рдХрд╡िрддा рдХे рдирдпे рдк्рд░рддिрдоाрди рдФрд░ рд╕्рд╡ाрддंрдд्рд░्рдпोрдд्рддрд░ рдк्рд░рдоुрдЦ рдЖंрджोрд▓рди

- рднाрд░рддी рд╢рд░्рдоा

рд╢ोрдзाрд░्рдеी, рдПрдо.рдлिрд▓. (рд╣िंрджी), рджिрд▓्рд▓ी рд╡िрд╢्рд╡рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп, рдирдИ рджिрд▓्рд▓ी


“рд╕рдоूрдЪी рдирдИ рдХрд╡िрддा рдХो рдаीрдХ-рдаीрдХ рджेрдЦрдиे рдХे рд▓िрдП рдирдИ рдХрд╡िрддा рдХे рдк्рд░рддिрдоाрди рдХी реЫрд░ूрд░рдд рдирд╣ीं рд╣ै, рдмрд▓्рдХि рдХрд╡िрддा рдХे рдирдП рдк्рд░рддिрдоाрди рдХी реЫрд░ूрд░рдд рд╣ै।“1 - рд╡िрдЬрдпрджेрд╡ рдиाрд░ाрдпрдг рд╕ाрд╣ी
                  'рдХрд╡िрддा рдХे рдирдП рдк्рд░рддिрдоाрди’ (1968) рд╣िрди्рджी рдХा рдРрд╕ा рдорд╣рдд्рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рдЧ्рд░ंрде рд╣ै, рдЬिрд╕рдоें рдХी рдЧрдИ рд╕्рдеाрдкрдиाрдПँ рд▓рдо्рдмे рд╡ाрдж-рд╡िрд╡ाрдж рдХे рдмाрдж рд╣िрди्рджी рдХाрд╡्рдп рд╕рдоीрдХ्рд╖ा рдоें рд╕्рд╡ीрдХृрдд рд╣ुрдИ рд╣ै। рдиाрдорд╡рд░ рдЬी рдиे 'рдирдИ рдЖрд▓ोрдЪрдиा' рдХे рдФрдЬाрд░ों (рддрде्рдпों) рдХा рдЙрдкрдпोрдЧ рдХрд░рдХे реЪрд▓рдд рд╕рдордЭे рдЬाрдиे рдХा рдЦрддрд░ा рдЙрдаाрдХрд░ рдЙрди рдк्рд░рддिрдоाрдиों рдХा рд╡िрд╢्рд▓ेрд╖рдг рдХрд░рддे рд╣ुрдП рдЙрдирдХे рд╕ाрде рдЖрдП рджृрд╖्рдЯिрдХोрдг рдХी рдПрдХांрдЧी рдкрд░ рд╡िрд╕्рддृрдд рд╡िрдЪाрд░ рдХрд░рддे рд╣ुрдП рдЕрдкрдиी рдк्рд░рдЧрддिрд╢ीрд▓ рджृрд╖्рдЯि рдХो рд╕्рдеाрдкिрдд рдХिрдпा рд╣ै।
                    рдиाрдорд╡рд░ рдЬी рд▓िрдЦрддे рд╣ै рдХि 'рдХрд╡िрддा рдХे рдирдП рдк्рд░рддिрдоाрди' рдкुрд╕्рддрдХ рдХा рдХेंрдж्рд░ рдоुрдХ्рддिрдмोрдз рд╣ै, рдЬिрд╕рдХा рдПрдХ рдХाрд░рдг рдпрд╣ рд╣ै рдХि рдоुрдХ्рддिрдмोрдз рдПрдХ рд░рдЪрдиाрдХाрд░ рд╣ोрдиे рдХे рд╕ाрде-рд╕ाрде рдПрдХ рдЕрдЪ्рдЫे рдЖрд▓ोрдЪрдХ рднी рд╣ै। рдиाрдорд╡рд░ рдЬी рдкрд░ рдХрдИ рдЖрд▓ोрдЪрдХों рдЬैрд╕े рдиेрдоिрдЪंрдж्рд░ рдЬैрди рдЖрджि рдиे 'рд░ूрдкрд╡ाрджी рдЭुрдХाрд╡' рд╣ोрдиे рдХा рджाрд╡ा рднी рдХिрдпा рд╣ै, рдкрд░рди्рддु рдиाрдорд╡рд░ рдЬी рдХा рдХрд╣рдиा рд╣ै рдХि рдоैंрдиे рд╕ंрдкूрд░्рдг рдкुрд╕्рддрдХ рдоें 'рд╕ाрдкेрдХ्рд╖ рд╕्рд╡рддंрдд्рд░рддा' рдХा рдкрдХ्рд╖ рд▓िрдпा рд╣ै।
                   рдирдИ рдХрд╡िрддा рдкрдд्рд░िрдХा рдиे рд╡िрдЬрдпрджेрд╡рдиाрд░ाрдпрдг рд╕ाрд╣ी рдХे рд╕ंрдХेрдд рдХे рдЖрдзाрд░ рдкрд░ 'рдХрд╡िрддा рдХे рдирдП рдк्рд░рддिрдоाрди' рдХा рдк्рд░рд╢्рди рдЙрдаाрдпा। рдЗрд╕ рдЪрд░्рдЪा рдоें рднाрдЧ рд▓ेрддे рд╣ुрдП рд╢्рд░ी рдиाрдЧेрд╢्рд╡рд░ рд▓ाрд▓ рд▓िрдЦрддे рд╣ैं, “рдЗрд╕ рдк्рд░рд╢्рди рдХो рдЕрдм рд╕рд╣ि рдвंрдЧ рд╕े рдЙрдаाрдпा рдЬा рд░рд╣ा рд╣ै। рдирдИ рдХрд╡िрддा рдХे рдк्рд░рддिрдоाрдиों рдХे рдмрджрд▓े рдХрд╡िрддा рдХे рдирдП рдк्рд░рддिрдоाрдиों рдкрд░ рд╡िрдЪाрд░ рдХрд░рдиा рдЕрдзिрдХ рдЕрд░्рдзрдкूрд░्рдг рд╣ै।“2
                  рдХрд╡िрддा рдХे рдирдП рдк्рд░рддिрдоाрдиों рдкрд░ рд╡िрдЪाрд░ рдХрд░рддे рд╣ुрдП рдЕрдХ्рд╕рд░ рд╡िрдж्рд╡ाрди рдХрд╡िрддा рдХे рдкुрд░ाрдиे рдк्рд░рддिрдоाрдиों рдХी рдУрд░ рджेрдЦрддे рд╣ै। рдЗрд╕ी рд╕рдорд╕्рдпा рдХी рдУрд░ рд╕ंрдХेрдд рдХрд░рддे рд╣ुрдП рд╢्рд░ी рдХुрд╡рд░рдиाрд░ाрдпрдг рдиे 'рд╣िрди्рджी рдЖрд▓ोрдЪрдиा рдФрд░ рд░рдЪрдиाрдд्рдордХ рд╕ाрд╣िрдд्рдп' рдоें рд▓िрдЦा рд╣ै, “рдЖрдЬ рднी рд╣िрди्рджी рд╕рдоीрдХ्рд╖ा рдХे рд╕िрдж्рдзांрдд-рдкрдХ्рд╖ рдФрд░ рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░-рдкрдХ्рд╖ рдоें рдпрд╣ рд╡िрд╖рдорддा рдмрдиी рд╣ुрдИ рд╣ै। рдЕрдзिрдХांрд╢ рд╕рдоीрдХ्рд╖ा рдХे рдкीрдЫे рдмिрд▓्рдХुрд▓ рд╡्рдпрдХ्рддिрдЧрдд рд░ूрдЪि рдФрд░ рдХाрд╡्рдпाрдиुрднрд╡ рд░рд╣рддा рд╣ै- рд╕рдоीрдХ्рд╖ा рдХे рд╕ुрдиिрд╢्рдЪिрдд рдоाрдирджंрдб рдпा рддो рд╣ोрддे рд╣ी рдирд╣ीं, рдпा рдКрд▓-рдЬुрд▓ूрд▓ рд╣ोрддे рд╣ै।“3
                  'рдХрд╡िрддा рдХे рдирдП рдк्рд░рддिрдоाрди' рдФрд░ рд╕्рд╡ाрддंрдд्рд░्рдпोрдд्рддрд░ рдк्рд░рдоुрдЦ рдЖंрджोрд▓рди- рдРрддिрд╣ाрд╕िрдХ рджृрд╖्рдЯि рд╕े рдирдпी рдХрд╡िрддा 'рджूрд╕рд░ा рд╕рдк्рддрдХ (1951) рдИреж рдХे рдмाрдж рдХी рдХрд╡िрддा рд╣ै। рд▓рдХ्рд╖्рдоीрдХांрдд рд╡рд░्рдоा рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рдирдпी рдХрд╡िрддा рдоूрд▓рддः (1953) рдИреж рдоें 'рдирдпे рдкрдд्рддे' рдХे рдк्рд░рдХाрд╢рди рдХे рд╕ाрде рд╡िрдХрд╕िрдд рд╣ुрдИ рдФрд░ рдЬрдЧрджीрд╢ рдЧुрдк्рдд рддрдеा рд░ाрдорд╕्рд╡рд░ूрдк рдЪрддुрд░्рд╡ेрджी рдХे рд╕ंрдкाрджрди рдоें рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рд╣ोрдиे рд╡ाрд▓े рд╕ंрдХрд▓рди 'рдирдпी рдХрд╡िрддा' (1954) рдИреж рдоें рд╕рд░्рд╡рдк्рд░рдердо рдЕрдкрдиे рд╕рдо्рдкूрд░्рдг рдк्рд░рддिрдоाрдиों рдХे рд╕ाрде рдк्рд░рдХाрд╢ рдоें рдЖрдИ। рдирдИ рдХрд╡िрддा рдХा рдоूрд▓ рд╕्рд░ोрдд рдпुрдЧ-рд╕рдд्рдп рдФрд░ рдпुрдЧ-рдпрдеाрд░्рде рдоें рд╣ै।
                рдбॉ рдЬрдЧрджीрд╢ рдЧुрдк्рдд рдиे 'рдирдпी рдХрд╡िрддा' рдХे рдЕंрдХो рдоें рдирдпी рдХрд╡िрддा рдкрд░ рд╡िрд╕्рддाрд░ рд╕े рд╡िрдЪाрд░ рдХिрдпा рд╣ै। рдЙрдирдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ -
“рдоेрд░ा рдиिрд╢्рдЪिрдд рдордд рд╣ै рдХि рдЖрдЬ рдХा рд╕ाрд╣िрдд्рдп рд░рд╕ाрдиुрднूрддि рдХे рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рдирд╣ीं рд╕рд╣-рдЕрдиुрднूрддि рдХे рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рд╡्рдпाрдЦ्рдпाрддिрдд рдХिрдпा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै। рдФрд░ рдЗрддрдиा рд╣ी рдирд╣ीं, рд╕рд╣-рдЕрдиुрднूрддि, рд░рд╕ाрдиुрднूрддि рдХे рдоूрд▓ рдоें рднी рдиिрд╣िрдд рд╣ै।”4

                 рдбॉ.рдЬрдЧрджीрд╢ рдЧुрдк्рдд рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ 'рдирдпी рдХрд╡िрддा' рдХी рдоूрд▓ рд╕्рдеाрдкрдиाрдУं рдоें рдЪाрд░-рдкाँрдЪ рддрдд्рд╡ рдоुрдЦ्рдп рд╣ै। - (1) рдирдпी рдХрд╡िрддा рдХा рд╡िрд╢्рд╡ाрд╕ рдЖрдзुрдиिрдХрддा рдоें рд╣ै। (2) рдирдпी рдХрд╡िрддा рдЬिрд╕ рдЖрдзुрдиिрдХрддा рдХो рд╕्рд╡ीрдХाрд░ рдХрд░рддी рд╣ै, рдЙрд╕рдоें рд╡рд░्рдЬрдиाрдУं рдФрд░ рдХुंрдаाрдУं рдХी рдЕрдкेрдХ्рд╖ा рдоुрдХ्рдд рдпрдеाрд░्рде рдХा рд╕рдорд░्рдерди рд╣ै। (3) рдЗрд╕ рдоुрдХ्рдд рдпрдеाрд░्рде рдХा рд╕ाрдХ्рд╖ाрдд्рдХाрд░ рд╡рд╣ рд╡िрд╡рдХे рдХे рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рдХрд░рдиा рдЕрдзिрдХ рди्рдпाрдпोрдЪिрдд рдоाрдирддे рд╣ै। (4) рдХ्рд╖рдг рдХा рджाрдпिрдд्рд╡ рдФрд░ рдиिрддांрдд рд╕рдорд╕ाрдордпिрдХрддा рдХा рджाрдпिрдд्рд╡ рдирдпी рдХрд╡िрддा рдоें рд╣ै। (5) рдкाँрдЪрд╡ा рддрдд्рд╡ рд╣ै рдЕрд░्рде рдХी рд▓рдп।
               рдбॉ. рд░ाрдорджрд░рд╢ рдоिрд╢्рд░ рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░, “рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдирдпी рдХрд╡िрддा рдХी рд╕рдмрд╕े рдмреЬी рд╡िрд╢ेрд╖рддा рд╣ै рдХрде्рдп рдХी рд╡्рдпाрдкрдХрддा।”5

   рд▓рдХ्рд╖्рдоीрдХांрдд рд╡рд░्рдоा рдиे рдирдпी рдХрд╡िрддा рдХी рдоुрдЦ्рдп рдкाँрдЪ рдк्рд░рдХाрд░ рдХी рдк्рд░рд╡ृрдд्рддिрдпाँ рдмрддाрдИ рд╣ै -
(1) рдпрдеाрд░्рдерд╡ाрдж рдЕрд╣ंрд╡ाрдж рдХी рдк्рд░рдердо рдк्рд░рд╡ृрдд्рддि рд╣ै, рдЬिрд╕рдоें рдпрдеाрд░्рде рдХी рд╕्рд╡ीрдХृрддि рдХे рд╕ाрде-рд╕ाрде рдХрд╡ि рдЕрдкрдиे рдЕрд╕्рддिрдд्рд╡ рдХो рдЙрд╕ рдпрдеाрд░्рде рдХा рдЕंрд╢ рдоाрдирдХрд░ рдЙрд╕рдХे рдк्рд░рддि рдЬाрдЧрд░ूрдХ рдЕрднिрд╡्рдпрдХ्рддिрдпाँ рджेрддा рд╣ै। рдпрдеाрд░्рдерд╡ाрдж рдЕрд╣ंрд╡ाрдж рдХे рдХрд╡िрдпों рдоें 'рдЕрдЬ्рдЮेрдп' рдоुрдХ्рддिрдмोрдз, рдХुंрд╡рд░ рдиाрд░ाрдпрдг, рд╕рд░्рд╡ेрд╢्рд╡рд░рджрдпाрд▓ рд╕рдХ्рд╕ेрдиा рдЖрджि рдХी рд░рдЪрдиाрдПँ рд╣ै।
(2) рджूрд╕рд░ी рдк्рд░рд╡ृрдд्рддि рд╡्рдпрдХ्рддि-рдЕрднिрд╡्рдпрдХ्рддि рдХी рд╕्рд╡рдЪ्рдЫंрдж рдк्рд░рд╡ृрдд्рддि рд╣ै рдпрд╣ рдк्рд░рд╡ृрдд्рддि рдк्рд░рднाрдХрд░ рдоाрдЪрд╡े рдФрд░ рдорджрди рд╡ाрдд्рд╕्рдпाрдпрди рдоें рд╣ै।
(3) рддीрд╕рд░ी рдк्рд░рд╡ृрдд्рддि рдЖрдзुрдиिрдХ рдпрдеाрд░्рде рд╕े рдж्рд░рд╡िрдд рд╡्рдпंрдЧ्рдпाрдд्рдордХ рджृрд╖्рдЯि рдХी рд╣ै। рдЗрд╕рдоें рд▓рдХ्рд╖्рдоीрдХांрдд рд╡рд░्рдоा, рд╕рд░्рд╡ेрд╢्рд╡рд░рджрдпाрд▓ рд╕рдХ्рд╕ेрдиा, рднрд╡ाрдиीрдк्рд░рд╕ाрдж рдоिрд╢्рд░ рдФрд░ рд╡िрдЬрдпрджेрд╡рдиाрд░ाрдпрдг рд╕ाрд╣ी рдХी рд░рдЪрдиाрдПँ рд╣ै।
(4) рдЪौрдеी рдк्рд░рд╡ृрдд्рддि рдРрд╕े рдХрд╡िрдпों рдХी рд╣ै, рдЬिрд╕рдоें рд░рд╕ рдФрд░ рд░ोрдоांрдЪ рдХे рд╕ाрде-рд╕ाрде рдЖрдзुрдиिрдХрддा рдФрд░ рд╕рдорд╕ाрдордпिрдХрддा рдХा рдк्рд░рддिрдиिрдзिрдд्рд╡ рд╕ंрдкूрд░्рдг рд░ूрдк рд╕े рд╣ुрдЖ рд╣ै। рдЗрд╕рдХे рдЕंрддрд░्рдЧрдд рдЧिрд░рдЬाрдХुрдоाрд░ рдоाрдеुрд░, рдиेрдоिрдЪंрдж्рд░ рдЬैрди рдФрд░ рдзрд░्рдорд╡ीрд░ рднाрд░рддी рдЖрддे рд╣ै।
(5) рдЗрд╕рдоें рд╡рд╣ рдЪिрдд्рд░рдордпрддा рдФрд░ рдЕрдиुрд╢ाрд╕िрдд рд╢िрд▓्рдк рд╣ै, рдЬिрд╕рдоें рдЖрдзुрдиिрдХрддा рд╕рдорд╕्рдд рдпрдеाрд░्рде рдХो рдХेрд╡рд▓ рдмिंрдмाрдд्рдордХ рд░ूрдк рдоें рдЧ्рд░рд╣рдг рдХрд░рддी рд╣ै। рдЗрд╕рдХे рдЕंрддрд░्рдЧрдд рдЬрдЧрджीрд╢ рдЧुрдк्рдд, рдХेрджाрд░рдиाрде рд╕िंрд╣ рдФрд░ рд╢рдорд╢ेрд░ рдмрд╣ाрджुрд░ рд╕िंрд╣ рдЖрддे рд╣ै।
               рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдоुрдЦ्рдп рд░ूрдк рд╕े рдирдпी рдХрд╡िрддा рдХी рд╡िрд╢ेрд╖рддाрдПँ рд╣ै - рдХ्рд╖рдгрд╡ाрдж рдФрд░ рд▓рдШु рдоाрдирд╡рддा, рдЕрдиुрднрд╡ рдХी рдк्рд░ाрдоाрдгिрдХрддा, рдЕрдиाрд╕्рдеा, рдоूрд▓्рдпों рдХा рдкрд░ीрдХ्рд╖рдг рдФрд░ рдХ्рд╖рд░рдг, рд╡्рдпंрдЧ्рдп, рдиिрдд рдирдпे рд╡ाрджों рдХा рдЖंрджोрд▓рди рдПрд╡ं рдХрд▓ाрдЧрдд рд╡िрд╢ेрд╖рддाрдПँ рдЖрджि рд╣ै। рдирдпी рдХрд╡िрддा рдкрд░ рд╡िрдЪाрд░ рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рдкुрд░ाрдиी рд╢ाрд╕्рдд्рд░ीрдп рдоाрди्рдпрддाрдПँ рдЙрдкрдпोрдЧी рдирд╣ीं рд╣ै, рдмрд▓्рдХि рдирдИ рдХрд╡िрддा рдХो рдЬाрдирдиे рдХे рд▓िрдП рд╣рдоें рдРрддिрд╣ाрд╕िрдХ рдкрд░िрдк्рд░ेрдХ्рд╖्рдп, рд╕ंрдХрдЯрдЧ्рд░рд╕्рдд рдордиुрд╖्рдп рдХी рдордиः рд╕्рдеिрддि, рдирдХाрд░ рд╕ंрдд्рд░ाрд╕ рдУрд░ рдпंрдд्рд░рдгा рдХे рдЪिрдд्рд░, рдХрд▓ा рдФрд░ рд╕ौंрджрд░्рдп рдХे рдк्рд░рддि рдирд╡ीрди рджृрд╖्рдЯि рдЖрджि рдкрд░ рд╡िрдЪाрд░ рдХрд░рдиे рдХी рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддा рд╣ै।
                рдЖрдЬ рдХे рдпुрдЧ рдоें рдирдП-рд╕े-рдирдП рдк्рд░рддिрдоाрди рдХे рд▓िрдП рд╕рдмрд╕े рдмреЬी рдЪुрдиौрддी рдЫाрдпाрд╡ाрджी рд╕ंрд╕्рдХाрд░ рд╣ै। рдбॉ. рдЬрдЧрджीрд╢ рдЧुрдк्рдд рдиे рдХрд╡िрддा рдХी рдкрд░िрднाрд╖ा рджेрддे рд╣ुрдП рд▓िрдЦा рд╣ै -
                  “рдХрд╡िрддा рд╕рд╣рдЬ рдЖंрддрд░िрдХ рдЕрдиुрд╢ाрд╕рди рд╕े рдпुрдХ्рдд рдЕрдиुрднूрддिрдЬрди्рдп рд╕рдШрди рд▓рдпाрдд्рдордХ рд╢рдм्рджाрд░्рде рд╣ै, рдЬिрд╕рдоें рд╕рд╣ाрдиुрднूрддि рдЙрдд्рдкрди्рди рдХрд░рдиे рдХी рдпрдеेрд╖्рдЯ рдХ्рд╖рдорддा рдиिрд╣िрдд рд░рд╣рддी рд╣ै।” 6
                    рдз्рдпाрди рджेрдиे рд╡ाрд▓ी рдмाрдд рдпрд╣ рд╣ै рдХि 'рдирдИ рдХрд╡िрддा' рдХी рдпрд╣ рдкрд░िрднाрд╖ा рдЬिрд╕рдиे рджी рд╣ै рд╡рд╣ 'рдирдИ рдХрд╡िрддा' рдХे рдк्рд░рд╡рдХ्рддा рд╣ी рдирд╣ीं рдмрд▓्рдХि рд╕्рд╡рдпं рдХрд╡ि рднी рд╣ै। рдкрд░рди्рддु рдЗрд╕рдоें рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдРрд╕ा рдХुрдЫ рдирдпा рдирд╣ीं рдХрд╣ा рдЬो рдкрд╣рд▓े рдирд╣ीं рдХрд╣ा рдЧрдпा рдеा рдпा рдлिрд░ рдпो рдХрд╣ें рдХि рдЗрдирдХी рдЗрд╕ рдкрд░िрднाрд╖ा рдоें рдЫाрдпाрд╡ाрдж рддो рдЕрд╡рд╢िрд╖्рдЯ рд░рд╣ рдЧрдпा, рдХिंрддु 'рдирдИ рдХрд╡िрддा' рдЬреЬ рди рдЬрдоा рдкाрдИ।
                     рдЗрд╕ी рдк्рд░рдХाрд░ рд╕ैрдж्рдзांрддिрдХ рдЖрдзाрд░ рджेрдиे рдХे рд▓िрдП рдбॉ. рдиाрдЧेंрдж्рд░ рдиे 'рдХрд╡िрддा рдХ्рдпा рд╣ै' рдиिрдмंрдз рдоें рддुрд▓рд╕ीрджाрд╕ рдХी рдПрдХ рдкंрдХ्рддि рдХो рд▓рдХ्рд╖्рдп рдмрдиाрдпा рдФрд░ рдЗрд╕ рддрд░рд╣ рддुрд▓рд╕ीрджाрд╕ рдХे рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рдЕрдкрдиी рдХрд╡िрддा-рдкрд░िрднाрд╖ा рдмрдиाрдХрд░ рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдкрд╣рд▓े рд╣ी рдк्рд░рдХрдЯ рдХрд░ рджिрдпा рдХि рд╡рд╣ рдХिрд╕ рдпुрдЧ рдХे рд▓िрдП рдЙрдкрдпोрдЧी рд╣ै। рдЫाрдпाрд╡ाрдж рдХे рдЙрджрдп рдХे рд╕рдордп рд╢ुрдХ्рд▓ рдиे рднी 'рдХрд╡िрддा рдХ्рдпा рд╣ै' рдиिрдмंрдз рд▓िрдЦा рдеा। рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдбॉ. рдЬрдЧрджीрд╢ рдЧुрдк्рдд рдкрд░рдо्рдкрд░ा рдХे рдиाрдо рдкрд░ рдЫाрдпाрд╡ाрдж рд╕े рдирдИ рдХрд╡िрддा рдХो рдЬोреЬрдиा рдЪाрд╣рддे рд╣ैं рдФрд░ рдбाॅреж рдирдЧेंрдж्рд░ рдЙрд╕े рдЫाрдпाрд╡ाрдж рдоें рд╕рдоेрдЯрдиा рдЪाрд╣рддे рд╣ैं। рдЗрд╕ рдЦींрдЪ-рддाрди рдХे рдХाрд░рдг рд╢्рд░ी рд▓рдХ्рд╖्рдоीрдХांрдд рд╡рд░्рдоा рдиे рд▓िрдЦा рд╣ैं, “рдирдИ рдХрд╡िрддा рдФрд░ рдЫाрдпाрд╡ाрдж рдХे рдмीрдЪ рдЬो рдЕрд░्рдзрдЪेрддрди рдорди рдоें рд╕рдордЭौрддा рдк्рд░рдпोрдЧрд╡ाрдж рдХे рд░ूрдк рдоें рд╣ुрдЖ рдеा, рд╡рд╣ рд╕рдм-рдХा-рд╕рдм рдЕрдм рдЙрд▓рдЯрдХрд░ рдЖ рдкреЬा рд╣ै।”7
                     рдЗрд╕рд╕े рдпрд╣ рдмाрдд рд╕्рдкрд╖्рдЯ рд╣ो рдЬाрддी рд╣ै рдХि рдЖрдЬ рднी рдЫाрдпाрд╡ाрджी рдХाрд╡्рдп-рд╕ंрд╕्рдХाрд░ рдк्рд░рдмрд▓ рд╣ै। рдбॉ.рдирдЧेंрдж्рд░ рдХा рд░рд╕-рд╕िрдж्рдзांрдд, рдЬिрд╕े рдирдИ рдХрд╡िрддा рдХे рд╕ंрджрд░्рдн рдоें рдкूрд░्рдгрддा рдк्рд░рджाрди рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдкूрд░рдХ-рд░ूрдк рдоें рдХाрд╡्рдп рдиाрдордХ рдкुрд╕्рддрдХ рднी рд▓िрдЦी рд╣ै। рдбॉ. рдирдЧेंрдж्рд░ рдХे рд░рд╕рд╡ाрдж рдкрд░ рдЫाрдпाрд╡ाрджी рдХाрд╡्рдп рдХा рдк्рд░рднाрд╡ рд╣ै।
                     рдЫाрдпाрд╡ाрджी рдХाрд╡्рдп-рд░рдЪрдиा рдХी рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा рдЬрд╣ाँ рднीрддрд░ рд╕े рдмाрд╣рд░ рдХी рдУрд░ рд╣ै, рд╡рд╣ाँ рдирдИ рдХрд╡िрддा рдХी рд░рдЪрдиा-рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा рдмाрд╣рд░ рд╕े рднीрддрд░ рдХी рдУрд░ рд╣ै। рдПрдХ рдоें рд░ूрдк рдкрд░ рдк्рд░рднाрд╡ рдХा рдЖрд░ोрдкрдг рд╣ै рддो рджूрд╕рд░ी рдоें рд░ूрдк рдХा рднाрд╡ рдоें рд░ूрдкांрддрд░рдг рд╣ै। рдпрд╣ी рдХाрд░рдг рд╣ै рдХि рдирдИ рдХрд╡िрддा, рдЫाрдпाрд╡ाрдж рдХे рд╕рдоाрди рд╣ी 'рдЕрдиुрднूрддि' рдкрд░ рдмрд▓ рджेрддे рд╣ुрдП рднी рднाрд╡ों рдХी рд╢ाрд╢्рд╡рддрддा рдХे рдк्рд░рддि рдЙрддрдиी рдЖрд╢्рд╡рд╕्рдд рдирд╣ीं рд╣ै। рджूрд╕рд░े рд╕рдк्рддрдХ рдХी рднूрдоिрдХा рдоें рдЕрдЬ्рдЮेрдп рд▓िрдЦрддे рд╣ैं, “рдпрд╣ рдХрд╣ा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै рдХि рд╣рдоाрд░े рдоूрд▓ рд░ाрдЧ-рд╡िрд░ाрдЧ рдирд╣ीं рдмрджрд▓े-рдк्рд░ेрдо рдЕрдм рднी рдк्рд░ेрдо рд╣ै рдФрд░ рдШृрдгा рдЕрдм рднी рдШृрдгा, рдпрд╣ рд╕ाрдзाрд░рдгрддрдпा рд╕्рд╡ीрдХाрд░ рдХिрдпा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै। рдкрд░ рдпрд╣ рднी рдз्рдпाрди рдоें рд░рдЦрдиा рд╣ोрдЧा рдХि рд░ाрдЧ рд╡рд╣ी рд░рд╣рдиे рдкрд░ рднी рд░ाрдЧाрдд्рдордХ рд╕ंрдмंрдзों рдХी рдк्рд░рдгाрд▓िрдпाँ рдмрджрд▓ рдЧрдИ рд╣ैं рдФрд░ рдХрд╡ि рдХा рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рд░ाрдЧाрдд्рдордХ рд╕ंрдмंрдзो рдХा рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рд╣ोрдиे рдХे рдХाрд░рдг рдкрд░िрд╡рд░्рддрди рдХा рдоाрдз्рдпрдо рдмрдиा рд╣ै।” 8
                      рдХрд╣рдиा рди рд╣ोрдЧा рдХि рдЬो рдЖрд▓ोрдЪрдХ рдЗрд╕ рдкрд░िрд╡рд░्рддрди рдХो рдирд╣ीं рд╕рдордЭ рдкा рд░рд╣े рд╣ैं, рд╡े рдЙрд╕ рд╡ाрд╕्рддрд╡िрдХрддा рд╕े рдЯूрдЯ рдЧрдП рд╣ैं рдЬो рдЖрдЬ рдХी рд╡ाрд╕्рддрд╡िрдХрддा рд╣ै।
                    рдирдИ рдХрд╡िрддा рдХो рдХрд╡िрддा рдХे рд░ूрдк рдоें рдЬाँрдЪрдиें рддрдеा рдЙрд╕рдХे рдк्рд░рддिрдоाрди рдХे рдиिрд░्рдзाрд░рдг рдХे рд▓िрдП рдЙрд╕े рдХाрд╡्рдпाрдиुрднूрддि рдХी рдЗрд╕ рдмрджрд▓ी рд╣ुрдИ рдмрдиाрд╡рдЯ рдХो рдз्рдпाрди рдоें рд░рдЦрдиा рд╣ोрдЧा рддрдеा рдЗрд╕рдХे рдк्рд░рддिрдоाрдиों рдкрд░ рд╡िрдЪाрд░ рдХрд░рдиे рдХी рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддा рд╣ोрдЧी। рдирдИ рдХрд╡िрддा рдХे рдЕрдЧ्рд░рдгी рдХрд╡िрдпों рдоें рдоुрдХ्рддिрдмोрдз рдк्рд░рдоुрдЦ рд╣ै, рдХ्рдпोंрдХि рд╕рдмрд╕े рдкрд╣рд▓े рдЙрди्рд╣ोंрдиे рд╣ी рдирдИ рдХрд╡िрддा рдХे рд╕рдордЭौрддे рдХा рд╡िрд░ोрдз рдХिрдпा рд╣ै। рдЙрдирдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░, “рдЕрдкрдиी рдХाрдЯ рдХी рдХрд╡िрддा рдЕрдкрдиे рдлेрдо рдоें рдлिрдЯ рд╣ोрдиे рд╡ाрд▓ी рдХрд╡िрддा рдХो рддो рдХрд╡िрддा рдоाрдиा рдЧрдпा рд╣ै, рдЪाрд╣े рд╡рд╣ рдорд╣рдд्рдд्рд╡рд╣ीрди рдЧрдж्рдп рд╣ी рдХ्рдпों рди рд╣ो рдкрд░ рдЗрд╕рдХे рд╡िрдкрд░ीрдд рд░ाрдЬрдиैрддिрдХ рднाрд╡ाрд╡ेрд╢ рд╕े рд╕рдо्рдкрди्рди рдХाрд╡्рдп рд╡िрджू्рд░рдк рдХрд░ाрд░ рджिрдпा рдЧрдпा рдЕрдерд╡ा рдЙрд╕рдХी рдЬाрдирдмूрдЭ рдХрд░ рдЙрдкेрдХ्рд╖ा рдХी рдЧрдИ।”9
                         рдЗрди्рд╣ी рдк्рд░рддिрд░ोрдзों рдХे рдХाрд░рдг рдоुрдХ्рддिрдмोрдз рдкूрд░े рдирдпे рдХрд╡िрддा рдХे рджौрд░ рдоें рдЙрдкेрдХ्рд╖िрдд рд░рд╣ рдЧрдП। рдХाрд╡्рдп рдХी рд╕ंрд░рдЪрдиा рдкрд░ рдмрд▓ рджेрддे рд╣ुрдП рдЕрдЬ्рдЮेрдп рдиे рдХрд╣ा, “рдоैं рдоाрдирддा рд╣ूँ рдХि рднाрд╡рдиा-рдк्рд░рдзाрди рдХрд╡िрддाрдПँ рдЫोрдЯी рд╣ी рд╣ो рд╕рдХрддी рд╣ै... рдЬो рдШрдиीрднूрдд рдкीреЬा рдеी рдорд╕्рддрдХ рдоे рд╕्рдоृрддि рд╕ी рдЫाрдИ рд╡рд╣ рдПрдХ рдЖँрд╕ू рдмрдирдХрд░ рдЖрдП рдпрд╣ाँ рддрдХ рддो рдаीрдХ рд╣ै, рдХिंрддु рдЬрдм рд╡рд╣ рдмрд░рд╕ाрдд рдХी рдЭреЬी рд╕ी рдмрд░рд╕рдиे рд▓рдЧрддी рд╣ै рддрдм рд╡рд╣ рд╢ाрдпрдж рд╡рд╣ीं рдкीреЬा рдирд╣ीं рд░рд╣рддी, рдФрд░ рдзрдиीрднूрдд рддो рднрд▓ा рд░рд╣ी рдХैрд╕े рд╕рдХрддी рд╣ै।'’10
                        рд╕ंрджрд░्рдн рдпрджि рдЕрд░्рде рд╣ै рддो рдХрд╡िрддा рдХी рд╕ाрд░्рдердХрддा рднी рдкрд░िрд╡ेрд╢ рд╕े рдЬु़реЬी рд╣ुрдИ рд╣ै। рд╢्рд░ीрдХांрдд рд╡рд░्рдоा, рдоुрдХ्рддिрдмोрдз рдФрд░ рд╡िрдЬрдпрджेрд╡рдиाрд░ाрдпрдг рд╕ाрд╣ी рдХे рдХाрд╡्рдп, рд╕ंрд╕ाрд░ рдХी рд╡िрд╢ेрд╖рддा рдмрддाрддे рд╣ुрдП рдиाрдорд╡рд░ рд╕िंрд╣ 'рд╕िрд░рдЬे рд╣ुрдП рд╕ंрд╕ाрд░' рдХी рдк्рд░ाрд╕ंрдЧिрдХрддा рдХे рд╡िрд╖рдп рдоें рдХрд╣рддे рд╣ैं, “рдиिрд╕्рд╕ंрджेрд╣ рдХिрд╕ी рдХрд╡िрддा рдХा рд╕िрд░рдЬा рд╣ुрдЖ рд╕ंрд╕ाрд░ рд╣ी рдЙрд╕рдХा рдоूрд▓्рдп рд╣ै рдХिंрддु рдЙрд╕ рдоूрд▓्рдп рдХी рдк्рд░ाрд╕ंрдЧिрдХрддा рдЗрд╕ рд╕्рдеिрддि рдкрд░ рдиिрд░्рднрд░ рд╣ै рдХि рд╡рд╣ рд╕िрд░рдЬा рд╣ुрдЖ рд╕ंрд╕ाрд░ рдХिрддрдиा рд╡ाрд╕्рддрд╡िрдХрддा рд╣ै рдЕрдерд╡ा рд╡ाрд╕्рддрд╡िрдХрддा рдХे рдмाрд░े рдоें рд╣рдоाрд░ी рд╕рдордЭ рдХो рдХिрддрдиा рдЧрд╣рд░ा рдФрд░ рдХिрддрдиा рд╕рдоृрдж्рдз рдХрд░рддा рд╣ै।” 11
                       рдиाрдорд╡рд░ рд╕िंрд╣ рдХी рдЖрд▓ोрдЪрдиा рджृрд╖्рдЯि рдХी рдПрдХ рд╡िрд╢ेрд╖рддा рдпрд╣ рд╣ै рдХि рд╡े рдЙрди рдЕंрддрд░्рд╡िрд░ोрдзों рдХो рдиреЫрд░ рдЕंрджाреЫ рдХрд░рддे рд╣ै рдЬिрдирд╕े рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдФрд░ рд╕рдоाрдЬ рдХे рд╡्рдпाрдкрдХ рд╣िрдд рдХो рд╣ाрдиि рдкрд╣ुँрдЪрддी рд╣ो। рдЗрди्рд╣ोंрдиे рдХाрд╡्рдп рдХे рд░рд╕, рд╕ंрд░рдЪрдиा, рднाрд╡ рдк्рд░рдЧीрддाрдд्рдордХрддा, рдиाрдЯрдХीрдпрддा, рдкрд░िрд╡ेрд╢ рдЖрджि рдкрд░ рд╡िрдЪाрд░ рдХрд░рддे рд╣ुрдП рдХрд╡िрддा рдХे рдк्рд░рддिрдоाрдиों рдкрд░ рд╡िрдЪाрд░ рдХिрдпा рд╣ै।
                       рдирдИ рдХрд╡िрддा рдХे рдмाрдж рд╕ाрд╣िрдд्рдпिрдХ рдЖंрджोрд▓рди рдк्рд░ाрдпः рдХрдо рджिрдЦрддे рд╣ैं, рдХिрди्рддु рдХрдИ рд╕ाрд╣िрдд्рдпिрдХ рдк्рд░рд╡ृрддिрдпाँ рд╕рдоाрдиांрддрд░ рд░ूрдк рдоें рдмрдиी рд╣ुрдИ рд╣ै। рд╕ाрдоाрди्рдп рддौрд░ рдкрд░ 1960 рдИреж рдХे рдмाрдж рдХी рд╕рдо्рдкूрд░्рдг рдХрд╡िрддा рдХो рд╕рдордХाрд▓ीрди рдХрд╡िрддा рдХрд╣ा рдЬाрддा рд╣ै। рдЗрд╕рдХे рдЕंрддрд░्рдЧрдд рдХрдИ рдк्рд░рдХाрд░ рдХी рдк्рд░рд╡ृрдд्рддिрдпाँ рд╡िрдХрд╕िрдд рд╣ुрдИ рдЬैрд╕े- рдЕрдХрд╡िрддा, рдЬрдирд╡ाрджी-рдХрд╡िрддा, рдирд╡рдЧीрдд рдЖंрджोрд▓рди рдЗрдд्рдпाрджि। рдЗрдирдХे рдЕрддिрд░िрдХ्рдд рдХुрдЫ рдЧौрдг рдк्рд░рд╡ृрдд्рддिрдпाँ рдЬैрд╕े рд╡िрдЪाрд░ рдХрд╡िрддा, рдмीрдЯ рдХрд╡िрддा, рдЕрдХрд╡िрддा рдЗрдд्рдпाрджि рднी рджिрдЦрддी рд╣ैं।
                       рдЕрдХрд╡िрддा 1960 рдИреж рдХे рдмाрдж рд╡िрдХрд╕िрдд рд╣ुрдЖ рдЖंрджोрд▓рди рд╣ै। рдЗрд╕े рдк्рд░рддिрд╖्рдаिрдд рдХрд░рдиे рдХी рдкрд╣рд▓ी рдХोрд╢िрд╢ 1963 рдИреж рдоें рдЬрдЧрджीрд╢ рдЪрддुрд░्рд╡ेрджी рдХे 'рдк्рд░ाрд░ंрдн' рдиाрдордХ рдХाрд╡्рдп рд╕ंрдХрд▓рди рдоें рд╣ुрдИ। рдЕрдХрд╡िрддा рдХा рд╕рдмрд╕े рдк्рд░рд╕िрдж्рдз рдХाрд╡्рдп-рдЧ्рд░ंрде 'рд╡िрдЬрдп' рд╣ै, рдЬिрд╕рдоें рддीрди рд░рдЪрдиाрдХाрд░ों - рдЧंрдЧा рдк्рд░рд╕ाрдж рд╡िрдорд▓, рдЬрдЧрджीрд╢ рдЪрддुрд░्рд╡ेрджी рддрдеा рд╢्рдпाрдо рдкрд░рдоाрд░ рдХी рд░рдЪрдиाрдПँ рд╕ंрдХрд▓िрдд рдеी। рдЗрд╕ рдЖंрджोрд▓рди рдХे рдЕрди्рдп рдк्рд░рдоुрдЦ рдХрд╡ि рд╣ैं - рдзूрдоिрд▓, рд░ाрдЬрдХрдорд▓ рдЪौрдзрд░ी, рдоोрдиा рдЧुрд▓ाрдЯी, рд╕ौрдоिрдд्рд░ рдоोрд╣рди, рдоुрдж्рд░ाрд░ाрдХ्рд╖рд╕ рдЗрдд्рдпाрджि। рдЗрдирдХे рдЕрддिрд░िрдХ्рдд, рдХैрд▓ाрд╢ рд╡ाрдЬрдкेрдпी, рд╢्рд░ीрдХांрдд рд╡рд░्рдоा рд╡ рд╕рд░्рд╡ेрд╢्рд╡рд░ рджрдпाрд▓ рд╕рдХ्рд╕ेрдиा рдХी рдХुрдЫ рдХрд╡िрддाрдПँ рднी рдЗрд╕ рдЖंрджोрд▓рди рдоें рд╢ाрдоिрд▓ рдХी рдЧрдИ।
                       рдЕрдХрд╡िрддा  рдЖंрджोрд▓рди рдХो рдк्рд░ाрдпः рд╡िрдЪाрд░рдзाрд░ाрдУं рддрдеा рд╡िрдЪाрд░ों рдХी рд╡िрджाрдИ рдХी рдХрд╡िрддा рдХрд╣ा рдЧрдпा рд╣ै рдпрд╣ рдХिрд╕ी рднी рд░ाрдЬрдиैрддिрдХ рд╡िрдЪाрд░рдзाрд░ा рдХो рдЙрдкрдпोрдЧी рдирд╣ीं рдоाрдирддी। рд▓ोрдХрддंрдд्рд░, рд╕рдоाрдЬрд╡ाрдж рдЬैрд╕े рддрдоाрдо рд╢рдм्рдж рдЗрди рдХрд╡िрдпों рдХे рд▓िрдП рдиिрд░рд░्рдердХ рд╣ो рдЪुрдХे рд╣ैं। рдЬрдЧрджीрд╢ рдЪрддुрд░्рд╡ेрджी рдиें 'рдк्рд░ाрд░ंрдн' рдХी рднूрдоिрдХा рдоें рд▓िрдЦा рд╣ै, “рд░ाрдЬрдиैрддिрдХ рд╡िрдЪाрд░ों рдкрд░ рдХाрд╡्рдп рд░рдЪрдиे рдХा реЫрдоाрдиा рд▓рдж рдЪुрдХा рд╣ै। рдпрд╣ рдХрд╣рдиे рдоें рдоुрдЭे рдХोрдИ рдЕреЬрдЪрди рдирд╣ीं рдХि рдХिрд╕ी рднी рдХुंрдаिрдд рдпा рдЧ्рд░рд╕्рдд рд░ाрдЬрдиैрддिрдХ рд╡िрдЪाрд░рдзाрд░ा рдоें рд╣рдоाрд░ा рд╡िрд╢्рд╡ाрд╕ рдирд╣ीं।” 13
                     рд╕्рдкрд╖्рдЯ рд╣ै рдХि рдЕрдХрд╡िрддा рдирдИ рдХрд╡िрддा рдХी рдиिрд╖ेрдзрд╡ाрджी рдк्рд░рд╡ृрдд्рддिрдпों рдХा рд╡िрд╕्рддाрд░ рд╣ै। рд╣िрди्рджी рдХрд╡िрддा рдХे рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдоें рд╕ाрдзाрд░рдгрддः рдЗрд╕े рдЕंрдзрдХाрд░ рд╡ рдкрддрди рдХा рдХाрд▓ рдоाрдиा рдЧрдпा рд╣ै। рд╕рдордХाрд▓ीрди рдХрд╡िрддा рдоें 1967 рдИреж рдХे рдЖрд╕рдкाрд╕ рдПрдХ рдирд╡ीрди рдк्рд░рд╡ृрдд्рддि рддेрдЬी рд╕े рдЙрднрд░ी, рдЬिрд╕े рдЬрдирд╡ाрджी рдХрд╡िрддा рдХрд╣ा рдЧрдпा। рдпрд╣ рдк्рд░рд╡ृрдд्рддि рдмाрд╣рд░ी рддौрд░ рдкрд░ рдирд╡ीрди рдк्рд░рддीрдд рд╣ो рд░рд╣ी рдеी рдХिंрддु рд╡рд╕्рддुрддः рдкрд╣рд▓े рд╕े рдЪрд▓ी рдЖ рд░рд╣ी рдк्рд░рд╡ृрдд्рддिрдпों рдХा рдирд╡्рдп-рдк्рд░рд╕्рдлुрдЯрди рдоाрдд्рд░ рдеा। рдк्рд░рдЧрддिрд╡ाрдж рдХे рдХुрдЫ рдХрд╡ि рдк्рд░рдЧрддिрд╡ाрдж рдХे рджौрд░ рд╕े рд╣ी рд╕рдоाрдЬрд╡ाрджी рдпрдеाрд░्рдерд╡ाрдж рдХी рдХрд╡िрддाрдПँ рд▓िрдЦ рд░рд╣े рдеे, рдЬैрд╕े-рдиाрдЧाрд░्рдЬुрди, рдд्рд░िрд▓ोрдЪрди, рдХेрджाрд░рдиाрде-рдЕрдЧ्рд░рд╡ाрд▓ рдЖрджि। рдпे рд╕ाрд╣िрдд्рдпिрдХ рдЖंрджोрд▓рдиों рдХे рдХेंрдж्рд░ рдоें рдирд╣ी рдеें рдХिंрддु рдЕрдкрдиी рдЙрдкрд╕्рдеिрддि рдЕрд╡рд╢्рдп рдмрдиाрдП рд╣ुрдП рдеे। 'рдирдИ рдХрд╡िрддा' рдЖंрджोрд▓рди рдоे рднी рдХुрдЫ рдРрд╕े рдХрд╡ि рд╢ाрдоिрд▓ рдеे рдЬो рдЖрдзुрдиिрдХрддाрд╡ाрджी рдеे рдХिंрддु рд╡्рдпрдХ्рддिрд╡ाрджी рдирд╣ीं рдеे। рдЗрдирдоें рд╢рдорд╢ेрд░ рдмाрд╣ाрджुрд░ рд╕िंрд╣, рд╕рд░्рд╡ेрд╢्рд╡рд░ рджрдпाрд▓ рд╕рдХ्рд╕ेрдиा, рд░рдШुрд╡ीрд░ рд╕рд╣ाрдп рддрдеा рдХेрджाрд░рдиाрде рд╕िंрд╣ рдЖрджि рд╢ाрдоिрд▓ рдеे। 1967 рдИреж рдХे рдЖрд╕рдкाрд╕ рдпे рдХрд╡ि рднी рдЬрдирд╡ाрдж рдХी рдУрд░ рдк्рд░ेрд░िрдд рд╣ुрдП। рдЗрди рджोрдиों рд╡рд░्рдЧों рдХे рдЕрддिрд░िрдХ्рдд рдЕрдХрд╡िрддा рдЖंрджोрд▓рди рд╕े рдЬुреЬे рдХुрдЫ рдХрд╡ि рднी рдЬрдирд╡ाрдж рдХी рдУрд░ рдк्рд░ेрд░िрдд рд╣ुрдП। рдЗрдирдоें рдк्рд░рдоुрдЦ рдеे - рдзूрдоिрд▓, рдХुрдоाрд░ рд╡िрдХрд▓, рдордЧрд▓ेрд╢ рдбрдмрд░ाрд▓, рд▓ीрд▓ाрдзрд░ рдЬрдЧूреЬी рддрдеा рдЗрдм्рдмाрд░ рд░рдм्рдмी।
                              рдЬрдирд╡ाрджी рдХрд╡िрддा рдХे рдЖंрджोрд▓рди рдоें рджो рдЪрд░рдг рджिрдЦाрдИ рдкреЬрддे рд╣ै। рдкрд╣рд▓ा рдЪрд░рдг- рдЗрд╕ рдЪрд░рдг рдоें рд╕ंрд╕рджीрдп рд▓ोрдХрддंрдд्рд░ рддрдеा рджेрд╢ рдХी рд░ाрдЬрдиैрддिрдХ рд╕्рдеिрддिрдпों рдХे рдк्рд░рддि рддीрд╡्рд░ рдЖрдХ्рд░ोрд╢ рджिрдЦाрдИ рдкреЬрддा рд╣ै। рдЙрджाрд╣рд░рдг рдХे рд▓िрдП -
                                       “рдЕрдкрдиे рдпрд╣ाँ рд╕ंрд╕рдж, рддेрд▓ी рдХी рд╡рд╣ рдзाрдиी рд╣ै,
                                      рдЬिрд╕рдоें рдЖрдзा рддेрд▓ рд╣ै рдФрд░ рдЖрдзा рдкाрдиी рд╣ै।” 13
                        рджूрд╕рд░ा рдЪрд░рдг (1975 рдХे рдмाрдж) - рдЗрд╕ рдЪрд░рдг рдоें рдЖрдкाрдд्рдХाрд▓ рдХे рджौрд░ाрди рд╕рдд्рддा рдХे рджрдо рдХे рдЪिрдд्рд░ рдмрд╣ुрддाрдпрдд рдоें рджिрдЦाрдИ рдкреЬрддे рд╣ै। рдЖреЫाрджी рдХा рд╣рдирди рдХैрд╕े рд╣ो рд░рд╣ा рдеा, рдЗрд╕рдХे рдЕрдиेрдХ рдЪिрдд्рд░ рдХрд╡िрдпों рдиे рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдХिрдП рд╣ै-
                                          “рдоैं рдХ्рдпा рдХрд░ рд░рд╣ा рдеा рдЬрдм рдоै рдорд░ा
                                           рдоुрдЭрд╕े рдЬ़्рдпाрджा рдЬो рддुрдо рдЬाрдирддे рд▓рдЧрддे рд╣ो,
                                           рддुрдордиे рд▓िрдЦा рдоैंрдиे рдХрд╣ा рдеा рд╕्рд╡ाрдзीрдирддा
                                           рд╢ाрдпрдж рдоैंрдиे рдХрд╣ा рдеा - рдмрдЪाрдУ।” 14
                                 рдирд╡рдЧीрдд рдЖंрджोрд▓рди рд╕рдордХाрд▓ीрди рд╣िंрджी рдХрд╡िрддा рдХी рдПрдХ рдк्рд░рдоुрдЦ рдк्рд░рд╡ृрдд्рддि рд╣ै। рдЗрд╕рдХा рдЖрд░ंрдн рдХрдм рд╣ुрдЖ-рдЗрд╕ рдк्рд░рд╢्рди рдкрд░ рд╡िрд╡ाрдж рд╣ै, рдХिрди्рддु рдоोрдЯे рддौрд░ рдкрд░ рдЗрд╕े рдирд╡рд▓ेрдЦрди рдпा рдирдИ рдХрд╡िрддा рдХे рджौрд░ рд╕े рд╕ंрдмंрдзिрдд рдоाрдиा рдЬाрддा рд╣ै। рд╡рд╕्рддुрддः рдпрд╣ рдЖंрджोрд▓рди рдирдИ рдХрд╡िрддा рдХे рдПрдХ рджाрд╡े рдХे рд╡िрд░ोрдз рдоें рдЙрдкрдЬा рд╣ै। рдирдИ рдХрд╡िрддा рдХे рд╕рдорд░्рдердХ рдоाрдирддे рдеे рдХि рдЖрдзुрдиिрдХ рднाрд╡рдмोрдз рдкрд░ рдЖрдзाрд░िрдд рдХрд╡िрддाрдУं рдХी рд╡िрд╖рдп - рд╡рд╕्рддु рдЗрддрдиी рдЬрдЯिрд▓ рд╡ рд╡िрд╢्рд▓ेрд╖рдгाрдд्рдордХ рд╣ै рдХि рдЗрд╕рдХी рдЕрднिрд╡्рдпрдХ्рддि рдЧीрддों рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рдирд╣ीं рд╣ो рд╕рдХрддी। рдЧीрдд рдХी рд░рдЪрдиा рдХे рд▓िрдП рддीрд╡्рд░ рднाрд╡ुрдХрддा  рд░ोрдоाрдиिрдпрдд рдФрд░ рдк्рд░рд╡ाрд╣ рдЪाрд╣िрдП, рд╡рд╣ рдЖрдзुрдиिрдХ рдХाрд╡्рдпाрдиुрднрд╡ рд╕े рд╕ुрд╕ंрдЧрдд рдирд╣ीं рд╣ै। рдЗрд╕ рджाрд╡े рдХे рд╡िрдкрд░ीрдд рдирд╡рдЧीрдд рдХे рд╕рдорд░्рдердХों рдиें рдЖрдзुрдиिрдХ рдпрдеाрд░्рде рд╕े рд╕рдо्рдмрдж्рдз рдЧीрдд рд░рдЪे рдФрд░ рд╕िрдж्рдз рдХिрдпा рдХि рдЧीрдд рдЕрдк्рд░ाрд╕ंрдЧिрдХ рд╡िрдзा рдирд╣ीं рд╣ै। рдЙрд╕рдоें рдЗрддрдиी рд▓ोрдЪрд╢ीрд▓рддा рд╣ै рдХि рд╡рд╣ рд╕рдордХाрд▓ीрди рдпрдеाрд░्рде рдХो рднी рдзाрд░рдг рдХрд░ рд╕рдХे। рдпрд╣ी рдЖंрджोрд▓рди рдирд╡рдЧीрдд рдЖंрджोрд▓рди рдХрд╣рд▓ाрдпा। рдЗрд╕ рдЖंрджोрд▓рди рдХे рдк्рд░рдоुрдЦ рд╕िрдж्рдзांрддрдХ рд╣ैं - рд░рд╡ीрди्рдж्рд░ рдн्рд░рдорд░ рддрдеा рд░рдоेрд╢ рд░ंрдЬрдХ, рдХुрдоाрд░ рд╢िрд╡ рд╡ीрд░ेрди्рдж्рд░-рдоिрд╢्рд░, рд╢ंрднूрдиाрде рд╕िंрд╣, рдУрдо рдк्рд░рднाрдХрд░, рдаाрдХुрд░ рдк्рд░рд╕ाрдж рд╕िंрд╣ рддрдеा рдЙрдоाрдХांрдд рдоाрд▓рд╡ीрдп рдЕрди्рдп рдк्рд░рд╕िрдж्рдз рдирд╡рдЧीрддрдХाрд░ рд╣ैं।
                       рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рд╣рдо рдХрд╣ рд╕рдХрддे  рд╣ै рдХि рдХрд╡िрддा рдХा рд╕िрдж्рдзांрдд рдХрд╡िрддा рдХो рдЬाँрдЪрдиे рдоें, рдЪाрд╣े рд╡рд╣ рдкुрд░ाрдиा рд╕िрдж्рдзांрдд рд╣ो, рдЪाрд╣े рдЖрдЬ рдХा рд╕िрдж्рдзांрдд, рдХрдИ рдмाрд░ рдмाрдзрдХ рдмрдирддा рд╣ै। рдХिрд╕ी рд╕िрдж्рдзांрдд рдХा рд╕рд╣ाрд░ा рд▓ेрдХрд░ рдпрджि рдХрд╡िрддा рдХो рдЬाँрдЪे рддो рдЙрд╕рдоें рдмрд╣ुрдд рдЦрддрд░ा рд╣ै। рд╕ंрднрд╡рддः рдиाрдорд╡рд░ рд╕िंрд╣ рдЗрди рдЦрддрд░ों рдХो рдЬाрдирддे рдеे। рдкрд░ंрддु рдк्рд░рд╢्рди рдЙрдарддा рд╣ै рдХि рдпрд╣ рд╕рдм рдЬाрдирддे рд╣ुрдП рднी 'рдХрд╡िрддा рдХे рдирдП рдк्рд░рддिрдоाрди' рдиाрдордХ рдкुрд╕्рддрдХ рд▓िрдЦрдиे рдХी рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддा рдХ्рдпो рдкреЬी? рдЗрд╕рдХा рдЙрдд्рддрд░ рд╡рд╣ рд╕्рд╡рдпं рджेрддे рд╣ुрдП рдХрд╣рддे рд╣ै  рдХि рдоैंрдиे рдХोрдИ рдирдП рдк्рд░рддिрдоाрди рд╕्рдеाрдкिрдд рдирд╣ीं рдХिрдП рд╣ै, рдмрд▓्рдХि рдЬो рдк्рд░рддिрдоाрди рдХрд╡िрддा рдХे рд▓िрдП рдкрд╣рд▓े рд╕े рд░рдЦे рдЧрдП рд╣ै, рдХेрд╡рд▓ рдЙрдирдХो рдЬाँрдЪा рд╣ै। рд╡рд░्рддрдоाрди рд╕рдордп рдоें рдХрд╡िрддा рдХे рдк्рд░рддिрдоाрдиों рддрдеा рдХрд╡िрдпों рдХे рд╡िрд╖рдп рдкрд░ рд╡िрдЪाрд░ рдХрд░рдиे рдХी рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддा рд╣ै। рдЖрдЬ рдХрд╡िрдпों рдоें, рдкुрд░ाрдиे рдХрд╡िрдпों рдоें рд╕े рдРрд╕ी рдЕрдиेрдХ рдХрд╡िрддाрдПँ рд╣ै, рдЬिрд╕рдХे рдЕрд░्рде рдкрд░ рд▓ोрдЧों рдХी рдиреЫрд░ рдирд╣ीं рдкреЬी рд╣ै। рдЗрд╕рд▓िрдП рдХрд╡िрддा рдХो рдЬाँрдЪрдиा-рдкрд░рдЦрдиा рдЬрд░ूрд░ी рд╣ै рд▓ेрдХिрди рдк्рд░рджрдд्рдд рдоाрдирджंрдбों рд╕े, рдиिрдХрд╖ों рд╕े рдкрд░рдо्рдкрд░ाрдУं рд╕े рдирд╣ीं рдмрд▓्рдХि рдЕрдкрдиे рдЖрдк рд╕्рд╡ाрд░्рдЬिрдд рдЪीреЫों рд╕े рд╣ै।


рд╕ंрджрд░्рдн - рдЧ्рд░ंрде
1. рдХрд╡िрддा рдХे рдирдП рдк्рд░рддिрдоाрди – рдбॉ. рдиाрдорд╡рд░ рд╕िंрд╣, (рд░ाрдЬрдХрдорд▓ рдк्рд░рдХाрд╢рди, рдирдИ рджिрд▓्рд▓ी)
2. рд╡рд╣ी рдкृрд╖्рда рд╕ंрдЦ्рдпा - 27
3. рд╡рд╣ी рдкृрд╖्рда рд╕ंрдЦ्рдпा - 28
4. рд╡рд╣ी рдкृрд╖्рда рд╕ंрдЦ्рдпा - 26
5. рд╡рд╣ी рдкृрд╖्рда рд╕ंрдЦ्рдпा - 26
6. рд╡рд╣ी рдкृрд╖्рда рд╕ंрдЦ्рдпा - 17
7. рд╡рд╣ी рдкृрд╖्рда рд╕ंрдЦ्рдпा - 20
8. рд╡рд╣ी рдкृрд╖्рда рд╕ंрдЦ्рдпा - 25
9. рд╡рд╣ी рдкृрд╖्рда рд╕ंрдЦ्рдпा - 34
10. рд╡рд╣ी рдкृрд╖्рда рд╕ंрдЦ्рдпा - 140
11. рдиाрдорд╡рд░ рд╕िंрд╣ рд╕ंрдХрд▓िрдд рдиिрдмंрдз, рдкृрд╖्рда рд╕ंрдЦ्рдпा - 10
12. рд╣िрди्рджी рдЖрд▓ोрдЪрдиा рдХी рдкрд░िрднाрд╖िрдХ рд╢рдм्рджाрд╡рд▓ी- рдбॉ. рдЕрдорд░рдиाрде (рд░ाрдЬрдХрдорд▓ рдк्рд░рдХाрд╢рди, рдирдИ рджिрд▓्рд▓ी) рдкृрд╖्рда рд╕ंрдЦ्рдпा - 190
13. рд╡рд╣ी рдкृрд╖्рда рд╕ंрдЦ्рдпा - 190
14. рд╡рд╣ी рдкृрд╖्рда рд╕ंрдЦ्рдпा - 191

(рд╕рд╣ाрдпрдХ рдЧ्рд░ंрде)
1. рдХрд╡िрддा рдХे рдиाрдорд╡рд░ी рдк्рд░рддिрдоाрди: рдХिрддрдиा рдЕрд░्рде, рдХिрддрдиा рдЕрдирд░्рде - рд╕ुрд╢ीрд▓ рдХрдоुाрд░
2. рд╕ुрд░ेрди्рдж्рд░ рдЪौрдзрд░ी - рд╡िрд░ाрдЯ рдРрддिрд╣ाрд╕िрдХ рд╕ंрджрд░्рднों рд╕े рд╕рдоृрдж्рдз рдЖрд▓ोрдЪрдХ - рдоाрд░्рддंрдб рдк्рд░рдЧрд▓्рдн

1 comment :

  1. рдмрд╣िрди рднाрд░рддी рд╢рд░्рдоा рдЬी рдХा рдпрд╣ рд▓рдШु рд╢ोрдз рд▓ेрдЦ рд╣िрди्рджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХी рдирдИ рдХрд╡िрддा рдХे рд╡िрд╖рдп рдоें рдЬो рдЬाрдирдХाрд░ी рдЙрдкрд▓рдм्рдз рдХрд░ा рд░рд╣ा рд╣ै рд╡рд╣ рдмрд╣ुрдд рдЙрдкрдпोрдЧी рд╣ै।

    ReplyDelete

We welcome your comments related to the article and the topic being discussed. We expect the comments to be courteous, and respectful of the author and other commenters. Setu reserves the right to moderate, remove or reject comments that contain foul language, insult, hatred, personal information or indicate bad intention. The views expressed in comments reflect those of the commenter, not the official views of the Setu editorial board. рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рд░рдЪрдиा рд╕े рд╕рдо्рдмंрдзिрдд рд╢ाрд▓ीрди рд╕рдо्рд╡ाрдж рдХा рд╕्рд╡ाрдЧрдд рд╣ै।