рдХ्рд░ांрддि рдХे рд╡िрд╕्рдоृрдд рдиाрдпрдХ рдФрд░ рдХрд╡ि: рдкंрдбिрдд рдЬрдЧрддрд░ाрдо рд╣рд░िрдпाрдирд╡ी

рдЕрдЬрдп рдХुрдоाрд░ ‘рдЕрдЬेрдп’

рдЬрди्рдо: рдЬрдирд╡рд░ी 1987, рдоेрд░рда (рдЙрдд्рддрд░ рдк्рд░рджेрд╢), рднाрд░рдд 
рдЗंрджिрд░ा рдЧांрдзी рдоुрдХ्рдд рд╡िрд╢्рд╡рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп рдоें рд╣िंрджी рд╡िрднाрдЧ рдоें рд╢ोрдзрд░рдд।
рдк्рд░рд╢ाрд╕рдиिрдХ рдХाрд░्рдпों рдХे рд╕ाрде рд▓ेрдЦрди рдХा рд╢ौрдХ। рд╣िंрджी рдЧ़рдЬ़рд▓ рдХे рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдоें рд╡िрд╢ेрд╖ рд░ुрдЪि। рдХрдИ рдкрдд्рд░िрдХाрдУं рдоें рд╢ोрдз рд╡ рдЖрд▓ेрдЦ рдк्рд░рдХाрд╢िрдд।

рдЕрдЬрдп рдХुрдоाрд░ ‘рдЕрдЬेрдп’


рдЖрдЬाрджी рдХा рдЕрдоृрдд рдорд╣ोрдд्рд╕рд╡
рдХ्рд░ांрддि рдХे рд╡िрд╕्рдоृрдд рдиाрдпрдХ рдФрд░ рдХрд╡ि - рдкंрдбिрдд рдЬрдЧрддрд░ाрдо рд╣рд░िрдпाрдирд╡ी

23 рдЬूрди 1757 рдХो рдк्рд▓ाрд╕ी рдХे рдпुрдж्рдз рд╕े рд╢ुрд░ू рд╣ुрдЖ рдЖрдЬाрджी рдХा рд╡िрдж्рд░ोрд╣ рдЕрдкрдиे рд╡िрднिрди्рди рдЪрд░рдгों рд╕े рдЧुрдЬрд░рддा рд╣ुрдЖ рдкрд╣рд▓ी рдмाрд░ рд╕ंрдкूрд░्рдг рднाрд░рдд-рднूрдоि рдкрд░ 1857 рдХे рд╕ंрдЧ्рд░ाрдо рдХे рд░ूрдк рдоें рд▓рдб़ा рдЬाрддा рд╣ै। 1857 рдХे рдЗрд╕ी рдорд╣ाрд╕рдорд░ рдХो рд╣рдо рднाрд░рдд рдХा рдкрд╣рд▓ा рд╕्рд╡рддंрдд्рд░рддा рд╕ंрдЧ्рд░ाрдо рдХрд╣рдХрд░ рдпाрдж рдХрд░рддे рд╣ैं। рдк्рд░рдердо рд╕्рд╡рддंрдд्рд░рддा рд╕ंрдЧ्рд░ाрдо рдХे рдмाрдж рд╕рдорд╕्рдд рднाрд░рдд рдиिрд░ंрддрд░ рд╕ंрдШрд░्рд╖рд░рдд рд░рд╣ा рдФрд░ рдЕंрддрддः 15 рдЕрдЧрд╕्рдд 1947 рдХो рднाрд░рдд рдиे рдкрд░рддंрдд्рд░рддा рдХी рдмेрдб़िрдпों рд╕े рдЦुрдж рдХो рдЖрдЬाрдж рдХрд░ рд▓िрдпा। рд╕्рд╡рддंрдд्рд░рддा-рдк्рд░ाрдк्рддि рдХे рд▓िрдпे, рд▓рдЧрднрдЧ 190 рд╡рд░्рд╖ों рддрдХ рдХिрдпे рдЧрдпे рдЗрд╕ рдпрдЬ्рдЮ рдХी рдЕрдЧ्рдиिрд╡ेрджी рдоें рди рдЬाрдиे рдХिрддрдиे рд╣ी рд╡ीрд░ों-рд╡ीрд░ांрдЧрдиाрдУं рдиे рдЕрдкрдиे рдк्рд░ाрдгों рдХी рдЖрд╣ुрддि рджी। рдЗрдирдоें рд╕े рдХिрддрдиे рд╣ी рдпोрдж्рдзा рд╡ рдХ्рд░ांрддिрдХाрд░ी рд╡िрд╕्рдоृрддि рдоें рдХрд╣ीं рд▓ुрдк्рдд рд╣ो рдЧрдпे। рдРрд╕े рдХ्рд░ांрддिрдХाрд░िрдпों рдХी рд╕ूрдЪी рдмрдиाрдиे рд▓рдЧें рддो рдРрд╕े рд╕ैрдХрдб़ों-рд╣рдЬाрд░ों рдиाрдо рдиिрдХрд▓рдХрд░ рдЖ рд╕рдХрддे рд╣ैं। рдЖрдЬाрджी рдХे рдЗрди рднूрд▓े-рдмिрд╕рд░े рджीрд╡ाрдиों рдоें рдПрдХ рдиाрдо рдкंрдбिрдд рдЬрдЧрддрд░ाрдо рд╣рд░िрдпाрдирд╡ी рдХा рднी рд╣ै। рдпे рд╣िрди्рджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХे рдж्рд╡िрд╡ेрджी рдпुрдЧ рдХे рдХ्рд░ांрддिрдХाрд░ी рдПрд╡ं рдХрд╡ि рд╣ैं। рдкрдг्рдбिрдд рдЬрдЧрддрд░ाрдо рдХा рдЬрди्рдо рдкंрдЬाрдм рдХे рдЬिрд▓ा рд╣ोрд╢िрдпाрд░рдкुрд░ рдХे рд╣рд░िрдпाрдиा рдЧ्рд░ाрдо (Hariana Village) рдоें рд╣ुрдЖ рдеा। рд╡े рд╕рджैрд╡ рдиिрд░्рдж्рд╡рди्рдж्рд╡ рдФрд░ рдк्рд░рд╕рди्рди рд░рд╣рддे рдеे।
 
рдкंрдбिрдд рдЬрдЧрддрд░ाрдо рд╣рд░िрдпाрдирд╡ी
рдпे рдЙрдЪ्рдЪ рд╢िрдХ्рд╖ा рдк्рд░ाрдк्рдд рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдпे рдЕрдоेрд░िрдХा рдЧрдпे рдеे рдФрд░ рд╡рд╣ाँ рдЗрдирдХी рдШрдиिрд╖्рдарддा рдЧрджрд░ рдЖंрджोрд▓рди рдХे рдиेрддा рд▓ाрд▓ा рд╣рд░рджрдпाрд▓ рд╕े рд╣ो рдЧрдИ। рдХुрдЫ рд╕рдордп рддрдХ рдпे рдЕрдоेрд░िрдХा рдоें рд╣ी рдХ्рд░िрдпाрд╢ीрд▓ рд░рд╣े рд▓ेрдХिрди рдоाрддृрднूрдоि  рдк्рд░рддि рдЗрдирдХा рдк्рд░ेрдо рдЗрдирдХे рд╣ृрджрдп рдХो рд╕рджा рдЙрдж्рд╡ेрд▓िрдд рдХрд░рддा рд░рд╣ा рдФрд░ рдмाрдж рдоें "рдЙрдирдХे рд╡िрдЪाрд░ рдмрджрд▓ рдЧрдпे। рд╕ुрджूрд░ рдЕрдоेрд░िрдХा рдоें рдмैрда рдХрд░ рднाрд░рдд рдХी рд╕ेрд╡ा рдЙрди्рд╣ें рд╕рдоीрдЪीрди рдк्рд░рддीрдд рдирд╣ीं рд╣ुрдИ। рдЙрди्рд╣ोंрдиे рднाрд░рдд рдоें рд░рд╣ рдХрд░ рднाрд░рдд рдХी рд╕ेрд╡ा рдХрд░рдиे рдХा рдиिрд╢्рдЪрдп рдХिрдпा...।"1  рдкंрдбिрдд рдЬрдЧрддрд░ाрдо рд╣рд░िрдпाрдирд╡ी рдЕрдоेрд░िрдХा рд╕े рднाрд░рдд рд▓ौрдЯ рддो рдЖрдпे рдХिंрддु рдкрд░िрд╕्рдеिрддिрдпाँ рдпрд╣ाँ рдкрд░ рдмрдж рд╕े рднी рдмрджрддрд░ рд╣ो рдЪुрдХी рдеीं। рджेрд╢ рдХी рджुрд░्рджрд╢ा рдкрд░ рдХोрдИ рднी рдЯिрдк्рдкрдгी рдХрд░рдиा, рдЕрдкрдиी рдЬाрди рдкрд░ рдЖрдлрдд рдоोрд▓ рд▓ेрдиे рдХे рдмрд░ाрдмрд░ рдеा рд▓ेрдХिрди рднрд▓ा рдЬрдЧрддрд░ाрдо рдХрд╣ाँ рд░ुрдХрдиे рд╡ाрд▓े рдеे। рд╡े рдиिрд░ंрддрд░ рдХ्рд░ांрддिрдХाрд░ी рдЧрддिрд╡िрдзिрдпों рдоें рд╕рдХ्рд░िрдп рд░рд╣े। рдЗрд╕рдХा рдкрд░िрдгाрдо рдпрд╣ рд╣ुрдЖ рдХि рд╡े рднी рдкुрд▓िрд╕ рдХी рдирдЬ़рд░ों рдоें рдЪрдв़ рдЧрдпे।

"рд╕рди् 1914 рдоें рдкुрд▓िрд╕ рдиे рд▓ाрд╣ौрд░ рд╖рдб्рдпंрдд्рд░ рдХेрд╕ рдиाрдо рдХा рдПрдХ рдоाрдорд▓ा рдкंрдЬाрдм рдХे рдХрдИ рдирд╡рдпुрд╡рдХों рдкрд░ рдЪрд▓ाрдпा рдеा। рдЗрдирдоें рдкंрдбिрдд рдЬрдЧрддрд░ाрдо рднी рдеे। рдПрдХ рджिрди рд╡рд╣ рдХिрд╕ी рдХाрд░्рдпрд╡рд╢ рдкेрд╢ाрд╡рд░ рдЬा рд░рд╣े рдеे рдФрд░ рд░ाрд╡рд▓рдкिंрдбी рдоें рдЧिрд░рдл्рддाрд░ рдХрд░ рд▓िрдП рдЧрдП।"2  рдмрд╕ рдлिрд░ рдХ्рдпा рд╣ोрдиा рдеा, рдЬैрд╕े рд╕рднी рдХ्рд░ांрддिрдХाрд░िрдпों рдХो рдлाँрд╕ी рдХी рд╕рдЬा рдкрд╣рд▓े рд╕े рд╣ी рдиिрдпрдд рд░рд╣рддी рдеी, рд╕ो рдкंрдбिрдд рдЬрдЧрддрд░ाрдо рдХो рднी рдлाँрд╕ी рдХी рд╕рдЬा рд╕ुрдиाрдИ рдЧрдИ। рдЗрд╕ рд╕рдЬा рдХो рдкंрдбिрдд рдЬрдЧрддрд░ाрдо рдиे рд╣ँрд╕рддे-рд╣ँрд╕рддे рд╕्рд╡ीрдХाрд░ рдХिрдпा। рдкंрдбिрдд рдЬрдЧрддрд░ाрдо рдлाँрд╕ी рдкрд░ рдЪрдврдиे рдХे рд▓िрдП рддैрдпाрд░ рдеे рдХि рдлाँрд╕ी рд╣ोрдиे рд╕े рдПрдХ рджिрди рдкрд╣рд▓े рдЙрдирдХे рдкिрддा рдЙрдирд╕े рдоिрд▓рдиे рдЖрдпे рдФрд░ рдЙрди्рд╣ें рдЕрдкрдиी рд╕рдЬ़ा рдХे рдЦिрд▓ाрдл़ рдЕрдкीрд▓ рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдпे рдмाрдз्рдп рдХрд░ рджिрдпा। рдЕрдкрдиे рдкिрддा рдХे рдХрд╣рдиे рдкрд░ рдкंрдбिрдд рдЬрдЧрддрд░ाрдо рдиे рдордЬрдмूрд░рди рдЕрдкीрд▓ рдХी рдФрд░ рдЙрдирдХी рд╕рдЬ़ा рдШрдЯाрдХрд░ рдЖрдЬीрд╡рди рдХाрд░ाрд╡ाрд╕ рдоें рдмрджрд▓ рджी рдЧрдИ। рдкंрдбिрдд рдЬрдЧрддрд░ाрдо рдХो рдХाрд▓े-рдкाрдиी рднेрдЬ рджिрдпा рдЧрдпा рд▓ेрдХिрди рдмाрдж рдоें рд╕्рд╡ाрд╕्рде्рдп рдХाрд░рдгों рдХे рдЪрд▓рддे рдЙрди्рд╣ें рдЧुрдЬрд░ाрдд рдЬेрд▓ рдоें рд╕्рдеाрдиांрддрд░िрдд рдХрд░ рджिрдпा рдЧрдпा। рдХाрд░ाрд╡ाрд╕ рдХे рджौрд░ाрди рднी рдЖрдк рдкрд░ рдмрд╣ुрдд рд╕े рдЕрдд्рдпाрдЪाрд░ рдХिрдпे рдЧрдпे "рдпрд╣ाँ рддрдХ рдХि (рдПрдХ рдмाрд░ рддो) рдЫрд╣ рд╡рд░्рд╖ों рддрдХ рдЪिрд░ाрдЧ़ рдХी рд░ोрд╢рдиी рднी рдирд╕ीрдм рдирд╣ीं рд╣ुрдИ"3  рдХिंрддु рдЗрди рд╕рдм рдЕрдд्рдпाрдЪाрд░ों рд╕े рдкंрдбिрдд рдЬрдЧрддрд░ाрдо рдХी рд╣िрдо्рдордд рдФрд░ рдмрдв़рддी рд╣ी рдЧрдИ рдФрд░ рд╕ंрднрд╡рддः рдЗрди्рд╣ें рдХрдИ рдмाрд░ рд╕्рдеाрдиांрддрд░िрдд рдХрд░рдХे рджूрд╕рд░ी рдЬेрд▓ों рдоें рднेрдЬा рдЧрдпा। рдХ्рд░ांрддिрдХाрд░िрдпों рдкрд░ рдЬेрд▓ рдХे рднीрддрд░ рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬ рдЕрдзिрдХाрд░ी рдмрд╣ुрдд рдЕрдд्рдпाрдЪाрд░ рдХрд░рддे рдеे। рдкंрдбिрдд рдЬрдЧрддрд░ाрдо рд╣рд░िрдпाрдирд╡ी рдиे рдоाрддृрднूрдоि рдХी рд╕ेрд╡ा рдХे рд▓िрдП рдиिрд░ंрддрд░ рдЕрдд्рдпाрдЪाрд░ рд╕рд╣े рдФрд░ рдЕрдкрдиा рд╕рд░्рд╡рд╕्рд╡ рди्рдпौрдЫाрд╡рд░ рдХрд░ рджिрдпा। рдЕрдкрдиे рдХाрд░ाрд╡ाрд╕ рдХे рджौрд░ाрди рднी рд╡े рдЕрди्рдп рдХैрджिрдпों рдХी рд╕ेрд╡ा рдХрд░рддे рд░рд╣рддे рдеे। рд╡े рдЬिрд╕ рднी рдЬेрд▓ рдоें рднेрдЬे рдЬाрддे рд╡рд╣ाँ рдЕрди्рдп рдХैрджी рдЙрдирдХे рдоुрд░ीрдж рд╣ो рдЬाрддे рдеे рдФрд░ рдкंрдбिрдд рдЬрдЧрддрд░ाрдо рдЬेрд▓ рдоें рд░рд╣рддे рд╣ुрдП рднी рдЖрдЬाрджी рдХा рдЕрд▓рдЦ рдЬрдЧाрддे। рдХ्рд░ांрддिрдХाрд░िрдпों рдХो рднрдпंрдХрд░ рдпाрддрдиाрдПँ рджी рдЬाрддी рдеी। рдЗрди рдкрд░ рд╣ो рд░рд╣े рдЕрдд्рдпाрдЪाрд░ों рдФрд░ рдпाрддрдиाрдУं рдХी рдЦ़рдмрд░ें рд╕ुрдирдХрд░ рдЕрди्рдп рдпुрд╡ाрдУं рдоें рдЬोрд╢ рдХी рд▓рд╣рд░ рдлैрд▓ рдЬाрддी рдеी рдФрд░ рдЙрдирдХा рдЦूрди рдЙрдмрд▓рдиे рд▓рдЧрддा рдеा। рдЬрдм рдЕрди्рдп рдХैрджी рд░िрд╣ा рд╣ोрдХрд░ рдмाрд╣рд░ рдЬाрддे рддो рд╡े рдЬेрд▓ рдоें рдХ्рд░ांрддिрдХाрд░िрдпों рдкрд░ рд╣ो рд░рд╣े рдЕрдд्рдпाрдЪाрд░ рдХा рдк्рд░рдЪाрд░ рдХрд░рддे рдеे। рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдХे рд╡ृрдд्рддांрдд рд╕ुрдирдХрд░ рдЕрди्рдп рдпुрд╡ा рднी рдк्рд░ेрд░िрдд рд╣ोрддे рдеे рдФрд░ рд╣ँрд╕рддे-рд╣ँрд╕рддे рдЖрдЬाрджी рдХी рд▓рдб़ाрдИ рдоें рдХूрдж рдкрдб़рддे рдеे। рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдЬेрд▓ рдоें рд░рд╣рддे рд╣ुрдП рднी рдкंрдбिрдд рдЬрдЧрддрд░ाрдо рд╕्рд╡рддंрдд्рд░рддा рдХे рд▓िрдП рд▓рдЧाрддाрд░ рд╕ंрдШрд░्рд╖рд░рдд рд░рд╣े। рдЖрдЬाрджी рдХा рд▓рдб़ाрдИ рдХे рдЗрд╕ рдХ्рд░ांрддिрдХाрд░ी рдХрд╡ि рдиे рдЖрдЬीрд╡рди рджेрд╢-рд╕ेрд╡ा рдХी।

рдкंрдбिрдд рдЬрдЧрддрд░ाрдо рд╣рд░िрдпाрдирд╡ी рдмрд╣ुрдд рд╣ी рдЕрдЪ्рдЫी рдХрд╡िрддाрдПँ рдФрд░ рдЧ़рдЬ़рд▓ें рд▓िрдЦрддे рдеे рд▓ेрдХिрди рджुрд░्рднाрдЧ्рдп рд╕े рдЗрдирдХा рд╕рдорд╕्рдд рд░рдЪрдиा-рдХрд░्рдо рдЙрдкрд▓рдм्рдз рдирд╣ीं рд╣ै। рдЗрдирдХा рдЙрдкрдиाрдо (рддрдЦ़рд▓्рд▓ुрд╕) ‘рдЦ़ाрдХी’ рдеा рддрдеा рдЗрдирдХी рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд рдЧ़рдЬ़рд▓ рдЙрдкрд▓рдм्рдз рд╣ै, рдЬो рд╕ंрднрд╡рддः рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдЕрдкрдиे рдХाрд░ाрд╡ाрд╕ рдХे рджौрд░ाрди рд▓िрдЦी рдеी – 
"рдЧрд░ рдоैं рдХрд╣ूँ рддो рдХ्рдпा рдХрд╣ूँ, рдХ़ुрджрд░рдд рдХे рдЦेрд▓ рдХी।
рд╣ैрд░рдд рд╕े рддрдХрддी рд╣ै рдоुрдЭे рджीрд╡ाрд░ рдЬेрд▓ рдХी।
рд╣рдо рдЬ़िрди्рджрдЧी рд╕े рддंрдЧ рд╣ैं рддिрд╕ рдкрд░ рднी рдЖрд╢рдиा
рдХрд╣рддे рд╣ैं, рдФрд░ рджेрдЦिрдПрдЧा рдзाрд░ рддेрд▓ рдХीре╜
рдЬрдХрдб़े рдЧрдП рд╣ैं, рдХिрд╕ рддрд░рд╣ рд╣рдо рдЧ़рдо рдоें рдХ्рдпा рдХрд╣ें,
рдмрд▓ рдЦाрдХे рд╣рдо рдкे рдЪрдв़ рдЧрдпा, рдоाрдиिрди्рдж рдмेрд▓ рдХी।
‘рдЦ़ाрдХी’ рдХो рд░िрд╣ाрдИ рддू рджोрдиों рдЬрд╣ाँ рд╕े рджे,
рдЖ рдР рдЕрдЬрд▓ рддू рдлांрдж рдХे рджीрд╡ाрд░ рдЬेрд▓ рдХी!!"4

рдЗрдирдХी рдПрдХ рдЕрди्рдп рдХрд╡िрддा рднी рдЙрдкрд▓рдм्рдз рд╣ै, рдЬिрд╕рдХा рд╢ीрд░्рд╖рдХ рдЗрди्рд╣ोंрдиे ‘рдПрдХ рджेрд╢рднрдХ्рдд рдХे рд╢рдм्рджों рдоें’ рд▓िрдЦा рд╣ै। рдпрд╣ рдХрд╡िрддा рдиिрдо्рдирд╡рдд рд╣ै – 
"рдЙрдл़! рдмाрдЧ़े рдЖрд░рдЬ़ू рдХी рдмрд╣ाрд░ें рдЙрдЬрдб़ рдЧрдИं,
рдЕрдм рдмेрдХрд░ाрд░िрдпाँ рдоेрд░ी рд╣рдж рд╕े рдЧुрдЬ़рд░ рдЧрдИं!
рдЙрдл़! рд▓ौрд╣े-рджिрд▓ рдкे рдирдХ़्рд╢े-рддрдорди्рдиा рдирд╣ीं рд░рд╣ा,
рдЕрдм рдоेрд░े рджिрд▓ рдХो рдЬ़рдм्рдд рдХा рдкाрд░ा рдирд╣ीं рд░рд╣ा!
рдЬी рдЪाрд╣рддा рд╣ै рдЬाрдоा-рдП-рд╣рд╕्рддी рдХो рдлाрдб़ рджूँ,
рдиाрд▓ों рд╕े рдкाँрд╡ рдкीрд░ рдл़рд▓рдХ рдХे рдЙрдЦाрдб़ рджूँ!
рд░рд╣ рд░рд╣ рдХे рд╣ूрдХ рд╕ी рдЙрдарддी рд╣ै рджिрд▓ рдоें рдЖрдЬ,
рдЖрддрд╢рдХрджा рд╕ा рд╣ै рдоेрд░े рджिрд▓ рдоें рдЫुрдкा рд╣ुрдЖ!
рд░рд╣ рд░рд╣ рдХे рдпाрдж рдЖрддे рд╣ैं рдЕрдкрдиे рдкिрддा рдоुрдЭे,
рд╢ाрдпрдж рдХि рджे рдЧрдпे рд╣ैं рд╡े рдЕрдкрдиी рдЪिрддा рдоुрдЭे!
рдЕрд╢्рдХों рдХा рдоेрд░ी рдЖँрдЦों рд╕े рджрд░िрдпा рдиिрдХрд▓ рдЧрдпा,
рдорд╣рд╕ूрд╕ рдпрд╣ рд╣ुрдЖ рдХि рдХрд▓ेрдЬा рдиिрдХрд▓ рдЧрдпा!"5

рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдХी рдЧ़рдЬ़рд▓ों рд╡ рдХрд╡िрддाрдУं рд╕े рдк्рд░ेрд░िрдд рд╣ोрдХрд░ рдХिрддрдиे рд╣ी рдпुрд╡ा рдЖрдЬ़ाрджी рдХी рд▓рдб़ाрдИ рдоें рд╢ाрдоिрд▓ рд╣ो рдЧрдпे рдеे। рдкंрдбिрдд рдЬрдЧрддрд░ाрдо рдиे рднाрд░рдд-рднूрдоि рдХी рд╕ेрд╡ा рдХे рд╕ाрде-рд╕ाрде рдЕрдкрдиे рд░рдЪрдиाрдХрд░्рдо рд╕े рд╣िрди्рджी рднाрд╖ा рдХी рднी рдЦूрдм рд╕ेрд╡ा рдХी рдеी। рдЕрдкрдиे рдЕрдоेрд░िрдХा рдк्рд░рд╡ाрд╕ рдХे рджौрд░ाрди рд╡े рдЧрджрд░ рдкाрд░्рдЯी рдХे рд▓िрдП рд╣िрди्рджी рдЕрдЦрдмाрд░ рдоें рд▓ेрдЦрди рдХा рдХाрд░्рдп рднी рдХрд░рддे рдеे। рдЙрдирдХे рд╣िрди्рджी рдЕрдЦрдмाрд░ рдХा рдиाрдо ‘рд╢्рд░ीрдЧрдгेрд╢’ рдеा। рдкंрдбिрдд рдЬрдЧрддрд░ाрдо рдЕрдоेрд░िрдХा рдЙрдЪ्рдЪ рд╢िрдХ्рд╖ा рдк्рд░ाрдк्рддि рдХे рд▓िрдП рдЧрдП рдеे рд▓ेрдХिрди рд╡рд╣ाँ рдЬाрдХрд░ рджेрд╢-рд╕ेрд╡ा рдХी рднाрд╡рдиा рдиे рд╣ृрджрдп рдоें рдРрд╕ा рд╕्рдеाрди рд▓िрдпा рдХि "рдЕрдоेрд░िрдХा-рдк्рд░рд╡ाрд╕ी рднाрд░рддीрдп рднाрдЗрдпों рдХो рдоाрддृрднूрдоि рдХी рджрдпрдиीрдп рджрд╢ा рдХा рджिрдЧ्рджрд░्рд╢рди рдХрд░ाрдиा рд╣ी рдЗрд╕ рдкрдд्рд░ рдХा рдЙрдж्рджेрд╢्рдп рдеा рдФрд░ рдЬрдЧрддрд░ाрдо рдХी рдХुрд╢рд▓ рд▓ेрдЦрдиी рдиे рдЙрд╕рдХा рдПрдХ рд╕े рдмрдв़рдХрд░ рдПрдХ рд╡ाрд╕्рддрд╡िрдХ рдЪिрдд्рд░ рдЦींрдЪрдиा рдЖрд░рдо्рдн рдХрд░ рджिрдпा। рдЗрд╕ рдХाрд░्рдп рдоें рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдХाрдлी рд╕рдлрд▓рддा рднी рдк्рд░ाрдк्рдд рдХी।"6 рдФрд░ рдпрд╣ी рдХाрд░्рдп рдЙрди्рд╣ोंрдиे рднाрд░рдд рд╡ाрдкрд╕ рдЖрдиे рдХे рдмाрдж рднी рд▓рдЧाрддाрд░ рдЬाрд░ी рд░рдЦा।

рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдкंрдбिрдд рдЬрдЧрддрд░ाрдо рд╕рд░ीрдЦे рдХिрддрдиे рд╣ी рд╡िрд╕्рдоृрдд рдХ्рд░ांрддिрдХाрд░ी рдХрд╡िрдпों рдФрд░ рдиाрдпрдХों рдиे рдд्рдпाрдЧ рдФрд░ рд╕ेрд╡ा-рднाрд╡ рд╕े рд╕्рд╡рддंрдд्рд░рддा рд╕ंрдШрд░्рд╖ рдоें рдЕрдкрдиा рдЕрдоूрд▓्рдп рдпोрдЧрджाрди рджिрдпा। рдкंрдбिрдд рдЬрдЧрддрд░ाрдо рдХा рдпोрдЧрджाрди рдЗрд╕ рд╕ंрджрд░्рдн рдоें рдЕрдзिрдХ рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рдХि рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдоाрддृрднूрдоि рдХी рд╕ेрд╡ा рдХे рд╕ाрде-рд╕ाрде рдоाрддृрднाрд╖ा рд╣िрди्рджी рдХी рднी рдорд╣рддी рд╕ेрд╡ा рдХी рдеी। рдк्рд░рддि рд╡рд░्рд╖ рд╣рдо рд╕्рд╡рддंрдд्рд░рддा рджिрд╡рд╕ рдХा рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рдЙрдд्рд╕рд╡ рдордиाрддे рд╣ैं рдФрд░ рдЖрдЬाрджी рдХी рд▓рдб़ाрдИ рдоें рд╢рд╣ीрдж рд╣ुрдП рд▓ोрдЧों рдХो рдпाрдж рдХрд░рдХे рдЙрдирдХे рдк्рд░рддि рд╕рдо्рдоाрди рдк्рд░рдХрдЯ рдХрд░рддे рд╣ैं। рдк्рд░рддि рд╡рд░्рд╖ рд╕्рд╡рддंрдд्рд░рддा рджिрд╡рд╕ рдордиाрдиे рдХी рдпрд╣ рдк्рд░рдеा рдЖрдЬрдХрд▓ рдмिрд▓्рдХुрд▓ рддрдХрдиीрдХी рд╕ी рд╣ो рдЧрдпी рд╣ै, рдеोрдб़े рд╕े рджेрд╢-рднрдХ्рддि рдЧीрдд рдЧा-рдмрдЬाрдХрд░ рдФрд░ рд░рдЯे-рд░рдЯाрдпे рд╕े рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рдХाрд░्рдпрдХ्рд░рдо рдХрд░рддे рд╣рдо рд╕рднी рд╣рд░ рдмाрд░ рдЦाрдиा-рдкूрд░्рддि рдХрд░ рд▓ेрддे рд╣ैं। рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдХे рдХाрд░्рдпрдХ्рд░рдоों рдоें рдЕрдм рдоूрд▓рднूрдд рдкрд░िрд╡рд░्рддрди рдХी рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддा рд╣ै। рд░рд╡िंрди्рдж्рд░рдиाрде рдЯैрдЧोрд░ рдХे рд╢рдм्рджों рдоें рдХрд╣ें рддो рд░ाрд╖्рдЯ्рд░рд╡ाрдж рдпा рджेрд╢рднрдХ्рддि рдХी рднाрд╡рдиा рдХा рдк्рд░рджрд░्рд╢рди рд╡ाрд╕्рддрд╡ рдоें рдк्рд░рддिрджिрди рджेрд╢-рдХрд▓्рдпाрдг рдХे рд▓िрдпे рдХुрдЫ рди рдХुрдЫ рдЕрдЪ्рдЫा рдХрд░рдиा рд╣ै। рд╡ैрд╕े рднी рдпрджि рд╣рдо рд▓рдЧाрддाрд░ рдк्рд░рдпाрд╕ рдХрд░ें рдмूँрдж-рдмूँрдж рд╕े рд╣рдо рд╕ाрдЧрд░ рднрд░ рд╕рдХрддे рд╣ैं। рдХुрдЫ рдорд╣ीрдиों рдХे рдмाрдж рд╣ी рд╣рдо рдЖрдЬाрджी рдХी 75рд╡ीं рд╡рд░्рд╖рдЧाँрда рдХा рдЙрдд्рд╕рд╡ рдордиाрдпेंрдЧे рдФрд░ рдРрд╕े рд╕рдордп рдоें рдкंрдбिрдд рдЬрдЧрддрд░ाрдо рдЬैрд╕ी рд╡िрднूрддिрдпों рдХो рдпाрдж рдХрд░рдХे рдЙрдирдХे рдк्рд░рддि рдЕрдкрдиी рдиिрд╖्рдаा рдФрд░ рд╕рдо्рдоाрди рдХा рдк्рд░рджрд░्рд╢рди рдХрд░ рд╕рдХрддे рд╣ैं। рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдХी рд╡िрднूрддिрдпों рдХो рдпाрдж рдХрд░рдХे рд╣рдо рдЕрдкрдиे рдпुрд╡ाрдУं рдоें рднी рджेрд╢-рднрдХ्рддि рдХा рд╕ंрдЪाрд░ рдХрд░ рд╕рдХрддे рд╣ैं рдФрд░ рдЙрди्рд╣ें рд▓рдЧрднрдЧ рд░ोрдЬाрдиा рд░ाрд╖्рдЯ्рд░-рдХрд▓्рдпाрдг рдХे рд▓िрдП рдХुрдЫ рди рдХुрдЫ рдирдпा рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рдк्рд░ेрд░िрдд рдХрд░ рд╕рдХрддे рд╣ैं।


рд╕ंрджрд░्рдн:
  1. рдЖрдЬाрджी рдХे рдкрд░рд╡ाрдиे (рд╡िрдк्рд▓рд╡-рдпрдЬ्рдЮ рдХी рдХुрдЫ рдорд╣рдд्рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рдЖрд╣ुрддिрдпाँ), рд╕ंрдкाрджрдХ: рдЖрд░. рд╕рд╣рдЧрд▓, рдк्рд░рдХाрд╢рдХ: рдХрд░्рдордпोрдЧी рдк्рд░ेрд╕ рд▓िрдоिрдЯेрдб, рдЗрд▓ाрд╣ाрдмाрдж, рдк्рд░рдердо рд╕ंрд╕्рдХрд░рдг – рдоाрд░्рдЪ, 1948, рдкृрд╖्рда 258-59
  2. рдЖрдЬाрджी рдХे рдкрд░рд╡ाрдиे (рд╡िрдк्рд▓рд╡-рдпрдЬ्рдЮ рдХी рдХुрдЫ рдорд╣рдд्рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рдЖрд╣ुрддिрдпाँ), рд╕ंрдкाрджрдХ: рдЖрд░. рд╕рд╣рдЧрд▓, рдк्рд░рдХाрд╢рдХ: рдХрд░्рдордпोрдЧी рдк्рд░ेрд╕ рд▓िрдоिрдЯेрдб, рдЗрд▓ाрд╣ाрдмाрдж, рдк्рд░рдердо рд╕ंрд╕्рдХрд░рдг – рдоाрд░्рдЪ, 1948, рдкृрд╖्рда 259
  3. рдЖрдЬाрджी рдХे рдкрд░рд╡ाрдиे (рд╡िрдк्рд▓рд╡-рдпрдЬ्рдЮ рдХी рдХुрдЫ рдорд╣рдд्рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рдЖрд╣ुрддिрдпाँ), рд╕ंрдкाрджрдХ: рдЖрд░. рд╕рд╣рдЧрд▓, рдк्рд░рдХाрд╢рдХ: рдХрд░्рдордпोрдЧी рдк्рд░ेрд╕ рд▓िрдоिрдЯेрдб, рдЗрд▓ाрд╣ाрдмाрдж, рдк्рд░рдердо рд╕ंрд╕्рдХрд░рдг – рдоाрд░्рдЪ, 1948, рдкृрд╖्рда 262
  4. рдЖрдЬाрджी рдХे рдкрд░рд╡ाрдиे (рд╡िрдк्рд▓рд╡-рдпрдЬ्рдЮ рдХी рдХुрдЫ рдорд╣рдд्рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рдЖрд╣ुрддिрдпाँ), рд╕ंрдкाрджрдХ: рдЖрд░. рд╕рд╣рдЧрд▓, рдк्рд░рдХाрд╢рдХ: рдХрд░्рдордпोрдЧी рдк्рд░ेрд╕ рд▓िрдоिрдЯेрдб, рдЗрд▓ाрд╣ाрдмाрдж, рдк्рд░рдердо рд╕ंрд╕्рдХрд░рдг – рдоाрд░्рдЪ, 1948, рдкृрд╖्рда 265-266
  5. рдЖрдЬाрджी рдХे рдкрд░рд╡ाрдиे (рд╡िрдк्рд▓рд╡-рдпрдЬ्рдЮ рдХी рдХुрдЫ рдорд╣рдд्рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рдЖрд╣ुрддिрдпाँ), рд╕ंрдкाрджрдХ: рдЖрд░. рд╕рд╣рдЧрд▓, рдк्рд░рдХाрд╢рдХ: рдХрд░्рдордпोрдЧी рдк्рд░ेрд╕ рд▓िрдоिрдЯेрдб, рдЗрд▓ाрд╣ाрдмाрдж, рдк्рд░рдердо рд╕ंрд╕्рдХрд░рдг – рдоाрд░्рдЪ, 1948, рдкृрд╖्рда 264
  6. рдЖрдЬाрджी рдХे рдкрд░рд╡ाрдиे (рд╡िрдк्рд▓рд╡-рдпрдЬ्рдЮ рдХी рдХुрдЫ рдорд╣рдд्рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рдЖрд╣ुрддिрдпाँ), рд╕ंрдкाрджрдХ: рдЖрд░. рд╕рд╣рдЧрд▓, рдк्рд░рдХाрд╢рдХ: рдХрд░्рдордпोрдЧी рдк्рд░ेрд╕ рд▓िрдоिрдЯेрдб, рдЗрд▓ाрд╣ाрдмाрдж, рдк्рд░рдердо рд╕ंрд╕्рдХрд░рдг – рдоाрд░्рдЪ, 1948, рдкृрд╖्рда 258

2 comments :

  1. рдкंрдХрдЬJanuary 2, 2022 at 8:40 PM

    рдиा рдЬाрдиे рдРрд╕े рдХिрддрдиे рдоूрд▓्рдпрд╡ाрди рдирдЧीрдиे рдЗрд╕ рджेрд╢ рдХी рдиींрд╡ рдоें рд╣ैं рдЬिрдирдХा рдиाрдо рддрдХ рднुрд▓ा рджिрдпा рдЧрдпा рд╣ै। рдпрд╣ рджेрдЦрдХрд░ рдЦुрд╢ी рд╣ोрддी рд╣ै рдХि рдЖрдЬ рдХी рдпुрд╡ा рдкीреЭी рдЗрди рдирдЧीрдиो рдХो рдЦोрджрдХрд░ рдиिрдХाрд▓ рд▓ेрдиे рдоें рднी рд░ुрдЪि рд░рдЦрддी рд╣ै।

    ReplyDelete
    Replies
    1. рдмрд╣ुрдд рдмрд╣ुрдд рдЖрднाрд░ рдкंрдХрдЬ рдЬी।

      рдЕрдЬрдп рдХुрдоाрд░

      Delete

We welcome your comments related to the article and the topic being discussed. We expect the comments to be courteous, and respectful of the author and other commenters. Setu reserves the right to moderate, remove or reject comments that contain foul language, insult, hatred, personal information or indicate bad intention. The views expressed in comments reflect those of the commenter, not the official views of the Setu editorial board. рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рд░рдЪрдиा рд╕े рд╕рдо्рдмंрдзिрдд рд╢ाрд▓ीрди рд╕рдо्рд╡ाрдж рдХा рд╕्рд╡ाрдЧрдд рд╣ै।