рд╡ीрд░рдХाрд╡्рдп рдХी рдкрд░ंрдкрд░ा рдФрд░ рднूрд╖рдг

- рдЧुрдб्рдбू рдХुрдоाрд░

рдкी рдПрдЪрдбी рд╢ोрдзाрд░्рдеी, рдЕ.рдоु.рд╡ि, рдЕрд▓ीрдЧреЭ

      рднूрд╖рдг рд╡ीрд░рдХाрд╡्рдп рдХे рд╢्рд░ेрд╖्рда рдХрд╡ि рд╣ैं। рдЗрдирдХे рдХाрд╡्рдп рдоें рдХрд▓्рдкрдиा рдФрд░ рдкुрд░ाрдг рдХी рддुрд▓рдиा рдоें рдЗрддिрд╣ाрд╕ рд╕े рдЕрдзिрдХ рд╕рд╣ाрдпрддा рд▓ी рдЧрдИ рд╣ै। рдХрд▓्рдкрдиा рдХा рдк्рд░рдпोрдЧ рдХрд╡ि рдиे рдЙрддрдиा рд╣ी рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै рдЬिрд╕рд╕े рдХिрд╕ी рддрде्рдп рдХो рдк्рд░рдХाрд╢ рдоें рд▓ाрдпा рдЬा рд╕рдХे। рдкौрд░ाрдгिрдХ рдХाрд╡्рдп рдХा рдк्рд░рдпोрдЧ рдХрд╡ि рдиे рдЙрдкрдоाрдУं рдХे рд░ूрдк рдоें рдХिрдпा рд╣ै। рдЗрдирдХे рдХाрд╡्рдп-рдиाрдпрдХ рдЫрдд्рд░рдкрддि рд╢िрд╡ाрдЬी рдФрд░ рдЫрдд्рд░рд╕ाрд▓ рдмुंрджेрд▓ा рд╣ैं। рдпे рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдк्рд░рд╕िрдж्рдз рд╡ीрд░ рдиाрдпрдХ рд╣ैं। рдХрд╡ि рдиे рдЗрди्рд╣ीं рд╡ीрд░ рдиाрдпрдХों рдХी рд╡ीрд░рддा рдХा рдЬрдпрдЧाрди рдФрд░ рдЗрдирдХे рдХрд░्рдоो рдХी рд╡्рдпाрдЦ्рдпा рдХी рд╣ैं।

                 рдк्рд░ाрдп: рд╡ीрд░рдХाрд╡्рдпों рдоें рд╡ीрд░ рд░рд╕ рдХे рд╕ाрде-рд╕ाрде рд╢्рд░ृंрдЧाрд░ рд░рд╕ рднी рдЕंрдЧी рд░рд╕ рдмрдирдХрд░ рдЖрдпा рд╣ै, рдХिрди्рддु рднूрд╖рдг рдХे рд╡ीрд░ рдХाрд╡्рдп рдоें рдпрд╣ рдЕрдиुрдкрд▓рдм्рдз рд╣ै। рдЙрдирдХा рдиाрдпрдХ рдХिрд╕ी рд╕े рдк्рд░ेрдо рдХрд░рддा рд╣ुрдЖ рдирд╣ीं рджिрдЦाрдпा рдЧрдпा рд╣ै। рд╡рд╣ рд╕рджैрд╡ рдЕрди्рдпाрдп рдХे рджрдорди рдЖрджि рдоें рддрдд्рдкрд░ рджिрдЦाрдпा рдЧрдпा рд╣ै। рдЙрдирдХे рдХाрд╡्рдп рдоें рд╡ीрд░ рднाрд╡рдиा рдХी рд╡्рдпाрдкрдХ рдЕрднिрд╡्рдпрдХ्рддि рд╣ुрдИ рд╣ै। рдпрд╣ рдЕрднिрд╡्рдпрдХ्рддि рдЙрд╕ рдпुрдЧ рдХी рд╡ीрд░рддा рдХा рдЖрджрд░्рд╢ рдФрд░ рдЙрджाрдд्рдд рд░ूрдк рд╣ै। рдбॉ. рд░ाрдЬрдорд▓ рдмोрд░ा рдиे ‘рднूрд╖рдг рдФрд░ рдЙрдирдХा рд╕ाрд╣िрдд्рдп’ рдоें рд╡ीрд░рдХाрд╡्рдп рдПрд╡ं рд╡ीрд░рдиाрдпрдХ рдХे рд╕्рд╡рд░ूрдк рдХो рд╕्рдкрд╖्рдЯ рдХрд░рддे рд╣ुрдП рд▓िрдЦा рд╣ै –

                  “рдк्рд░ाрдп: рд╡ीрд░ рдиाрдпрдХ рдЙрди्рд╣ें рдХрд╣ा рдЧрдпा рд╣ै рдЬिрди्рд╣ोंрдиे рдХिрд╕ी рд░ाрдЬ्рдп рдХी рд╕्рдеाрдкрдиा рдХी рд╣ो, рдЬो рдХिрд╕ी рдпुрдЧ рдХी рд╕рдн्рдпрддा рдФрд░ рд╕ंрд╕्рдХृрддि рдХा рдк्рд░рддिрдиिрдзिрдд्рд╡ рдХрд░рдиे рд╡ाрд▓े рдорд╣ाрдкुрд░ुрд╖ рд╣ैं, рдЬिрди्рд╣ोंрдиे рдоाрдирд╡рддा рдХा рд╕рди्рджेрд╢ рджिрдпा рд╣ै  рдпा рдоाрдирд╡рддा рдХी рд░рдХ्рд╖ाрд░्рде рдЕрдкрдиा рдЬीрд╡рди рд▓рдЧा рджिрдпा рд╣ै।[1]”

                  рднूрд╖рдг рдиे рднी рдЕрдкрдиे рдХाрд╡्рдп-рдиाрдпрдХ рдЫрдд्рд░рдкрддि рд╢िрд╡ाрдЬी рдоें рднाрд░рдд рдХे рдк्рд░ाрдЪीрди рд╡ीрд░ рдиाрдпрдХों рдХी рдкрд░िрдХрд▓्рдкрдиा рдХी рд╣ै। рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдЕрдкрдиे рдХाрд╡्рдп рдоें рдпрд╣ рд╡्рдпрдХ्рдд рдХिрдпा рд╣ै рдХि рд╢िрд╡ाрдЬी рдк्рд░ाрдЪीрди рднाрд░рддीрдп рд╕ंрд╕्рдХृрддि рдХे рд╕рдорд░्рдердХ рдФрд░ рд░рдХ्рд╖рдХ рд░рд╣े рд╣ैं –

                         рдЙрджिрдд рд╣ोрдд рд╕िрд╡рд░ाрдЬ рдХे рдоुрджिрдд рднрдпे рдж्рд╡िрдЬ рджेрд╡।
                         рдХрд▓िрдЬुрдЧ рд╣рдЯ्рдпौ рдоिрдЯ्рдпौ рд╕рдХрд▓ рдорд▓ेрдЪ्рдЫ्рди рдХौ рдЕрд╣рдоेрд╡।[2]

рдХрд╡ि рднूрд╖рдг рдиे рд╢िрд╡ाрдЬी рдХी рддुрд▓рдиा рднाрд░рдд рдХे рдк्рд░ाрдЪीрди рд╡ीрд░ рдиाрдпрдХों рд╕े рдХी рд╣ै। рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдпрд╣ рд╕्рдкрд╖्рдЯ рдХिрдпा рд╣ै рдХि рдк्рд░ाрдЪीрди рдХाрд▓ рдоें рдзрд░्рдо рдХी рд░рдХ्рд╖ा рд╣ेрддु рдЬो рдХाрд░्рдп рд░ाрдо рдФрд░ рдХृрд╖्рдг рдиे рдХिрдпा рд╡рд╣ी рдХाрд░्рдп рдЗрд╕ рдпुрдЧ рдоें рд╢िрд╡ाрдЬी рдХрд░ рд░рд╣े  рд╣ैं। рд░ाрдо рдФрд░ рдХृрд╖्рдг рдХा рдпुрдж्рдз рдзрд░्рдо рд░рдХ्рд╖ाрд░्рде рдХ्рд░рдорд╢: рд░ाрд╡рдг рдФрд░ рдХंрд╕ рд╕े рдеा, рдЙрд╕ी рдк्рд░рдХाрд░ рд╢िрд╡ाрдЬी рдХा рдпुрдж्рдз рднी рдФрд░ंрдЧрдЬेрдм рд╕े рд╣ै –

                      рднूрд╖рдг рднрдирдд рдд्рдпौं рд╣ी рд░ाрд╡рдг рдХे рдоाрд░ीрдмै рдХो,
                              рд░ाрдордЪंрдж्рд░ рднрдпौ рд░рдзुрдХुрд▓ рд╕рд░рджाрд░ рд╣ै।
                       рдХंрд╕ рдХे рдХुрдЯिрд▓ рдмрд▓ рдмंрд╕рди рд╡िрдзрд╕िрд╡ौ рдХौं’
                              рднрдпो рдЬрджुрд░ाрдп рдмрд╕ुрджेрд╡ рдХो рдХुрдоाрд░ рд╣ै।
                       рдкृрде्рд╡ी рдкुрд╣ूрдд рд╕ाрд╣ि рдХे рд╕рдкूрдд рд╕िрд╡рд░ाрдЬ,
                             рдо्рд▓ेрдЪ्рдЫрди рдХे рдоाрд░िрдмे рдХौं рддेрд░ो рдЕрд╡рддाрд░ рд╣ै।[3]

рд░ाрдо рдХी рддрд░рд╣ рд╢िрд╡ाрдЬी рднी рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдФрд░ рдзाрд░्рдоिрдХ рднाрд╡ рд╕े рдорд░्рдпाрджिрдд рд░рд╣े рд╣ैं। рдЙрдирдХा рд╡्рдпрдХ्рддिрдЧрдд рд╢ौрд░्рдп, рд╡्рдпрдХ्рддिрдЧрдд рд╕्рд╡ाрд░्рде рдХी рддुрд▓рдиा рдоें рдЕрди्рдпाрдп рджрдорди рдоें рдЕрдзिрдХ рдЙрдкрдпोрдЧी рд╕िрдж्рдз рд╣ुрдЖ рд╣ै। рдЬैрд╕े рд░ाрдо рдиे рд░ाрдХ्рд╖рд╕ों рдХा рд╡рдз рдХрд░рдХे рдзрд░्рдо рдХी рд░рдХ्рд╖ा рдХी, рдЙрд╕ी рдк्рд░рдХाрд░ рд╢िрд╡ाрдЬी рдиे рднी рдоुрдЧрд▓ों рдФрд░ рдмीрдЬाрдкुрд░ рдХे рдЕрдиेрдХ рд╕ेрдиाрдиाрдпрдХों рдХा рдШрдоंрдб рдЪूрд░ рдХिрдпा рдеा।

             рднूрд╖рдг рдХे рдХाрд╡्рдп рдиाрдпрдХ ‘рд╢िрд╡ाрдЬी’ рдоें рдорд╣ाрднाрд░рдд рдпुрдЧ рдХी рд╡ीрд░рддा рдХे рдЧुрдг рдоिрд▓рддे рд╣ैं। рдпрдж्рдпрдкि  рдЙрдирдХी рдиीрддि рдкрд░िрд╕्рдеिрддि рдХे рдЕрдиुрд░ूрдк рдмрджрд▓рддी рд░рд╣ी рд╣ै; рдлिрд░ рднी рд╢ाрд░ीрд░िрдХ рд╢ौрд░्рдп, рдЪрд░िрдд्рд░рдЧрдд рд╡ीрд░рддा рдФрд░ рдЕрджрдо्рдп рд╕ाрд╣рд╕ рдХा рдкрд░िрдЪрдп рд╕्рдеाрди-рд╕्рдеाрди рдкрд░ рдоिрд▓рддा рд╣ै। рднूрд╖рдг рдиे рдЕрдкрдиे рдХाрд╡्рдп- рдиाрдпрдХ рдХे рдпुрдЧ рдХी рдШрдЯрдиाрдУं рдХो рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рдХिрдпा рд╣ै। рдЙрджрд╣ाрд░рдгрд╕्рд╡рд░ूрдк ‘рдЕрдлрдЬрд▓рдЦां рд╡рдз’ рд╕ंрдмंрдзी рдШрдЯрдиाрдУं рдХो рд▓िрдпा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै। рдЕрдлрдЬрд▓рдЦां рдиे рдк्рд░рдг рдХिрдпा рдеा рдХि рд╡рд╣ рд╢िрд╡ाрдЬी рдХो рдкрдХреЬ рдХрд░ рд▓ाрдпेрдЧा। рд╢िрд╡ाрдЬी рднी рдХूрдЯрдиीрддि рд╕े рдХाрдо рд▓ेрддे рд╣ुрдП рдЕрдкрдиे рд╕ाрд╣рд╕ рдХा рдкूрд░्рдг рдкрд░िрдЪрдп рджिрдпा। рдЕрдлрдЬрд▓рдЦां рдХे рд╡ाрд╕्рддрд╡िрдХ рдЗрд░ाрджे рдХो рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдкрд╣рд▓े рд╣ी рдкрддा рдХрд░ рд▓िрдпा рдеा। рдЧौрдг рд░ूрдк рд╕े рдЕрдкрдиी рд╕ुрд░рдХ्рд╖ा рдХा рдк्рд░рдмंрдз рдХрд░рдХे, рд╡े рдЕрдлрдЬрд▓рдЦां рд╕े рдЙрд╕ी рд░ूрдк рдоें рдоिрд▓рдиे рдЧрдпे, рдЬिрд╕ рд░ूрдк рдоें рдЙрди्рд╣ें рдмुрд▓ाрдпा рдЧрдпा рдеा। рдЬрдм рдЙрдирдХे рд╕ाрде рд╢рдд्рд░ु рдкрдХ्рд╖ рд╕े рдзोрдЦा рд╣ुрдЖ рддो рдЙрди्рд╣ोंрдиे рднी рдЙрд╕ी рд░ूрдк рдоें рдк्рд░рддिрдХाрд░ рдХिрдпा рдФрд░ рдЙрд╕ी рд╕्рдерд▓ рдкрд░ рдЕрдлрдЬрд▓рдЦां рдХो рдоाрд░ рджिрдпा। рдЗрд╕ рд╡рдз рдХा рд╡рд░्рдгрди рдХрд░рддे рд╣ुрдП рднूрд╖рдг рдиे рдорд╣ाрднाрд░рдд рдХे рдкाрдд्рд░ों рд╕े рд╢िрд╡ाрдЬी рдФрд░ рдЕрдлрдЬрд▓рдЦां рдХी рддुрд▓рдиा рдХी рд╣ै –

                      рд╡рд╣ै рд╣ै рд╕िрд╡ाрдЬी рдЬिрд╣ि рднीрдо рд▓ौं рдЕрдХेрд▓े рдоाрд░рдпो,
                      рдЕрдлрдЬрд▓-рдХीрдЪрдХ рд╕ुрди рдХीрдЪ рдШрдорд╕ाрди рдХै।[4]

           рднीрдо рдФрд░ рдХीрдЪрдХ рдХा рдж्рд╡ंрдж्рд╡ рдпुрдж्рдз рд╣ुрдЖ рдеा। рдЙрд╕ी рддрд░рд╣ рдЕрдлрдЬрд▓рдЦां рдФрд░ рд╢िрд╡ाрдЬी рдХा рднी рдж्рд╡ंрдж्рд╡ рдпुрдж्рдз рд╣ुрдЖ рдеा। рдЗрд╕ी рддрд░рд╣ рд╣рдо рдЕрди्рдп рдк्рд░рд╕ंрдЧ рдоें рднी рд╣рдо рджेрдЦрддे рд╣ैं рдХि рд╢िрд╡ाрдЬी рдпुрдж्рдз рдХे рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдоें рд╕्рд╡рдпं рдЖрдЧे-рдЖрдЧे рд░рд╣рддे рд╣ै। рд╢ाрдЗрд╕्рддрдЦां рдкрд░ рдЖрдХ्рд░рдордг рдХрд░рддे рд╕рдордп рд╢िрд╡ाрдЬी рд░ाрдд рдХे рд╕рдордп рдЙрдирдХे рдбेрд░े рдХे рднीрддрд░ рдЧрдпे, рдФрд░ рд╢рдд्рд░ु рдХे рдкाрд╕ рдкрд╣ुँрдЪрдХрд░ рдЕрдкрдиी рддрд▓рд╡ाрд░ рд╕े рднाрдЧрддे рд╣ुрдП рдЕрд╡рд╕्рдеा рдоें рднी рдЙрд╕рдХी рдЕंрдЧुрд▓ी рдХाрдЯ рдбाрд▓ी।

                рдФрд░ंрдЧрдЬेрдм рдХे рджрд░рдмाрд░ рдоें рдЙрдкрд╕्рдеिрдд рд╣ोрдиे рдкрд░ рдЬрдм рдЙрди्рд╣ें рдЙрдЪिрдд рд╕рдо्рдоाрди рдирд╣ीं рдоिрд▓ा рддो рд╢рдд्рд░ु рдХे рдШрд░ рдоें рд╣ी рдЙрд╕рдХा рдЕрдкрдоाрди рдХрд░рдиे рдоें рдмिрд▓рдХुрд▓ рдирд╣ीं рд╣िрдЪрдХिрдЪाрдП , рдпрд╣ рдЙрдирдХे рдЕрджрдо्рдп рд╕ाрд╣рд╕ рдХा рд╣ी рдЙрджрд╣ाрд░рдг рд╣ै। рдорд╣ाрднाрд░рдд рдХाрд▓ рдХी рд╡ीрд░рддा рдХी рддрд░рд╣ рд╢िрд╡ाрдЬी рдХी рд╡ीрд░рддा рднी рдЪрд░िрдд्рд░рдЧрдд рд╣ै। рдорд╣ाрднाрд░рдд рдХाрд▓ рдХी рддрд░рд╣ рд╣ी ‘рднूрд╖рдг-рдпुрдЧ’ рдоें рднी рд╕ेрдиाрдУं рдХी рд╕ंрдЦ्рдпा рдкрд░ рдирд╣ीं, рдмрд▓्рдХि рд╕ेрдиाрдиाрдпрдХ рдХे рдмрд▓ рд╡ैрднрд╡ рдкрд░ рд╡िрд╢्рд╡ाрд╕ рдХिрдпा рдЬाрддा рдеा। рднूрд╖рдг рдиे рдЕрдкрдиे рд╡ीрд░рдХाрд╡्рдп рдоें рд╢рдд्рд░ु рдкрдХ्рд╖ рдХे рд╕ेрдиाрдиाрдпрдХों рдХे рдиाрдо рджिрдП рд╣ैं, рдХिрди्рддु рд╢िрд╡ाрдЬी рдХे рдкрдХ्рд╖ рдоें рдЙрдирдХी рджृрд╖्рдЯि рдХेрд╡рд▓ рдЕрдкрдиे рдХाрд╡्рдп рдиाрдпрдХ рд╢िрд╡ाрдЬी рдкрд░ рд╣ी рдХेрди्рдж्рд░िрдд рд░рд╣ी рд╣ै। ‘рдорд╣ाрднाрд░рдд рдХाрд▓’ рдФрд░ ‘рднूрд╖рдг рдХाрд▓’ рдХे рд╡ीрд░ рдХाрд╡्рдп рдХी рдХрдИ рд╡िрд╢ेрд╖рддा рд╕рдоाрди рд╣ोрдиे рдкрд░ рднी, рдЙрдирдоें рдЕंрддрд░ рд╣ै। рдпрд╣ ‘рдЕंрддрд░’ рдпुрдЧ рд╡िрд╢ेрд╖ рдХा рдЕंрддрд░ рд╣ै।

                  ‘рд░ाрдоाрдпрдг’ рдФрд░ ‘рдорд╣ाрднाрд░рдд рдХाрд▓’ рдХे рдкाрдд्рд░ों  рдХी рд╡ीрд░рддा рдоें рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдорд░्рдпाрджा рдХी рдЕрднिрд╡्рдпрдХ्рддि рд╣ै, рдЙрд╕рдоें рдзाрд░्рдоिрдХ рдЖрджрд░्рд╢ो рдХा рднी рдЙрд▓्рд▓ेрдЦ рд╣ै। рдЖрдЧाрдоी рд╡ीрд░ рдХाрд╡्рдпों рдоें рднी рдпрд╣ рдк्рд░рд╡ृрддि рдХрдоोрдмेрд╢ рдоिрд▓рддी рд╣ै। рдорд╣ाрднाрд░рдд рдХाрд▓ рдХे рдмाрдж рдЬो рд╡ीрд░ рдХाрд╡्рдп рд▓िрдЦे рдЧрдпे рдЙрдирдоें рдРрддिрд╣ाрд╕िрдХ рд╡्рдпрдХ्рддि рдХो рдХेंрдж्рд░ рдоें рд░рдЦा рдЧрдпा рд╣ै। рдЗрди рд╡ीрд░рдХाрд╡्рдпों рдоें рдпुрдж्рдз рдФрд░ рдк्рд░ेрдо рдХी рдк्рд░рдзाрдирддा рд╣ै। рд╕ंрд╕्рдХृрдд, рдк्рд░ाрдХृрдд рдФрд░ рдЕрдкрдн्рд░ंрд╢ рдоें рдЬो рд╡ीрд░ рдЪрд░िрдд рд▓िрдЦे рдЧрдпे, рдЙрдирдоें рдХोрдИ-рди-рдХोрдИ  рдк्рд░ेрдо-рдХрдеा рдЬрд░ूрд░ рдоिрд▓рддी рд╣ै। рдкौрд░ाрдгिрдХ рдХाрд╡्рдпों рдоें рд░ाрдоाрдпрдг рдоें ‘рд╕ीрддा’ рддो рдорд╣ाрднाрд░рдд рдоें ‘рдж्рд░ोрдкрджी’ рдпुрдж्рдз рдХा рдХाрд░рдг рд░рд╣ीं рд╣ैं। рдаीрдХ рдЙрд╕ी рдк्рд░рдХाрд░ рдЗрди рд╡ीрд░ рдХाрд╡्рдпों рдоें рднी рд╡ीрд░ рдФрд░ рд╢्рд░ृंрдЧाрд░ рдХा рдоिрд╢्рд░рдг рд╣ै। рдкрд░ рднूрд╖рдг рдХा рд╡ीрд░ рдХाрд╡्рдп рдЗрд╕рд╕े рд╡ंрдЪिрдд рд╣ै। рдЙрдирдХे рдиाрдпрдХ рдХрд░्рдо рдоें рд░рдд рджिрдЦाрдпे рдЧрдпे рд╣ैं। рдЗрд╕ рдХрд░्рдо рдХा рдЙрдж्рджेрд╢्рдп рдЕрди्рдпाрдп рдФрд░ рдЕрдд्рдпाрдЪाрд░ рдХा рджрдорди рдХрд░рдиा рд╣ै।

                 рдЖрджिрдХाрд▓ीрди рд╣िंрджी рд░ाрд╕ो рдХाрд╡्рдп рдХी рд╡ीрд░рддा рднिрди्рди рдХोрдЯि рдХी рд╣ै। рдЗрд╕ рдХाрд╡्рдп рдоें рд╡ीрд░рддा рдХा рдЕрднाрд╡ рдирд╣ीं рд╣ै, рдкрд░ рдЙрд╕ рд╡ीрд░рддा рдХा рдКँрдЪा рдЖрджрд░्рд╢ рдирд╣ीं рд╣ै। рдЗрди рдХाрд╡्рдпों рдоें рднी рдпुрдж्рдз рдФрд░ рд╢्рд░ृंрдЧाрд░ рдХी рдк्рд░рдзाрдирддा рд╣ै। рдЗрд╕рдоें рд╡िрд╡ाрд╣ рдЬैрд╕े рдоंрдЧрд▓ рдХाрд░्рдп рднी рдпुрдж्рдз рдХे рдмिрдиा рд╕ंрднрд╡ рдирд╣ीं рд╣ै। рдЗрдирдХे рдХाрд╡्рдп рдоें рдЬрди्рдо рдФрд░ рдоृрдд्рдпु рдХो рд╡िрд╢ेрд╖ рдорд╣рдд्рдд्рд╡ рдирд╣ीं рджिрдпा рдЧрдпा рд╣ै। рдЕрдкрдиे рдк्рд░ाрдгों рдХी рдмрд▓ि рджेрдиा, рд╕ाрдзाрд░рдг рдмाрддों рдХे рд▓िрдП рдоाрд░рдиा рдФрд░ рдорд░рдиा рддрдеा рдЗрд╕рдХे рд▓िрдП рдЖрдХ्рд░рдордг рдХрд░ рджेрдиा рдЖрджि  рдЗрд╕ рдХाрд╡्рдп рдХा рдоुрдЦ्рдп рд▓рдХ्рд╖्рдп рд╣ै। рднूрд╖рдг рдХा рд╡ीрд░рдХाрд╡्рдп рдЗрд╕рд╕े рдЕрд▓рдЧ рд╣ै।

                рднूрд╖рдг рдХे рдХाрд╡्рдп рдиाрдпрдХ рдХिрд╕ी рд▓рдХ्рд╖्рдп рдХो рд╕ाрдордиे рд░рдЦ рдХрд░ рдХाрд░्рдп рдХрд░рддे рд╣ैं। рдЙрдирдХा рдЪрд░िрдд्рд░ рд╕рдж्рдЧुрдгों рд╕े рднрд░ा рд╣ै। рдЙрдирдХी рдоाрддृрднрдХ्рддि, рд╕ंрддाрдирдк्рд░ीрддि, рдЗрди्рдж्рд░िрдп-рдиिрдЧ्рд░рд╣, рдзрд░्рдоाрдиुрд░ाрдЧ, рд╕ाрдзु-рд╕ंрддों рдХे рдк्рд░рддि рдЙрджाрд░ рднाрд╡ рдЖрджि рдЙрд╕ рдпुрдЧ рдХे рдЕрди्рдп рдХिрд╕ी рд░ाрдЬрд╡ंрд╢ рдоें рд╣ी рдирд╣ीं рдЕрдиेрдХ рдЧृрд╣рд╕्рде рдШрд░ों рдоें рднी рдЕрддुрд▓рдиीрдп рдеे। рд╡े рдЕрдкрдиे рд░ाрдЬ्рдп рдХी рд╕ाрд░ी рд╢рдХ्рддि рд▓рдЧाрдХрд░ рд╕्рдд्рд░िрдпों рдХी рд╕рддीрдд्рд╡ рдХे рд░рдХ्рд╖ा рдХрд░рддे, рдЕрдкрдиी рдлौрдЬ рдХी рдЙрджंрдбрддा рдХा рджрдорди рдХрд░рдХे, рд╕рднी рдзрд░्рдоो рдХे рдЙрдкाрд╕рдиा-рдШрд░ों рдФрд░ рд╢ाрд╕्рдд्рд░ों рдХे рдк्рд░рддि рд╕рдо्рдоाрди рднाрд╡ рд░рдЦрддे рдеे рддрдеा рд╕ाрдзु-рд╕ंрддों рдХा рдкाрд▓рди  рдкोрд╖рдг рдХрд░рддे рдеे। рд╡े рд╕्рд╡ंрдп рдиिрд╖्рдаाрд╡ाрди рднрдХ्рдд рд╣िрди्рджू рдеे, рднрдЬрди рдФрд░ рдХीрд░्рддрди рд╕ुрдирдиे рдХे рд▓िрдП рдЕрдзीрд░ рд░рд╣рддे рдеे, рд╕ाрдзु-рд╕рди्рдпाрд╕िрдпों рдХी рдкрдж рд╕ेрд╡ा рдХрд░рддे рдеे рдФрд░ рдЧो- рдм्рд░ाрд╣्рдордг рдк्рд░рддिрдкाрд▓рдХ рдеे। рдпुрдж्рдз рдпाрдд्рд░ा рдоें рдХрд╣ीं ‘рдХुрд░ाрди’ рдоिрд▓рдиे рд╕े рдЙрд╕े рдирд╖्рдЯ рдпा рдЕрдкрд╡िрдд्рд░ рди рдХрд░рддे, рдмрд▓्рдХि рдмреЬे рдпрдд्рди рд╕े рд░рдЦ рджेрддे рдФрд░ рдкीрдЫे рдХिрд╕ी рдоुрд╕рд▓рдоाрди рдХो рджाрди рдХрд░ рджेрддे рдеे। рдорд╕्рдЬिрдж рдФрд░ рдЗрд╕्рд▓ाрдоी рдорда рдкрд░ рд╡े рдХрднी рдЖрдХ्рд░рдордг рди рдХрд░рддे рдеे। рд╢िрд╡ा рдЬी рдХे рдЙрдкрдпुрдХ्рдд рд╕рдж्рдЧुрдгों рдХी рдЪрд░्рдЪा рднूрд╖рдг рдиे рднी рдЕрдкрдиे рдХाрд╡्рдп рдоें рдХिрдпा рд╣ै –

                        1 рд╡ेрдж рд░ाрдЦे рд╡िрджिрдд рдкुрд░ाрдг рдкрд░рд╕िрдж्рдз рд░ाрдЦे
                            рд░ाрдо-рдиाрдо рд░ाрдЦ्рдпो рдЕрддि рд░рд╕рдиा рд╕ुрдШрд░ рдоें।[5]
                        2  рд░ाрдЦी рд░ाрдЬрдкूрддी рд░ाрдЬрдзाрдиी рд░ाрдЦी рд░ाрдЬрди рдХी ,
                            рдзрд░ा рдоें рдзрд░рдо рд░ाрдЦ्рдпो рд░ाрдЦ्рдпो рдЧुрдг рдЧुрдиी рдоें।[6]
                        3  рд╡ेрдж рдкुрд░ाрдирди рдХी рдЪрд░рдЪा  рдЕрд░рдЪा рджूрдЬ – рджेрд╡рди рдХी рдлिрд░ рдлैрд▓ी।
                        4  рд░ाрдЬ-рд▓ाрдЬ рд░ाрдЬрдд рдЖрдЬ рд╣ै рдорд╣ाрд░ाрдЬ рд╢्рд░ी рд╕िрд╡рд░ाрдЬ рдоें।[7]

          рдиिрд╖्рдХрд░्рд╖ рдпрд╣ рд╣ै рдХि рдЫрдд्рд░рдкрддि рд╢िрд╡ाрдЬी рдХी рд╡ीрд░-рднाрд╡ рдХे рдкीрдЫे рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдФрд░ рдзाрд░्рдоिрдХ рдЖрджрд░्рд╢ рдеा। рдЬрдмрдХि рд░ाрд╕ो рдХाрд╡्рдп рдХी рд╡ीрд░рддा рдХे рдкीрдЫे рдХोрдИ рд╡्рдпाрдкрдХ рдЖрджрд░्рд╢ рдирд╣ीं рдеा। рджूрд╕рд░ी рдмाрдд рднूрд╖рдг рдХे рдпुрдЧ рдоें рдРрд╕े рд╡ीрд░ों рдХी рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддा рдеी, рдЬो рд╡िрд░ोрдзी рд╢рдХ्рддि рдХा рд╕ाрдордиा рдЙрдирдХे рдЫрд▓-рдЫंрджों рдХो рд╕рдордЭрдХрд░, рдЙрд╕ी рд░ूрдк рдоें рдХूрдЯрдиीрддि рдХो рдЕрдкрдиाрддे рд╣ुрдП рдХрд░рдиे рдоें рд╕рдХ्рд╖рдо рд╣ो। рд╢िрд╡ाрдЬी рдиे рднी рдпрд╣ी рдХिрдпा।  рдЙрдирдХा рд▓рдХ्рд╖्рдп рдКँрдЪा рдеा, рдХिрди्рддु рдЙрд╕рдХो рдк्рд░ाрдк्рдд рдХрд░рдиे рдоें рдЙрди्рд╣ोंрдиे рд╕ाрдо, рджाрдо, рджрдг्рдб рдФрд░ рднेрдж рдЖрджि  рд╕рднी рдк्рд░рдХाрд░ рдХी рдиीрддिрдпों рдХो рдЕрдкрдиाрдпा। рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдирдП рд░ाрдЬ्рдп рдХी рд╕्рдеाрдкрдиा рднाрд░рддीрдп рд╕ंрд╕्рдХृрддि рдХी рд░рдХ्рд╖ा рдХे рд▓िрдП рдХिрдпा। рд░ाрдЬ्рдп рдХी рдоूрд▓ рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рднाрд╡рдиा рдоें рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдЕрдкрдиा рдЬीрд╡рди рд▓рдЧा рджिрдпा। рдпрд╣ी рдХाрд░्рдп рдЫрдд्рд░рд╕ाрд▓ рдмुंрджेрд▓ा рдиे рднी рдХिрдпा। рд╢ाрд░ीрд░िрдХ рд╡ीрд░рддा рдХे рд╕ाрде-рд╕ाрде рдХूрдЯрдиीрддि рдФрд░ рджूрд░рджрд░्рд╢िрддा рдХो рдЕрдкрдиाрдиे рд╡ाрд▓े рд╡ीрд░ рд╣ी рдЗрд╕ рдпुрдЧ рдоें рд╕рдлрд▓ рд╣ो рд╕рдХрддे рдеे। рд╢िрд╡ाрдЬी рдХी рд╕рдлрд▓рддा рдХा рд░ाрдЬ рднी рдпрд╣ी рдХूрдЯрдиीрддि рдФрд░ рджूрд░рджрд░्рд╢िрддा рд░рд╣ी рд╣ै।

рд╕ंрджрд░्рдн
[1] рднूрд╖рдг рдФрд░ рдЙрдирдХा рд╕ाрд╣िрдд्рдп, рдбॉ. рд░ाрдЬрдорд▓ рдмोрд░ा, рдкृрд╖्рда – 172
[2] рднूрд╖рдг рдЧ्рд░ंрдеाрд╡рд▓ी, рдЖрдЪाрд░्рдп рд╡िрд╢्рд╡рдиाрде рдк्рд░рд╕ाрдж рдоिрд╢्рд░, рдкृрд╖्рда – 130
[3] рднूрд╖рдг рдЧ्рд░ंрдеाрд╡рд▓ी, рдЖрдЪाрд░्рдп рд╡िрд╢्рд╡рдиाрде рдк्рд░рд╕ाрдж рдоिрд╢्рд░, рдкृрд╖्рда – 202
[4] рднूрд╖рдг; рдЖрдЪाрд░्рдп рд╡िрд╢्рд╡рдиाрде рдк्рд░рд╕ाрдж рдоिрд╢्рд░, рдкृрд╖्рда – 315
[5] рднूрд╖рдг; рдЖрдЪाрд░्рдп рд╡िрд╢्рд╡рдиाрде рдк्рд░рд╕ाрдж рдоिрд╢्рд░, рдкृрд╖्рда- 420
[6] рд╡рд╣ी, рдкृрд╖्рда- 421
[7] рд╡рд╣ी, рдкृрд╖्рда- 216

No comments :

Post a Comment

We welcome your comments related to the article and the topic being discussed. We expect the comments to be courteous, and respectful of the author and other commenters. Setu reserves the right to moderate, remove or reject comments that contain foul language, insult, hatred, personal information or indicate bad intention. The views expressed in comments reflect those of the commenter, not the official views of the Setu editorial board. рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рд░рдЪрдиा рд╕े рд╕рдо्рдмंрдзिрдд рд╢ाрд▓ीрди рд╕рдо्рд╡ाрдж рдХा рд╕्рд╡ाрдЧрдд рд╣ै।