- рднाрд░рддी рд╢рд░्рдоा
рд╢ोрдзाрд░्рдеी, рдПрдо.рдлिрд▓. (рд╣िंрджी), рджिрд▓्рд▓ी рд╡िрд╢्рд╡рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп, рдирдИ рджिрд▓्рд▓ी“рд╕рдоूрдЪी рдирдИ рдХрд╡िрддा рдХो рдаीрдХ-рдаीрдХ рджेрдЦрдиे рдХे рд▓िрдП рдирдИ рдХрд╡िрддा рдХे рдк्рд░рддिрдоाрди рдХी реЫрд░ूрд░рдд рдирд╣ीं рд╣ै, рдмрд▓्рдХि рдХрд╡िрддा рдХे рдирдП рдк्рд░рддिрдоाрди рдХी реЫрд░ूрд░рдд рд╣ै।“1 - рд╡िрдЬрдпрджेрд╡ рдиाрд░ाрдпрдг рд╕ाрд╣ी
'рдХрд╡िрддा рдХे рдирдП рдк्рд░рддिрдоाрди’ (1968) рд╣िрди्рджी рдХा рдРрд╕ा рдорд╣рдд्рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рдЧ्рд░ंрде рд╣ै, рдЬिрд╕рдоें рдХी рдЧрдИ рд╕्рдеाрдкрдиाрдПँ рд▓рдо्рдмे рд╡ाрдж-рд╡िрд╡ाрдж рдХे рдмाрдж рд╣िрди्рджी рдХाрд╡्рдп рд╕рдоीрдХ्рд╖ा рдоें рд╕्рд╡ीрдХृрдд рд╣ुрдИ рд╣ै। рдиाрдорд╡рд░ рдЬी рдиे 'рдирдИ рдЖрд▓ोрдЪрдиा' рдХे рдФрдЬाрд░ों (рддрде्рдпों) рдХा рдЙрдкрдпोрдЧ рдХрд░рдХे реЪрд▓рдд рд╕рдордЭे рдЬाрдиे рдХा рдЦрддрд░ा рдЙрдаाрдХрд░ рдЙрди рдк्рд░рддिрдоाрдиों рдХा рд╡िрд╢्рд▓ेрд╖рдг рдХрд░рддे рд╣ुрдП рдЙрдирдХे рд╕ाрде рдЖрдП рджृрд╖्рдЯिрдХोрдг рдХी рдПрдХांрдЧी рдкрд░ рд╡िрд╕्рддृрдд рд╡िрдЪाрд░ рдХрд░рддे рд╣ुрдП рдЕрдкрдиी рдк्рд░рдЧрддिрд╢ीрд▓ рджृрд╖्рдЯि рдХो рд╕्рдеाрдкिрдд рдХिрдпा рд╣ै।
рдиाрдорд╡рд░ рдЬी рд▓िрдЦрддे рд╣ै рдХि 'рдХрд╡िрддा рдХे рдирдП рдк्рд░рддिрдоाрди' рдкुрд╕्рддрдХ рдХा рдХेंрдж्рд░ рдоुрдХ्рддिрдмोрдз рд╣ै, рдЬिрд╕рдХा рдПрдХ рдХाрд░рдг рдпрд╣ рд╣ै рдХि рдоुрдХ्рддिрдмोрдз рдПрдХ рд░рдЪрдиाрдХाрд░ рд╣ोрдиे рдХे рд╕ाрде-рд╕ाрде рдПрдХ рдЕрдЪ्рдЫे рдЖрд▓ोрдЪрдХ рднी рд╣ै। рдиाрдорд╡рд░ рдЬी рдкрд░ рдХрдИ рдЖрд▓ोрдЪрдХों рдЬैрд╕े рдиेрдоिрдЪंрдж्рд░ рдЬैрди рдЖрджि рдиे 'рд░ूрдкрд╡ाрджी рдЭुрдХाрд╡' рд╣ोрдиे рдХा рджाрд╡ा рднी рдХिрдпा рд╣ै, рдкрд░рди्рддु рдиाрдорд╡рд░ рдЬी рдХा рдХрд╣рдиा рд╣ै рдХि рдоैंрдиे рд╕ंрдкूрд░्рдг рдкुрд╕्рддрдХ рдоें 'рд╕ाрдкेрдХ्рд╖ рд╕्рд╡рддंрдд्рд░рддा' рдХा рдкрдХ्рд╖ рд▓िрдпा рд╣ै।
рдирдИ рдХрд╡िрддा рдкрдд्рд░िрдХा рдиे рд╡िрдЬрдпрджेрд╡рдиाрд░ाрдпрдг рд╕ाрд╣ी рдХे рд╕ंрдХेрдд рдХे рдЖрдзाрд░ рдкрд░ 'рдХрд╡िрддा рдХे рдирдП рдк्рд░рддिрдоाрди' рдХा рдк्рд░рд╢्рди рдЙрдаाрдпा। рдЗрд╕ рдЪрд░्рдЪा рдоें рднाрдЧ рд▓ेрддे рд╣ुрдП рд╢्рд░ी рдиाрдЧेрд╢्рд╡рд░ рд▓ाрд▓ рд▓िрдЦрддे рд╣ैं, “рдЗрд╕ рдк्рд░рд╢्рди рдХो рдЕрдм рд╕рд╣ि рдвंрдЧ рд╕े рдЙрдаाрдпा рдЬा рд░рд╣ा рд╣ै। рдирдИ рдХрд╡िрддा рдХे рдк्рд░рддिрдоाрдиों рдХे рдмрджрд▓े рдХрд╡िрддा рдХे рдирдП рдк्рд░рддिрдоाрдиों рдкрд░ рд╡िрдЪाрд░ рдХрд░рдиा рдЕрдзिрдХ рдЕрд░्рдзрдкूрд░्рдг рд╣ै।“2
рдХрд╡िрддा рдХे рдирдП рдк्рд░рддिрдоाрдиों рдкрд░ рд╡िрдЪाрд░ рдХрд░рддे рд╣ुрдП рдЕрдХ्рд╕рд░ рд╡िрдж्рд╡ाрди рдХрд╡िрддा рдХे рдкुрд░ाрдиे рдк्рд░рддिрдоाрдиों рдХी рдУрд░ рджेрдЦрддे рд╣ै। рдЗрд╕ी рд╕рдорд╕्рдпा рдХी рдУрд░ рд╕ंрдХेрдд рдХрд░рддे рд╣ुрдП рд╢्рд░ी рдХुрд╡рд░рдиाрд░ाрдпрдг рдиे 'рд╣िрди्рджी рдЖрд▓ोрдЪрдиा рдФрд░ рд░рдЪрдиाрдд्рдордХ рд╕ाрд╣िрдд्рдп' рдоें рд▓िрдЦा рд╣ै, “рдЖрдЬ рднी рд╣िрди्рджी рд╕рдоीрдХ्рд╖ा рдХे рд╕िрдж्рдзांрдд-рдкрдХ्рд╖ рдФрд░ рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░-рдкрдХ्рд╖ рдоें рдпрд╣ рд╡िрд╖рдорддा рдмрдиी рд╣ुрдИ рд╣ै। рдЕрдзिрдХांрд╢ рд╕рдоीрдХ्рд╖ा рдХे рдкीрдЫे рдмिрд▓्рдХुрд▓ рд╡्рдпрдХ्рддिрдЧрдд рд░ूрдЪि рдФрд░ рдХाрд╡्рдпाрдиुрднрд╡ рд░рд╣рддा рд╣ै- рд╕рдоीрдХ्рд╖ा рдХे рд╕ुрдиिрд╢्рдЪिрдд рдоाрдирджंрдб рдпा рддो рд╣ोрддे рд╣ी рдирд╣ीं, рдпा рдКрд▓-рдЬुрд▓ूрд▓ рд╣ोрддे рд╣ै।“3
'рдХрд╡िрддा рдХे рдирдП рдк्рд░рддिрдоाрди' рдФрд░ рд╕्рд╡ाрддंрдд्рд░्рдпोрдд्рддрд░ рдк्рд░рдоुрдЦ рдЖंрджोрд▓рди- рдРрддिрд╣ाрд╕िрдХ рджृрд╖्рдЯि рд╕े рдирдпी рдХрд╡िрддा 'рджूрд╕рд░ा рд╕рдк्рддрдХ (1951) рдИреж рдХे рдмाрдж рдХी рдХрд╡िрддा рд╣ै। рд▓рдХ्рд╖्рдоीрдХांрдд рд╡рд░्рдоा рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рдирдпी рдХрд╡िрддा рдоूрд▓рддः (1953) рдИреж рдоें 'рдирдпे рдкрдд्рддे' рдХे рдк्рд░рдХाрд╢рди рдХे рд╕ाрде рд╡िрдХрд╕िрдд рд╣ुрдИ рдФрд░ рдЬрдЧрджीрд╢ рдЧुрдк्рдд рддрдеा рд░ाрдорд╕्рд╡рд░ूрдк рдЪрддुрд░्рд╡ेрджी рдХे рд╕ंрдкाрджрди рдоें рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рд╣ोрдиे рд╡ाрд▓े рд╕ंрдХрд▓рди 'рдирдпी рдХрд╡िрддा' (1954) рдИреж рдоें рд╕рд░्рд╡рдк्рд░рдердо рдЕрдкрдиे рд╕рдо्рдкूрд░्рдг рдк्рд░рддिрдоाрдиों рдХे рд╕ाрде рдк्рд░рдХाрд╢ рдоें рдЖрдИ। рдирдИ рдХрд╡िрддा рдХा рдоूрд▓ рд╕्рд░ोрдд рдпुрдЧ-рд╕рдд्рдп рдФрд░ рдпुрдЧ-рдпрдеाрд░्рде рдоें рд╣ै।
рдбॉ рдЬрдЧрджीрд╢ рдЧुрдк्рдд рдиे 'рдирдпी рдХрд╡िрддा' рдХे рдЕंрдХो рдоें рдирдпी рдХрд╡िрддा рдкрд░ рд╡िрд╕्рддाрд░ рд╕े рд╡िрдЪाрд░ рдХिрдпा рд╣ै। рдЙрдирдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ -
“рдоेрд░ा рдиिрд╢्рдЪिрдд рдордд рд╣ै рдХि рдЖрдЬ рдХा рд╕ाрд╣िрдд्рдп рд░рд╕ाрдиुрднूрддि рдХे рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рдирд╣ीं рд╕рд╣-рдЕрдиुрднूрддि рдХे рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рд╡्рдпाрдЦ्рдпाрддिрдд рдХिрдпा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै। рдФрд░ рдЗрддрдиा рд╣ी рдирд╣ीं, рд╕рд╣-рдЕрдиुрднूрддि, рд░рд╕ाрдиुрднूрддि рдХे рдоूрд▓ рдоें рднी рдиिрд╣िрдд рд╣ै।”4
рдбॉ.рдЬрдЧрджीрд╢ рдЧुрдк्рдд рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ 'рдирдпी рдХрд╡िрддा' рдХी рдоूрд▓ рд╕्рдеाрдкрдиाрдУं рдоें рдЪाрд░-рдкाँрдЪ рддрдд्рд╡ рдоुрдЦ्рдп рд╣ै। - (1) рдирдпी рдХрд╡िрддा рдХा рд╡िрд╢्рд╡ाрд╕ рдЖрдзुрдиिрдХрддा рдоें рд╣ै। (2) рдирдпी рдХрд╡िрддा рдЬिрд╕ рдЖрдзुрдиिрдХрддा рдХो рд╕्рд╡ीрдХाрд░ рдХрд░рддी рд╣ै, рдЙрд╕рдоें рд╡рд░्рдЬрдиाрдУं рдФрд░ рдХुंрдаाрдУं рдХी рдЕрдкेрдХ्рд╖ा рдоुрдХ्рдд рдпрдеाрд░्рде рдХा рд╕рдорд░्рдерди рд╣ै। (3) рдЗрд╕ рдоुрдХ्рдд рдпрдеाрд░्рде рдХा рд╕ाрдХ्рд╖ाрдд्рдХाрд░ рд╡рд╣ рд╡िрд╡рдХे рдХे рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рдХрд░рдиा рдЕрдзिрдХ рди्рдпाрдпोрдЪिрдд рдоाрдирддे рд╣ै। (4) рдХ्рд╖рдг рдХा рджाрдпिрдд्рд╡ рдФрд░ рдиिрддांрдд рд╕рдорд╕ाрдордпिрдХрддा рдХा рджाрдпिрдд्рд╡ рдирдпी рдХрд╡िрддा рдоें рд╣ै। (5) рдкाँрдЪрд╡ा рддрдд्рд╡ рд╣ै рдЕрд░्рде рдХी рд▓рдп।
рдбॉ. рд░ाрдорджрд░рд╢ рдоिрд╢्рд░ рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░, “рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдирдпी рдХрд╡िрддा рдХी рд╕рдмрд╕े рдмреЬी рд╡िрд╢ेрд╖рддा рд╣ै рдХрде्рдп рдХी рд╡्рдпाрдкрдХрддा।”5
рд▓рдХ्рд╖्рдоीрдХांрдд рд╡рд░्рдоा рдиे рдирдпी рдХрд╡िрддा рдХी рдоुрдЦ्рдп рдкाँрдЪ рдк्рд░рдХाрд░ рдХी рдк्рд░рд╡ृрдд्рддिрдпाँ рдмрддाрдИ рд╣ै -
(1) рдпрдеाрд░्рдерд╡ाрдж рдЕрд╣ंрд╡ाрдж рдХी рдк्рд░рдердо рдк्рд░рд╡ृрдд्рддि рд╣ै, рдЬिрд╕рдоें рдпрдеाрд░्рде рдХी рд╕्рд╡ीрдХृрддि рдХे рд╕ाрде-рд╕ाрде рдХрд╡ि рдЕрдкрдиे рдЕрд╕्рддिрдд्рд╡ рдХो рдЙрд╕ рдпрдеाрд░्рде рдХा рдЕंрд╢ рдоाрдирдХрд░ рдЙрд╕рдХे рдк्рд░рддि рдЬाрдЧрд░ूрдХ рдЕрднिрд╡्рдпрдХ्рддिрдпाँ рджेрддा рд╣ै। рдпрдеाрд░्рдерд╡ाрдж рдЕрд╣ंрд╡ाрдж рдХे рдХрд╡िрдпों рдоें 'рдЕрдЬ्рдЮेрдп' рдоुрдХ्рддिрдмोрдз, рдХुंрд╡рд░ рдиाрд░ाрдпрдг, рд╕рд░्рд╡ेрд╢्рд╡рд░рджрдпाрд▓ рд╕рдХ्рд╕ेрдиा рдЖрджि рдХी рд░рдЪрдиाрдПँ рд╣ै।
(2) рджूрд╕рд░ी рдк्рд░рд╡ृрдд्рддि рд╡्рдпрдХ्рддि-рдЕрднिрд╡्рдпрдХ्рддि рдХी рд╕्рд╡рдЪ्рдЫंрдж рдк्рд░рд╡ृрдд्рддि рд╣ै рдпрд╣ рдк्рд░рд╡ृрдд्рддि рдк्рд░рднाрдХрд░ рдоाрдЪрд╡े рдФрд░ рдорджрди рд╡ाрдд्рд╕्рдпाрдпрди рдоें рд╣ै।
(3) рддीрд╕рд░ी рдк्рд░рд╡ृрдд्рддि рдЖрдзुрдиिрдХ рдпрдеाрд░्рде рд╕े рдж्рд░рд╡िрдд рд╡्рдпंрдЧ्рдпाрдд्рдордХ рджृрд╖्рдЯि рдХी рд╣ै। рдЗрд╕рдоें рд▓рдХ्рд╖्рдоीрдХांрдд рд╡рд░्рдоा, рд╕рд░्рд╡ेрд╢्рд╡рд░рджрдпाрд▓ рд╕рдХ्рд╕ेрдиा, рднрд╡ाрдиीрдк्рд░рд╕ाрдж рдоिрд╢्рд░ рдФрд░ рд╡िрдЬрдпрджेрд╡рдиाрд░ाрдпрдг рд╕ाрд╣ी рдХी рд░рдЪрдиाрдПँ рд╣ै।
(4) рдЪौрдеी рдк्рд░рд╡ृрдд्рддि рдРрд╕े рдХрд╡िрдпों рдХी рд╣ै, рдЬिрд╕рдоें рд░рд╕ рдФрд░ рд░ोрдоांрдЪ рдХे рд╕ाрде-рд╕ाрде рдЖрдзुрдиिрдХрддा рдФрд░ рд╕рдорд╕ाрдордпिрдХрддा рдХा рдк्рд░рддिрдиिрдзिрдд्рд╡ рд╕ंрдкूрд░्рдг рд░ूрдк рд╕े рд╣ुрдЖ рд╣ै। рдЗрд╕рдХे рдЕंрддрд░्рдЧрдд рдЧिрд░рдЬाрдХुрдоाрд░ рдоाрдеुрд░, рдиेрдоिрдЪंрдж्рд░ рдЬैрди рдФрд░ рдзрд░्рдорд╡ीрд░ рднाрд░рддी рдЖрддे рд╣ै।
(5) рдЗрд╕рдоें рд╡рд╣ рдЪिрдд्рд░рдордпрддा рдФрд░ рдЕрдиुрд╢ाрд╕िрдд рд╢िрд▓्рдк рд╣ै, рдЬिрд╕рдоें рдЖрдзुрдиिрдХрддा рд╕рдорд╕्рдд рдпрдеाрд░्рде рдХो рдХेрд╡рд▓ рдмिंрдмाрдд्рдордХ рд░ूрдк рдоें рдЧ्рд░рд╣рдг рдХрд░рддी рд╣ै। рдЗрд╕рдХे рдЕंрддрд░्рдЧрдд рдЬрдЧрджीрд╢ рдЧुрдк्рдд, рдХेрджाрд░рдиाрде рд╕िंрд╣ рдФрд░ рд╢рдорд╢ेрд░ рдмрд╣ाрджुрд░ рд╕िंрд╣ рдЖрддे рд╣ै।
рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдоुрдЦ्рдп рд░ूрдк рд╕े рдирдпी рдХрд╡िрддा рдХी рд╡िрд╢ेрд╖рддाрдПँ рд╣ै - рдХ्рд╖рдгрд╡ाрдж рдФрд░ рд▓рдШु рдоाрдирд╡рддा, рдЕрдиुрднрд╡ рдХी рдк्рд░ाрдоाрдгिрдХрддा, рдЕрдиाрд╕्рдеा, рдоूрд▓्рдпों рдХा рдкрд░ीрдХ्рд╖рдг рдФрд░ рдХ्рд╖рд░рдг, рд╡्рдпंрдЧ्рдп, рдиिрдд рдирдпे рд╡ाрджों рдХा рдЖंрджोрд▓рди рдПрд╡ं рдХрд▓ाрдЧрдд рд╡िрд╢ेрд╖рддाрдПँ рдЖрджि рд╣ै। рдирдпी рдХрд╡िрддा рдкрд░ рд╡िрдЪाрд░ рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рдкुрд░ाрдиी рд╢ाрд╕्рдд्рд░ीрдп рдоाрди्рдпрддाрдПँ рдЙрдкрдпोрдЧी рдирд╣ीं рд╣ै, рдмрд▓्рдХि рдирдИ рдХрд╡िрддा рдХो рдЬाрдирдиे рдХे рд▓िрдП рд╣рдоें рдРрддिрд╣ाрд╕िрдХ рдкрд░िрдк्рд░ेрдХ्рд╖्рдп, рд╕ंрдХрдЯрдЧ्рд░рд╕्рдд рдордиुрд╖्рдп рдХी рдордиः рд╕्рдеिрддि, рдирдХाрд░ рд╕ंрдд्рд░ाрд╕ рдУрд░ рдпंрдд्рд░рдгा рдХे рдЪिрдд्рд░, рдХрд▓ा рдФрд░ рд╕ौंрджрд░्рдп рдХे рдк्рд░рддि рдирд╡ीрди рджृрд╖्рдЯि рдЖрджि рдкрд░ рд╡िрдЪाрд░ рдХрд░рдиे рдХी рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддा рд╣ै।
рдЖрдЬ рдХे рдпुрдЧ рдоें рдирдП-рд╕े-рдирдП рдк्рд░рддिрдоाрди рдХे рд▓िрдП рд╕рдмрд╕े рдмреЬी рдЪुрдиौрддी рдЫाрдпाрд╡ाрджी рд╕ंрд╕्рдХाрд░ рд╣ै। рдбॉ. рдЬрдЧрджीрд╢ рдЧुрдк्рдд рдиे рдХрд╡िрддा рдХी рдкрд░िрднाрд╖ा рджेрддे рд╣ुрдП рд▓िрдЦा рд╣ै -
“рдХрд╡िрддा рд╕рд╣рдЬ рдЖंрддрд░िрдХ рдЕрдиुрд╢ाрд╕рди рд╕े рдпुрдХ्рдд рдЕрдиुрднूрддिрдЬрди्рдп рд╕рдШрди рд▓рдпाрдд्рдордХ рд╢рдм्рджाрд░्рде рд╣ै, рдЬिрд╕рдоें рд╕рд╣ाрдиुрднूрддि рдЙрдд्рдкрди्рди рдХрд░рдиे рдХी рдпрдеेрд╖्рдЯ рдХ्рд╖рдорддा рдиिрд╣िрдд рд░рд╣рддी рд╣ै।” 6
рдз्рдпाрди рджेрдиे рд╡ाрд▓ी рдмाрдд рдпрд╣ рд╣ै рдХि 'рдирдИ рдХрд╡िрддा' рдХी рдпрд╣ рдкрд░िрднाрд╖ा рдЬिрд╕рдиे рджी рд╣ै рд╡рд╣ 'рдирдИ рдХрд╡िрддा' рдХे рдк्рд░рд╡рдХ्рддा рд╣ी рдирд╣ीं рдмрд▓्рдХि рд╕्рд╡рдпं рдХрд╡ि рднी рд╣ै। рдкрд░рди्рддु рдЗрд╕рдоें рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдРрд╕ा рдХुрдЫ рдирдпा рдирд╣ीं рдХрд╣ा рдЬो рдкрд╣рд▓े рдирд╣ीं рдХрд╣ा рдЧрдпा рдеा рдпा рдлिрд░ рдпो рдХрд╣ें рдХि рдЗрдирдХी рдЗрд╕ рдкрд░िрднाрд╖ा рдоें рдЫाрдпाрд╡ाрдж рддो рдЕрд╡рд╢िрд╖्рдЯ рд░рд╣ рдЧрдпा, рдХिंрддु 'рдирдИ рдХрд╡िрддा' рдЬреЬ рди рдЬрдоा рдкाрдИ।
рдЗрд╕ी рдк्рд░рдХाрд░ рд╕ैрдж्рдзांрддिрдХ рдЖрдзाрд░ рджेрдиे рдХे рд▓िрдП рдбॉ. рдиाрдЧेंрдж्рд░ рдиे 'рдХрд╡िрддा рдХ्рдпा рд╣ै' рдиिрдмंрдз рдоें рддुрд▓рд╕ीрджाрд╕ рдХी рдПрдХ рдкंрдХ्рддि рдХो рд▓рдХ्рд╖्рдп рдмрдиाрдпा рдФрд░ рдЗрд╕ рддрд░рд╣ рддुрд▓рд╕ीрджाрд╕ рдХे рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рдЕрдкрдиी рдХрд╡िрддा-рдкрд░िрднाрд╖ा рдмрдиाрдХрд░ рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдкрд╣рд▓े рд╣ी рдк्рд░рдХрдЯ рдХрд░ рджिрдпा рдХि рд╡рд╣ рдХिрд╕ рдпुрдЧ рдХे рд▓िрдП рдЙрдкрдпोрдЧी рд╣ै। рдЫाрдпाрд╡ाрдж рдХे рдЙрджрдп рдХे рд╕рдордп рд╢ुрдХ्рд▓ рдиे рднी 'рдХрд╡िрддा рдХ्рдпा рд╣ै' рдиिрдмंрдз рд▓िрдЦा рдеा। рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдбॉ. рдЬрдЧрджीрд╢ рдЧुрдк्рдд рдкрд░рдо्рдкрд░ा рдХे рдиाрдо рдкрд░ рдЫाрдпाрд╡ाрдж рд╕े рдирдИ рдХрд╡िрддा рдХो рдЬोреЬрдиा рдЪाрд╣рддे рд╣ैं рдФрд░ рдбाॅреж рдирдЧेंрдж्рд░ рдЙрд╕े рдЫाрдпाрд╡ाрдж рдоें рд╕рдоेрдЯрдиा рдЪाрд╣рддे рд╣ैं। рдЗрд╕ рдЦींрдЪ-рддाрди рдХे рдХाрд░рдг рд╢्рд░ी рд▓рдХ्рд╖्рдоीрдХांрдд рд╡рд░्рдоा рдиे рд▓िрдЦा рд╣ैं, “рдирдИ рдХрд╡िрддा рдФрд░ рдЫाрдпाрд╡ाрдж рдХे рдмीрдЪ рдЬो рдЕрд░्рдзрдЪेрддрди рдорди рдоें рд╕рдордЭौрддा рдк्рд░рдпोрдЧрд╡ाрдж рдХे рд░ूрдк рдоें рд╣ुрдЖ рдеा, рд╡рд╣ рд╕рдм-рдХा-рд╕рдм рдЕрдм рдЙрд▓рдЯрдХрд░ рдЖ рдкреЬा рд╣ै।”7
рдЗрд╕рд╕े рдпрд╣ рдмाрдд рд╕्рдкрд╖्рдЯ рд╣ो рдЬाрддी рд╣ै рдХि рдЖрдЬ рднी рдЫाрдпाрд╡ाрджी рдХाрд╡्рдп-рд╕ंрд╕्рдХाрд░ рдк्рд░рдмрд▓ рд╣ै। рдбॉ.рдирдЧेंрдж्рд░ рдХा рд░рд╕-рд╕िрдж्рдзांрдд, рдЬिрд╕े рдирдИ рдХрд╡िрддा рдХे рд╕ंрджрд░्рдн рдоें рдкूрд░्рдгрддा рдк्рд░рджाрди рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдкूрд░рдХ-рд░ूрдк рдоें рдХाрд╡्рдп рдиाрдордХ рдкुрд╕्рддрдХ рднी рд▓िрдЦी рд╣ै। рдбॉ. рдирдЧेंрдж्рд░ рдХे рд░рд╕рд╡ाрдж рдкрд░ рдЫाрдпाрд╡ाрджी рдХाрд╡्рдп рдХा рдк्рд░рднाрд╡ рд╣ै।
рдЫाрдпाрд╡ाрджी рдХाрд╡्рдп-рд░рдЪрдиा рдХी рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा рдЬрд╣ाँ рднीрддрд░ рд╕े рдмाрд╣рд░ рдХी рдУрд░ рд╣ै, рд╡рд╣ाँ рдирдИ рдХрд╡िрддा рдХी рд░рдЪрдиा-рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा рдмाрд╣рд░ рд╕े рднीрддрд░ рдХी рдУрд░ рд╣ै। рдПрдХ рдоें рд░ूрдк рдкрд░ рдк्рд░рднाрд╡ рдХा рдЖрд░ोрдкрдг рд╣ै рддो рджूрд╕рд░ी рдоें рд░ूрдк рдХा рднाрд╡ рдоें рд░ूрдкांрддрд░рдг рд╣ै। рдпрд╣ी рдХाрд░рдг рд╣ै рдХि рдирдИ рдХрд╡िрддा, рдЫाрдпाрд╡ाрдж рдХे рд╕рдоाрди рд╣ी 'рдЕрдиुрднूрддि' рдкрд░ рдмрд▓ рджेрддे рд╣ुрдП рднी рднाрд╡ों рдХी рд╢ाрд╢्рд╡рддрддा рдХे рдк्рд░рддि рдЙрддрдиी рдЖрд╢्рд╡рд╕्рдд рдирд╣ीं рд╣ै। рджूрд╕рд░े рд╕рдк्рддрдХ рдХी рднूрдоिрдХा рдоें рдЕрдЬ्рдЮेрдп рд▓िрдЦрддे рд╣ैं, “рдпрд╣ рдХрд╣ा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै рдХि рд╣рдоाрд░े рдоूрд▓ рд░ाрдЧ-рд╡िрд░ाрдЧ рдирд╣ीं рдмрджрд▓े-рдк्рд░ेрдо рдЕрдм рднी рдк्рд░ेрдо рд╣ै рдФрд░ рдШृрдгा рдЕрдм рднी рдШृрдгा, рдпрд╣ рд╕ाрдзाрд░рдгрддрдпा рд╕्рд╡ीрдХाрд░ рдХिрдпा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै। рдкрд░ рдпрд╣ рднी рдз्рдпाрди рдоें рд░рдЦрдиा рд╣ोрдЧा рдХि рд░ाрдЧ рд╡рд╣ी рд░рд╣рдиे рдкрд░ рднी рд░ाрдЧाрдд्рдордХ рд╕ंрдмंрдзों рдХी рдк्рд░рдгाрд▓िрдпाँ рдмрджрд▓ рдЧрдИ рд╣ैं рдФрд░ рдХрд╡ि рдХा рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рд░ाрдЧाрдд्рдордХ рд╕ंрдмंрдзो рдХा рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рд╣ोрдиे рдХे рдХाрд░рдг рдкрд░िрд╡рд░्рддрди рдХा рдоाрдз्рдпрдо рдмрдиा рд╣ै।” 8
рдХрд╣рдиा рди рд╣ोрдЧा рдХि рдЬो рдЖрд▓ोрдЪрдХ рдЗрд╕ рдкрд░िрд╡рд░्рддрди рдХो рдирд╣ीं рд╕рдордЭ рдкा рд░рд╣े рд╣ैं, рд╡े рдЙрд╕ рд╡ाрд╕्рддрд╡िрдХрддा рд╕े рдЯूрдЯ рдЧрдП рд╣ैं рдЬो рдЖрдЬ рдХी рд╡ाрд╕्рддрд╡िрдХрддा рд╣ै।
рдирдИ рдХрд╡िрддा рдХो рдХрд╡िрддा рдХे рд░ूрдк рдоें рдЬाँрдЪрдиें рддрдеा рдЙрд╕рдХे рдк्рд░рддिрдоाрди рдХे рдиिрд░्рдзाрд░рдг рдХे рд▓िрдП рдЙрд╕े рдХाрд╡्рдпाрдиुрднूрддि рдХी рдЗрд╕ рдмрджрд▓ी рд╣ुрдИ рдмрдиाрд╡рдЯ рдХो рдз्рдпाрди рдоें рд░рдЦрдиा рд╣ोрдЧा рддрдеा рдЗрд╕рдХे рдк्рд░рддिрдоाрдиों рдкрд░ рд╡िрдЪाрд░ рдХрд░рдиे рдХी рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддा рд╣ोрдЧी। рдирдИ рдХрд╡िрддा рдХे рдЕрдЧ्рд░рдгी рдХрд╡िрдпों рдоें рдоुрдХ्рддिрдмोрдз рдк्рд░рдоुрдЦ рд╣ै, рдХ्рдпोंрдХि рд╕рдмрд╕े рдкрд╣рд▓े рдЙрди्рд╣ोंрдиे рд╣ी рдирдИ рдХрд╡िрддा рдХे рд╕рдордЭौрддे рдХा рд╡िрд░ोрдз рдХिрдпा рд╣ै। рдЙрдирдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░, “рдЕрдкрдиी рдХाрдЯ рдХी рдХрд╡िрддा рдЕрдкрдиे рдлेрдо рдоें рдлिрдЯ рд╣ोрдиे рд╡ाрд▓ी рдХрд╡िрддा рдХो рддो рдХрд╡िрддा рдоाрдиा рдЧрдпा рд╣ै, рдЪाрд╣े рд╡рд╣ рдорд╣рдд्рдд्рд╡рд╣ीрди рдЧрдж्рдп рд╣ी рдХ्рдпों рди рд╣ो рдкрд░ рдЗрд╕рдХे рд╡िрдкрд░ीрдд рд░ाрдЬрдиैрддिрдХ рднाрд╡ाрд╡ेрд╢ рд╕े рд╕рдо्рдкрди्рди рдХाрд╡्рдп рд╡िрджू्рд░рдк рдХрд░ाрд░ рджिрдпा рдЧрдпा рдЕрдерд╡ा рдЙрд╕рдХी рдЬाрдирдмूрдЭ рдХрд░ рдЙрдкेрдХ्рд╖ा рдХी рдЧрдИ।”9
рдЗрди्рд╣ी рдк्рд░рддिрд░ोрдзों рдХे рдХाрд░рдг рдоुрдХ्рддिрдмोрдз рдкूрд░े рдирдпे рдХрд╡िрддा рдХे рджौрд░ рдоें рдЙрдкेрдХ्рд╖िрдд рд░рд╣ рдЧрдП। рдХाрд╡्рдп рдХी рд╕ंрд░рдЪрдиा рдкрд░ рдмрд▓ рджेрддे рд╣ुрдП рдЕрдЬ्рдЮेрдп рдиे рдХрд╣ा, “рдоैं рдоाрдирддा рд╣ूँ рдХि рднाрд╡рдиा-рдк्рд░рдзाрди рдХрд╡िрддाрдПँ рдЫोрдЯी рд╣ी рд╣ो рд╕рдХрддी рд╣ै... рдЬो рдШрдиीрднूрдд рдкीреЬा рдеी рдорд╕्рддрдХ рдоे рд╕्рдоृрддि рд╕ी рдЫाрдИ рд╡рд╣ рдПрдХ рдЖँрд╕ू рдмрдирдХрд░ рдЖрдП рдпрд╣ाँ рддрдХ рддो рдаीрдХ рд╣ै, рдХिंрддु рдЬрдм рд╡рд╣ рдмрд░рд╕ाрдд рдХी рдЭреЬी рд╕ी рдмрд░рд╕рдиे рд▓рдЧрддी рд╣ै рддрдм рд╡рд╣ рд╢ाрдпрдж рд╡рд╣ीं рдкीреЬा рдирд╣ीं рд░рд╣рддी, рдФрд░ рдзрдиीрднूрдд рддो рднрд▓ा рд░рд╣ी рдХैрд╕े рд╕рдХрддी рд╣ै।'’10
рд╕ंрджрд░्рдн рдпрджि рдЕрд░्рде рд╣ै рддो рдХрд╡िрддा рдХी рд╕ाрд░्рдердХрддा рднी рдкрд░िрд╡ेрд╢ рд╕े рдЬु़реЬी рд╣ुрдИ рд╣ै। рд╢्рд░ीрдХांрдд рд╡рд░्рдоा, рдоुрдХ्рддिрдмोрдз рдФрд░ рд╡िрдЬрдпрджेрд╡рдиाрд░ाрдпрдг рд╕ाрд╣ी рдХे рдХाрд╡्рдп, рд╕ंрд╕ाрд░ рдХी рд╡िрд╢ेрд╖рддा рдмрддाрддे рд╣ुрдП рдиाрдорд╡рд░ рд╕िंрд╣ 'рд╕िрд░рдЬे рд╣ुрдП рд╕ंрд╕ाрд░' рдХी рдк्рд░ाрд╕ंрдЧिрдХрддा рдХे рд╡िрд╖рдп рдоें рдХрд╣рддे рд╣ैं, “рдиिрд╕्рд╕ंрджेрд╣ рдХिрд╕ी рдХрд╡िрддा рдХा рд╕िрд░рдЬा рд╣ुрдЖ рд╕ंрд╕ाрд░ рд╣ी рдЙрд╕рдХा рдоूрд▓्рдп рд╣ै рдХिंрддु рдЙрд╕ рдоूрд▓्рдп рдХी рдк्рд░ाрд╕ंрдЧिрдХрддा рдЗрд╕ рд╕्рдеिрддि рдкрд░ рдиिрд░्рднрд░ рд╣ै рдХि рд╡рд╣ рд╕िрд░рдЬा рд╣ुрдЖ рд╕ंрд╕ाрд░ рдХिрддрдиा рд╡ाрд╕्рддрд╡िрдХрддा рд╣ै рдЕрдерд╡ा рд╡ाрд╕्рддрд╡िрдХрддा рдХे рдмाрд░े рдоें рд╣рдоाрд░ी рд╕рдордЭ рдХो рдХिрддрдиा рдЧрд╣рд░ा рдФрд░ рдХिрддрдиा рд╕рдоृрдж्рдз рдХрд░рддा рд╣ै।” 11
рдиाрдорд╡рд░ рд╕िंрд╣ рдХी рдЖрд▓ोрдЪрдиा рджृрд╖्рдЯि рдХी рдПрдХ рд╡िрд╢ेрд╖рддा рдпрд╣ рд╣ै рдХि рд╡े рдЙрди рдЕंрддрд░्рд╡िрд░ोрдзों рдХो рдиреЫрд░ рдЕंрджाреЫ рдХрд░рддे рд╣ै рдЬिрдирд╕े рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдФрд░ рд╕рдоाрдЬ рдХे рд╡्рдпाрдкрдХ рд╣िрдд рдХो рд╣ाрдиि рдкрд╣ुँрдЪрддी рд╣ो। рдЗрди्рд╣ोंрдиे рдХाрд╡्рдп рдХे рд░рд╕, рд╕ंрд░рдЪрдиा, рднाрд╡ рдк्рд░рдЧीрддाрдд्рдордХрддा, рдиाрдЯрдХीрдпрддा, рдкрд░िрд╡ेрд╢ рдЖрджि рдкрд░ рд╡िрдЪाрд░ рдХрд░рддे рд╣ुрдП рдХрд╡िрддा рдХे рдк्рд░рддिрдоाрдиों рдкрд░ рд╡िрдЪाрд░ рдХिрдпा рд╣ै।
рдирдИ рдХрд╡िрддा рдХे рдмाрдж рд╕ाрд╣िрдд्рдпिрдХ рдЖंрджोрд▓рди рдк्рд░ाрдпः рдХрдо рджिрдЦрддे рд╣ैं, рдХिрди्рддु рдХрдИ рд╕ाрд╣िрдд्рдпिрдХ рдк्рд░рд╡ृрддिрдпाँ рд╕рдоाрдиांрддрд░ рд░ूрдк рдоें рдмрдиी рд╣ुрдИ рд╣ै। рд╕ाрдоाрди्рдп рддौрд░ рдкрд░ 1960 рдИреж рдХे рдмाрдж рдХी рд╕рдо्рдкूрд░्рдг рдХрд╡िрддा рдХो рд╕рдордХाрд▓ीрди рдХрд╡िрддा рдХрд╣ा рдЬाрддा рд╣ै। рдЗрд╕рдХे рдЕंрддрд░्рдЧрдд рдХрдИ рдк्рд░рдХाрд░ рдХी рдк्рд░рд╡ृрдд्рддिрдпाँ рд╡िрдХрд╕िрдд рд╣ुрдИ рдЬैрд╕े- рдЕрдХрд╡िрддा, рдЬрдирд╡ाрджी-рдХрд╡िрддा, рдирд╡рдЧीрдд рдЖंрджोрд▓рди рдЗрдд्рдпाрджि। рдЗрдирдХे рдЕрддिрд░िрдХ्рдд рдХुрдЫ рдЧौрдг рдк्рд░рд╡ृрдд्рддिрдпाँ рдЬैрд╕े рд╡िрдЪाрд░ рдХрд╡िрддा, рдмीрдЯ рдХрд╡िрддा, рдЕрдХрд╡िрддा рдЗрдд्рдпाрджि рднी рджिрдЦрддी рд╣ैं।
рдЕрдХрд╡िрддा 1960 рдИреж рдХे рдмाрдж рд╡िрдХрд╕िрдд рд╣ुрдЖ рдЖंрджोрд▓рди рд╣ै। рдЗрд╕े рдк्рд░рддिрд╖्рдаिрдд рдХрд░рдиे рдХी рдкрд╣рд▓ी рдХोрд╢िрд╢ 1963 рдИреж рдоें рдЬрдЧрджीрд╢ рдЪрддुрд░्рд╡ेрджी рдХे 'рдк्рд░ाрд░ंрдн' рдиाрдордХ рдХाрд╡्рдп рд╕ंрдХрд▓рди рдоें рд╣ुрдИ। рдЕрдХрд╡िрддा рдХा рд╕рдмрд╕े рдк्рд░рд╕िрдж्рдз рдХाрд╡्рдп-рдЧ्рд░ंрде 'рд╡िрдЬрдп' рд╣ै, рдЬिрд╕рдоें рддीрди рд░рдЪрдиाрдХाрд░ों - рдЧंрдЧा рдк्рд░рд╕ाрдж рд╡िрдорд▓, рдЬрдЧрджीрд╢ рдЪрддुрд░्рд╡ेрджी рддрдеा рд╢्рдпाрдо рдкрд░рдоाрд░ рдХी рд░рдЪрдиाрдПँ рд╕ंрдХрд▓िрдд рдеी। рдЗрд╕ рдЖंрджोрд▓рди рдХे рдЕрди्рдп рдк्рд░рдоुрдЦ рдХрд╡ि рд╣ैं - рдзूрдоिрд▓, рд░ाрдЬрдХрдорд▓ рдЪौрдзрд░ी, рдоोрдиा рдЧुрд▓ाрдЯी, рд╕ौрдоिрдд्рд░ рдоोрд╣рди, рдоुрдж्рд░ाрд░ाрдХ्рд╖рд╕ рдЗрдд्рдпाрджि। рдЗрдирдХे рдЕрддिрд░िрдХ्рдд, рдХैрд▓ाрд╢ рд╡ाрдЬрдкेрдпी, рд╢्рд░ीрдХांрдд рд╡рд░्рдоा рд╡ рд╕рд░्рд╡ेрд╢्рд╡рд░ рджрдпाрд▓ рд╕рдХ्рд╕ेрдиा рдХी рдХुрдЫ рдХрд╡िрддाрдПँ рднी рдЗрд╕ рдЖंрджोрд▓рди рдоें рд╢ाрдоिрд▓ рдХी рдЧрдИ।
рдЕрдХрд╡िрддा рдЖंрджोрд▓рди рдХो рдк्рд░ाрдпः рд╡िрдЪाрд░рдзाрд░ाрдУं рддрдеा рд╡िрдЪाрд░ों рдХी рд╡िрджाрдИ рдХी рдХрд╡िрддा рдХрд╣ा рдЧрдпा рд╣ै рдпрд╣ рдХिрд╕ी рднी рд░ाрдЬрдиैрддिрдХ рд╡िрдЪाрд░рдзाрд░ा рдХो рдЙрдкрдпोрдЧी рдирд╣ीं рдоाрдирддी। рд▓ोрдХрддंрдд्рд░, рд╕рдоाрдЬрд╡ाрдж рдЬैрд╕े рддрдоाрдо рд╢рдм्рдж рдЗрди рдХрд╡िрдпों рдХे рд▓िрдП рдиिрд░рд░्рдердХ рд╣ो рдЪुрдХे рд╣ैं। рдЬрдЧрджीрд╢ рдЪрддुрд░्рд╡ेрджी рдиें 'рдк्рд░ाрд░ंрдн' рдХी рднूрдоिрдХा рдоें рд▓िрдЦा рд╣ै, “рд░ाрдЬрдиैрддिрдХ рд╡िрдЪाрд░ों рдкрд░ рдХाрд╡्рдп рд░рдЪрдиे рдХा реЫрдоाрдиा рд▓рдж рдЪुрдХा рд╣ै। рдпрд╣ рдХрд╣рдиे рдоें рдоुрдЭे рдХोрдИ рдЕреЬрдЪрди рдирд╣ीं рдХि рдХिрд╕ी рднी рдХुंрдаिрдд рдпा рдЧ्рд░рд╕्рдд рд░ाрдЬрдиैрддिрдХ рд╡िрдЪाрд░рдзाрд░ा рдоें рд╣рдоाрд░ा рд╡िрд╢्рд╡ाрд╕ рдирд╣ीं।” 13
рд╕्рдкрд╖्рдЯ рд╣ै рдХि рдЕрдХрд╡िрддा рдирдИ рдХрд╡िрддा рдХी рдиिрд╖ेрдзрд╡ाрджी рдк्рд░рд╡ृрдд्рддिрдпों рдХा рд╡िрд╕्рддाрд░ рд╣ै। рд╣िрди्рджी рдХрд╡िрддा рдХे рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдоें рд╕ाрдзाрд░рдгрддः рдЗрд╕े рдЕंрдзрдХाрд░ рд╡ рдкрддрди рдХा рдХाрд▓ рдоाрдиा рдЧрдпा рд╣ै। рд╕рдордХाрд▓ीрди рдХрд╡िрддा рдоें 1967 рдИреж рдХे рдЖрд╕рдкाрд╕ рдПрдХ рдирд╡ीрди рдк्рд░рд╡ृрдд्рддि рддेрдЬी рд╕े рдЙрднрд░ी, рдЬिрд╕े рдЬрдирд╡ाрджी рдХрд╡िрддा рдХрд╣ा рдЧрдпा। рдпрд╣ рдк्рд░рд╡ृрдд्рддि рдмाрд╣рд░ी рддौрд░ рдкрд░ рдирд╡ीрди рдк्рд░рддीрдд рд╣ो рд░рд╣ी рдеी рдХिंрддु рд╡рд╕्рддुрддः рдкрд╣рд▓े рд╕े рдЪрд▓ी рдЖ рд░рд╣ी рдк्рд░рд╡ृрдд्рддिрдпों рдХा рдирд╡्рдп-рдк्рд░рд╕्рдлुрдЯрди рдоाрдд्рд░ рдеा। рдк्рд░рдЧрддिрд╡ाрдж рдХे рдХुрдЫ рдХрд╡ि рдк्рд░рдЧрддिрд╡ाрдж рдХे рджौрд░ рд╕े рд╣ी рд╕рдоाрдЬрд╡ाрджी рдпрдеाрд░्рдерд╡ाрдж рдХी рдХрд╡िрддाрдПँ рд▓िрдЦ рд░рд╣े рдеे, рдЬैрд╕े-рдиाрдЧाрд░्рдЬुрди, рдд्рд░िрд▓ोрдЪрди, рдХेрджाрд░рдиाрде-рдЕрдЧ्рд░рд╡ाрд▓ рдЖрджि। рдпे рд╕ाрд╣िрдд्рдпिрдХ рдЖंрджोрд▓рдиों рдХे рдХेंрдж्рд░ рдоें рдирд╣ी рдеें рдХिंрддु рдЕрдкрдиी рдЙрдкрд╕्рдеिрддि рдЕрд╡рд╢्рдп рдмрдиाрдП рд╣ुрдП рдеे। 'рдирдИ рдХрд╡िрддा' рдЖंрджोрд▓рди рдоे рднी рдХुрдЫ рдРрд╕े рдХрд╡ि рд╢ाрдоिрд▓ рдеे рдЬो рдЖрдзुрдиिрдХрддाрд╡ाрджी рдеे рдХिंрддु рд╡्рдпрдХ्рддिрд╡ाрджी рдирд╣ीं рдеे। рдЗрдирдоें рд╢рдорд╢ेрд░ рдмाрд╣ाрджुрд░ рд╕िंрд╣, рд╕рд░्рд╡ेрд╢्рд╡рд░ рджрдпाрд▓ рд╕рдХ्рд╕ेрдиा, рд░рдШुрд╡ीрд░ рд╕рд╣ाрдп рддрдеा рдХेрджाрд░рдиाрде рд╕िंрд╣ рдЖрджि рд╢ाрдоिрд▓ рдеे। 1967 рдИреж рдХे рдЖрд╕рдкाрд╕ рдпे рдХрд╡ि рднी рдЬрдирд╡ाрдж рдХी рдУрд░ рдк्рд░ेрд░िрдд рд╣ुрдП। рдЗрди рджोрдиों рд╡рд░्рдЧों рдХे рдЕрддिрд░िрдХ्рдд рдЕрдХрд╡िрддा рдЖंрджोрд▓рди рд╕े рдЬुреЬे рдХुрдЫ рдХрд╡ि рднी рдЬрдирд╡ाрдж рдХी рдУрд░ рдк्рд░ेрд░िрдд рд╣ुрдП। рдЗрдирдоें рдк्рд░рдоुрдЦ рдеे - рдзूрдоिрд▓, рдХुрдоाрд░ рд╡िрдХрд▓, рдордЧрд▓ेрд╢ рдбрдмрд░ाрд▓, рд▓ीрд▓ाрдзрд░ рдЬрдЧूреЬी рддрдеा рдЗрдм्рдмाрд░ рд░рдм्рдмी।
рдЬрдирд╡ाрджी рдХрд╡िрддा рдХे рдЖंрджोрд▓рди рдоें рджो рдЪрд░рдг рджिрдЦाрдИ рдкреЬрддे рд╣ै। рдкрд╣рд▓ा рдЪрд░рдг- рдЗрд╕ рдЪрд░рдг рдоें рд╕ंрд╕рджीрдп рд▓ोрдХрддंрдд्рд░ рддрдеा рджेрд╢ рдХी рд░ाрдЬрдиैрддिрдХ рд╕्рдеिрддिрдпों рдХे рдк्рд░рддि рддीрд╡्рд░ рдЖрдХ्рд░ोрд╢ рджिрдЦाрдИ рдкреЬрддा рд╣ै। рдЙрджाрд╣рд░рдг рдХे рд▓िрдП -
“рдЕрдкрдиे рдпрд╣ाँ рд╕ंрд╕рдж, рддेрд▓ी рдХी рд╡рд╣ рдзाрдиी рд╣ै,
рдЬिрд╕рдоें рдЖрдзा рддेрд▓ рд╣ै рдФрд░ рдЖрдзा рдкाрдиी рд╣ै।” 13
рджूрд╕рд░ा рдЪрд░рдг (1975 рдХे рдмाрдж) - рдЗрд╕ рдЪрд░рдг рдоें рдЖрдкाрдд्рдХाрд▓ рдХे рджौрд░ाрди рд╕рдд्рддा рдХे рджрдо рдХे рдЪिрдд्рд░ рдмрд╣ुрддाрдпрдд рдоें рджिрдЦाрдИ рдкреЬрддे рд╣ै। рдЖреЫाрджी рдХा рд╣рдирди рдХैрд╕े рд╣ो рд░рд╣ा рдеा, рдЗрд╕рдХे рдЕрдиेрдХ рдЪिрдд्рд░ рдХрд╡िрдпों рдиे рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдХिрдП рд╣ै-
“рдоैं рдХ्рдпा рдХрд░ рд░рд╣ा рдеा рдЬрдм рдоै рдорд░ा
рдоुрдЭрд╕े рдЬ़्рдпाрджा рдЬो рддुрдо рдЬाрдирддे рд▓рдЧрддे рд╣ो,
рддुрдордиे рд▓िрдЦा рдоैंрдиे рдХрд╣ा рдеा рд╕्рд╡ाрдзीрдирддा
рд╢ाрдпрдж рдоैंрдиे рдХрд╣ा рдеा - рдмрдЪाрдУ।” 14
рдирд╡рдЧीрдд рдЖंрджोрд▓рди рд╕рдордХाрд▓ीрди рд╣िंрджी рдХрд╡िрддा рдХी рдПрдХ рдк्рд░рдоुрдЦ рдк्рд░рд╡ृрдд्рддि рд╣ै। рдЗрд╕рдХा рдЖрд░ंрдн рдХрдм рд╣ुрдЖ-рдЗрд╕ рдк्рд░рд╢्рди рдкрд░ рд╡िрд╡ाрдж рд╣ै, рдХिрди्рддु рдоोрдЯे рддौрд░ рдкрд░ рдЗрд╕े рдирд╡рд▓ेрдЦрди рдпा рдирдИ рдХрд╡िрддा рдХे рджौрд░ рд╕े рд╕ंрдмंрдзिрдд рдоाрдиा рдЬाрддा рд╣ै। рд╡рд╕्рддुрддः рдпрд╣ рдЖंрджोрд▓рди рдирдИ рдХрд╡िрддा рдХे рдПрдХ рджाрд╡े рдХे рд╡िрд░ोрдз рдоें рдЙрдкрдЬा рд╣ै। рдирдИ рдХрд╡िрддा рдХे рд╕рдорд░्рдердХ рдоाрдирддे рдеे рдХि рдЖрдзुрдиिрдХ рднाрд╡рдмोрдз рдкрд░ рдЖрдзाрд░िрдд рдХрд╡िрддाрдУं рдХी рд╡िрд╖рдп - рд╡рд╕्рддु рдЗрддрдиी рдЬрдЯिрд▓ рд╡ рд╡िрд╢्рд▓ेрд╖рдгाрдд्рдордХ рд╣ै рдХि рдЗрд╕рдХी рдЕрднिрд╡्рдпрдХ्рддि рдЧीрддों рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рдирд╣ीं рд╣ो рд╕рдХрддी। рдЧीрдд рдХी рд░рдЪрдиा рдХे рд▓िрдП рддीрд╡्рд░ рднाрд╡ुрдХрддा рд░ोрдоाрдиिрдпрдд рдФрд░ рдк्рд░рд╡ाрд╣ рдЪाрд╣िрдП, рд╡рд╣ рдЖрдзुрдиिрдХ рдХाрд╡्рдпाрдиुрднрд╡ рд╕े рд╕ुрд╕ंрдЧрдд рдирд╣ीं рд╣ै। рдЗрд╕ рджाрд╡े рдХे рд╡िрдкрд░ीрдд рдирд╡рдЧीрдд рдХे рд╕рдорд░्рдердХों рдиें рдЖрдзुрдиिрдХ рдпрдеाрд░्рде рд╕े рд╕рдо्рдмрдж्рдз рдЧीрдд рд░рдЪे рдФрд░ рд╕िрдж्рдз рдХिрдпा рдХि рдЧीрдд рдЕрдк्рд░ाрд╕ंрдЧिрдХ рд╡िрдзा рдирд╣ीं рд╣ै। рдЙрд╕рдоें рдЗрддрдиी рд▓ोрдЪрд╢ीрд▓рддा рд╣ै рдХि рд╡рд╣ рд╕рдордХाрд▓ीрди рдпрдеाрд░्рде рдХो рднी рдзाрд░рдг рдХрд░ рд╕рдХे। рдпрд╣ी рдЖंрджोрд▓рди рдирд╡рдЧीрдд рдЖंрджोрд▓рди рдХрд╣рд▓ाрдпा। рдЗрд╕ рдЖंрджोрд▓рди рдХे рдк्рд░рдоुрдЦ рд╕िрдж्рдзांрддрдХ рд╣ैं - рд░рд╡ीрди्рдж्рд░ рдн्рд░рдорд░ рддрдеा рд░рдоेрд╢ рд░ंрдЬрдХ, рдХुрдоाрд░ рд╢िрд╡ рд╡ीрд░ेрди्рдж्рд░-рдоिрд╢्рд░, рд╢ंрднूрдиाрде рд╕िंрд╣, рдУрдо рдк्рд░рднाрдХрд░, рдаाрдХुрд░ рдк्рд░рд╕ाрдж рд╕िंрд╣ рддрдеा рдЙрдоाрдХांрдд рдоाрд▓рд╡ीрдп рдЕрди्рдп рдк्рд░рд╕िрдж्рдз рдирд╡рдЧीрддрдХाрд░ рд╣ैं।
рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рд╣рдо рдХрд╣ рд╕рдХрддे рд╣ै рдХि рдХрд╡िрддा рдХा рд╕िрдж्рдзांрдд рдХрд╡िрддा рдХो рдЬाँрдЪрдиे рдоें, рдЪाрд╣े рд╡рд╣ рдкुрд░ाрдиा рд╕िрдж्рдзांрдд рд╣ो, рдЪाрд╣े рдЖрдЬ рдХा рд╕िрдж्рдзांрдд, рдХрдИ рдмाрд░ рдмाрдзрдХ рдмрдирддा рд╣ै। рдХिрд╕ी рд╕िрдж्рдзांрдд рдХा рд╕рд╣ाрд░ा рд▓ेрдХрд░ рдпрджि рдХрд╡िрддा рдХो рдЬाँрдЪे рддो рдЙрд╕рдоें рдмрд╣ुрдд рдЦрддрд░ा рд╣ै। рд╕ंрднрд╡рддः рдиाрдорд╡рд░ рд╕िंрд╣ рдЗрди рдЦрддрд░ों рдХो рдЬाрдирддे рдеे। рдкрд░ंрддु рдк्рд░рд╢्рди рдЙрдарддा рд╣ै рдХि рдпрд╣ рд╕рдм рдЬाрдирддे рд╣ुрдП рднी 'рдХрд╡िрддा рдХे рдирдП рдк्рд░рддिрдоाрди' рдиाрдордХ рдкुрд╕्рддрдХ рд▓िрдЦрдиे рдХी рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддा рдХ्рдпो рдкреЬी? рдЗрд╕рдХा рдЙрдд्рддрд░ рд╡рд╣ рд╕्рд╡рдпं рджेрддे рд╣ुрдП рдХрд╣рддे рд╣ै рдХि рдоैंрдиे рдХोрдИ рдирдП рдк्рд░рддिрдоाрди рд╕्рдеाрдкिрдд рдирд╣ीं рдХिрдП рд╣ै, рдмрд▓्рдХि рдЬो рдк्рд░рддिрдоाрди рдХрд╡िрддा рдХे рд▓िрдП рдкрд╣рд▓े рд╕े рд░рдЦे рдЧрдП рд╣ै, рдХेрд╡рд▓ рдЙрдирдХो рдЬाँрдЪा рд╣ै। рд╡рд░्рддрдоाрди рд╕рдордп рдоें рдХрд╡िрддा рдХे рдк्рд░рддिрдоाрдиों рддрдеा рдХрд╡िрдпों рдХे рд╡िрд╖рдп рдкрд░ рд╡िрдЪाрд░ рдХрд░рдиे рдХी рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддा рд╣ै। рдЖрдЬ рдХрд╡िрдпों рдоें, рдкुрд░ाрдиे рдХрд╡िрдпों рдоें рд╕े рдРрд╕ी рдЕрдиेрдХ рдХрд╡िрддाрдПँ рд╣ै, рдЬिрд╕рдХे рдЕрд░्рде рдкрд░ рд▓ोрдЧों рдХी рдиреЫрд░ рдирд╣ीं рдкреЬी рд╣ै। рдЗрд╕рд▓िрдП рдХрд╡िрддा рдХो рдЬाँрдЪрдиा-рдкрд░рдЦрдиा рдЬрд░ूрд░ी рд╣ै рд▓ेрдХिрди рдк्рд░рджрдд्рдд рдоाрдирджंрдбों рд╕े, рдиिрдХрд╖ों рд╕े рдкрд░рдо्рдкрд░ाрдУं рд╕े рдирд╣ीं рдмрд▓्рдХि рдЕрдкрдиे рдЖрдк рд╕्рд╡ाрд░्рдЬिрдд рдЪीреЫों рд╕े рд╣ै।
рд╕ंрджрд░्рдн - рдЧ्рд░ंрде
1. рдХрд╡िрддा рдХे рдирдП рдк्рд░рддिрдоाрди – рдбॉ. рдиाрдорд╡рд░ рд╕िंрд╣, (рд░ाрдЬрдХрдорд▓ рдк्рд░рдХाрд╢рди, рдирдИ рджिрд▓्рд▓ी)
2. рд╡рд╣ी рдкृрд╖्рда рд╕ंрдЦ्рдпा - 27
3. рд╡рд╣ी рдкृрд╖्рда рд╕ंрдЦ्рдпा - 28
4. рд╡рд╣ी рдкृрд╖्рда рд╕ंрдЦ्рдпा - 26
5. рд╡рд╣ी рдкृрд╖्рда рд╕ंрдЦ्рдпा - 26
6. рд╡рд╣ी рдкृрд╖्рда рд╕ंрдЦ्рдпा - 17
7. рд╡рд╣ी рдкृрд╖्рда рд╕ंрдЦ्рдпा - 20
8. рд╡рд╣ी рдкृрд╖्рда рд╕ंрдЦ्рдпा - 25
9. рд╡рд╣ी рдкृрд╖्рда рд╕ंрдЦ्рдпा - 34
10. рд╡рд╣ी рдкृрд╖्рда рд╕ंрдЦ्рдпा - 140
11. рдиाрдорд╡рд░ рд╕िंрд╣ рд╕ंрдХрд▓िрдд рдиिрдмंрдз, рдкृрд╖्рда рд╕ंрдЦ्рдпा - 10
12. рд╣िрди्рджी рдЖрд▓ोрдЪрдиा рдХी рдкрд░िрднाрд╖िрдХ рд╢рдм्рджाрд╡рд▓ी- рдбॉ. рдЕрдорд░рдиाрде (рд░ाрдЬрдХрдорд▓ рдк्рд░рдХाрд╢рди, рдирдИ рджिрд▓्рд▓ी) рдкृрд╖्рда рд╕ंрдЦ्рдпा - 190
13. рд╡рд╣ी рдкृрд╖्рда рд╕ंрдЦ्рдпा - 190
14. рд╡рд╣ी рдкृрд╖्рда рд╕ंрдЦ्рдпा - 191
(рд╕рд╣ाрдпрдХ рдЧ्рд░ंрде)
1. рдХрд╡िрддा рдХे рдиाрдорд╡рд░ी рдк्рд░рддिрдоाрди: рдХिрддрдиा рдЕрд░्рде, рдХिрддрдиा рдЕрдирд░्рде - рд╕ुрд╢ीрд▓ рдХрдоुाрд░
2. рд╕ुрд░ेрди्рдж्рд░ рдЪौрдзрд░ी - рд╡िрд░ाрдЯ рдРрддिрд╣ाрд╕िрдХ рд╕ंрджрд░्рднों рд╕े рд╕рдоृрдж्рдз рдЖрд▓ोрдЪрдХ - рдоाрд░्рддंрдб рдк्рд░рдЧрд▓्рдн
рдбॉ. рд░ाрдорджрд░рд╢ рдоिрд╢्рд░ рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░, “рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдирдпी рдХрд╡िрддा рдХी рд╕рдмрд╕े рдмреЬी рд╡िрд╢ेрд╖рддा рд╣ै рдХрде्рдп рдХी рд╡्рдпाрдкрдХрддा।”5
рд▓рдХ्рд╖्рдоीрдХांрдд рд╡рд░्рдоा рдиे рдирдпी рдХрд╡िрддा рдХी рдоुрдЦ्рдп рдкाँрдЪ рдк्рд░рдХाрд░ рдХी рдк्рд░рд╡ृрдд्рддिрдпाँ рдмрддाрдИ рд╣ै -
(1) рдпрдеाрд░्рдерд╡ाрдж рдЕрд╣ंрд╡ाрдж рдХी рдк्рд░рдердо рдк्рд░рд╡ृрдд्рддि рд╣ै, рдЬिрд╕рдоें рдпрдеाрд░्рде рдХी рд╕्рд╡ीрдХृрддि рдХे рд╕ाрде-рд╕ाрде рдХрд╡ि рдЕрдкрдиे рдЕрд╕्рддिрдд्рд╡ рдХो рдЙрд╕ рдпрдеाрд░्рде рдХा рдЕंрд╢ рдоाрдирдХрд░ рдЙрд╕рдХे рдк्рд░рддि рдЬाрдЧрд░ूрдХ рдЕрднिрд╡्рдпрдХ्рддिрдпाँ рджेрддा рд╣ै। рдпрдеाрд░्рдерд╡ाрдж рдЕрд╣ंрд╡ाрдж рдХे рдХрд╡िрдпों рдоें 'рдЕрдЬ्рдЮेрдп' рдоुрдХ्рддिрдмोрдз, рдХुंрд╡рд░ рдиाрд░ाрдпрдг, рд╕рд░्рд╡ेрд╢्рд╡рд░рджрдпाрд▓ рд╕рдХ्рд╕ेрдиा рдЖрджि рдХी рд░рдЪрдиाрдПँ рд╣ै।
(2) рджूрд╕рд░ी рдк्рд░рд╡ृрдд्рддि рд╡्рдпрдХ्рддि-рдЕрднिрд╡्рдпрдХ्рддि рдХी рд╕्рд╡рдЪ्рдЫंрдж рдк्рд░рд╡ृрдд्рддि рд╣ै рдпрд╣ рдк्рд░рд╡ृрдд्рддि рдк्рд░рднाрдХрд░ рдоाрдЪрд╡े рдФрд░ рдорджрди рд╡ाрдд्рд╕्рдпाрдпрди рдоें рд╣ै।
(3) рддीрд╕рд░ी рдк्рд░рд╡ृрдд्рддि рдЖрдзुрдиिрдХ рдпрдеाрд░्рде рд╕े рдж्рд░рд╡िрдд рд╡्рдпंрдЧ्рдпाрдд्рдордХ рджृрд╖्рдЯि рдХी рд╣ै। рдЗрд╕рдоें рд▓рдХ्рд╖्рдоीрдХांрдд рд╡рд░्рдоा, рд╕рд░्рд╡ेрд╢्рд╡рд░рджрдпाрд▓ рд╕рдХ्рд╕ेрдиा, рднрд╡ाрдиीрдк्рд░рд╕ाрдж рдоिрд╢्рд░ рдФрд░ рд╡िрдЬрдпрджेрд╡рдиाрд░ाрдпрдг рд╕ाрд╣ी рдХी рд░рдЪрдиाрдПँ рд╣ै।
(4) рдЪौрдеी рдк्рд░рд╡ृрдд्рддि рдРрд╕े рдХрд╡िрдпों рдХी рд╣ै, рдЬिрд╕рдоें рд░рд╕ рдФрд░ рд░ोрдоांрдЪ рдХे рд╕ाрде-рд╕ाрде рдЖрдзुрдиिрдХрддा рдФрд░ рд╕рдорд╕ाрдордпिрдХрддा рдХा рдк्рд░рддिрдиिрдзिрдд्рд╡ рд╕ंрдкूрд░्рдг рд░ूрдк рд╕े рд╣ुрдЖ рд╣ै। рдЗрд╕рдХे рдЕंрддрд░्рдЧрдд рдЧिрд░рдЬाрдХुрдоाрд░ рдоाрдеुрд░, рдиेрдоिрдЪंрдж्рд░ рдЬैрди рдФрд░ рдзрд░्рдорд╡ीрд░ рднाрд░рддी рдЖрддे рд╣ै।
(5) рдЗрд╕рдоें рд╡рд╣ рдЪिрдд्рд░рдордпрддा рдФрд░ рдЕрдиुрд╢ाрд╕िрдд рд╢िрд▓्рдк рд╣ै, рдЬिрд╕рдоें рдЖрдзुрдиिрдХрддा рд╕рдорд╕्рдд рдпрдеाрд░्рде рдХो рдХेрд╡рд▓ рдмिंрдмाрдд्рдордХ рд░ूрдк рдоें рдЧ्рд░рд╣рдг рдХрд░рддी рд╣ै। рдЗрд╕рдХे рдЕंрддрд░्рдЧрдд рдЬрдЧрджीрд╢ рдЧुрдк्рдд, рдХेрджाрд░рдиाрде рд╕िंрд╣ рдФрд░ рд╢рдорд╢ेрд░ рдмрд╣ाрджुрд░ рд╕िंрд╣ рдЖрддे рд╣ै।
рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдоुрдЦ्рдп рд░ूрдк рд╕े рдирдпी рдХрд╡िрддा рдХी рд╡िрд╢ेрд╖рддाрдПँ рд╣ै - рдХ्рд╖рдгрд╡ाрдж рдФрд░ рд▓рдШु рдоाрдирд╡рддा, рдЕрдиुрднрд╡ рдХी рдк्рд░ाрдоाрдгिрдХрддा, рдЕрдиाрд╕्рдеा, рдоूрд▓्рдпों рдХा рдкрд░ीрдХ्рд╖рдг рдФрд░ рдХ्рд╖рд░рдг, рд╡्рдпंрдЧ्рдп, рдиिрдд рдирдпे рд╡ाрджों рдХा рдЖंрджोрд▓рди рдПрд╡ं рдХрд▓ाрдЧрдд рд╡िрд╢ेрд╖рддाрдПँ рдЖрджि рд╣ै। рдирдпी рдХрд╡िрддा рдкрд░ рд╡िрдЪाрд░ рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рдкुрд░ाрдиी рд╢ाрд╕्рдд्рд░ीрдп рдоाрди्рдпрддाрдПँ рдЙрдкрдпोрдЧी рдирд╣ीं рд╣ै, рдмрд▓्рдХि рдирдИ рдХрд╡िрддा рдХो рдЬाрдирдиे рдХे рд▓िрдП рд╣рдоें рдРрддिрд╣ाрд╕िрдХ рдкрд░िрдк्рд░ेрдХ्рд╖्рдп, рд╕ंрдХрдЯрдЧ्рд░рд╕्рдд рдордиुрд╖्рдп рдХी рдордиः рд╕्рдеिрддि, рдирдХाрд░ рд╕ंрдд्рд░ाрд╕ рдУрд░ рдпंрдд्рд░рдгा рдХे рдЪिрдд्рд░, рдХрд▓ा рдФрд░ рд╕ौंрджрд░्рдп рдХे рдк्рд░рддि рдирд╡ीрди рджृрд╖्рдЯि рдЖрджि рдкрд░ рд╡िрдЪाрд░ рдХрд░рдиे рдХी рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддा рд╣ै।
рдЖрдЬ рдХे рдпुрдЧ рдоें рдирдП-рд╕े-рдирдП рдк्рд░рддिрдоाрди рдХे рд▓िрдП рд╕рдмрд╕े рдмреЬी рдЪुрдиौрддी рдЫाрдпाрд╡ाрджी рд╕ंрд╕्рдХाрд░ рд╣ै। рдбॉ. рдЬрдЧрджीрд╢ рдЧुрдк्рдд рдиे рдХрд╡िрддा рдХी рдкрд░िрднाрд╖ा рджेрддे рд╣ुрдП рд▓िрдЦा рд╣ै -
“рдХрд╡िрддा рд╕рд╣рдЬ рдЖंрддрд░िрдХ рдЕрдиुрд╢ाрд╕рди рд╕े рдпुрдХ्рдд рдЕрдиुрднूрддिрдЬрди्рдп рд╕рдШрди рд▓рдпाрдд्рдордХ рд╢рдм्рджाрд░्рде рд╣ै, рдЬिрд╕рдоें рд╕рд╣ाрдиुрднूрддि рдЙрдд्рдкрди्рди рдХрд░рдиे рдХी рдпрдеेрд╖्рдЯ рдХ्рд╖рдорддा рдиिрд╣िрдд рд░рд╣рддी рд╣ै।” 6
рдз्рдпाрди рджेрдиे рд╡ाрд▓ी рдмाрдд рдпрд╣ рд╣ै рдХि 'рдирдИ рдХрд╡िрддा' рдХी рдпрд╣ рдкрд░िрднाрд╖ा рдЬिрд╕рдиे рджी рд╣ै рд╡рд╣ 'рдирдИ рдХрд╡िрддा' рдХे рдк्рд░рд╡рдХ्рддा рд╣ी рдирд╣ीं рдмрд▓्рдХि рд╕्рд╡рдпं рдХрд╡ि рднी рд╣ै। рдкрд░рди्рддु рдЗрд╕рдоें рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдРрд╕ा рдХुрдЫ рдирдпा рдирд╣ीं рдХрд╣ा рдЬो рдкрд╣рд▓े рдирд╣ीं рдХрд╣ा рдЧрдпा рдеा рдпा рдлिрд░ рдпो рдХрд╣ें рдХि рдЗрдирдХी рдЗрд╕ рдкрд░िрднाрд╖ा рдоें рдЫाрдпाрд╡ाрдж рддो рдЕрд╡рд╢िрд╖्рдЯ рд░рд╣ рдЧрдпा, рдХिंрддु 'рдирдИ рдХрд╡िрддा' рдЬреЬ рди рдЬрдоा рдкाрдИ।
рдЗрд╕ी рдк्рд░рдХाрд░ рд╕ैрдж्рдзांрддिрдХ рдЖрдзाрд░ рджेрдиे рдХे рд▓िрдП рдбॉ. рдиाрдЧेंрдж्рд░ рдиे 'рдХрд╡िрддा рдХ्рдпा рд╣ै' рдиिрдмंрдз рдоें рддुрд▓рд╕ीрджाрд╕ рдХी рдПрдХ рдкंрдХ्рддि рдХो рд▓рдХ्рд╖्рдп рдмрдиाрдпा рдФрд░ рдЗрд╕ рддрд░рд╣ рддुрд▓рд╕ीрджाрд╕ рдХे рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рдЕрдкрдиी рдХрд╡िрддा-рдкрд░िрднाрд╖ा рдмрдиाрдХрд░ рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдкрд╣рд▓े рд╣ी рдк्рд░рдХрдЯ рдХрд░ рджिрдпा рдХि рд╡рд╣ рдХिрд╕ рдпुрдЧ рдХे рд▓िрдП рдЙрдкрдпोрдЧी рд╣ै। рдЫाрдпाрд╡ाрдж рдХे рдЙрджрдп рдХे рд╕рдордп рд╢ुрдХ्рд▓ рдиे рднी 'рдХрд╡िрддा рдХ्рдпा рд╣ै' рдиिрдмंрдз рд▓िрдЦा рдеा। рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдбॉ. рдЬрдЧрджीрд╢ рдЧुрдк्рдд рдкрд░рдо्рдкрд░ा рдХे рдиाрдо рдкрд░ рдЫाрдпाрд╡ाрдж рд╕े рдирдИ рдХрд╡िрддा рдХो рдЬोреЬрдиा рдЪाрд╣рддे рд╣ैं рдФрд░ рдбाॅреж рдирдЧेंрдж्рд░ рдЙрд╕े рдЫाрдпाрд╡ाрдж рдоें рд╕рдоेрдЯрдиा рдЪाрд╣рддे рд╣ैं। рдЗрд╕ рдЦींрдЪ-рддाрди рдХे рдХाрд░рдг рд╢्рд░ी рд▓рдХ्рд╖्рдоीрдХांрдд рд╡рд░्рдоा рдиे рд▓िрдЦा рд╣ैं, “рдирдИ рдХрд╡िрддा рдФрд░ рдЫाрдпाрд╡ाрдж рдХे рдмीрдЪ рдЬो рдЕрд░्рдзрдЪेрддрди рдорди рдоें рд╕рдордЭौрддा рдк्рд░рдпोрдЧрд╡ाрдж рдХे рд░ूрдк рдоें рд╣ुрдЖ рдеा, рд╡рд╣ рд╕рдм-рдХा-рд╕рдм рдЕрдм рдЙрд▓рдЯрдХрд░ рдЖ рдкреЬा рд╣ै।”7
рдЗрд╕рд╕े рдпрд╣ рдмाрдд рд╕्рдкрд╖्рдЯ рд╣ो рдЬाрддी рд╣ै рдХि рдЖрдЬ рднी рдЫाрдпाрд╡ाрджी рдХाрд╡्рдп-рд╕ंрд╕्рдХाрд░ рдк्рд░рдмрд▓ рд╣ै। рдбॉ.рдирдЧेंрдж्рд░ рдХा рд░рд╕-рд╕िрдж्рдзांрдд, рдЬिрд╕े рдирдИ рдХрд╡िрддा рдХे рд╕ंрджрд░्рдн рдоें рдкूрд░्рдгрддा рдк्рд░рджाрди рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдкूрд░рдХ-рд░ूрдк рдоें рдХाрд╡्рдп рдиाрдордХ рдкुрд╕्рддрдХ рднी рд▓िрдЦी рд╣ै। рдбॉ. рдирдЧेंрдж्рд░ рдХे рд░рд╕рд╡ाрдж рдкрд░ рдЫाрдпाрд╡ाрджी рдХाрд╡्рдп рдХा рдк्рд░рднाрд╡ рд╣ै।
рдЫाрдпाрд╡ाрджी рдХाрд╡्рдп-рд░рдЪрдиा рдХी рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा рдЬрд╣ाँ рднीрддрд░ рд╕े рдмाрд╣рд░ рдХी рдУрд░ рд╣ै, рд╡рд╣ाँ рдирдИ рдХрд╡िрддा рдХी рд░рдЪрдиा-рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा рдмाрд╣рд░ рд╕े рднीрддрд░ рдХी рдУрд░ рд╣ै। рдПрдХ рдоें рд░ूрдк рдкрд░ рдк्рд░рднाрд╡ рдХा рдЖрд░ोрдкрдг рд╣ै рддो рджूрд╕рд░ी рдоें рд░ूрдк рдХा рднाрд╡ рдоें рд░ूрдкांрддрд░рдг рд╣ै। рдпрд╣ी рдХाрд░рдг рд╣ै рдХि рдирдИ рдХрд╡िрддा, рдЫाрдпाрд╡ाрдж рдХे рд╕рдоाрди рд╣ी 'рдЕрдиुрднूрддि' рдкрд░ рдмрд▓ рджेрддे рд╣ुрдП рднी рднाрд╡ों рдХी рд╢ाрд╢्рд╡рддрддा рдХे рдк्рд░рддि рдЙрддрдиी рдЖрд╢्рд╡рд╕्рдд рдирд╣ीं рд╣ै। рджूрд╕рд░े рд╕рдк्рддрдХ рдХी рднूрдоिрдХा рдоें рдЕрдЬ्рдЮेрдп рд▓िрдЦрддे рд╣ैं, “рдпрд╣ рдХрд╣ा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै рдХि рд╣рдоाрд░े рдоूрд▓ рд░ाрдЧ-рд╡िрд░ाрдЧ рдирд╣ीं рдмрджрд▓े-рдк्рд░ेрдо рдЕрдм рднी рдк्рд░ेрдо рд╣ै рдФрд░ рдШृрдгा рдЕрдм рднी рдШृрдгा, рдпрд╣ рд╕ाрдзाрд░рдгрддрдпा рд╕्рд╡ीрдХाрд░ рдХिрдпा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै। рдкрд░ рдпрд╣ рднी рдз्рдпाрди рдоें рд░рдЦрдиा рд╣ोрдЧा рдХि рд░ाрдЧ рд╡рд╣ी рд░рд╣рдиे рдкрд░ рднी рд░ाрдЧाрдд्рдордХ рд╕ंрдмंрдзों рдХी рдк्рд░рдгाрд▓िрдпाँ рдмрджрд▓ рдЧрдИ рд╣ैं рдФрд░ рдХрд╡ि рдХा рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рд░ाрдЧाрдд्рдордХ рд╕ंрдмंрдзो рдХा рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рд╣ोрдиे рдХे рдХाрд░рдг рдкрд░िрд╡рд░्рддрди рдХा рдоाрдз्рдпрдо рдмрдиा рд╣ै।” 8
рдХрд╣рдиा рди рд╣ोрдЧा рдХि рдЬो рдЖрд▓ोрдЪрдХ рдЗрд╕ рдкрд░िрд╡рд░्рддрди рдХो рдирд╣ीं рд╕рдордЭ рдкा рд░рд╣े рд╣ैं, рд╡े рдЙрд╕ рд╡ाрд╕्рддрд╡िрдХрддा рд╕े рдЯूрдЯ рдЧрдП рд╣ैं рдЬो рдЖрдЬ рдХी рд╡ाрд╕्рддрд╡िрдХрддा рд╣ै।
рдирдИ рдХрд╡िрддा рдХो рдХрд╡िрддा рдХे рд░ूрдк рдоें рдЬाँрдЪрдиें рддрдеा рдЙрд╕рдХे рдк्рд░рддिрдоाрди рдХे рдиिрд░्рдзाрд░рдг рдХे рд▓िрдП рдЙрд╕े рдХाрд╡्рдпाрдиुрднूрддि рдХी рдЗрд╕ рдмрджрд▓ी рд╣ुрдИ рдмрдиाрд╡рдЯ рдХो рдз्рдпाрди рдоें рд░рдЦрдиा рд╣ोрдЧा рддрдеा рдЗрд╕рдХे рдк्рд░рддिрдоाрдиों рдкрд░ рд╡िрдЪाрд░ рдХрд░рдиे рдХी рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддा рд╣ोрдЧी। рдирдИ рдХрд╡िрддा рдХे рдЕрдЧ्рд░рдгी рдХрд╡िрдпों рдоें рдоुрдХ्рддिрдмोрдз рдк्рд░рдоुрдЦ рд╣ै, рдХ्рдпोंрдХि рд╕рдмрд╕े рдкрд╣рд▓े рдЙрди्рд╣ोंрдиे рд╣ी рдирдИ рдХрд╡िрддा рдХे рд╕рдордЭौрддे рдХा рд╡िрд░ोрдз рдХिрдпा рд╣ै। рдЙрдирдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░, “рдЕрдкрдиी рдХाрдЯ рдХी рдХрд╡िрддा рдЕрдкрдиे рдлेрдо рдоें рдлिрдЯ рд╣ोрдиे рд╡ाрд▓ी рдХрд╡िрддा рдХो рддो рдХрд╡िрддा рдоाрдиा рдЧрдпा рд╣ै, рдЪाрд╣े рд╡рд╣ рдорд╣рдд्рдд्рд╡рд╣ीрди рдЧрдж्рдп рд╣ी рдХ्рдпों рди рд╣ो рдкрд░ рдЗрд╕рдХे рд╡िрдкрд░ीрдд рд░ाрдЬрдиैрддिрдХ рднाрд╡ाрд╡ेрд╢ рд╕े рд╕рдо्рдкрди्рди рдХाрд╡्рдп рд╡िрджू्рд░рдк рдХрд░ाрд░ рджिрдпा рдЧрдпा рдЕрдерд╡ा рдЙрд╕рдХी рдЬाрдирдмूрдЭ рдХрд░ рдЙрдкेрдХ्рд╖ा рдХी рдЧрдИ।”9
рдЗрди्рд╣ी рдк्рд░рддिрд░ोрдзों рдХे рдХाрд░рдг рдоुрдХ्рддिрдмोрдз рдкूрд░े рдирдпे рдХрд╡िрддा рдХे рджौрд░ рдоें рдЙрдкेрдХ्рд╖िрдд рд░рд╣ рдЧрдП। рдХाрд╡्рдп рдХी рд╕ंрд░рдЪрдиा рдкрд░ рдмрд▓ рджेрддे рд╣ुрдП рдЕрдЬ्рдЮेрдп рдиे рдХрд╣ा, “рдоैं рдоाрдирддा рд╣ूँ рдХि рднाрд╡рдиा-рдк्рд░рдзाрди рдХрд╡िрддाрдПँ рдЫोрдЯी рд╣ी рд╣ो рд╕рдХрддी рд╣ै... рдЬो рдШрдиीрднूрдд рдкीреЬा рдеी рдорд╕्рддрдХ рдоे рд╕्рдоृрддि рд╕ी рдЫाрдИ рд╡рд╣ рдПрдХ рдЖँрд╕ू рдмрдирдХрд░ рдЖрдП рдпрд╣ाँ рддрдХ рддो рдаीрдХ рд╣ै, рдХिंрддु рдЬрдм рд╡рд╣ рдмрд░рд╕ाрдд рдХी рдЭреЬी рд╕ी рдмрд░рд╕рдиे рд▓рдЧрддी рд╣ै рддрдм рд╡рд╣ рд╢ाрдпрдж рд╡рд╣ीं рдкीреЬा рдирд╣ीं рд░рд╣рддी, рдФрд░ рдзрдиीрднूрдд рддो рднрд▓ा рд░рд╣ी рдХैрд╕े рд╕рдХрддी рд╣ै।'’10
рд╕ंрджрд░्рдн рдпрджि рдЕрд░्рде рд╣ै рддो рдХрд╡िрддा рдХी рд╕ाрд░्рдердХрддा рднी рдкрд░िрд╡ेрд╢ рд╕े рдЬु़реЬी рд╣ुрдИ рд╣ै। рд╢्рд░ीрдХांрдд рд╡рд░्рдоा, рдоुрдХ्рддिрдмोрдз рдФрд░ рд╡िрдЬрдпрджेрд╡рдиाрд░ाрдпрдг рд╕ाрд╣ी рдХे рдХाрд╡्рдп, рд╕ंрд╕ाрд░ рдХी рд╡िрд╢ेрд╖рддा рдмрддाрддे рд╣ुрдП рдиाрдорд╡рд░ рд╕िंрд╣ 'рд╕िрд░рдЬे рд╣ुрдП рд╕ंрд╕ाрд░' рдХी рдк्рд░ाрд╕ंрдЧिрдХрддा рдХे рд╡िрд╖рдп рдоें рдХрд╣рддे рд╣ैं, “рдиिрд╕्рд╕ंрджेрд╣ рдХिрд╕ी рдХрд╡िрддा рдХा рд╕िрд░рдЬा рд╣ुрдЖ рд╕ंрд╕ाрд░ рд╣ी рдЙрд╕рдХा рдоूрд▓्рдп рд╣ै рдХिंрддु рдЙрд╕ рдоूрд▓्рдп рдХी рдк्рд░ाрд╕ंрдЧिрдХрддा рдЗрд╕ рд╕्рдеिрддि рдкрд░ рдиिрд░्рднрд░ рд╣ै рдХि рд╡рд╣ рд╕िрд░рдЬा рд╣ुрдЖ рд╕ंрд╕ाрд░ рдХिрддрдиा рд╡ाрд╕्рддрд╡िрдХрддा рд╣ै рдЕрдерд╡ा рд╡ाрд╕्рддрд╡िрдХрддा рдХे рдмाрд░े рдоें рд╣рдоाрд░ी рд╕рдордЭ рдХो рдХिрддрдиा рдЧрд╣рд░ा рдФрд░ рдХिрддрдиा рд╕рдоृрдж्рдз рдХрд░рддा рд╣ै।” 11
рдиाрдорд╡рд░ рд╕िंрд╣ рдХी рдЖрд▓ोрдЪрдиा рджृрд╖्рдЯि рдХी рдПрдХ рд╡िрд╢ेрд╖рддा рдпрд╣ рд╣ै рдХि рд╡े рдЙрди рдЕंрддрд░्рд╡िрд░ोрдзों рдХो рдиреЫрд░ рдЕंрджाреЫ рдХрд░рддे рд╣ै рдЬिрдирд╕े рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдФрд░ рд╕рдоाрдЬ рдХे рд╡्рдпाрдкрдХ рд╣िрдд рдХो рд╣ाрдиि рдкрд╣ुँрдЪрддी рд╣ो। рдЗрди्рд╣ोंрдиे рдХाрд╡्рдп рдХे рд░рд╕, рд╕ंрд░рдЪрдиा, рднाрд╡ рдк्рд░рдЧीрддाрдд्рдордХрддा, рдиाрдЯрдХीрдпрддा, рдкрд░िрд╡ेрд╢ рдЖрджि рдкрд░ рд╡िрдЪाрд░ рдХрд░рддे рд╣ुрдП рдХрд╡िрддा рдХे рдк्рд░рддिрдоाрдиों рдкрд░ рд╡िрдЪाрд░ рдХिрдпा рд╣ै।
рдирдИ рдХрд╡िрддा рдХे рдмाрдж рд╕ाрд╣िрдд्рдпिрдХ рдЖंрджोрд▓рди рдк्рд░ाрдпः рдХрдо рджिрдЦрддे рд╣ैं, рдХिрди्рддु рдХрдИ рд╕ाрд╣िрдд्рдпिрдХ рдк्рд░рд╡ृрддिрдпाँ рд╕рдоाрдиांрддрд░ рд░ूрдк рдоें рдмрдиी рд╣ुрдИ рд╣ै। рд╕ाрдоाрди्рдп рддौрд░ рдкрд░ 1960 рдИреж рдХे рдмाрдж рдХी рд╕рдо्рдкूрд░्рдг рдХрд╡िрддा рдХो рд╕рдордХाрд▓ीрди рдХрд╡िрддा рдХрд╣ा рдЬाрддा рд╣ै। рдЗрд╕рдХे рдЕंрддрд░्рдЧрдд рдХрдИ рдк्рд░рдХाрд░ рдХी рдк्рд░рд╡ृрдд्рддिрдпाँ рд╡िрдХрд╕िрдд рд╣ुрдИ рдЬैрд╕े- рдЕрдХрд╡िрддा, рдЬрдирд╡ाрджी-рдХрд╡िрддा, рдирд╡рдЧीрдд рдЖंрджोрд▓рди рдЗрдд्рдпाрджि। рдЗрдирдХे рдЕрддिрд░िрдХ्рдд рдХुрдЫ рдЧौрдг рдк्рд░рд╡ृрдд्рддिрдпाँ рдЬैрд╕े рд╡िрдЪाрд░ рдХрд╡िрддा, рдмीрдЯ рдХрд╡िрддा, рдЕрдХрд╡िрддा рдЗрдд्рдпाрджि рднी рджिрдЦрддी рд╣ैं।
рдЕрдХрд╡िрддा 1960 рдИреж рдХे рдмाрдж рд╡िрдХрд╕िрдд рд╣ुрдЖ рдЖंрджोрд▓рди рд╣ै। рдЗрд╕े рдк्рд░рддिрд╖्рдаिрдд рдХрд░рдиे рдХी рдкрд╣рд▓ी рдХोрд╢िрд╢ 1963 рдИреж рдоें рдЬрдЧрджीрд╢ рдЪрддुрд░्рд╡ेрджी рдХे 'рдк्рд░ाрд░ंрдн' рдиाрдордХ рдХाрд╡्рдп рд╕ंрдХрд▓рди рдоें рд╣ुрдИ। рдЕрдХрд╡िрддा рдХा рд╕рдмрд╕े рдк्рд░рд╕िрдж्рдз рдХाрд╡्рдп-рдЧ्рд░ंрде 'рд╡िрдЬрдп' рд╣ै, рдЬिрд╕рдоें рддीрди рд░рдЪрдиाрдХाрд░ों - рдЧंрдЧा рдк्рд░рд╕ाрдж рд╡िрдорд▓, рдЬрдЧрджीрд╢ рдЪрддुрд░्рд╡ेрджी рддрдеा рд╢्рдпाрдо рдкрд░рдоाрд░ рдХी рд░рдЪрдиाрдПँ рд╕ंрдХрд▓िрдд рдеी। рдЗрд╕ рдЖंрджोрд▓рди рдХे рдЕрди्рдп рдк्рд░рдоुрдЦ рдХрд╡ि рд╣ैं - рдзूрдоिрд▓, рд░ाрдЬрдХрдорд▓ рдЪौрдзрд░ी, рдоोрдиा рдЧुрд▓ाрдЯी, рд╕ौрдоिрдд्рд░ рдоोрд╣рди, рдоुрдж्рд░ाрд░ाрдХ्рд╖рд╕ рдЗрдд्рдпाрджि। рдЗрдирдХे рдЕрддिрд░िрдХ्рдд, рдХैрд▓ाрд╢ рд╡ाрдЬрдкेрдпी, рд╢्рд░ीрдХांрдд рд╡рд░्рдоा рд╡ рд╕рд░्рд╡ेрд╢्рд╡рд░ рджрдпाрд▓ рд╕рдХ्рд╕ेрдиा рдХी рдХुрдЫ рдХрд╡िрддाрдПँ рднी рдЗрд╕ рдЖंрджोрд▓рди рдоें рд╢ाрдоिрд▓ рдХी рдЧрдИ।
рдЕрдХрд╡िрддा рдЖंрджोрд▓рди рдХो рдк्рд░ाрдпः рд╡िрдЪाрд░рдзाрд░ाрдУं рддрдеा рд╡िрдЪाрд░ों рдХी рд╡िрджाрдИ рдХी рдХрд╡िрддा рдХрд╣ा рдЧрдпा рд╣ै рдпрд╣ рдХिрд╕ी рднी рд░ाрдЬрдиैрддिрдХ рд╡िрдЪाрд░рдзाрд░ा рдХो рдЙрдкрдпोрдЧी рдирд╣ीं рдоाрдирддी। рд▓ोрдХрддंрдд्рд░, рд╕рдоाрдЬрд╡ाрдж рдЬैрд╕े рддрдоाрдо рд╢рдм्рдж рдЗрди рдХрд╡िрдпों рдХे рд▓िрдП рдиिрд░рд░्рдердХ рд╣ो рдЪुрдХे рд╣ैं। рдЬрдЧрджीрд╢ рдЪрддुрд░्рд╡ेрджी рдиें 'рдк्рд░ाрд░ंрдн' рдХी рднूрдоिрдХा рдоें рд▓िрдЦा рд╣ै, “рд░ाрдЬрдиैрддिрдХ рд╡िрдЪाрд░ों рдкрд░ рдХाрд╡्рдп рд░рдЪрдиे рдХा реЫрдоाрдиा рд▓рдж рдЪुрдХा рд╣ै। рдпрд╣ рдХрд╣рдиे рдоें рдоुрдЭे рдХोрдИ рдЕреЬрдЪрди рдирд╣ीं рдХि рдХिрд╕ी рднी рдХुंрдаिрдд рдпा рдЧ्рд░рд╕्рдд рд░ाрдЬрдиैрддिрдХ рд╡िрдЪाрд░рдзाрд░ा рдоें рд╣рдоाрд░ा рд╡िрд╢्рд╡ाрд╕ рдирд╣ीं।” 13
рд╕्рдкрд╖्рдЯ рд╣ै рдХि рдЕрдХрд╡िрддा рдирдИ рдХрд╡िрддा рдХी рдиिрд╖ेрдзрд╡ाрджी рдк्рд░рд╡ृрдд्рддिрдпों рдХा рд╡िрд╕्рддाрд░ рд╣ै। рд╣िрди्рджी рдХрд╡िрддा рдХे рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдоें рд╕ाрдзाрд░рдгрддः рдЗрд╕े рдЕंрдзрдХाрд░ рд╡ рдкрддрди рдХा рдХाрд▓ рдоाрдиा рдЧрдпा рд╣ै। рд╕рдордХाрд▓ीрди рдХрд╡िрддा рдоें 1967 рдИреж рдХे рдЖрд╕рдкाрд╕ рдПрдХ рдирд╡ीрди рдк्рд░рд╡ृрдд्рддि рддेрдЬी рд╕े рдЙрднрд░ी, рдЬिрд╕े рдЬрдирд╡ाрджी рдХрд╡िрддा рдХрд╣ा рдЧрдпा। рдпрд╣ рдк्рд░рд╡ृрдд्рддि рдмाрд╣рд░ी рддौрд░ рдкрд░ рдирд╡ीрди рдк्рд░рддीрдд рд╣ो рд░рд╣ी рдеी рдХिंрддु рд╡рд╕्рддुрддः рдкрд╣рд▓े рд╕े рдЪрд▓ी рдЖ рд░рд╣ी рдк्рд░рд╡ृрдд्рддिрдпों рдХा рдирд╡्рдп-рдк्рд░рд╕्рдлुрдЯрди рдоाрдд्рд░ рдеा। рдк्рд░рдЧрддिрд╡ाрдж рдХे рдХुрдЫ рдХрд╡ि рдк्рд░рдЧрддिрд╡ाрдж рдХे рджौрд░ рд╕े рд╣ी рд╕рдоाрдЬрд╡ाрджी рдпрдеाрд░्рдерд╡ाрдж рдХी рдХрд╡िрддाрдПँ рд▓िрдЦ рд░рд╣े рдеे, рдЬैрд╕े-рдиाрдЧाрд░्рдЬुрди, рдд्рд░िрд▓ोрдЪрди, рдХेрджाрд░рдиाрде-рдЕрдЧ्рд░рд╡ाрд▓ рдЖрджि। рдпे рд╕ाрд╣िрдд्рдпिрдХ рдЖंрджोрд▓рдиों рдХे рдХेंрдж्рд░ рдоें рдирд╣ी рдеें рдХिंрддु рдЕрдкрдиी рдЙрдкрд╕्рдеिрддि рдЕрд╡рд╢्рдп рдмрдиाрдП рд╣ुрдП рдеे। 'рдирдИ рдХрд╡िрддा' рдЖंрджोрд▓рди рдоे рднी рдХुрдЫ рдРрд╕े рдХрд╡ि рд╢ाрдоिрд▓ рдеे рдЬो рдЖрдзुрдиिрдХрддाрд╡ाрджी рдеे рдХिंрддु рд╡्рдпрдХ्рддिрд╡ाрджी рдирд╣ीं рдеे। рдЗрдирдоें рд╢рдорд╢ेрд░ рдмाрд╣ाрджुрд░ рд╕िंрд╣, рд╕рд░्рд╡ेрд╢्рд╡рд░ рджрдпाрд▓ рд╕рдХ्рд╕ेрдиा, рд░рдШुрд╡ीрд░ рд╕рд╣ाрдп рддрдеा рдХेрджाрд░рдиाрде рд╕िंрд╣ рдЖрджि рд╢ाрдоिрд▓ рдеे। 1967 рдИреж рдХे рдЖрд╕рдкाрд╕ рдпे рдХрд╡ि рднी рдЬрдирд╡ाрдж рдХी рдУрд░ рдк्рд░ेрд░िрдд рд╣ुрдП। рдЗрди рджोрдиों рд╡рд░्рдЧों рдХे рдЕрддिрд░िрдХ्рдд рдЕрдХрд╡िрддा рдЖंрджोрд▓рди рд╕े рдЬुреЬे рдХुрдЫ рдХрд╡ि рднी рдЬрдирд╡ाрдж рдХी рдУрд░ рдк्рд░ेрд░िрдд рд╣ुрдП। рдЗрдирдоें рдк्рд░рдоुрдЦ рдеे - рдзूрдоिрд▓, рдХुрдоाрд░ рд╡िрдХрд▓, рдордЧрд▓ेрд╢ рдбрдмрд░ाрд▓, рд▓ीрд▓ाрдзрд░ рдЬрдЧूреЬी рддрдеा рдЗрдм्рдмाрд░ рд░рдм्рдмी।
рдЬрдирд╡ाрджी рдХрд╡िрддा рдХे рдЖंрджोрд▓рди рдоें рджो рдЪрд░рдг рджिрдЦाрдИ рдкреЬрддे рд╣ै। рдкрд╣рд▓ा рдЪрд░рдг- рдЗрд╕ рдЪрд░рдг рдоें рд╕ंрд╕рджीрдп рд▓ोрдХрддंрдд्рд░ рддрдеा рджेрд╢ рдХी рд░ाрдЬрдиैрддिрдХ рд╕्рдеिрддिрдпों рдХे рдк्рд░рддि рддीрд╡्рд░ рдЖрдХ्рд░ोрд╢ рджिрдЦाрдИ рдкреЬрддा рд╣ै। рдЙрджाрд╣рд░рдг рдХे рд▓िрдП -
“рдЕрдкрдиे рдпрд╣ाँ рд╕ंрд╕рдж, рддेрд▓ी рдХी рд╡рд╣ рдзाрдиी рд╣ै,
рдЬिрд╕рдоें рдЖрдзा рддेрд▓ рд╣ै рдФрд░ рдЖрдзा рдкाрдиी рд╣ै।” 13
рджूрд╕рд░ा рдЪрд░рдг (1975 рдХे рдмाрдж) - рдЗрд╕ рдЪрд░рдг рдоें рдЖрдкाрдд्рдХाрд▓ рдХे рджौрд░ाрди рд╕рдд्рддा рдХे рджрдо рдХे рдЪिрдд्рд░ рдмрд╣ुрддाрдпрдд рдоें рджिрдЦाрдИ рдкреЬрддे рд╣ै। рдЖреЫाрджी рдХा рд╣рдирди рдХैрд╕े рд╣ो рд░рд╣ा рдеा, рдЗрд╕рдХे рдЕрдиेрдХ рдЪिрдд्рд░ рдХрд╡िрдпों рдиे рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдХिрдП рд╣ै-
“рдоैं рдХ्рдпा рдХрд░ рд░рд╣ा рдеा рдЬрдм рдоै рдорд░ा
рдоुрдЭрд╕े рдЬ़्рдпाрджा рдЬो рддुрдо рдЬाрдирддे рд▓рдЧрддे рд╣ो,
рддुрдордиे рд▓िрдЦा рдоैंрдиे рдХрд╣ा рдеा рд╕्рд╡ाрдзीрдирддा
рд╢ाрдпрдж рдоैंрдиे рдХрд╣ा рдеा - рдмрдЪाрдУ।” 14
рдирд╡рдЧीрдд рдЖंрджोрд▓рди рд╕рдордХाрд▓ीрди рд╣िंрджी рдХрд╡िрддा рдХी рдПрдХ рдк्рд░рдоुрдЦ рдк्рд░рд╡ृрдд्рддि рд╣ै। рдЗрд╕рдХा рдЖрд░ंрдн рдХрдм рд╣ुрдЖ-рдЗрд╕ рдк्рд░рд╢्рди рдкрд░ рд╡िрд╡ाрдж рд╣ै, рдХिрди्рддु рдоोрдЯे рддौрд░ рдкрд░ рдЗрд╕े рдирд╡рд▓ेрдЦрди рдпा рдирдИ рдХрд╡िрддा рдХे рджौрд░ рд╕े рд╕ंрдмंрдзिрдд рдоाрдиा рдЬाрддा рд╣ै। рд╡рд╕्рддुрддः рдпрд╣ рдЖंрджोрд▓рди рдирдИ рдХрд╡िрддा рдХे рдПрдХ рджाрд╡े рдХे рд╡िрд░ोрдз рдоें рдЙрдкрдЬा рд╣ै। рдирдИ рдХрд╡िрддा рдХे рд╕рдорд░्рдердХ рдоाрдирддे рдеे рдХि рдЖрдзुрдиिрдХ рднाрд╡рдмोрдз рдкрд░ рдЖрдзाрд░िрдд рдХрд╡िрддाрдУं рдХी рд╡िрд╖рдп - рд╡рд╕्рддु рдЗрддрдиी рдЬрдЯिрд▓ рд╡ рд╡िрд╢्рд▓ेрд╖рдгाрдд्рдордХ рд╣ै рдХि рдЗрд╕рдХी рдЕрднिрд╡्рдпрдХ्рддि рдЧीрддों рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рдирд╣ीं рд╣ो рд╕рдХрддी। рдЧीрдд рдХी рд░рдЪрдиा рдХे рд▓िрдП рддीрд╡्рд░ рднाрд╡ुрдХрддा рд░ोрдоाрдиिрдпрдд рдФрд░ рдк्рд░рд╡ाрд╣ рдЪाрд╣िрдП, рд╡рд╣ рдЖрдзुрдиिрдХ рдХाрд╡्рдпाрдиुрднрд╡ рд╕े рд╕ुрд╕ंрдЧрдд рдирд╣ीं рд╣ै। рдЗрд╕ рджाрд╡े рдХे рд╡िрдкрд░ीрдд рдирд╡рдЧीрдд рдХे рд╕рдорд░्рдердХों рдиें рдЖрдзुрдиिрдХ рдпрдеाрд░्рде рд╕े рд╕рдо्рдмрдж्рдз рдЧीрдд рд░рдЪे рдФрд░ рд╕िрдж्рдз рдХिрдпा рдХि рдЧीрдд рдЕрдк्рд░ाрд╕ंрдЧिрдХ рд╡िрдзा рдирд╣ीं рд╣ै। рдЙрд╕рдоें рдЗрддрдиी рд▓ोрдЪрд╢ीрд▓рддा рд╣ै рдХि рд╡рд╣ рд╕рдордХाрд▓ीрди рдпрдеाрд░्рде рдХो рднी рдзाрд░рдг рдХрд░ рд╕рдХे। рдпрд╣ी рдЖंрджोрд▓рди рдирд╡рдЧीрдд рдЖंрджोрд▓рди рдХрд╣рд▓ाрдпा। рдЗрд╕ рдЖंрджोрд▓рди рдХे рдк्рд░рдоुрдЦ рд╕िрдж्рдзांрддрдХ рд╣ैं - рд░рд╡ीрди्рдж्рд░ рдн्рд░рдорд░ рддрдеा рд░рдоेрд╢ рд░ंрдЬрдХ, рдХुрдоाрд░ рд╢िрд╡ рд╡ीрд░ेрди्рдж्рд░-рдоिрд╢्рд░, рд╢ंрднूрдиाрде рд╕िंрд╣, рдУрдо рдк्рд░рднाрдХрд░, рдаाрдХुрд░ рдк्рд░рд╕ाрдж рд╕िंрд╣ рддрдеा рдЙрдоाрдХांрдд рдоाрд▓рд╡ीрдп рдЕрди्рдп рдк्рд░рд╕िрдж्рдз рдирд╡рдЧीрддрдХाрд░ рд╣ैं।
рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рд╣рдо рдХрд╣ рд╕рдХрддे рд╣ै рдХि рдХрд╡िрддा рдХा рд╕िрдж्рдзांрдд рдХрд╡िрддा рдХो рдЬाँрдЪрдиे рдоें, рдЪाрд╣े рд╡рд╣ рдкुрд░ाрдиा рд╕िрдж्рдзांрдд рд╣ो, рдЪाрд╣े рдЖрдЬ рдХा рд╕िрдж्рдзांрдд, рдХрдИ рдмाрд░ рдмाрдзрдХ рдмрдирддा рд╣ै। рдХिрд╕ी рд╕िрдж्рдзांрдд рдХा рд╕рд╣ाрд░ा рд▓ेрдХрд░ рдпрджि рдХрд╡िрддा рдХो рдЬाँрдЪे рддो рдЙрд╕рдоें рдмрд╣ुрдд рдЦрддрд░ा рд╣ै। рд╕ंрднрд╡рддः рдиाрдорд╡рд░ рд╕िंрд╣ рдЗрди рдЦрддрд░ों рдХो рдЬाрдирддे рдеे। рдкрд░ंрддु рдк्рд░рд╢्рди рдЙрдарддा рд╣ै рдХि рдпрд╣ рд╕рдм рдЬाрдирддे рд╣ुрдП рднी 'рдХрд╡िрддा рдХे рдирдП рдк्рд░рддिрдоाрди' рдиाрдордХ рдкुрд╕्рддрдХ рд▓िрдЦрдиे рдХी рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддा рдХ्рдпो рдкреЬी? рдЗрд╕рдХा рдЙрдд्рддрд░ рд╡рд╣ рд╕्рд╡рдпं рджेрддे рд╣ुрдП рдХрд╣рддे рд╣ै рдХि рдоैंрдиे рдХोрдИ рдирдП рдк्рд░рддिрдоाрди рд╕्рдеाрдкिрдд рдирд╣ीं рдХिрдП рд╣ै, рдмрд▓्рдХि рдЬो рдк्рд░рддिрдоाрди рдХрд╡िрддा рдХे рд▓िрдП рдкрд╣рд▓े рд╕े рд░рдЦे рдЧрдП рд╣ै, рдХेрд╡рд▓ рдЙрдирдХो рдЬाँрдЪा рд╣ै। рд╡рд░्рддрдоाрди рд╕рдордп рдоें рдХрд╡िрддा рдХे рдк्рд░рддिрдоाрдиों рддрдеा рдХрд╡िрдпों рдХे рд╡िрд╖рдп рдкрд░ рд╡िрдЪाрд░ рдХрд░рдиे рдХी рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддा рд╣ै। рдЖрдЬ рдХрд╡िрдпों рдоें, рдкुрд░ाрдиे рдХрд╡िрдпों рдоें рд╕े рдРрд╕ी рдЕрдиेрдХ рдХрд╡िрддाрдПँ рд╣ै, рдЬिрд╕рдХे рдЕрд░्рде рдкрд░ рд▓ोрдЧों рдХी рдиреЫрд░ рдирд╣ीं рдкреЬी рд╣ै। рдЗрд╕рд▓िрдП рдХрд╡िрддा рдХो рдЬाँрдЪрдиा-рдкрд░рдЦрдиा рдЬрд░ूрд░ी рд╣ै рд▓ेрдХिрди рдк्рд░рджрдд्рдд рдоाрдирджंрдбों рд╕े, рдиिрдХрд╖ों рд╕े рдкрд░рдо्рдкрд░ाрдУं рд╕े рдирд╣ीं рдмрд▓्рдХि рдЕрдкрдиे рдЖрдк рд╕्рд╡ाрд░्рдЬिрдд рдЪीреЫों рд╕े рд╣ै।
рд╕ंрджрд░्рдн - рдЧ्рд░ंрде
1. рдХрд╡िрддा рдХे рдирдП рдк्рд░рддिрдоाрди – рдбॉ. рдиाрдорд╡рд░ рд╕िंрд╣, (рд░ाрдЬрдХрдорд▓ рдк्рд░рдХाрд╢рди, рдирдИ рджिрд▓्рд▓ी)
2. рд╡рд╣ी рдкृрд╖्рда рд╕ंрдЦ्рдпा - 27
3. рд╡рд╣ी рдкृрд╖्рда рд╕ंрдЦ्рдпा - 28
4. рд╡рд╣ी рдкृрд╖्рда рд╕ंрдЦ्рдпा - 26
5. рд╡рд╣ी рдкृрд╖्рда рд╕ंрдЦ्рдпा - 26
6. рд╡рд╣ी рдкृрд╖्рда рд╕ंрдЦ्рдпा - 17
7. рд╡рд╣ी рдкृрд╖्рда рд╕ंрдЦ्рдпा - 20
8. рд╡рд╣ी рдкृрд╖्рда рд╕ंрдЦ्рдпा - 25
9. рд╡рд╣ी рдкृрд╖्рда рд╕ंрдЦ्рдпा - 34
10. рд╡рд╣ी рдкृрд╖्рда рд╕ंрдЦ्рдпा - 140
11. рдиाрдорд╡рд░ рд╕िंрд╣ рд╕ंрдХрд▓िрдд рдиिрдмंрдз, рдкृрд╖्рда рд╕ंрдЦ्рдпा - 10
12. рд╣िрди्рджी рдЖрд▓ोрдЪрдиा рдХी рдкрд░िрднाрд╖िрдХ рд╢рдм्рджाрд╡рд▓ी- рдбॉ. рдЕрдорд░рдиाрде (рд░ाрдЬрдХрдорд▓ рдк्рд░рдХाрд╢рди, рдирдИ рджिрд▓्рд▓ी) рдкृрд╖्рда рд╕ंрдЦ्рдпा - 190
13. рд╡рд╣ी рдкृрд╖्рда рд╕ंрдЦ्рдпा - 190
14. рд╡рд╣ी рдкृрд╖्рда рд╕ंрдЦ्рдпा - 191
(рд╕рд╣ाрдпрдХ рдЧ्рд░ंрде)
1. рдХрд╡िрддा рдХे рдиाрдорд╡рд░ी рдк्рд░рддिрдоाрди: рдХिрддрдиा рдЕрд░्рде, рдХिрддрдиा рдЕрдирд░्рде - рд╕ुрд╢ीрд▓ рдХрдоुाрд░
2. рд╕ुрд░ेрди्рдж्рд░ рдЪौрдзрд░ी - рд╡िрд░ाрдЯ рдРрддिрд╣ाрд╕िрдХ рд╕ंрджрд░्рднों рд╕े рд╕рдоृрдж्рдз рдЖрд▓ोрдЪрдХ - рдоाрд░्рддंрдб рдк्рд░рдЧрд▓्рдн
рдмрд╣िрди рднाрд░рддी рд╢рд░्рдоा рдЬी рдХा рдпрд╣ рд▓рдШु рд╢ोрдз рд▓ेрдЦ рд╣िрди्рджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХी рдирдИ рдХрд╡िрддा рдХे рд╡िрд╖рдп рдоें рдЬो рдЬाрдирдХाрд░ी рдЙрдкрд▓рдм्рдз рдХрд░ा рд░рд╣ा рд╣ै рд╡рд╣ рдмрд╣ुрдд рдЙрдкрдпोрдЧी рд╣ै।
ReplyDelete