХो рдЧрд╣рд░ाрдИ рд╕े рд╕рдордЭрдиे рдХे рд▓िрдП рдЙрд╕рдХो рд╡िрд╡िрдз рджृрд╖्рдЯिрдХोрдгों рд╕े рдЕрдз्рдпрдпрди рдХी рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддा рд╣ै।

рд╕ंрджрд░्рдн :
1. рд╕рд░ोрдЬ рд╕рд░्рд╡ेрдХ्рд╖рдг, рдХिрд╢ोрд░ीрд▓ाрд▓ рдЧुрдк्рдд, рд╣िंрджुрд╕्рддाрдиी рдЕрдХाрджрдоी, рдЗрд▓ाрд╣ाрдмाрдж, рдк्рд░рдердо рд╕ंрд╕्рдХрд░рдг 1961, рдкृрд╖्рда 380
2. рдоिрд╢्рд░рдмंрдзु рд╡िрдиोрдж (рдЦंрдб 1-2), рджुрд▓ाрд░ेрд▓ाрд▓ рднाрд░्рдЧрд╡, рд▓рдЦрдирдК, рд╕ंрд╕्рдХрд░рдг 1972, рдкृрд╖्рда 201
3. рд╣िрди्рджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХा рдЗрддिрд╣ाрд╕, рд╕ं- рдирдЧेрди्рдж्рд░, рдиेрд╢рдирд▓ рдкрдм्рд▓िрд╢िंрдЧ рд╣ाрдЙрд╕, рджिрд▓्рд▓ी, рдж्рд╡िрддीрдп рд╕ंрд╕्рдХрд░рдг 1976, рдкृрд╖्рда 238
4. рднрдХ्рддि рдЖंрджोрд▓рди рдХा рдЕрдз्рдпрдпрди, рд░рддिрднाрдиु рд╕िंрд╣ рдиाрд╣рд░, рдХिрддाрдм рдорд╣рд▓ рдк्рд░ाрдЗрд╡ेрдЯ рд▓िрдоिрдЯेрдб, рдЗрд▓ाрд╣ाрдмाрдж, рдкृрд╖्рда 347
5. рдоिрд╢्рд░рдмंрдзु рд╡िрдиोрдж (рдЦंрдб 1-2), рдкृрд╖्рда 370
6. рд╣िрди्рджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХा рдЗрддिрд╣ाрд╕, рд░ाрдордЪंрдж्рд░ рд╢ुрдХ्рд▓, рдиाрдЧрд░ीрдк्рд░рдЪाрд░िрдгी рд╕рднा, рд╡ाрд░ाрдгрд╕ी, 32рд╡ाँ рд╕ंрд╕्рдХрд░рдг, рдкृрд╖्рда 191
7. рдиाрдЧрд░ीрджाрд╕ рдЧ्рд░ंрдеाрд╡рд▓ी, рд╕ं- рдлैрдпाрдЬ рдЕрд▓ी рдЦाँ, рдХेрди्рдж्рд░ीрдп рд╣िрди्рджी рдиिрджेрд╢ाрд▓рдп, рд╕ंрд╕्рдХрд░рдг 1974, рдкृрд╖्рда 115
8. рд╕ूрд░рджाрд╕, рд░ाрдордЪंрдж्рд░ рд╢ुрдХ्рд▓, рдЪिंрддрди рдк्рд░рдХाрд╢рди, рдХाрдирдкुрд░, рд╕ंрд╕्рдХрд░рдг 2003, рдкृрд╖्рда 59-60
9. рд╡рд╣ी, рдкृрд╖्рда 59
10. рд░ीрддिрдХाрд▓ीрди рдХрд╡िрдпों рдХी рдк्рд░ेрдо рд╡्рдпंрдЬрдиा, рдмрдЪ्рдЪрди рд╕िंрд╣, рдиाрдЧрд░ी рдк्рд░рдЪाрд░िрдгी рд╕рднा, рд╡ाрд░ाрдгрд╕ी, рдк्рд░рдердо рд╕ंрд╕्рдХрд░рдг 2015 рд╡ि., рдкृрд╖्рда 442
11. рдиाрдЧрд░ीрджाрд╕ рдЧ्рд░ंрдеाрд╡рд▓ी, рдкृрд╖्рда 141
12. рд░рд╕рдЦाрди: рдХाрд╡्рдп рддрдеा рднрдХ्рддि рднाрд╡рдиा, рдоाреЫрджा рдЕрд╕рдж, рдкृрд╖्рда 333
13. рднрдХ्рддि рдЖंрджोрд▓рди рдХा рдЕрдз्рдпрдпрди, рд░рддिрднाрдиु рд╕िंрд╣ рдиाрд╣рд░, рдкृрд╖्рда 173
14. рдиाрдЧрд░ीрджाрд╕ рдЧ्рд░ंрдеाрд╡рд▓ी, рдкृрд╖्рда 204
15. рд╡рд╣ी, рдкृрд╖्рда 126
16. рд╡рд╣ी, рдкृрд╖्рда 71
17. рд╕ूрд░рджाрд╕, рд░ाрдордЪंрдж्рд░ рд╢ुрдХ्рд▓, рдкृрд╖्рда 46
18. рдиाрдЧрд░ीрджाрд╕ рдЧ्рд░ंрдеाрд╡рд▓ी, рдкृрд╖्рда 115
19. рдХрдмीрд░ рдЧ्рд░ंрдеाрд╡рд▓ी, рд╕ं- рдоाрддाрдк्рд░рд╕ाрдж рдЧुрдк्рдд, рд╕ाрд╣िрдд्рдп рднрд╡рди, рдЗрд▓ाрд╣ाрдмाрдж, рд╕ं. 1997, рдкृрд╖्рда 15
20. рдиाрдЧрд░ीрджाрд╕ рдЧ्рд░ंрдеाрд╡рд▓ी, рдкृрд╖्рда 193
21. рд╡рд╣ी, рдкृрд╖्рда 195
22. рдХिрд╢рдирдЧреЭ рд░ाрдЬ्рдп рдХा рдЗрддिрд╣ाрд╕, рдЧुрдк्рддा, рдоोрд╣рдирд▓ाрд▓, рд╕ुрднрджा рдк्рд░рдХाрд╢рди, рдЬोрдзрдкुрд░, рдкृрд╖्рда 235
23. рдиाрдЧрд░ीрджाрд╕ рдЧ्рд░ंрдеाрд╡рд▓ी, рдкृрд╖्рда 192
24. рд╡рд╣ी, рдкृрд╖्рда 47
-----------------------------------------------
рд╕ंрдкрд░्рдХ:
рдХाрд░्рдпाрд▓рдп: рдоोрддीрд▓ाрд▓ рдиेрд╣рд░ू рд╕ांрдз्рдп рдХॉрд▓ेрдЬ, рдмेрдиिрддो рдЬ़ुрдЖрд░ेрдЬ рдоाрд░्рдЧ, рдирдИ рджिрд▓्рд▓ी-110021
рдиिрд╡ाрд╕: 1266, рд╕ैрдХ्рдЯрд░ 23 рдП, рдЧुрдб़рдЧाँрд╡, рд╣рд░िрдпाрдгा-122017
рджूрд░рднाрд╖: 09873559924

No comments :

Post a Comment

We welcome your comments related to the article and the topic being discussed. We expect the comments to be courteous, and respectful of the author and other commenters. Setu reserves the right to moderate, remove or reject comments that contain foul language, insult, hatred, personal information or indicate bad intention. The views expressed in comments reflect those of the commenter, not the official views of the Setu editorial board. рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рд░рдЪрдиा рд╕े рд╕рдо्рдмंрдзिрдд рд╢ाрд▓ीрди рд╕рдо्рд╡ाрдж рдХा рд╕्рд╡ाрдЧрдд рд╣ै।