28, рд╕ाрд░ंрдЧ рд╡िрд╣ाрд░, рдордеुрд░ा-6; рдЪрд▓рднाрд╖: +91 987 063 1805; рдИрдоेрд▓: drdinesh57@gmail.com
рдкुрд╕्рддрдХ: рдХुрд╣ाрд╕ा рдЫँрдЯ рдЧрдпा (рдХрд╣ाрдиी рд╕ंрдЧ्рд░рд╣)
рд▓ेрдЦिрдХा: рд╢्рд░ीрдорддी рдордорддा рдд्рдпाрдЧी
рдкृрд╖्рда: 96
рдоूрд▓्рдп: ₹ 175.00 рд░ुрдкрдпे
рдк्рд░рдХाрд╢рди рд╡рд░्рд╖: 2021
ISBN: 978.93.90593.24.8
рдкृрд╖्рда: 96
рдоूрд▓्рдп: ₹ 175.00 рд░ुрдкрдпे
рдк्рд░рдХाрд╢рди рд╡рд░्рд╖: 2021
ISBN: 978.93.90593.24.8
рдк्рд░рдХाрд╢рдХ: рд╢िрд╡рдиा рдк्рд░рдХाрд╢рди, рд╕ीрд╣ोрд░
рд╣िрди्рджी рдХी рдкрд╣рд▓ी рдЖрдзुрдиिрдХ рдХрд╣ाрдиी рдХी рд▓ेрдЦिрдХा рд░ाрдЬेрди्рдж्рд░ рдмाрд▓ा рдШोрд╖ рдЙрд░्рдл рдмंрдЧ рдорд╣िрд▓ा рдиे рдЕрдкрдиी рдХрд╣ाрдиी ‘рдХुंрдн рдоें рдЫोрдЯी рдмрд╣ू’ рд▓िрдЦрдХрд░ рд╣िрди्рджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдоें рдХрд╣ाрдиी рд╡िрдзा рдХी рдк्рд░рддिрд╖्рдаाрдкрдиा рдХे рдк्рд░ाрд░рдо्рдн рд╕े рд╣ी рдорд╣िрд▓ा рдХрд╣ाрдиीрдХाрд░ рдХे рд░ूрдк рдоें рдЕрдкрдиी рдЙрдкрд╕्рдеिрддि рджрд░्рдЬ рдХрд░ा рджी рдеी। рдмंрдЧ рдорд╣िрд▓ा рдХी ‘рдХुंрдн рдоें рдЫोрдЯी рдмрд╣ू’ рдХрд╣ाрдиी рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдХा рд╡рд╣ рд╕ोрдкाрди рд╕ाрдмिрдд рд╣ुрдИ, рдЬрд╣ाँ рд╕े рд╣िрди्рджी рдХрд╣ाрдиी рдХी рдирдИ рдпाрдд्рд░ा рдк्рд░ाрд░рдо्рдн рд╣ुрдИ।
рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рд╣рдо рджेрдЦрддे рд╣ैं рдХि рдХрд╣ाрдиी рдХे рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдоें рдПрдХ рдорд╣िрд▓ा рдХрд╣ाрдиीрдХाрд░ рдХा рдХृрддिрдд्рд╡ рдиींрд╡ рдХे рдкрдд्рдерд░ рдХे рд░ूрдк рдоें рдЕрд╡рд╕्рдеिрдд рд╣ै।
рдЕрдз्рдпाрдкрди рдХे рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдоें рддीрд╕ рд╡рд░्рд╖ рдЧुрдЬाрд░рдиे рдХे рдмाрдж рд╕ुрд╢्рд░ी рдордорддा рдд्рдпाрдЧी рдЬी рдЕрдоेрд░िрдХा рдоें рд╣िрди्рджी рдХे рдк्рд░рдЪाрд░, рдк्рд░рд╕ाрд░ рдоें рдЕрдкрдиे рдЖрдк рдХो рд╕ंрд▓рдЧ्рди рдХिрдП рд╣ुрдП рд╣ैं। рд▓ेрдЦрдХ рдЪूँрдХि рдПрдХ рд╕ंрд╡ेрджрдирд╢ीрд▓ рдк्рд░ाрдгी рд╣ोрддा рд╣ै। рдЖрдо рдЖрджрдоी рд╕े рд╣рдЯрдХрд░ рдЙрд╕рдХी рд╕ंрд╡ेрджрдиा рдХुрдЫ рди рдХुрдЫ рд╕ोрдЪрддे рд░рд╣рдиे рдкрд░ рд╡िрд╡рд╢ рдХрд░рддी рд╣ै, рдпрд╣ рдмाрдд рдордорддा рдЬी рднी рд╕्рд╡ीрдХाрд░рддे рд╣ुрдП рдХрд╣рддी рд╣ैं рдХि ‘рд▓ेрдЦрдХ рдХे рднीрддрд░ рдХुрдЫ рдиा рдХुрдЫ рдЙрдореЬрддा рд╣ी рд░рд╣рддा рд╣ै।’
![]() |
рджिрдиेрд╢ рдкाрдардХ ‘рд╢рд╢ि’ |
рдХुрд╣ाрд╕ा рдЫँрдЯ рдЧрдпा, рдордорддा рдЬी рдХा рдкрд╣рд▓ा рдХрд╣ाрдиी рд╕ंрдЧ्рд░рд╣ рд╣ै рдЬिрд╕рдоें рдЙрдирдХी 11 рдЙрдд्рдХृрд╖्рдЯ рдХрд╣ाрдиिрдпों рдХा рд╕рдоाрд╡ेрд╢ рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै।
рд╕ंрдЧ्рд░рд╣ рдХी рдкрд╣рд▓ी рдХрд╣ाрдиी, рд╢ीрд░्рд╖рдХ рдХрд╣ाрдиी рд╣ै। рдЬिрд╕рдоें рд╕рди्рддाрди рдХे рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рдХे рдХाрд░рдг рдоाрддा-рдкिрддा рдХा рдоोрд╣рднंрдЧ рджिрдЦाрдпा рдЧрдпा рд╣ै। рдЕрддि рднौрддिрдХрддाрд╡ाрджी рдФрд░ рдЖрдкा-рдзाрдкी рдХे рдЗрд╕ рдпुрдЧ рдоें рд╣рд░ рдк्рд░ाрдгी рдЖрдд्рдо рдХेрди्рдж्рд░िрдд рд╣ोрддा рдЬा рд░рд╣ा рд╣ै рдХिрди्рддु рд╣ृрджрдп рдХो рдЖрдШाрдд рддрдм рдЕрдзिрдХ рд▓рдЧрддा рд╣ै рдЬрдм рдЕрдкрдиी рд╣ी рд╕рди्рддाрди рдЬिрд╕рдХे рд▓ाрдкрди-рдкाрд▓рди рдоें рдоाрддा-рдкिрддा рдиे рдЕрдкрдиे рджुःрдЦ рдФрд░ рдЕрднाрд╡ों рдХी рдкрд░рд╡ाрд╣ рди рдХрд░рддे рд╣ुрдП рдЙрди्рд╣ें рдЕрдЪ्рдЫे рд╕े рдЕрдЪ्рдЫा рдЙрдкрд▓рдм्рдз рдХрд░ाрдиे рдХा рдк्рд░рдпाрд╕ рдХिрдпा рд╡рд╣ी рд╕рди्рддाрди рд╕рдорд░्рде рд╣ोрддे рд╣ी рдоाрддा-рдкिрддा рдХी рдЕрд╡рд╣ेрд▓рдиा рдХрд░рдиा рдк्рд░ाрд░рдо्рдн рдХрд░ рджेрддी рд╣ै।
рдХुрд╣ाрд╕ा рдЫँрдЯ рдЧрдпा рдХрд╣ाрдиी рдХे рджोрдиों рдкुрдд्рд░ рдЕрдоेрд░िрдХा рдоें рдмрд╕рдиे рдХे рдмाрдж рдЕрдкрдиे рдоाрддा-рдкिрддा рдХे рдк्рд░рддि рд╕ाрд░े рдХрд░्рддрд╡्рдпों рдХो рднुрд▓ा рдмैрдаे рд╣ैं। рдЫोрдЯा рдкुрдд्рд░ рдкрд░ाрдЧ рдЬрд╣ाँ рдХोрдИ рдк्рд░рддिрдХ्рд░िрдпा рд╡्рдпрдХ्рдд рдирд╣ीं рдХрд░рддा рд╡рд╣ीं рдмреЬा рдкुрдд्рд░ рдордзुрд░ рдЕрдкрдиी рдкрдд्рдиी рдирд╡्рдпा рдХी рдиिрд░ंрдХुрд╢рддा рдХो рд░ोрдХ рдкाрдиे рдоें рдЕрдкрдиे рдЖрдк рдХो рдкूрд░्рдгрддः рдЕрд╕рдорд░्рде рдкाрддा рд╣ै рдкрд░िрдгाрдорддः рдоाрддा-рдкिрддा рдЬिрди्рд╣ोंрдиे рдХрднी рдЬिрди рдкрд░िрд╕्рдеिрддिрдпों рдХी рдХрд▓्рдкрдиा рднी рдирд╣ीं рдХी рдеी, рдЙрди्рд╣ीं рдХो рднोрдЧрдиे рдкрд░ рд╡िрд╡рд╢ рд╣ैं।
‘рдЕрдм рдЬрдм рд╕े рдпрд╣ाँ рдЖрдпे рдеे рддो рдкрд░ाрдЧ рдХी рддрд░рдл рд╕े рдЙрди्рд╣ें рдХोрдИ рдЦाрд╕ рддрдмрдЬ्рдЬो рдирд╣ीं рдоिрд▓ी। рд░рдоा рдФрд░ рддिрд╡ाрд░ी рдЬी рдХे рд▓िрдП рдпे рд╕рдм рд╕рд╣рдиा рдЖрд╕ाрди рдирд╣ीं рдеा, рдЬिрди рдХрд▓ेрдЬे рдХे рдЯुрдХреЬों рдХो рдЗрддрдиी рдоेрд╣рдирдд рдХрд░рдХे рдЖрдЬ рдЗрддрдиा рдХाрдмिрд▓ рдмрдиाрдпा рд╡рд╣ी рджोрдиों рдЗрд╕ рддрд░рд╣ рдмрджрд▓ рдЬाрдпेंрдЧे, рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдХрд▓्рдкрдиा рднी рдирд╣ीं рдХी рдеी।’ (рдкृрд╢्рда-12)
рд▓ेрдЦिрдХा рдиे рдкुрдд्рд░ рдФрд░ рдкुрдд्рд░-рд╡рдзु рдХे рдмрджрд▓े рд╣ुрдП рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рдХी рдкрд░ाрдХाрд╖्рдаा рдХी рдУрд░ рдЗंрдЧिрдд рдХрд░рддे рд╣ुрдП рд▓िрдЦा рд╣ै-
‘рд░рдоा рдФрд░ рддिрд╡ाрд░ी рдЬी рдХी рд╕्рдеिрддि рдмреЬी рд╡िрдХрдЯ рд╣ो рдЧрдИ।....рд░рдоा рдХे рд▓िрдП рдЙрд╕ рд░рд╕ोрдИ рдФрд░ рдЙрди्рд╣ीं рдмрд░्рддрдиों рдоें рдЬिрдирдоें рдоाँрд╕ рдкрдХрддा рдеा, рдЕрдкрдиा рдЦाрдиा рдмрдиाрдиा рдмреЬा рдоुрд╢्рдХिрд▓ рд▓рдЧрддा рдеा рдкрд░ рдХрд░рддी рднी рдХ्рдпा?.......рдирд╡्рдпा рдХी рдоाрдирд╕िрдХрддा рдкूрд░ी рддрд░рд╣ рдмрджрд▓ी рд╣ुрдИ рдеी। рдиा рдХिрд╕ी рдХी рднाрд╡рдиाрдУं рдХा рдЦрдпाрд▓ рдиा рдЕрдкрдиे рд░ीрддि рд░िрд╡ाрдЬों рдФрд░ рдкрд░рдо्рдкрд░ाрдУं рдХा рдЖрджрд░।(рдкृрд╖्рда-11)
‘рд▓ाрдХेрдЯ’ рд╕ंрдЧ्рд░рд╣ рдХी рджूрд╕рд░ी рдХрд╣ाрдиी рд╣ै। рдмрдЪрдкрди рдХे рд╕рд╣рдкाрдаी, рдоिрдд्рд░ рдФрд░ рдлिрд░ рдПрдХ-рджूрд╕рд░े рдХा рд╕ाрде рдиिрднाрдиे рдХा рд╡ाрдпрджा рдХрд░рдиे рд╡ाрд▓े рдк्рд░ेрдоी-рдк्рд░ेрдоिрдХा рдоाрдзुрд░ी рдФрд░ рд╕ूрд░рдЬ।
рдХрднी-рдХрднी рдордиुрд╖्рдп рдХी рдЕрддि рдорд╣рдд्рд╡ाрдХांрдХ्рд╖ा рдЬीрд╡рди рдХी рдзाрд░ा рд╣ी рдмрджрд▓ рджेрддी рд╣ै। рд╕ूрд░рдЬ рдХी рдЕрддि рдорд╣рдд्рд╡ाрдХांрдХ्рд╖ा рдиे рдлिрд▓्рдоी рджुрдиिрдпा рдХी рд░ाрд╣ рджिрдЦाрдИ рддो рд╡рд╣ рдХिрдП рдЧрдпे рд╡ाрдпрджे рд╣ी рднूрд▓ рдЧрдпा рдФрд░ рдЬрдм рд╡ाрдкрд╕ рд▓ौрдЯा рддो рдмрд╣ुрдд рджेрд░ рд╣ो рдЪुрдХी рдеी। рд╕ंрд╡ेрджрдиा рдХे рд╕्рддрд░ рдкрд░ рд╣ृрджрдп рдХे рддाрд░ों рдХो рдЭंрдХृрдд рдХрд░ рд╕ोрдЪрдиे рдкрд░ рд╡िрд╡рд╢ рдХрд░рддी рдк्рд░ेрдо рдХрдеा рд╣ै-‘рд▓ाрдХेрдЯ’।
‘рдоाрдзुрд░ी рдиे рдХुрдЫ рдирд╣ीं рдХрд╣ा, рдмрд╕ рдЙрда рдЦреЬी рд╣ुрдИ рдФрд░ рдЕрдкрдиे рдЧрд▓े рд╕े рд▓ाрдХेрдЯ рдЙрддाрд░ рдХрд░ рд╕ूрд░рдЬ рдХी рд╣рдеेрд▓ी рдкрд░ рд░рдЦ рджिрдпा। рдлिрд░ рдЬैрд╕े рдбूрдмрддे рд╕े рд╕्рд╡рд░ рдоें рдмोрд▓ी, рдЬрдм рддुрдо्рд╣ाрд░ी рдмेрдЯी рдХा рд╡िрд╡ाрд╣ рд╣ो рддो рдЙрд╕े рджे рджेрдиा рдФрд░ рдЕрдм рдЬीрд╡рди рдоें рдоुрдЭрд╕े рдХрднी рдордд рдоिрд▓рдиा। рдоेрд░ा рддुрдо्рд╣ाрд░ा рд╕ाрде рддो рдХрдм рдХा рдЫूрдЯ рдЧрдпा рдеा рдпे рддो рдмीрддे рд╡рдХ्рдд рдХी рдкрд░рдЫाрдИ рдеी рдЬो рдЕрдм рддрдХ рд╣рдоाрд░े рд╕ाрде рдЪрд▓ рд░рд╣ी рдеी। рдЖрдЬ рд╡рд╣ рдкрд░рдЫाрдИ рднी рдЧुрдо рд╣ो рдЧрдИ।’ (рдкृрд╖्рда-23)
‘рдкुрдирд░्рдЬрди्рдо’ ‘рддिрд░рд╕्рдХाрд░ рдХी рднрд░рдкाрдИ’, ‘рдордорддा рдХी рдХрд╢िрд╢’ рдФрд░ ‘рд╕рдо्рдмрд▓’ рдЬीрд╡рди рдХे рд╕ंрдпोрдЧों рдХी рдХрд╣ाрдиिрдпाँ рд╣ैं। рдкुрдирд░्рдЬрди्рдо рдХी рд╣рд░рдк्рд░ीрдд рдЕрдкрдиे рдкुрдд्рд░ рдХो рдЕрдкрдиी рдиिःрд╕ंрддाрди рдЬिрдаाрдиी рдХो рдЧोрдж рджे рджेрддी рд╣ै। рдХिрди्рддु рдЬिрдаाрдиी рдЙрд╕рдкрд░ рдПрдХाрдзिрдХाрд░ рдЬрддाрддे рд╣ुрдП рд╣рд░рдк्рд░ीрдд рд╕े рджूрд░ рдЕрдоेрд░िрдХा рд▓ेрдХрд░ рдЪрд▓ी рдЬाрддी рд╣ै। рдХिрди्рддु рдЬीрд╡рди рдХे рд╕ंрдпोрдЧ рдиे рдЕрдоेрд░िрдХा рдоें рд╣ी рд╣рд░рдк्рд░ीрдд рд╕े рдЙрд╕рдХे рдкुрдд्рд░ рдХो рдоिрд▓ा рджिрдпा।
‘рддिрд░рд╕्рдХाрд░ рдХी рднрд░рдкाрдИ’ рдоें рд▓ेрдЦिрдХा рдиे рдХрд╣ाрдиी рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рджрд╣ेрдЬ рдЬैрд╕ी рд░ूреЭि рдХे рд╡िрд░ुрдж्рдз рдЖрд╡ाрдЬ рдЙрдаाрдиे рдХा рдк्рд░рдпाрд╕ рдХिрдпा рд╣ै। рдХрд╣ाрдиी рдХा рдЕрдоिрдд рдЕрдкрдиे рдкिрддा рдХी рджрд╣ेрдЬ-рд▓ाрд▓рд╕ा рдХा рд╡िрд░ोрдз рдирд╣ीं рдХрд░ рдкाрддा рдФрд░ рд░ेрдгु рдХे рд╕ाрде рд╡िрд╡ाрд╣ рд╕े рд╡ंрдЪिрдд рд░рд╣ рдЬाрддा рд╣ै। рдЬीрд╡рди рдХे рд╕ंрдпोрдЧ рдПрдХ рдмाрд░ рдкुрдиः рдЙрд╕े рд░ेрдгु рд╕े рдоिрд▓ाрддे рд╣ैं рдФрд░ рддрдм рд╡рд╣ рд░ेрдгु рдХे рддिрд░рд╕्рдХाрд░ рдХी рднрд░рдкाрдИ рдХрд░рдиे рдХा рдк्рд░рдпाрд╕ рдХрд░рддा рд╣ै।
рдПрдХ рд▓реЬрдХी рдкрдд्рдиी рдмрдирддे рд╣ी рдЕрдкрдиे рдкрд░िрд╡ाрд░, рдмрдЪ्рдЪे рдФрд░ рдкрддि рдХी рднाрд╡рдиाрдУं рдХा рд╕рдо्рдоाрди рдХрд░рддे-рдХрд░рддे рди рдЬाрдиे рдХрдм рдЕрдкрдиे рдЖрдк рдХो рд╣ी рднुрд▓ा рдмैрдарддी рд╣ै рд▓ेрдХिрди рдЬीрд╡рди рдХे рд╕ंрдпोрдЧ рдЬрдм рдЙрд╕े рдРрд╕ा рдЕрд╡рд╕рд░ рдк्рд░рджाрди рдХрд░ рджेрддे рд╣ैं рддो рд╡рд╣ рдЦुрд▓рдиे рд▓рдЧрддी рд╣ै рдФрд░ рдЕрдкрдиी рдЬिрди्рджрдЧी рдЬीрдиे рдХी рд▓рд▓рдХ рдк्рд░рдмрд▓ рд╣ो рдЙрдарддी рд╣ै। ‘рд╕рдо्рдмрд▓’ рдХी рд╕ुрдЧрди्рдз рднी рдЕрдкрдиे рд╡्рдпाрдкाрд░ी рдкрддि рдХी рднाрд╡рдиाрдУं рдХी рдХрдж्рд░ рдХрд░рддे-рдХрд░рддे рдЕрдкрдиे рд▓ेрдЦрди рдХी рд░ुрдЪि рдХो рднूрд▓ рд╣ी рдмैрдаी рдеी рд▓ेрдХिрди рдЕрдоेрд░िрдХा рдоें рдЕрдкрдиे рдкुрдд्рд░ рдФрд░ рдкुрдд्рд░-рд╡рдзु рдХे рдкाрд╕ рдХुрдЫ рджिрди рд░рд╣рдиे рдкрд░ рдЙрд╕рдХी рдоुрд▓ाрдХाрдд рдПрдХ рд╕ाрд╣िрдд्рдпिрдХ рд░ुрдЪि рдХे рд╡्рдпрдХ्рддि рд╕े рд╣ोрддी рд╣ै рддो рд╕ुрдЧрди्рдз рдХो рдЬैрд╕े рдЕрдкрдиा рдирдпा рдЬीрд╡рди рдЬीрдиे рдХी рд░ाрд╣ рд╣ी рдоिрд▓ рдЧрдИ।
‘рдФрд░ рд╡рд╣ рд▓ौрдЯ рд╣ी рдЖрдпा’ рдХрдИ рдмाрддों рдХी рдУрд░ рд╕рд╣рдЬ рд╣ी рдЗрд╢ाрд░ा рдХрд░рддी рд╣ुрдИ рдХрд╣ाрдиी рд╣ै। рд▓ेрдЦिрдХा рдордорддा рдд्рдпाрдЧी рдиे рдЗрд╕ рдХрд╣ाрдиी рдоें рдкрд░ोрдХ्рд╖ рд░ूрдк рд╕े рдпрд╣ рдЙрдкрджेрд╖ рджे рджिрдпा рд╣ै рдХि рдпौрд╡рди рдХी рдЙрдоंрдЧ рдоें рдпाрддाрдпाрдд рдХे рдиिрдпрдоों рдХी рдЕрд╡рд╣ेрд▓рдиा рд╣ाрдиिрдХाрд░рдХ рд╣ी рд╕िрдж्рдз рд╣ोрддी рд╣ै। рджूрд╕рд░ा рдЬीрд╡рди рдХी рдХрдаिрди рд░ाрд╣ों рдХो рдордиुрд╖्рдп рдХिрд╕ी рди рдХिрд╕ी рднुрд▓ाрд╡े рдоें рднрдЯрдХाрдХрд░ рдЬीрдиे рдХी рд░ाрд╣ рдЦोрдЬ рд╣ी рд▓ेрддा рд╣ै।
‘рдм्рд░ांрдбेрдб рдХрдкреЬे’ рд╕ंрдЧ्рд░рд╣ рдХी рдЖрдард╡ीं рдХрд╣ाрдиी рд╣ै рдЬिрд╕рдоें рджोрд╣рд░ा рдЬीрд╡рди рдЬीрдиे рд╡ाрд▓ों рдХे рдЪрд░िрдд्рд░ рдХो рдЙрдЬाрдЧрд░ рдХрд░рдиे рдХा рдк्рд░рдпाрд╕ рд▓ेрдЦिрдХा рдиे рдХिрдпा рд╣ै рдХिрди्рддु рд╕ूрдХ्рд╖्рдорддा рд╕े рджृрд╖्рдЯिрдкाрдд рдХिрдпा рдЬाрдп рддो рдЗрд╕ рдХрд╣ाрдиी рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рд▓ेрдЦिрдХा рдиे рдмреЬे рд╣ी рд╕рд╣рдЬ рд░ूрдк рдоें рдпрд╣ рднी рдмрддाрдиे рдХा рдк्рд░рдпाрд╕ рдХिрдпा рд╣ै рдХि рдоाрддा-рдкिрддा рдж्рд╡ाрд░ा рдЕрдкрдиे рдмрдЪ्рдЪों рдХो рд╡ाрд╕्рддрд╡िрдХ рдк्рд░ेрдо рдк्рд░рджाрди рдХрд░рдиा рдЪाрд╣िрдП, рдкैрд╕े рдХी рддрд░ाрдЬू рдоें рддोрд▓рдХрд░ рдХिрдпा рдЧрдпा рдк्рдпाрд░ рдмрдЪ्рдЪों рдоें рд╣ीрди рднाрд╡рдиा рдкैрджा рдХрд░рдХे рдЙрдирдХो рджोрд╣рд░ा рдЬीрд╡рди рдЬीрдиे рдкрд░ рдордЬрдмूрд░ рдХрд░рддा рд╣ै-
‘рдоैं рдиा рддो рддुрдо्рд╣ाрд░े рдЬिрддрдиी рдмुрдж्рдзिрдоाрди рдеी рдФрд░ рдиा рддुрдо्рд╣ाрд░े рдЬैрд╕ा рдкрд░िрд╡ाрд░ рд╣ी рдкाрдпा рдеा рдоैंрдиे। рдоेрд░ी рдоाँ рдХे рдкाрд╕ рдЕрдкрдиी рдкाрд░्рдЯीрдЬ рд╕े рд╣ी рд╕рдордп рдирд╣ीं рдеा рдХि рдХрднी рдк्рдпाрд░ рд╕े рдоेрд░ा рдЯिрдлिрди рдмрдиाрдХрд░ рдоुрдЭे рддैрдпाрд░ рдХрд░рдХे рд╕्рдХूрд▓ рднेрдЬें। рдмрд╕ рдкैрд╕े рдкрдХреЬा рджिрдП рдФрд░ рд╣ो рдЧрдпा рдк्рдпाрд░।’
‘рдЕрдкрдиे рд╕ाрде рдХे рд╕ाрд░े рджोрд╕्рддों рдХे рдмीрдЪ рдЦुрдж рдХो рдмेрд╣рддрд░ рд╕ाрдмिрдд рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рдоुрдЭे рдлैрд╢рди рдкрд░рд╕्рддी рдмреЬा рд╕рд░рд▓ рдЙрдкाрдп рд▓рдЧा।’(рдкृрд╖्рда-64)
рдкुрдирд░्рдоिрд▓рди рд╕ंрдЧ्рд░рд╣ рдХी рдиौрд╡ी рдХрд╣ाрдиी рд╣ै। рдЗрд╕рдХो рднी рдЬीрд╡рди рдХे рд╕ंрдпोрдЧ рдХी рдХрд╣ाрдиी рдХрд╣ा рдЬाрдп рддो рдЙрдкрдпुрдХ्рдд рд╣ोрдЧा। рд╣рд╡ाрдИ рдЬрд╣ाрдЬ рдоें рд╢िрд╡рдо рдХी рдмрд░ाрдмрд░ рд╡ाрд▓ी рд╕ीрдЯ рдкрд░ рдЬो рдмрдЪ्рдЪा рд╣ै рдЙрд╕рдХा рдиाрдо рдкрд░рдо рд╣ै рдЬिрд╕े рд╕ुрдирдХрд░ рд╢िрд╡рдо рдмрдЪрдкрди рдХे рдЕрдкрдиे рджोрд╕्рдд рдХी рдпाрджों рдоें рдЦो рдЬाрддा рд╣ै। рдФрд░ рдЬрдм рдЕрдоेрд░िрдХा рдоें рд╡рд╣ рдЕрд╕्рдкрддाрд▓ рдоें рдорд░ीрдЬों рдХो рджेрдЦ рд░рд╣ा рд╣ोрддा рд╣ै рддो рд╕ंрдпोрдЧрд╡рд╢ рд╡рд╣ी рдмрдЪрдкрди рдХा рджोрд╕्рдд рдкрд░рдо, рдПрдХ рдЧрдо्рднीрд░ рдорд░ीрдЬ рдХे рд░ूрдк рдоें рджिрдЦाрдИ рджेрддा рд╣ै-
‘рд╢िрд╡рдо рдЙрд╕рдХा рд╣ाрде рдЕрдкрдиे рд╣ाрдеों рдоें рд▓िрдП рдмैрдаा рдеा, рдЙрд╕рдХी рдЖँрдЦें рдирдо рдеीं рдФрд░ рд╕ोрдЪ рд░рд╣ा рдеा, рдпे рдХैрд╕ा рдкुрдирд░्рдоिрд▓рди рд╣ै?’(рдкृрд╖्рда-71)
рдЗрд╕ рдХрд╣ाрдиी рдХा рдЕрди्рдд рдмрд╣ुрдд рд╣ी рдЬрд▓्рджी рдоें рдХिрдпा рдЧрдпा рд╕ा рд▓рдЧрддा рд╣ै рдЬрдмрдХि рдХрд╣ाрдиी рдЕрднी рдФрд░ рд╡िрд╕्рддाрд░ рдХी рдоांрдЧ рдХрд░рддी рдирдЬрд░ рдЖрддी рд╣ै।
‘рдЕрдоाрд╡рд╕ рдХी рд░ाрдд’ рдХрд╣ाрдиी рднी рд╕ंрдЧ्рд░рд╣ рдХी рдЕрди्рдп рдХрд╣ाрдиी ‘рдкुрдирд░्рдоिрд▓рди’, ‘рд╕рдо्рдмрд▓’, ‘рдордорддा рдХी рдХрд╢िрд╢’,‘рдкुрдирд░्рдЬрди्рдо’ рдЖрджि рдХी рднाँрддि рд╣ी рдЬीрд╡рди рдХे рд╕ंрдпोрдЧों рдХी рдХрд╣ाрдиी рд╣ै। рдЗрд╕рдоें рдмрдЪрдкрди рдХी рд╕ंрдХोрдЪी рдЕрд▓рдХा рдФрд░ рдЪुрд╕्рдд, рдмुрдж्рдзिрдоाрди рд╕рдоीрд░, рджोрдиों рд╣ी рд╕рд╣рдкाрдаी 40 рд╕ाрд▓ рдмाрдж рдЬрдм рдЕрдоेрд░िрдХा рдоें рдПрдХ рд╕ाрд╣िрдд्рдпिрдХ рдХाрд░्рдпрдХ्рд░рдо рдоें рдоिрд▓े рддो рдЖрд╢्рдЪрд░्рдпрдЪрдХिрдд рд╣ोрдиा рд╕्рд╡ाрднाрд╡िрдХ рд╣ी рд╣ै।
рдПрдХ рдкрдд्рдиी, рдЕрдкрдиे рдкрддि, рдмрдЪ्рдЪों рдФрд░ рдкрд░िрд╡ाрд░ рдХे рд▓िрдП рдЕрдкрдиे рдЖрдк рдХो рд╣ोрдо рдХрд░рдХे, рдИंрдЯों рдХी рджीрд╡ाрд░ों рд╕े рдмрдиे рдордХाрди рдХो рдШрд░ рдоें рддрдм्рджीрд▓ рдХрд░рддी рд╣ै। рднрд▓े рд╣ी рдЙрд╕рдХे рдЗрд╕ рдд्рдпाрдЧ рдХा рдмрдЦाрди рдХोрдИ рди рдХрд░े рдкрд░ рджेрд░-рд╕рд╡ेрд░ рдЙрд╕рдХा рдд्рдпाрдЧ рд░ंрдЧ рддो рд▓ाрддा рд╣ी рд╣ै। рд╡िрджुрд╖ी рд▓ेрдЦिрдХा рдордорддा рдд्рдпाрдЧी рд╣рд░ рдШрд░ेрд▓ू рдорд╣िрд▓ा рдХे рдЕрди्рддрд░्рдорди рдХी рд╡्рдпрдеा рдХो рдЕрд▓рдХा рдХे рд╖्рд╢рдм्рджों рдоें рдЕрднिрд╡्рдпрдХ्рдд рдХрд░рдиे рдоें рд╕рдлрд▓ рд░рд╣ी рд╣ैं-
‘рдЕрд▓рдХा рдиे рдЦुрдж рдХो рдЧृрд╣рд╕्рдеी рдХी рдЖрдЧ рдоें рдРрд╕ा рдЭोंрдХा рдХि рднूрд▓ рд╣ी рдЧрдИ рдХि рд╡рд╣ рд╕्рд╡рдпं рдХ्рдпा рдЪाрд╣рддी рд╣ै? рд╕िрд░्рдл рдкрддि рдХी рдЗрдЪ्рдЫा рдФрд░ рдмрдЪ्рдЪों рдХे рд╕рдкрдиे рдпाрдж рд░рд╣े рдЙрд╕े। рдЕрдоाрд╡рд╕ рдХा рдЪाँрдж рдмрдирдХрд░ рд░рд╣ рдЧрдИ рдмрд╕, рдЬो рдХिрд╕ी рдХो рджिрдЦрддा рд╣ी рдирд╣ीं, рдмрд╕ рдЕрдкрдиी рд╕ाрд░ी рд░ोрд╢рдиी рд▓ुрдЯाрдХрд░ рдЕंрдзेрд░ों рдоें рдЦो рдЬाрддा рд╣ै।’(рдкृрд╖्рда-76)
‘рдкिрддृ़рдЛрдг’ рд╕ंрдЧ्рд░рд╣ рдХी рдЧ्рдпाрд░рд╣рд╡ीं рдФрд░ рдЕंрддिрдо рдХрд╣ाрдиी рд╣ै। рдХрд╣ाрдиी рдХे рд╕рднी рдоुрдЦ्рдп рдкाрдд्рд░ рддो рднाрд░рддीрдп рд╣ैं рдХिрди्рддु рджेрд╢рдХाрд▓ рдПрд╡ं рд╡ाрддाрд╡рд░рдг рд╡िрджेрд╢ (рдЕрдоेрд░िрдХा рдХे рд╡िрднिрди्рди рдирдЧрд░) рдХा рд╣ै। рд╡िрджुрд╖ी рдХрд╣ाрдиीрдХाрд░ рд╕ुрд╢्рд░ी рдордорддा рдд्рдпाрдЧी рдиे рдЗрд╕ рдХрд╣ाрдиी рдХे рдПрдХ рд╕ाрдоाрди्рдп рд╕े рдХрдеाрдирдХ рдХो рдЬिрд╕ рддрд░рд╣ рд╡िрд╕्рддाрд░ рджिрдпा рд╣ै рд╡рд╣ рдЕрдж्рднुрдд рд╣ै। рд╕рдд्рд░рд╣ рдкृрд╖्рдаों рдоें рдлैрд▓ी рдпрд╣ рдХрд╣ाрдиी рд╕ंрдЧ्рд░рд╣ рдХी рд╕рдмрд╕े рд▓рдо्рдмी рдХрд╣ाрдиी рд╣ोрддे рд╣ुрдП рднी рдЕрдкрдиी рд╕рд╣рдЬ рдк्рд░рд╡ाрд╣рдордпрддा рдФрд░ рд╕ुрдЧрдаिрдд рдШрдЯрдиाрдХ्рд░рдо рдХे рдХाрд░рдг рдкाрдардХ рдХो рдкреЭрддे рдЬाрдиे рдХे рд▓िрдП рд╡िрд╡рд╢ рдХрд░рддी рд╣ै।
рдкрддि рд░рдоेрд╢ рд╢рд░ाрдм рдХे рдирд╢े рдоें рдкрдд्рдиी рд╕рдкрдиा рдХो рдЖрдпे рджिрди рдк्рд░рддाреЬिрдд рдХрд░рддा рд░рд╣рддा рд╣ै। рднाрд░рдд рдоें рдЕрдзिрдХांрд╢ рдиिрдо्рди рдкрд░िрд╡ाрд░ों рдоें рдпрд╣ рдЖрдо рдмाрдд рд╣ै рдХि рд╢рд░ाрдмी рдФрд░ рдиिрдард▓्рд▓े рдкрддिрдпों рдХी рдк्рд░рддाреЬрдиा, рдкрдд्рдиिрдпाँ рдЪुрдк рд░рд╣рдХрд░ рддाрдЙрдо्рд░ рд╕рд╣рди рдХрд░рддी рд╣ैं। рд▓ाрдЦों рдоें рдПрдХ рдХोрдИ рд╕ाрд╣рд╕ी рдкрдд्рдиी рдЕрдкрдиे рдорди рдХे рдЧुрдмाрд░ рдХो рдиिрдХाрд▓рдиे рдХे рд▓िрдП, рдкीрдХрд░ рджेрд░ рд╕े рд▓ौрдЯे рдкрддि рдХे рд▓िрдП рджрд░рд╡ाрдЬा рдирд╣ीं рдЦोрд▓рддी рддो рдкрддि рдЧрд▓ी рдоें рдЦреЬा рджрд░рд╡ाрдЬे рдкрд░ рдЧрд░िрдпाрддा рд░рд╣рддा рд╣ै рдФрд░ рдкреЬोрд╕ी рд╖्рд╢ाрди्рддि рд╕े рд╕ोрддे рд░рд╣рддे рд╣ैं। рдХिрди्рддु рдпрд╣ рдШрдЯिрдд рд╣ो рд░рд╣ा рд╣ै рдЕрдоेрд░िрдХा рдоें рдЬрд╣ाँ рдХे рдиाрдЧрд░िрдХ рдЕрдкрдиे рдЬीрд╡рди рдоें рдХिрд╕ी рдХा рд╣рд╕्рддрдХ्рд╖ेрдк рд╕рд╣рди рдирд╣ीं рдХрд░рддे।
‘рд╕рдкрдиा рдХी рд╕рд╣рди рд╖्рд╢рдХ्рддि рдЕрдм рдЬрдмाрд╡ рджे рд░рд╣ी рдеी рдФрд░ рдлिрд░ рдПрдХ рджिрди рдЙрд╕рдХा рд╕рдм्рд░ рдХा рдмांрдз рдЯूрдЯ рдЧрдпा। рд╣рдоेрд╢ा рдХी рддрд░рд╣ рдЬрдм рджेрд░ рд░ाрдд рд░рдоेрд╢ рдирд╢े рдоें рдзुрдд्рдд рдЖрдпा, рдЙрд╕рдиे рджрд░рд╡ाрдЬा рдирд╣ीं рдЦोрд▓ा। рд░рдоेрд╢ рдЖрджрддрди рдмाрд╣рд░ рдЦреЬा рдЪिрд▓्рд▓ाрдиे рд▓рдЧा। рдЕрдм рдпрд╣ рднाрд░рдд рддो рдеा рдирд╣ीं рдХि рдХोрдИ рдкреЬोрд╕ी рдиा рдмोрд▓рддा। рдпрд╣ाँ рддो рддुрд░рди्рдд рдкреЬोрд╕िрдпों рдиे рдкुрд▓िрд╕ рдХो рдмुрд▓ा рд▓िрдпा।’ (рдкृрд╖्рда-82)
рдкреЬोрд╕िрдпों рдХी рд╢िрдХाрдпрдд рдкрд░ рдкुрд▓िрд╕ рд░рдоेрд╢ рдХो рдЬेрд▓ рдоें рдбाрд▓ рджेрддी рд╣ै рдФрд░ рд╕рдкрдиा рдХी рд╕рд╣ाрдпрддा рдХे рд╕ाрде-рд╕ाрде рдЙрд╕े рдиौрдХрд░ी рднी рдЙрдкрд▓рдм्рдз рдХрд░ाрддी рд╣ै।
рдмрд░्рд╖ों рдмाрдж рдПрдХ рджिрди рдирддाрд╢ा рдЬेрд▓ рдЕрдзिрдХाрд░ी рдХे рдиिрд╡ेрджрди рдкрд░ рдЙрд╕рд╕े рдоिрд▓рдиे рдЧрдИ рддो рдкрддा рдЪрд▓ा рдХि рд╡ाрд╢िंрдЧрдЯрди рдЬेрд▓ рдХा рдПрдХ рдХैрджी рдЙрд╕рд╕े рдоिрд▓рдиा рдЪाрд╣рддा рд╣ै। рдЬрдм рдЙрд╕े рдкрддा рдЪрд▓ा рдХि рд╡рд╣ рдХैрджी рдХोрдИ рдФрд░ рдирд╣ीं рдЙрд╕рдХे рдкिрддा рд╣ी рд╣ैं рддो рд╡िрдЪाрд░ों рдХे рдмрдмंрдбрд░ рдЙрд╕े рд╣िрд▓ा рджेрддे рд╣ैं। рдоिрд▓рдиे рдХे рд▓िрдП рдоाँ рд╕े рдЕрдиुрдорддि рдкाрдХрд░ рдирддाрд╢ा рдЕрдкрдиे рдЖрдк рдХो рд░ोрдХ рди рд╕рдХी-
‘рдирддाрд╢ा рдоाँ рд╕े рд▓िрдкрдЯ рдЧрдИ рдФрд░ рдмोрд▓ी, рдоाँ рдоैं рд╕िрд░्рдл рдПрдХ рдмाрд░ рдпрд╣ рджेрдЦрдиा рдЪाрд╣рддी рдеी рдХि рдкिрддा рдХैрд╕े рд╣ोрддे рд╣ैं? рдЬрдм рднी рдЕрдкрдиे рд╕ाрде рдХे рдмрдЪ्рдЪों рдХो рдЕрдкрдиे рдкाрдкा рдХे рд╕ाрде рджेрдЦрддी рдеी рддो рдоेрд░ा рднी рдорди рд╣ोрддा рдеा рдХि рдХाрд╢! рдоेрд░े рднाрдЧ्рдп рдоें рднी рдкिрддा рдХा рд╕ुрдЦ рд╣ोрддा। рд╡рд╣ рд╕ुрдЦ рддो рдоैंрдиे рдХрднी рджेрдЦा рд╣ी рдирд╣ीं, рдоेрд░ी рдХрд▓्рдкрдиा рдоें рддो рдкिрддा рдХी рд╕िрд░्рдл рдПрдХ рдзंрдзрд▓ी рддрд╕्рд╡ीрд░ рд╣ै।’(рдкृрд╖्рда-90)
рд╡िрджुрд╖ी рдХрд╣ाрдиीрдХाрд░ рд╕ुрд╢्рд░ी рдордорддा рдд्рдпाрдЧी рдиे рдЗрд╕ рдХрд╣ाрдиी рдоें рднाрд░рддीрдп рдПрд╡ं рдкाрд╢्рдЪाрдд्рдп, рджोрдиों рдХी рд╕ंрд╕्рдХृрддि рдХे рдЕрди्рддрд░ рдХो рдмрд╣ुрдд рд╣ी рд╕ूрдХ्рд╖्рдорддा рд╕े рд╕्рдкрд╖्рдЯ рдХрд░рддे рд╣ुрдП рдХрд╣ाрдиी рдХो рдЖрдЧे рдмреЭाрдпा рд╣ै। рднाрд░рддीрдп рд╣ृрджрдп рдХी рднाрд╡ुрдХрддा рдФрд░ рд╕ंрд╡ेрджрдиा рдХी рдкрд░ाрдХाрд╖्рдаा рдХे рджрд░्рд╢рди рдЗрд╕рдоें рд╣ोрддे рд╣ैं рддो рдкाрд╢्рдЪाрдд्рдп рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рдХी рдХрдоिрдпाँ рдФрд░ рд╡िрд╢ेрд╖рддाрдПं рднी рдк्рд░рдХрдЯ рд╣ोрддी рд╣ै।
рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдХрд╣ाрдиी рд╕ंрдЧ्рд░рд╣-‘рдХुрд╣ाрд╕ा рдЫँрдЯ рдЧрдпा’ рдХी рдк्рд░рдд्рдпेрдХ рдХрд╣ाрдиी рдоें рдордорддा рдЬी рдиे рдЕрдкрдиे рдЕрдиुрднрд╡ рдФрд░ рдЕрдиुрднूрддिрдпों рдХी рдзрд░ोрд╣рд░ рдХा рдкूрд░्рдг рд╕рджुрдкрдпोрдЧ рдХрд░рддे рд╣ुрдП рдЗрдирдХा рддाрдиा-рдмाрдиा рдмुрдиा рд╣ै, рдРрд╕ा рдк्рд░рддीрдд рд╣ोрддा рд╣ै। рднाрд╖ा рд╕рд╣рдЬ, рд╕рд░рд▓ рдПрд╡ं рд╢ैрд▓ी рдк्рд░рд╡ाрд╣рдордпी рд╣ै। рдХुрдЫ рдХрд╣ाрдиिрдпों рдоें рдоुрдж्рд░рдг рдХी рдмрд╣ुрдд рд╕ी рдЕрд╢ुрдж्рдзिрдпाँ рдХрдЪोрдЯрддी рд╣ैं। рдХрдо рд╕े рдХрдо ‘рд╢िрд╡рдиा’ рдк्рд░рдХाрд╢рди, рд╕े рдЗрд╕ рддрд░рд╣ рдХी рдЕрд╢ुрдж्рдзिрдпों рдХी рдХिрд╕ी рдХो рдЕрдкेрдХ्рд╖ा рдирд╣ीं рд╣ो рд╕рдХрддी, рдРрд╕ा рдоेрд░ा рд╡िрдЪाрд░ рд╣ै।
рд╣िрди्рджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдЬрдЧрдд рдоें рдХрд╣ाрдиी рд╕ंрдЧ्рд░рд╣-‘рдХुрд╣ाрд╕ा рдЫँрдЯ рдЧрдпा’ рдХा рднрд░рдкूрд░ рд╕्рд╡ाрдЧрдд рд╣ोрдЧा, рдРрд╕ी рдЖрд╢ा рд╣ै।
рдЙрдд्рддрдо рд╕рдоीрдХ्рд╖ा, рд╣ाрд░्рджिрдХ рдмрдзाрдИ।
ReplyDelete