рдЗрддिрд╣ाрд╕ рд▓ेрдЦрди рдХी рдкрд░рдо्рдкрд░ा рдФрд░ рд░ाрдЬा рд╢िрд╡рдк्рд░рд╕ाрдж ‘рд╕िрддाрд░े рд╣िंрдж’

-рд╕ंрдЬрдп рдХुрдоाрд░

рд╢ोрдзाрд░्рдеी, рдкीрдПрдЪрдбी (рд╣िंрджी), рдЬрд╡ाрд╣рд░рд▓ाрд▓ рдиेрд╣рд░ू рд╡िрд╢्рд╡рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп, рдирдИ рджिрд▓्рд▓ी


рд╣िрди्рджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХी рдЬреЬे рдЪाрд╣े рдк्рд░ाрдЪीрди рднाрд░рдд рдХे рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдоें рдлैрд▓ी рдоिрд▓े рдкрд░рди्рддु рдЗрд╕рдХे рд╕ंрдЧ्рд░рд╣рдг рдХा рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеिрдд рдк्рд░рдпाрд╕ рдЙрди्рдиीрд╕рд╡ीं рд╕рджी рдоें рд╣ी рджिрдЦाрдИ рджेрддा рд╣ै। рдЙрди्рдиीрд╕рд╡ीं рд╕рджी рд╕े рдкрд╣рд▓े рднी рд╣िрди्рджी рдоें рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдХे рд╡िрднिрди्рди рд╕्рд░ोрдд рдоौрдЬूрдж рдеे, рдкрд░рди्рддु рдпा рддो рд╡े рдЬ्рдпाрджाрддрд░ рдоौрдЦिрдХ рд░ूрдк рдоें рдоौрдЬूрдж рдеे рдпा рдХिрд╡рджрди्рддिрдпों рдПрд╡ं рдЧрд▓्рдкों рдХे рдЪрдХ्рд░рд╡्рдпूрд╣ рдоें рд░рдЪी рдЧрдИ рдкोрдеिрдпों рдХे рд░ूрдк рдоें рдоिрд▓рддे рд░рд╣े рд╣ैं। рдордз्рдпрдХाрд▓ рдоें рдЬрд░ूрд░ рд╣िрди्рджी рдХे рд╡िрднिрди्рди рдХрд╡िрдпों рдХे рдЬीрд╡рдирд╡ृрдд्рдд рд╕े рд╕ंрдмंрдзिрдд рд╡ृрдд्рддांрдд рдк्рд░ाрдк्рдд рд╣ुрдП рдкрд░рди्рддु рдЗрди рдкрд░िрдЪाрд▓рдХ рдкुрд╕्рддрдХों рдХो рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеिрдд рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдирд╣ीं рдХрд╣ा рдЬा рд╕рдХрддा।

рдЪौрд░ाрд╕ी рд╡ैрд╖्рдгрд╡ рдХी рд╡ाрд░्рддा, рднрдХ्рддрдоाрд▓, рдХрд╡िрдоाрд▓ा, рдХाрд▓िрджाрд╕ рд╣рдЬाрд░ा, рдЕрд▓ंрдХाрд░ рд░рдд्рдиाрдХрд░, рд╕ाрд░ рд╕ंрдЧ्рд░рд╣, рд░рд╕ рдЪंрдж्рд░ोрджрдп рдЖрджि рдРрд╕ी рд╣ी рдкुрд╕्рддрдХें рд╣ै рдЬिрд╕рдоें рдЕрдкрдиे рд╕рдордп рдХी рдпुрдЧीрди рдк्рд░рд╡ृрдд्рддिрдпों рдХी рд╕ीрдоिрдд рдЭрд▓рдХ рддрдеा рд╢्рд▓ाрдзाрдд्рдордХ рдХрд╡ि рд╡ृрдд्рддांрдд рдХे рд▓рдо्рдмे рдЪौреЬे рд╡ृрдд्рддांрдд рджेрдЦрдиे рдХो рдоिрд▓рддे рд╣ैं। рдЗрди рдкрд░िрдЪाрд▓рдХ рдкुрд╕्рддрдХों рдХा рд╣िрди्рджी рдЗрддिрд╣ाрд╕ рд▓ेрдЦрди рдХी рдкрд░рдо्рдкрд░ा рдоें рдЕрдд्рдпрдзिрдХ рдорд╣рдд्рдд्рд╡ рд╣ै рдкрд░рди्рддु рдЗрди рдкुрд╕्рддрдХों рдХो рд╣िрди्рджी рдХे рдЗрддिрд╣ाрд╕ рд▓ेрдЦрди рдХी рдкुрдЦ्рддा рдХिрддाрдм рдирд╣ीं рдоाрдиा рдЬा рд╕рдХрддा рдХ्рдпोंрдХि рдХाрд▓рдХ्рд░рдо рдПрд╡ं рд╕рди рд╕ंрд╡рдд् рдХा рдЕрднाрд╡ рдЗрди рдкुрд╕्рддрдХों рдоें рд╕्рдкрд╖्рдЯ рдирдЬрд░ рдЖрддा рд╣ै।

19рд╡ीं рд╢рддाрдм्рджी рд╕े рдкрд╣рд▓े рдХी рдкुрд╕्рддрдХों рдоें рдорд╣िрдоाрдЧाрди, рдЕрддिрд╢рдпोрдХ्рддि рдХी рдк्рд░рд╡ृрдд्рддि рддрдеा рдПрдХрд░рд╕рддा рдХा рдЕрднाрд╡ рдкाрдпा рдЬाрддा рд╣ै рдЬिрд╕рдХे рдХाрд░рдг рд╡े рд╣िрди्рджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдХी рд╕рдоृрдж्рдз рдкुрд╕्рддрдХ рдирд╣ीं рдмрди рдкाрдпी। рдбॉ. рд░ाрдордХुрдоाрд░ рд╡рд░्рдоा рдиे рднी рдЕрдкрдиी рдкुрд╕्рддрдХ- “рд╣िрди्рджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХा рдЖрд▓ोрдЪрдиाрдд्рдордХ рдЗрддिрд╣ाрд╕’ рдоें рд╕्рд╡ीрдХाрд░ा рд╣ै рдХि “рд╣िрди्рджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХी рдХ्рд░рдоाрдЧрдд рдк्рд░рд╡ृрдд्рддिрдпों, рд╡िрдЪाрд░рдзाрд░ाрдУं, рдФрд░ рдХрд╡ि рд╡िрд╡рд░рдгों рдХा рдЗрддिрд╣ाрд╕ рд╡िрдХ्рд░рдо рдХी рдЙрди्рдиीрд╕рд╡ीं рд╢рддाрдм्рджी рддрдХ рдирд╣ीं рдоिрд▓рддा।“1 
 рд╣िрди्рджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдоें рдЗрддिрд╣ाрд╕ рд▓ेрдЦрди рдХा рдкрд╣рд▓ा рдк्рд░рдпाрд╕ ‘рдЧाрд░्рд╕ा рдж рддाрд╕ी’ рдХे рдл्рд░ेंрдЪ рдкुрд╕्рддрдХ ‘рдЗрд╕्рддрд╡ाрд░ рдж рд▓ा рд▓िрддेрд░ाрдд्рдпूрд░ рдРрди्рджुрдИ рдРрди्рджुрд╕्рддाрдиी’’1 рдЧ्рд░рди्рде рдХो рдоाрдиा рдЬाрддा рд╣ै। рдЗрд╕рдоें рд╣िрди्рджी рдПрд╡ं рдЙрд░्рджू рдХे рдЕрдиेрдХ рдХрд╡िрдпों рдХा рд╡िрд╡рд░рдг рд╡ृрдд्рддाрдд्рдордХ рд░ूрдк рдоें рджिрдпा рдЧрдпा। рдЗрд╕рдХा рдк्рд░рдердо рднाрдЧ 1839 рдоें рддрдеा рджूрд╕рд░ा рднाрдЧ 1847 рдоें рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рд╣ुрдЖ। “рдЗрд╕ рдЧ्рд░рди्рде рдХा рдорд╣рдд्рдд्рд╡ рдЗрд╕ी рджृрд╖्рдЯि рд╕े рд╣ै рдХि рдЗрд╕рдоें рд╣िрди्рджी рдХाрд╡्рдп рдХा рд╕рд░्рд╡рдк्рд░рдердо рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдХрд░рдиे рдХा рдк्рд░рдпाрд╕ рдХिрдпा рдЧрдпा рддрдеा рдХрд╡िрдпों рдХे рд░рдЪрдиाрдХाрд▓ рдХा рднी рдиिрд░्рджेрд╢ рдХिрдпा рдЧрдпा, рдЕрди्рдпрдеा рдХрд╡िрдпों рдХो рдХाрд▓рдХ्рд░рдо рдХे рд╕्рдеाрди рдкрд░ рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬी рд╡рд░्рдгрдХ्рд░рдо рдоें рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдХрд░рдиा, рдХाрд▓-рд╡िрднाрдЬрди рдПрд╡ं рдпुрдЧीрди рдк्рд░рд╡ृрдд्рддिрдпों рдХे рд╡िрд╡ेрдЪрди рдХा рдХोрдИ рдк्рд░рдпाрд╕ рди рдХрд░рдиा, рд╣िрди्рджी рдХे рдХрд╡िрдпों рдоें рдЗрддрд░ рднाрд╖ाрдУं рдХो рдШुрд▓ाрдоिрд▓ा рджेрдиा рдЖрджि рдРрд╕ी рдд्рд░ुрдЯिрдпाँ рд╣ै, рдЬिрдирдХे рдХाрд░рдг рдЗрд╕े рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдоाрдирдиे рдоें рд╕ंрдХोрдЪ рд╣ोрддा рд╣ै।”2 

рд╣िрди्рджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдоें рдЗрддिрд╣ाрд╕ рд▓ेрдЦрди рдХी рдкрд░рдо्рдкрд░ा рдХा рджूрд╕рд░ा рдорд╣рдд्рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рдЧ्рд░ंрде ‘рдорд╣ेрд╢рджрдд्рдд рд╢ुрдХ्рд▓’ рдж्рд╡ाрд░ा рд╕ंрдЧ्рд░рд╣िрдд ’рднाрд╖ा рдХाрд╡्рдп рд╕ंрдЧ्рд░рд╣’ рд╣ै। рдЗрддिрд╣ाрд╕ рд▓ेрдЦрди рдХी рдкрд░рдо्рдкрд░ा рдоें рд╣िрди्рджी рдоें рд▓िрдЦा рдЧрдпा рдкрд╣рд▓ा рдЧ्рд░ंрде рдЗрд╕े рдоाрдиा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै। рднाрд╖ा рдХाрд╡्рдп рд╕ंрдЧ्рд░рд╣ рдоें рдкрд╣рд▓े рдХुрдЫ рдк्рд░ाрдЪीрди рдХрд╡िрддाрдПं рд╕ंрдЧ्рд░рд╣िрдд рдХी рд╣ै рдлिрд░ рдЙрди्рд╣ीं рдХрд╡िрдпों рдХा рдЬीрд╡рди-рдЪрд░िрдд्рд░ рддрдеा рд╕рдордп рдХा рд╕ंрдХ्рд╖ेрдкीрдХрд░рдг рджिрдпा рд╣ै। рдЕрди्рдд рдоें рдХрдаिрди рд╢рдм्рджों рдХा рдХोрд╢ рднी рд╣ै। рдпрд╣ рдирд╡рд▓ рдХिрд╢ोрд░ рдк्рд░ेрд╕, рд▓рдЦрдирдК рд╕े рд╕ंрд╡рдд् 1930 рдоें рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рд╣ुрдЖ। рдЗрддिрд╣ाрд╕ рд▓ेрдЦрди рдХी рдкрд░рдо्рдкрд░ा рдоें рдЗрд╕ рдЧ्рд░рди्рде рдоें рднी рдХाрд▓-рд╡िрднाрдЬрди рдПрд╡ं рдпुрдЧीрди рд╕ंрджрд░्рднों рдХा рдз्рдпाрди рдирд╣ीं рд░рдЦा рдЧрдпा рд╣ै।
 рдорд╣ेрд╢рджрдд्рдд рд╢ुрдХ्рд▓ рддрдеा рддाрд╕ी рдХी рдкрд░рдо्рдкрд░ा рдХो рдЖрдЧे рдмреЭाрдиे рдХा рд╢्рд░ेрдп ‘рд╢िрд╡рд╕िंрд╣ рд╕ेंрдЧрд░’ рдХो рд╣ै। рдЗрди्рд╣ोंрдиे ‘рд╢िрд╡рд╕िंрд╣ рд╕рд░ोрдЬ’ рдоें рд▓рдЧрднрдЧ рдПрдХ рд╣рдЬाрд░ рдХрд╡िрдпों рдХे рдЬीрд╡рдирд╡ृрдд्рддों рдПрд╡ं рдЙрдирдХी рдХрд╡िрддाрдУं рдХो рд╢ाрдоिрд▓ рдХिрдпा। рдХрд╡िрдпों рдХे рдЬрди्рдордХाрд▓, рд░рдЪрдиाрдХाрд▓ рдХे рд╕ंрдХ्рд╖ेрдк рд╕ंрдХेрдд рдЙрдирдХी рдкुрд╕्рддрдХ рдоें рдоिрд▓рддे рд╣ैं рдкрд░рди्рддु рдк्рд░ाрдоाрдгिрдХрддा рдХे рдЕрднाрд╡ рдоें рдЖрдЬ рд╡े рд╕ंрджिрдЧ्рдз рдмрдиे рд╣ुрдП рд╣ैं। рд╢िрд╡рд╕िंрд╣ рд╕ेंрдЧрд░ рдиे рд╣िрди्рджी рдХे рдк्рд░ाрдЪीрди рдХрд╡िрдпों рдХा рдПрдХ рдмреЬा рд╡ृрдд्рдд рд╕ंрдЧ्рд░рд╣ рддैрдпाрд░ рдХिрдпा рдеा, рдЬिрд╕рдХा рдЙрдкрдпोрдЧ рдкрд░рд╡рд░्рддी рдЗрддिрд╣ाрд╕ рд▓ेрдЦрди рдХी рдкрдж्рдзрддि рдоें рд╣ुрдЖ। 

1888 рдоें рдПрд╢िрдпाрдЯिрдХ рд╕ोрд╕ाрдЗрдЯी рдСреЮ рдмंрдЧाрд▓ рдХी рдкрдд्рд░िрдХा рдХे рд╡िрд╢ेрд╖ांрдХ рдХे рд░ूрдк рдоें рдЬाрд░्рдЬ рдЧिрдпрд░्рд╕рди рдиे ‘рдж рдоाрд░्рдбрди рд╡рд░्рдиाрдХ्рдпूрд▓рд░ рд▓िрдЯ्рд░ेрдЪрд░ рдСреЮ рд╣िрди्рджोрд╕्рддाрди’ рдиाрдордХ рд╢ोрдзрдкрд░рдХ рдиिрдмрди्рдз рд▓िрдЦा। “рдЬो рдиाрдо рд╕े рдЗрддिрд╣ाрд╕ рди рд╣ोрддे рд╣ुрдП рднी рд╕рдЪ्рдЪे рдЕрд░्рде рдоें рд╣िрди्рджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХा рдкрд╣рд▓ा рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдХрд╣ा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै।“3 рдЗрд╕ рдЧ्рд░ंрде рдоें рдкрд╣рд▓ी рдмाрд░ рд╣िрди्рджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХे рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдХो рд╕्рдкрд╖्рдЯ 12 рднाрдЧों рдоें рд╡िрднाрдЬिрдд рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै। рдХрд╡िрдпों рдХे рдХ्рд░рдо рдХा рднी рдЗрд╕рдоें рдз्рдпाрди рд░рдЦा рдЧрдпा рд╣ै। рдЕрдкिрддु рдпрд╣ рдоूрд▓рддः рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬी рдоें рд▓िрдЦा рдЧрдпा рдеा рдЬिрд╕рдХे рддрд╣рдд рд╡िрднिрди्рди рдЬाрдирдХाрд░िрдпाँ рдЗрд╕рдоें рдкрд░्рдпाрдк्рдд рд░ूрдк рдоें рдирд╣ीं рдЖ рдкाрдИ। рдлिрд░ рднी рд╣िрди्рджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХे рд╕्рд╡рд░ूрдк рдПрд╡ं рд╡िрдХाрд╕ рдХी рджृрд╖्рдЯि рд╕े рдЧ्рд░िрдпрд░्рд╕рди рдХा рдпрд╣ рд╢ोрдзрдкрд░рдХ рд╕ंрдЧ्рд░рд╣ рдкрд░рд╡рд░्рддी рдЗрддिрд╣ाрд╕рдХाрд░ों рдХे рд▓िрдП рдкрде рдк्рд░рджрд░्рд╢рдХ рд╕िрдж्рдз рд╣ुрдЖ।

рд╡ृрдд्рддाрдд्рдордХ рдЗрддिрд╣ाрд╕ рд▓ेрдЦрди рдХी рдкрд░рдо्рдкрд░ा рдХा рд╢ीрд░्рд╖рддрдо рдХौрд╢рд▓ рдоिрд╢्рд░рдмрди्рдзुрдУं рдж्рд╡ाрд░ा рд░рдЪिрдд ‘рдоिрд╢्рд░рдмрди्рдзु рд╡िрдиोрдж’ рдоें рджेрдЦा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै। рдпрд╣ рдЧ्рд░ंрде рдЪाрд░ рднाрдЧों рдоें рд╡िрднрдХ्рдд рд╣ै। рдЬिрд╕рдХे рдк्рд░рдердо рддीрди рднाрдЧ 1913 рдоें рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рд╣ुрдП рддрдеा рдЪрддुрд░्рде рднाрдЧ 1934 рдоें рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рд╣ुрдП। рдЗрд╕рдХी рд╡ृрдд्рддाрдд्рдордХрддा рдХा рдЕрдиुрдоाрди рдЗрд╕ी рд╕े рд▓рдЧाрдпा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै рдХि рдЗрд╕рдоें рд▓рдЧрднрдЧ рдкांрдЪ рд╣рдЬाрд░ рдХрд╡िрдпों рддрдеा рдПрдХ рд╣рдЬाрд░ рд╕ाрд▓ рдХे рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдХो рд╕рдоेрдЯрдиे рдХा рдк्рд░рдпाрд╕ рдХिрдпा рдЧрдпा рдеा। рдЖрдЪाрд░्рдп рд░ाрдордЪрди्рдж्рд░ рд╢ुрдХ्рд▓ рдиे рдЗрд╕े ‘рд╣िрди्рджी рдХा рдмрд╣ुрдд рдмреЬा рднाрд╡ी рд╡ृрдд्рдд рд╕ंрдЧ्рд░рд╣’ рдХी рд╕ंрдЬ्рдЮा рджी। рд░ीрддिрдХाрд▓ рдХे рдХрд╡िрдпों рдХा рдкрд░िрдЪрдп рдЖрдЪाрд░्рдп рд╢ुрдХ्рд▓ рдиे рд╕ीрдзे рдЗрд╕ी рдЧ्рд░рди्рде рд╕े рд▓िрдП рдеे рдЙрди्рд╣ोंрдиे рд╕्рд╡рдпं рд╕्рд╡ीрдХाрд░ा рд╣ै рдХि “рд░ीрддिрдХाрд▓ рдХे рд╕ंрдмंрдз рдоें рджो рдмाрддें рдФрд░ рдХрд╣рдиी рд╣ै। рдЗрд╕ рдХाрд▓ рдХे рдХрд╡िрдпों рдХे рдкрд░िрдЪрдпाрдд्рдордХ рд╡ृрдд्рддों рдХी рдЫाрдирдмीрди рдоें, рдоैं рдЕрдзिрдХ рдирд╣ीं рдк्рд░рд╡ृрдд्рдд рд╣ुрдЖ рд╣ूँ, рдХ्рдпोंрдХि рдоेрд░ा рдЙрдж्рджेрд╢्рдп рдЕрдкрдиे рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХे рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдХा рдПрдХ рдкрдХ्рдХा рдФрд░ рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеिрдд рдвाँрдЪा рдЦреЬा рдХрд░рдиा рдеा рди рдХि рдХрд╡ि рдХीрд░्рддрди рдХрд░рдиा। рдЕрддः рдХрд╡िрдпों рдХे рдкрд░िрдЪрдпाрдд्рдордХ рд╡िрд╡рд░рдг рдоैंрдиे рдк्рд░ाрдпः рдоिрд╢्рд░рдмंрдзु рд╡िрдиोрдж рд╕े рд▓िрдпे рд╣ै।”4 рдЖрда рднाрдЧों рдоें рд╡िрднाрдЬिрдд рдЗрд╕ рднाрд░ी рднрд░рдХрдо рдЧ्рд░ंрде рдХी рд╡िрд╢ेрд╖рддा рдпрд╣ рд╣ै рдХि рдЗрд╕рдоें рдХрд╡िрдпों рдХे рд╡िрд╡рд░рдгों рдХे рд╕ाрде-рд╕ाрде рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХे рд╡िрд╡िрдз рднाрдЧों рдкрд░ рднी рдкрд░्рдпाрдк्рдд рдк्рд░рдХाрд╢ рдбाрд▓ा рдЧрдпा рд╣ै। рдЕрдиेрдХ рдЕрдЬ्рдЮाрдд рдХрд╡िрдпों рдХो рдк्рд░рдХाрд╢ рдоें рд▓ाрдиे, рдХाрд▓ рдЦрдг्рдбों рдХा рд╕рдЯीрдХ рдХाрд▓ рд╡िрднाрдЬрди, рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдоें рдиाрдордХрд░рдг рдХा рдк्рд░рдпाрд╕ рддрдеा рдХाрд▓ рд╕рдоीрдХ्рд╖ा рдоें рдкрд░рдо्рдкрд░ाрдЧрдд рд╕िрдж्рдзाрди्рддों рдФрд░ рдкрдж्рдзрддिрдпो рдХा рдЕрдиुрдХрд░рдг рдХрд░рдиा ‘рдоिрд╢्рд░рдмрди्рдзु рд╡िрдиोрдж’ рдХी рдк्рд░рдоुрдЦ рд╕рдлрд▓рддा рд╣ै। рдЖрдзुрдиिрдХ рд╕рдоीрдХ्рд╖ा рджृрд╖्рдЯि рд╕े рдпрд╣ рдЧ्рд░рди्рде рднрд▓े рд╣ी рд╡ृрдд्рддाрдд्рдордХ рдЧ्рд░ंрде рдмрдирдХрд░ рд░рд╣ рдЧрдпा рд╣ो рдкрд░рди्рддु, рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдЗрддिрд╣ाрд╕ рд▓ेрдЦрди рдХी рдкрд░рдо्рдкрд░ा рдоें рдЗрд╕рдХा рдорд╣рдд्рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рдпोрдЧрджाрди рд╣ै।

рдоिрд╢्рд░рдмрди्рдзु рд╡िрдиोрдж рдХे рдкрд╢्рдЪाрдд् рдЙрд╕ी рд▓ीрдХ рдкрд░ рдЕрди्рдп рдЫिрдЯрдкुрдЯ рдЗрддिрд╣ाрд╕ рд▓ेрдЦрди рдХे рдХाрд░्рдп рд╣ुрдП рдЬैрд╕े-рд╣िрди्рджी рдирд╡рд░рдд्рди рдХрд╡िрддा рдХौрдоुрджी, рдПрдбрд╡िрди рдЧ्рд░िрд▓्рд╕ рдХा ‘рдП рд╕्рдХेрдЪ рдСреЮ рд╣िрди्рджी рд▓िрдЯрд░ेрдЪрд░’ рд╡िрдпोрдЧी рд╣рд░ि рдХी ‘рдм्рд░рдЬрдоाрдзुрд░ीрд╕ाрд░’ рдкрджुрдорд▓ाрд▓ рдкुрди्рдиाрд▓ाрд▓ рдмрдЦ्рд╢ी рдХा ‘рд╣िрди्рджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рд╡िрдорд░्рд╢, рдмрджрд░ीрдиाрде рднрдЯ्рдЯ рдХी ‘рд╣िрди्рджी’ рдЖрджि рд╡िрднिрди्рди рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдкрд░рдо्рдкрд░ा рдХी рдкुрд╕्рддрдХें рдЖрдЪाрд░्рдп рд╢ुрдХ्рд▓ рдХे ‘рд╣िрди्рджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХा рдЗрддिрд╣ाрд╕’ рд╕े рдкрд╣рд▓े рдЖ рдЪुрдХी рдеी। рдкрд░рди्рддु рдЗрддिрд╣ाрд╕ рд▓ेрдЦрди рдХा рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеिрдд рдПрд╡ं рдкрдХ्рдХा рдвाँрдЪा рдЗрди рдЧ्рд░рди्рдеों рдоें рдирд╣ीं рджिрдЦाрдИ рджेрддा рд╣ै।

рд╣िрди्рджी рд╕ाрд╣िрдд्рдпेрддिрд╣ाрд╕ рдХी рдкрд░рдо्рдкрд░ा рдоें рд╕рд░्рд╡ोрдЪ्рдЪ рд╕्рдеाрди рдЖрдЪाрд░्рдп рд░ाрдордЪрди्рдж्рд░ рд╢ुрдХ्рд▓ рдж्рд╡ाрд░ा рд░рдЪिрдд ‘рд╣िрди्рджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХा рдЗрддिрд╣ाрд╕’ рдХो рдк्рд░ाрдк्рдд рд╣ै। рдЬो рдоूрд▓рддः рдиाрдЧрд░ी рдк्рд░рдЪाрд░िрдгी рд╕рднा рдж्рд╡ाрд░ा рдк्рд░рдХाрд╢िрдд ‘рд╣िрди्рджी рд╢рдм्рдж рд╕ाрдЧрд░’ рдХी рднूрдоिрдХा рдХे рд░ूрдк рдоें рд▓िрдЦा рдЧрдпा рдеा। рдЕрднी рддрдХ рдХे рд▓िрдЦे рдЧрдП рдЗрддिрд╣ाрд╕ों рдоें рдпрд╣ рдкुрд╕्рддрдХ рд╕рд░्рд╡рд╢्рд░ेрд╖्рда рд╣ै। рдЗрд╕рдоें рди рдХेрд╡рд▓ рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдХे рд╕ाрде рд╕рдоाрд▓ोрдЪрдиा рдмрд▓्рдХि рдЖрдзुрдиिрдХ рджृрд╖्рдЯि рд╕े рдХрд╡िрдпों рдХा рдиिрд░ूрдкрдг рднी рдоिрд▓рддा рд╣ै।

рдЙрди्рд╣ोंрдиे рд╣िрди्рджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХे рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдХे рдЖрд░рдо्рдн рдоें рдХрд╣ा рдХि “рдк्рд░рдд्рдпेрдХ рджेрд╢ рдХा рд╕ाрд╣िрдд्рдп рд╡рд╣ाँ рдХी рдЬрдирддा рдХी рдЪिрдд्рддрд╡ृрдд्рддि рдХा рд╕ंрдЪिрдд рдк्рд░рддिрдмिंрдм рд╣ोрддा рд╣ै, рддрдм рдпрд╣ рдиिрд╢्рдЪिрдд рд╣ै рдХि рдЬрдирддा рдХी рдЪिрдд्рддрд╡ृрдд्рддिрдпों рдХे рдкрд░िрд╡рд░्рддрди рдХे рд╕ाрде-рд╕ाрде рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХे рд╕्рд╡рд░ूрдк рдоें рднी рдкрд░िрд╡рд░्рддрди рд╣ोрддा рдЪрд▓ा рдЬाрддा рд╣ै। рдЖрджि рд╕े рдЕंрдд рддрдХ рдЗрди्рд╣ीं рдЪिрдд्рддрд╡ृрдд्рддिрдпों рдХी рдкрд░рдо्рдкрд░ा рдХो рдкрд░рдЦрддे рд╣ुрдП рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдкрд░рдо्рдкрд░ा рдХे рд╕ाрде рдЙрдирдХा рд╕ाрдоंрдЬрд╕्рдп ‘рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХा рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдХрд╣рд▓ाрддा рд╣ै।’ рдЬрдирддा рдХी рдЪिрдд्рддрд╡ृрдд्рддि рдмрд╣ुрдд рдХुрдЫ рд░ाрдЬрдиीрддिрдХ, рд╕ाрдоाрдЬिрдХ, рд╕ाрдо्рдк्рд░рджाрдпिрдХ рддрдеा рдзाрд░्рдоिрдХ рдкрд░िрд╕्рдеिрддिрдпों рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рд╣ोрддी рд╣ै। рдЕрддः рдХाрд░рдг рд╕्рд╡рд░ूрдк рдЗрди рдкрд░िрд╕्рдеिрддिрдпों рдХा рдХिंрдЪिрдд рджिрдЧ्рджрд░्рд╢рди рднी рд╕ाрде рд╣ी рд╕ाрде рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рд╣ोрддा рд╣ै।”5 

рдЖрдЪाрд░्рдп рд░ाрдордЪрди्рдж्рд░ рд╢ुрдХ्рд▓ рдиे рдХाрд░्рдп-рдХाрд░рдг рд╕ंрдмंрдзों рдкрд░ рдЖрдзाрд░िрдд рдкрдж्рдзрддि рдкрд░ рдПрдХ рд╣рдЬाрд░ рдХрд╡िрдпों рдХो рд▓ेрдХрд░ 900 рд╡рд░्рд╖ рдХे рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдХा рдПрдХ рд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ рдвाँрдЪा рддैрдпाрд░ рдХिрдпा। рд╣िрди्рджी рдХे рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдХो рд╕्рдкрд╖्рдЯ рдЪाрд░ рдХाрд▓рдЦрдг्рдбों рдоें рд╡िрднाрдЬिрдд рдХिрдпा। рдЙрдирдХे рдж्рд╡ाрд░ा рдХिрдпा рдЧрдпा рдиाрдордХрд░рдг рдПрд╡ं рдХाрд▓рдХ्рд░рдо рдХी рдзाрдХ рдЗрд╕ рдХрджрд░ рд░рд╣ी рдХि рдЕрднी рддрдХ рд╣िрди्рджी рдЗрддिрд╣ाрд╕ рд▓ेрдЦрди рдкрдж्рдзрддि рдоें рдеोреЬे рдмрд╣ुрдд рдлेрд░рдмрджрд▓ рдХे рд╕ाрде рд╡рд╣ी рдк्рд░рдЪрд▓िрдд рд╣ै। рд╣िрди्рджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдЗрддिрд╣ाрд╕ рд▓ेрдЦрди рдХी рдкрдж्рдзрддि рдХो рддрде्рдпрддा рдПрд╡ं рд╕рдд्рдпрддा рдХी рдХрд╕ौрдЯी рдкрд░ рдХрд╕рдиे рдХे рдмाрд╡рдЬूрдж рд╢ुрдХ्рд▓ рдЬी рдХे рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдХी рдЖрдЬ рднी рдорд╣рдд्рддा рдмрдиी рд╣ुрдИ рд╣ै।

рдЖрдЪाрд░्рдп рд░ाрдордЪрди्рдж्рд░ рд╢ुрдХ्рд▓ рдХी рд▓ेрдЦрди рдкрдж्рдзрддि рдХा, рдмाрдж рдХे рд▓ेрдЦрдХों рдиे рднी рдЕрдиुрд╕рд░рдг рдХिрдпा। рдЙрдирдоें рд╢्рдпाрдорд╕ुрди्рджрд░ рджाрд╕ (рд╣िрди्рджी рднाрд╖ा рдФрд░ рд╕ाрд╣िрдд्рдп), рд╕ूрд░्рдпрдХाрди्рдд рд╢ाрд╕्рдд्рд░ी (рд╣िрди्рджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХा рд╡िрд╡ेрдЪрдиाрдд्рдордХ рдЗрддिрд╣ाрд╕), рдбॉ. рд░ाрдордХुрдоाрд░ рд╡рд░्рдоा (рд╣िрди्рджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХा рдЖрд▓ोрдЪрдиाрдд्рдордХ рдЗрддिрд╣ाрд╕) рдЖрджि рдиे рд╢ुрдХ्рд▓ рдЬी рдХी рдоाрди्рдпрддाрдУं рдХो рдеोреЬे рдмрд╣ुрдд рд╣ेрд░рдлेрд░ рдХे рд╕ाрде рд╕्рд╡ीрдХाрд░ рдХिрдпा।

рд╕ाрд╣िрдд्рдпेрддिрд╣ाрд╕ рджрд░्рд╢рди рдПрд╡ं рд╕ाрд╣िрдд्рдпेрддिрд╣ाрд╕ рд▓ेрдЦрди рдХे рд░рдЪрдиा-рд╡िрдзाрди рдХी рджृрд╖्рдЯि рд╕े рдЖрдЪाрд░्рдп рд╣рдЬाрд░ी рдк्рд░рд╕ाрдж рдж्рд╡िрд╡ेрджी рдХे рдЗрддिрд╣ाрд╕ рд▓ेрдЦрди рдХी рдкрдж्рдзрддि рдорд╣рдд्рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рд╣ै। рд╣рдЬाрд░ी рдк्рд░рд╕ाрдж рдж्рд╡िрд╡ेрджी рдиे ‘рд╣िрди्рджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХी рднूрдоिрдХा’ рдкुрд╕्рддрдХ рд▓िрдЦрдХрд░ рд╕ाрд╣िрдд्рдпेрддिрд╣ाрд╕ рд▓ेрдЦрди рдХी рдирд╡ीрди рдкрдж्рдзрддि рдХा рд╕ूрдд्рд░рдкाрдд рдХिрдпा। рд╣рдоें рдирд╡ीрдирддा рдХी рдХ्рдпों рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддा рдкреЬी, рдЗрд╕ рд╕ंрджрд░्рдн рдоें рдбॉ. рд╕ुрдорди рд░ाрдЬे рдХा рдордд рд╣ै- “рд╢ुрдХ्рд▓ рдпुрдЧ рдХे рдЗрддिрд╣ाрд╕ рд▓ेрдЦрди рдХी рдХрдоिрдпों рдХो рдЖрдЪाрд░्рдп рдж्рд╡िрд╡ेрджी рдЬी рдиे рдЕрдЪ्рдЫी рддрд░рд╣ рдЕрдиुрднрд╡ рдХрд░ рд▓िрдпा рдеा। рдкрд╣рд▓ी рдмाрд░ рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдХो рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рддрдеा рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдкीрдаिрдХा рдкрд░ рд╕्рдеाрдкिрдд рдХिрдпा। рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдХिрд╕ी рд╡ृрд╣рдж рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдЧ्рд░ंрде рдХी рд░рдЪрдиा рдирд╣ीं рдХी। рдкрд░рди्рддु рдЙрдирдХी рд╡िрднिрди्рди рдХृрддिрдпों рдоें рдЗрддिрд╣ाрд╕ рджрд░्рд╢рди рдПрд╡ं рд╣िрди्рджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХे рдЗрддिрд╣ाрд╕ рд╕े рд╕ंрдмंрдзिрдд рдЙрдирдХे рдЬो рд╡िрдЪाрд░ рдоिрд▓рддे рд╣ैं, рд╡े рдПрдХ рдирдпे рдпुрдЧ рдХा рдЖрд░рдо्рдн рдХрд░рдиे рдоें рд╕рдорд░्рде рд╣ै।”6 

‘рд╣िрди्рджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХी рднूрдоिрдХा’ рд▓िрдЦрдХрд░ рдж्рд╡िрд╡ेрджी рдЬी рдиे рдПрдХ рдирд╡ीрди рд╕ाрд╣िрдд्рдпेрддिрд╣ाрд╕ рд▓ेрдЦрди рдкрдж्рдзрддि рдХा рд╕ूрдд्рд░рдкाрдд рдХिрдпा। рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдХो рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рдЬाрддीрдп рдПрд╡ं рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдкीрдаिрдХा рдкрд░ рд╕्рдеाрдкिрдд рдХिрдпा। рд╕ाрде рд╣ी рдпрд╣ рд╕िрдж्рдз рдХрд░ рджिрдпा рдХि рдЖрдЪाрд░्рдп рд╢ुрдХ्рд▓ рдж्рд╡ाрд░ा рдиिрд░्рджिृрд╖्рдЯ рдкрде рд╣ी рдПрдХ рдоाрдд्рд░ рдкрде рдирд╣ीं рд╣ै рдЙрд╕рд╕े рднिрди्рди рдкрде рдХा рдЕрд╡рд▓ंрдмрди рдХрд░рдХे рднी рдЗрддिрд╣ाрд╕ рд▓िрдЦा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै। рдЗрд╕ рдкрд░рдо्рдкрд░ा рдХो рдЕрди्рдп рд╕ाрд╣िрдд्рдпрдХाрд░ों рдиे рдкूрд░ी рддрд░рд╣ рд╕े рдирд╣ीं рдЕрдкрдиाрдпा। рдпрд╣ рдЕрдкрдиी рдкрд░рдо्рдкрд░ा рдХा рдЕрдХेрд▓ा рдЧ्рд░ंрде рд╣ै। рдЙрди्рд╣ोंрдиे рджो рдЕрди्рдп рд░рдЪрдиाрдПं ‘рд╣िрди्рджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп’ рддрдеा ‘рд╣िрди्рджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХा рдЖрджिрдХाрд▓’ рд▓िрдЦрдХрд░ рдЕрдкрдиी рд╕ाрд╣िрдд्рдпेрддिрд╣ाрд╕ рд▓ेрдЦрди рдкрд░рдо्рдкрд░ा рдХो рд╡िрд╕्рддाрд░ рджिрдпा।

рдордз्рдпрдХाрд▓ीрди рдЗрддिрд╣ाрд╕ рд▓ेрдЦрди рдХी рдкрдж्рдзрддिрдпों рдХे рд╡िрд╕्рддाрд░ рдоें рдиिःрд╕ंрджेрд╣ рдЖрдЪाрд░्рдп рд╣рдЬाрд░ी рдк्рд░рд╕ाрдж рдж्рд╡िрд╡ेрджी рдХा рдорд╣рдд्рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рдпोрдЧрджाрди рд░рд╣ा рд╣ै। рдкрд░рди्рддु рдРрд╕ा рдирд╣ीं рд╣ै рдХि рдЙрдирдХी рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдкрдж्рдзрддि рдоें рдХोрдИ рдЦाрдоी рдирд╣ीं рдеी। “рдЕрд╕ंрдЧрддिрдпाँ рддो рдпрд╣ां рднी рд╣ै, рдЬैрд╕े рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдвाँрдЪे рдоें рдЖрд░्рдп-рдЕрдиाрд░्рдп рдоूрд▓рдХ рдЬाрддिрдЧрдд рд╕िрдж्рдзाрди्рддों рдХा рд╕рд╣ाрд░ा। рдЗрди рдХाрд░рдгों рд╕े рдирд╡ीрди рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдХी рдкृрд╖्рдарднूрдоि рдХे рд░ूрдк рдоें рд╕्рд╡ीрдХाрд░ рдХрд░рддे рд╣ुрдП рднी рд╣рдо рдЗрд╕рдХे рдЖрджрд░्рд╢рд╡ाрджी рджृрд╖्рдЯिрдХोрдг рддрдеा рдк्рд░рдгाрд▓ी рдХो рд╕्рд╡ीрдХाрд░ рдХрд░рдиे рдоें рдЕрд╕рдорд░्рде рд╣ै।”7 

рдЖрдЪाрд░्рдп рдж्рд╡िрд╡ेрджी рдХे рдмाрдж рдЗрддिрд╣ाрд╕ рд▓ेрдЦрди рд╕ंрдмंрдзी рд╡िрднिрди्рди рдкुрд╕्рддрдХों рдПрд╡ं рд╢ोрдзрдкрдд्рд░ों рдХी рдмाреЭ рд╕ी рдЖ рдЧрдИ। рдкрд░рди्рддु рдЗрддिрд╣ाрд╕ рд▓ेрдЦрди рдкрдж्рдзрддि рдХे рд╡िрдХाрд╕ рдоें рдХुрдЫेрдХ рдкुрд╕्рддрдХों рдХा рд╣ी рдорд╣рдд्рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рдпोрдЧрджाрди рд░рд╣ा। рдЕрди्рдпрдеा рдЬ्рдпाрджाрддрд░ рдкुрд╕्рддрдХें рд╡рд╣ी рдкुрд░ाрдиी рд▓ीрдХ рдкрд░ рдЪрд▓рдиे рдХो рдЖрддुрд░ рджिрдЦाрдИ рджेрддी рд╣ै।

рдЗрддिрд╣ाрд╕ рд▓ेрдЦрди рдХी рдкрд░рдо्рдкрд░ा рдоें рдбॉ. рдЧрдгрдкрддि рдЪрди्рдж्рд░ рдЧुрдк्рдд рдХे ‘рд╣िрди्рджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХा рд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ рдЗрддिрд╣ाрд╕’ рдХा рдЙрд▓्рд▓ेрдЦ рдХрд░рдиा рд╕рдоीрдЪीрди рд▓рдЧрддा рд╣ै। рдбॉ. рдЧрдгрдкрддिрдЪंрдж्рд░ рдЧुрдк्рдд рдиे рдЖрджिрдХाрд▓ рд╕े рд▓ेрдХрд░ рдЖрдзुрдиिрдХ рдкूрд░्рд╡рд╡рдд рдХाрд▓ (1984-1997 рдИ.) рддрдХ рдХे рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдХो рд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ рдкрдж्рдзрддि рдкрд░ рдХрд╕рдиे рдХा рдк्рд░рдпाрд╕ рдХिрдпा। рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдЗрд╕ рдкुрд╕्рддрдХ рдХी рднूрдоिрдХा рдоें рд▓िрдЦा рд╣ै рдХि “рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХे рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдоें рдЕрднी рддрдХ рдХोрдИ рд╡िрдХाрд╕рд╡ाрджी рд╕िрдж्рдзाрди्рдд рд╕ुрдк्рд░рддिрд╖्рдаिрдд рдирд╣ीं рд╣ै। рдРрд╕ी рд╕्рдеिрддि рдоें рдоेрд░े рд╕ाрдордиे рд╕рдорд╕्рдпा рдеी рдХि рдоैं рдХिрд╕ рд╕िрдж्рдзांрдд рдХा рдЕрдиुрдЧрдорди рдХрд░ूँ। рдЗрд╕рдХे рд▓िрдП рдоैंрдиे рд╡िрднिрди्рди рдХ्рд╖ेрдд्рд░ों рдХे рдк्рд░рддिрдиिрдзि рд╕िрдж्рдзाрди्рддों рдХे рддुрд▓рдиाрдд्рдордХ рдЕрдз्рдпрдпрди рдХे рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рдПрдХ рдРрд╕े рд╕िрдж्рдзाрди्рдд рдХी рдк्рд░рддिрд╖्рдаा рдХा рдк्рд░рдпाрд╕ рдХिрдпा рд╣ै рдЬिрд╕े рд╡िрдХाрд╕рд╡ाрдж рдХा рд╕ाрдоाрди्рдп рдпा рд╕ाрд░्рд╡рднौрдоिрдХ рд╕िрдж्рдзाрди्рдд рдХрд╣ा рдЬा рд╕рдХे рддрдеा рдЬिрд╕े рдЕрди्рдп рдХ्рд╖ेрдд्рд░ों рдХे рд╕ाрде-рд╕ाрде рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдкрд░ рднी рд▓ाрдЧू рдХिрдпा рдЬा рд╕рдХे।”8 

рдЧрдгрдкрддिрдЪंрдж्рд░ рдЧुрдк्рдд рдиे рдкाँрдЪ рдирд╡ рдк्рд░рддिрд╖्рдаिрдд рд╡िрдХाрд╕рд╡ाрджी рд╕ूрдд्рд░ों рдоें рдЗрддिрд╣ाрд╕ рд▓ेрдЦрдиी рдЪрд▓ाрдиे рдХा рдк्рд░рдпाрд╕ рдХिрдпा। рд╡े рдкाँрдЪ рд╕ूрдд्рд░ рд╣ैं- рдк्рд░ाрдХृрддिрдХ рд╕ृрдЬрди рд╢рдХ्рддि, рдкрд░рдо्рдкрд░ा, рд╡ाрддाрд╡рд░рдг, рдж्рд╡рди्рдж्рд╡, рд╕ंрддुрд▓рди।

рдЗрди्рд╣ीं рдХो рдЖрдзाрд░ рдмрдиाрдХрд░ рд╣िрди्рджी рдХी рд╕ाрдордЧ्рд░ी рдХो рдкिрд░ोрдпा। рдЬो рдЕрддि рд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХрддा рдХी рд╢िрдХाрд░ рд╕ी рд▓рдЧрддी рд╣ै। рд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдХा рдзрд░ाрддрд▓ рддो рдаीрдХ рд╣ै рд▓ेрдХिрди рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХी рд╣рд░ рд╕ाрдордЧ्рд░ी рдХो рдЙрд╕ рдкрд░ рдХрд╕рдиा рдХрд╣ाँ рддрдХ рдаीрдХ рд╣ै। рдЧрдгрдкрддि рдЪрди्рдж्рд░рдЧुрдк्рдд рдХा рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдпрд╣ीं рдкрд░ рдоाрдд рдЦाрддा рд╣ै рддрдеा рдЕрди्рддрддः рдЖрдЪाрд░्рдп рд░ाрдордЪрди्рдж्рд░ рд╢ुрдХ्рд▓ рдХी рдкुрд░ाрдиी рд▓ीрдХ рдкрд░ рдЪрд▓рдиे рд▓рдЧрддा рд╣ै। рд╣िрди्рджी рдЗрддिрд╣ाрд╕ рд▓ेрдЦрди рдкрд░рдо्рдкрд░ा рдоें рдиाрдорд╡рд░ рд╕िंрд╣ рдХा рдорд╣рдд्рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рдпोрдЧрджाрди рд╣ै। рд╣िрди्рджी рдоें рдоाрд░्рдХ्рд╕рд╡ाрджी рдкрдж्рдзрддि рдХो рд╕рд╣рдЬ рд╕ुрд▓рдн рдПрд╡ं рдк्рд░рд╡ाрд╣рдЧाрдоी рдмрдиाрдиे рдоें рдЙрдирдХी рднूрдоिрдХा рдорд╣рдд्рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рд░рд╣ी рд╣ै। 1952 рдоें рдЖрдпी рдЙрдирдХी рдкुрд╕्рддрдХ ‘рдЫाрдпाрд╡ाрдж’ рдХे рдХ्рд░ाрди्рддिрдХाрд░ी рддेрд╡рд░ рдиे рд╣ी рдмрддрд▓ा рджिрдпा рдеा рдХि рдЙрдирдХी рджृрд╖्рдЯि рдХ्рдпा рд╣ै। рдЖрдзुрдиिрдХ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХी рдк्рд░рд╡ृрддिрдпाँ, рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдФрд░ рдЖрд▓ोрдЪрдиा, рдХрд╣ाрдиी: рдирдпी рдХрд╣ाрдиी, рджूрд╕рд░ी рдкрд░рдо्рдкрд░ा рдХी рдЦोрдЬ, рдХрд╡िрддा рдХे рдирдпे рдк्рд░рддिрдоाрди рдЖрджि рдоें рдиाрдорд╡рд░ рд╕िंрд╣ рдХी рдЗрддिрд╣ाрд╕ рджृрд╖्рдЯि рдХो рджेрдЦा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै।

1954 рдоें рдк्рд░рдХाрд╢िрдд ‘рд╢िрд╡рджाрди рд╕िंрд╣ рдЪौрд╣ाрди рдХी рдкुрд╕्рддрдХ’ рд╣िрди्рджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХे рдЕрд╕्рд╕ी рд╡рд░्рд╖’ рднी рдк्рд░рдоुрдЦ рдкुрд╕्рддрдХ рд╣ै рдЬिрд╕рдоंे рдЗрддिрд╣ाрд╕ рд▓ेрдЦрди рдХी рдкрд░рдо्рдкрд░ा рдХो рдоाрд░्рдХ्рд╕рд╡ाрджी рд╕िрдж्рдзाрди्рддों рдкрд░ рдХрд╕рдиे рдХा рднрд░рд╕рдХ рдк्рд░рдпाрд╕ рдХिрдпा рдЧрдпा। рд╣िрди्рджी рдХे рдмреЬे рд▓ेрдЦрдХ, рдЪрди्рджрдмрд░рджाрдИ рд╕े рд▓ेрдХрд░ рддुрд▓рд╕ीрджाрд╕, рдмिрд╣ाрд░ी рддрдеा рднाрд░рддेрди्рджु рддрдХ рдХो рдЪौрд╣ाрди рдЬी рдиे рдоाрд░्рдХ्рд╕рд╡ाрджी рдкрдж्рдзрддि рдкрд░ рдХрд╕рдиे рдХा рдк्рд░рдпाрд╕ рдХिрдпा। рдЕрдкिрддु рдЗрд╕ рдЕрддिрд╡ाрджी рдк्рд░рдпाрд╕ рдоें рд╡рд╕्рддुрдиिрд╖्рдарддा рдХी рдЬрдЧрд╣ рд╡े рднाрд╡рдЧрдд рдПрд╡ं рд╡्рдпрдХ्рддिрдЧрдд рд░ूрдк рдоें рдмрд╣рддे рдирдЬрд░ рдЖрддे рд╣ैं। “рд╕ाрд╣िрдд्рдпेрддिрд╣ाрд╕ рд▓िрдЦрдиा рдХोрдИ рднाрд╡рдЧрдд рдпा рд╡्рдпрдХ्рддिрдЧрдд рд╡िрд░ंрдЬрдиा рдирд╣ीं рд╣ै рдмрд▓्рдХि рдпुрдЧीрди рд╕ंрджрд░्рднों рдХे рдЖрдЗрдиों рдоें рджेрдЦрдХрд░ рдЕрдз्рдпрдпрди рдкрд░рдЦ рдЬाрдирдХाрд░ी рдХा рд╕ंрдЧ्рд░рд╣рдг рд╣ै... рдЬ्рдпाрджाрддрд░ рд╕ाрд╣िрдд्рдпेрддिрд╣ाрд╕рдХाрд░ рдХो рдпрд╣ рдмाрдд рдЕрдЪрд░рдЬ рд▓рдЧрддी рд╣ै।”9 
 рд╣िрди्рджी рд╕ाрд╣िрдд्рдпेрддिрд╣ाрд╕ рд▓ेрдЦрди рдХे рдХ्рд░рдо рдоें рдЕрдЧрд▓ा рдиाрдо рдбॉ. рдирдЧेрди्рдж्рд░ рдХा рд▓िрдпा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै। рдирдЧेрди्рдж्рд░ рдиे рд╕ाрд╣िрдд्рдп рд╕े рд╕ंрдмंрдзी рдПрдХ рджрд░्рдЬрди рд╕े рдЕрдзिрдХ рдХिрддाрдмें рд▓िрдЦी, рдкрд░рди्рддु рд╕ाрд╣िрдд्рдпेрддिрд╣ाрд╕ рдкрд░ рд╕ंрдкाрджिрдд рдЙрдирдХी рдкुрд╕्рддрдХ ‘рд╣िрди्рджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХा рдЗрддिрд╣ाрд╕’ рдХा рд╡िрд╢ेрд╖ рдорд╣рдд्рдд्рд╡ рд╣ै। рд░рдЪрдиाрдд्рдордХ рд╕ौрди्рджрд░्рдп рдХी рдорд╣рдд्рддा рдХो рд╕्рд╡ीрдХाрд░्рдп рдХрд░рдиे рд╡ाрд▓े рдирдЧेрди्рдж्рд░ рдиे рд╡िрднिрди्рди рд╡िрд╖рдп рдХे рд╡िрдж्рд╡ाрдиों рдХे рд╢ोрдз рдкрд░рдЦ рдЖрд▓ेрдЦों рдХा рдПрдХ рднाрд░ी рд╕ंрдЧ्рд░рд╣ рддैрдпाрд░ рдХिрдпा, рдЬो рд╣िрди्рджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдЗрддिрд╣ाрд╕ рд▓ेрдЦрди рдХी рдкрдж्рдзрддि рдоें рдорд╣рдд्рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рд╕ाрдмिрдд рд╣ुрдЖ। рд╣ाрд▓ांрдХि рдЗрд╕ рдЧ्рд░рди्рде рдоें рдЗрддिрд╣ाрд╕ рд▓ेрдЦрди рдХी рдкрд░िрдкाрдЯी рдХी рдЕрд▓рдЧ рд▓ीрдХ рдоौрдЬूрдж рдирд╣ीं рд╣ै, рдЖрдЪाрд░्рдп рд░ाрдордЪрди्рдж्рд░ рд╢ुрдХ्рд▓ рдПрд╡ं рд╣рдЬाрд░ी рдк्рд░рд╕ाрдж рдж्рд╡िрд╡ेрджी рдХे рдоूрд▓ рд╕िрдж्рдзाрди्рддों рдХा рдоिрд╢्рд░рдг рдЗрд╕ рдЧ्рд░ंрде рдоें рджेрдЦा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै। 

рдбॉ. рд░ाрдорд╕्рд╡рд░ूрдк рдЪрддुрд░्рд╡ेрджी рдиे ‘рд╣िрди्рджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдФрд░ рд╕ंрд╡ेрджрдиा рдХा рд╡िрдХाрд╕’ рдоें рдкुрд░ाрдиी рдЗрддिрд╣ाрд╕ рд▓ेрдЦрди рдХी рдкрд░рдо्рдкрд░ा рд╕े рд╣рдЯрдХрд░ рд▓िрдЦрдиे рдХा рдк्рд░рдпाрд╕ рдХिрдпा। рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдоें рд╕ंрд╡ेрджрдиा рдХे рд╕्рд╡рд░ рд╕े рд░рдЪрдиा рдПрд╡ं рд░рдЪрдиाрдХाрд░ рдХो рдкрд░рдЦрдиे рдХी рдирдИ рд╢ैрд▓ी рдЪрддुрд░्рд╡ेрджी рдЬी рдХे рд╕ाрд╣िрдд्рдпेрддिрд╣ाрд╕ рдоें рджेрдЦрдиे рдХो рдоिрд▓рддी рд╣ै। рднрдХ्рддिрдХाрд▓ рдХो ‘рд╢рдХ्рддिрдХाрд▓’ рдШोрд╖िрдд рдХрд░рдиे рд╡ाрд▓े рд░ाрдорд╕्рд╡рд░ूрдк рдЪрддुрд░्рд╡ेрджी рдиे рдк्рд░рд╡ृрдд्рддिрдЧрдд рдЬрд░ूрд░ рд╡िрд╖рдп рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдХो рд╡िрд╕्рддाрд░ рдХिрдпा рдкрд░рди्рддु рдкрдж्рдзрддिрдЧрдд рд╡े рднी рд░ाрдордЪрди्рдж्рд░ рд╢ुрдХ्рд▓ рдХी рддрд░рд╣ рдХाрд▓ рд╡िрднाрдЬрди рдПрд╡ं рдиाрдордХрд░рдг рдХी рд╢ैрд▓ी рдХो рдЕрдкрдиाрддे рджिрдЦрддे рд╣ैं। рд░ाрдорд╕्рд╡рд░ूрдк рдЪрддुрд░्рд╡ेрджी рдиे рдирдИ рдХрд╡िрддा рдХे рдмाрдж рдХे рдмिрдЦрд░े рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХो рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеिрдд рдХिрдпा। рдпрд╣ рдЙрдирдХे рд╕ाрд╣िрдд्рдпेрддिрд╣ाрд╕ рд▓ेрдЦрди рдХी рдк्рд░рдоुрдЦ рджेрди рд╣ै।

 рд╣िрди्рджी рд╕ाрд╣िрдд्рдпेрддिрд╣ाрд╕ рд▓ेрдЦрди рдХा рдЕрдЧрд▓ा рдк्рд░рдоुрдЦ рдбॉ. рдмрдЪ्рдЪрди рд╕िंрд╣ рдХे рдЗрддिрд╣ाрд╕ ‘рд╣िрди्рджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХा рджूрд╕рд░ा рдЗрддिрд╣ाрд╕’ рдоें рджेрдЦрдиे рдХो рдоिрд▓рддा рд╣ै। рдирдм्рдмे рдХे рджрд╢рдХ рдоें рдмрджрд▓े рд░ाрдЬрдиीрддिрдХ, рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдПрд╡ं рд╕ाрд╣िрдд्рдпिрдХ рдкрд╣рд▓ुрдУं рдХी рд╕्рдкрд╖्рдЯ рдЫाрдк рдЙрдирдХे рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдоें рджेрдЦी рдЬा рд╕рдХрддी рд╣ै। рд╕ाрд╣िрдд्рдпेрддिрд╣ाрд╕ рд▓ेрдЦрди рдХे рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдоें рдЕрдм рддрдХ рдвेрд░ों рд╢ोрдзрдЧ्рд░ंрде рдПрд╡ं рдкाрдг्рдбुрд▓िрдкिрдпाँ рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рд╣ो рдЪुрдХी рдеी, рдЗрди्рд╣ीं рд╕рдм рдХा рдлाрдпрджा рдбॉ. рдмрдЪ्рдЪрди рд╕िंрд╣ рдХो рдоिрд▓ा рдкрд░рди्рддु рдЖрдЪाрд░्рдп рд╢ुрдХ्рд▓ рдХी рдорд╣рдд्рддा рдЙрди्рд╣ोंрдиे рддрдм рднी рд╕्рд╡ीрдХाрд░्рдп рдХी- ‘рд╣िрди्рджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХा рджूрд╕рд░ा рдЗрддिрд╣ाрд╕’ рдХी рднूрдоिрдХा рдоें рд╡े рд▓िрдЦрддे рд╣ैं- “рди рддो рдЖрдЪाрд░्рдп рд░ाрдордЪंрдж्рд░ рд╢ुрдХ्рд▓ рдХे ‘рд╣िрди्рджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХा рдЗрддिрд╣ाрд╕’ рдХो рд▓ेрдХрд░ рджूрд╕рд░ा рдирдпा рдЗрддिрд╣ाрд╕ рд▓िрдЦा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै рдФрд░ рди рдЫोреЬрдХрд░ рдирдпे рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдХे рд▓िрдП рд╢ुрдХ्рд▓ рдЬी рдХा рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдПрдХ рдЪुрдиौрддी рд╣ै।“10 рдмрдЪ्рдЪрди рд╕िंрд╣ рдиे рдПрдХ рд╣рдж рддрдХ рдЖрдЪाрд░्рдп рд╢ुрдХ्рд▓ рдХी рдЪुрдиौрддी рдХो рд╕्рд╡ीрдХाрд░्рдп рднी рдХिрдпा рддрднी рддो рд╡े рдЖрджिрдХाрд▓ рдХे рдмрдиे-рдмрдиाрдпे рдХाрд▓ рд╡िрднाрдЬрди рд╕े рд╣рдЯрдХрд░ рдЕрдкрдн्рд░ंрд╢ рдПрд╡ं рдмрд╣ुрддेрд░े рджेрд╢ी рднाрд╖ाрдУं рдХे рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдЬैрд╕े рдирдпा рдиाрдордХрд░рдг рдХा рдк्рд░рдпाрд╕ рдХрд░рддे рд╣ै। рднрдХ्рддिрдХाрд▓ рдХो рдордз्рдпрдХाрд▓ рдХрд╣рдиे рдкрд░ рднी рдмрдЪ्рдЪрди рд╕िंрд╣ рдХो рдЖрдкрдд्рддि рд╣ै। рд░ीрддिрдХाрд▓ рдоें рддो рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдЖрдЪाрд░्рдп рд╢ुрдХ्рд▓ рд╕े рджो рдХрджрдо рдЖрдЧे рдиिрдХрд▓ рдХрд░ рд░ीрддिрдХाрд▓ рдХे рдмрд╣ुрд░ीрддिрдХाрд▓, рд░ीрддिрдЪेрддрд╕ рддрдеा рдХाрд▓ рдЪेрддрд╕ рд╡ рдЕрди्рдп рдЬैрд╕े рдирдпे рдХाрд▓ рд╡िрднाрдЬрди рдХो рд╕्рд╡ीрдХाрд░ рдХिрдпा। рдЖрдзुрдиिрдХ рдХाрд▓ рдкрд░ рд╡िрд╖рдпрд╡рд╕्рддु рдХी рджृрд╖्рдЯि рд╕े рдмрдЪ्рдЪрди рд╕िंрд╣ рдХा рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдаोрд╕ рдЬाрдирдХाрд░िрдпां рдк्рд░рджाрди рдХрд░рддा рд╣ै। рд▓ेрдХिрди рдХाрд▓ рд╡िрднाрдЬрди рдПрд╡ं рдиाрдордХрд░рдг рдоें рдЙрдирдХे рдЕрди्рддрд░्рд╡िрд░ोрдз рд╕्рдкрд╖्рдЯ рдирдЬрд░ рдЖрдиे рд▓рдЧрддे рд╣ैं । рд╡े рдЬिрди рдк्рд░рд╡ृрдд्рддिрдпों рдХा рд╡िрд░ोрдз рдХрд░рдХे рдордз्рдпрдХाрд▓ рд╡ рд░ीрддिрдХाрд▓ рдХी рдЕрд╡рдзाрд░рдгाрдУं рдХो рдЪुрдиौрддी рджे рд░рд╣े рдеे। рдЙрди्рд╣ीं рдХे рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рдЖрдзुрдиिрдХ рдХाрд▓ рдХी рд╕рднी рд╕ाрд╣िрдд्рдпिрдХ рд╡िрдзाрдУं рдХा рд╡िрднाрдЬрди рдХрд░рддे рдирдЬрд░ рдЖрддे рд╣ैं। рд╡े рдХाрд╡्рдп рдзाрд░ाрдУं рдХी рддुрд▓рдиा рд╡िрдЪाрд░рдзाрд░ा, рд╕्рд╡рдЪ्рдЫрди्рджрддाрд╡ाрдж рд╡ рдЙрдд्рддрд░рд╕्рд╡рдЪ्рдЫрди्рджрддाрд╡ाрдж рдоें рдмांрдЯрдХрд░ рджेрдЦрдиा рдЪाрд╣рддे рдеे। рдмрдЪ्рдЪрди рд╕िंрд╣ рдЕрди्рддрддः рд╕ाрд╣िрдд्рдпेрддिрд╣ाрд╕ рдоें рдЕрдкрдиे рд╣ी рдЕрди्рддрд░्рд╡िрд░ोрдзी рд╕ंрдЬाрд▓ рдоें рдлँрд╕े рд╣ुрдП рджिрдЦाрдИ рджेрддे рд╣ैं।

 рд╕ुрдорди рд░ाрдЬे рдХा ‘рд╣िрди्рджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХा рдЖрдзा рдЗрддिрд╣ाрд╕’ рд╕ाрд╣िрдд्рдпेрддिрд╣ाрд╕ рд▓ेрдЦрди рдХी рдЕрдЧрд▓ी рд╕рд╢рдХ्рдд рдХреЬी рд╣ै। рд╣िрди्рджी рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдоें рд╕्рдд्рд░ी рдЙрдкेрдХ्рд╖िрддा рдХा рдоुрдж्рджा рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдЬोрд░рджाрд░ рдвंрдЧ рд╕े рдЙрдаाрдпा рддрдеा рддрдоाрдо рдЙрди рд╕्рдд्рд░ी рд╕ाрд╣िрдд्рдпрдХाрд░ों рдХो рд╕ाрд╣िрдд्рдпेрддिрд╣ाрд╕ рдоें рд╕्рдеाрди рджिрд▓ाрдпा рдЬो рдпा рддो рдЕрднी рддрдХ рд╡िрд▓ुрдк्рдд рдеी рдпा рдлिрд░ рдЬाрдирдмूрдЭрдХрд░ рдЙрдирдХी рд░рдЪрдиाрд╢ीрд▓рддा рдХो рдЙрднाрд░ा рдирд╣ीं рдЧрдпा। рд╕ुрдорди рд░ाрдЬे рдХी рдЗрддिрд╣ाрд╕ рджृрд╖्рдЯि рдХी рдкрдж्рдзрддि рднрд▓े рд╣ी рдПрдХ рдирд╣ीं рд░рд╣ी рд╣ै рдЕрд╡рдзाрд░рдгाрдУं рдХे рдЪрдпрди рдФрд░ рд╕рдорди्рд╡рдп рдоें рдЪाрд╣े рдЙрддाрд░-рдЪреЭाрд╡ рджेрдЦрдиे рдХो рдоिрд▓рддा рд╣ो рдкрд░рди्рддु рд╕्рдд्рд░ी рд╕ाрд╣िрдд्рдпेрддिрд╣ाрд╕ рдХी рдЕрдиिрд╡ाрд░्рдп рдЙрдкрд╕्рдеिрддि рдХो рджрд░्рдЬ рдХрд░рдиा, рдЙрдирдХी рд╕рдмрд╕े рдмреЬी рд╕рдлрд▓рддा рд░рд╣ी рд╣ै। рдЙрдкेрдХ्рд╖िрдд рд╕्рдд्рд░ी рд╕ाрд╣िрдд्рдпрдХाрд░ों рдХे рд▓िрдП рд╡े рдзрд░्рдо, рд╕рдо्рдк्рд░рджाрдп, рдЕрд╡рдзाрд░рдгा рдпрд╣ाँ рддрдХ рдХी рд╕ाрд╣िрдд्рдпिрдХ рдХрд▓ाрдд्рдордХрддा рддрдХ рдХो рдзрдд्рддा рдмрддाрддे рд╣ुрдП рдЖрдзी рдЖрдмाрджी рдХे рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдХो рдоुреШрдо्рдорд▓ рдЕंрдЬाрдо рджेрддी рд╣ै। рдпрд╣ рдЙрдирдХी рдЗрддिрд╣ाрд╕ рд▓ेрдЦрди рдХी рдкрд░рдо्рдкрд░ा рдХी рд╕ीрдоाрдПँ рднी рд╣ै рдФрд░ рддाрдХрдд рднी।

 рд╡рд░्рддрдоाрди рдоें рдЕрд╕्рддिрдд्рд╡рд╡ाрджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп (рджрд▓िрдд, рд╕्рдд्рд░ी, рдЖрджिрд╡ाрд╕ी) рдиे рдЗрддिрд╣ाрд╕ рд▓ेрдЦрди рдХी рдкрдж्рдзрддिрдпों рдХो рдирдпे рд╕िрд░े рд╕े рдЪुрдиौрддी рдк्рд░рджाрди рдХी рд╣ै। рдЕрдм рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдХे рдкुрд░ाрдиे рдкैрддрд░ों рдХी рдЬрдЧрд╣ рд╕्рд╡ाрдиुрднूрддि рдПрд╡ं рд╕рд╣ाрдиुрднूрддि рдХी рдирдИ рдЕрд╡рдзाрд░рдгा рдЬрди्рдо рд▓ेрдиे рд▓рдЧी рд╣ै। рдЙрдд्рддрд░-рдЖрдзुрдиिрдХрддा рдХे рджौрд░ рдоें рд╕ाрд╣िрдд्рдпेрддिрд╣ाрд╕ рд▓ेрдЦрди рдХा рдХाрд░्рдп рдЬाрд░ी рд╣ै। рддрдеा рд╣िрди्рджी рдЗрддिрд╣ाрд╕ рд▓ेрдЦрди рдХे рдкुрдирд░्рдоूрд▓्рдпांрдХрди рдХी рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддा рд▓рдЧाрддाрд░ рдорд╣рд╕ूрд╕ рдХी рдЬा рд╕рдХрддी рд╣ै।

рдмреЭрддे рд╡ैрдЪाрд░िрдХ рдорддрднेрдж, рдЙрднрд░े рдирдпे рдЕрд╕्рддिрдд्рд╡рд╡ाрджी рдоूрд▓्рдп рддрдеा рдмрджрд▓рддी рд╕ाрдоाрдЬिрдХ, рд░ाрдЬрдиीрддिрдХ, рдк्рд░рд╡ृрдд्рддिрдпों рдХे рдмीрдЪ рдПрдХ рдмाрд░ рдлिрд░ рд╕े рд╕ाрд╣िрдд्рдпेрддिрд╣ाрд╕ рд▓ेрдЦрди рдХी рдоाँрдЧ рд▓рдЧाрддाрд░ рдмреЭ рд░рд╣ी рд╣ै।


 рдЗрддिрд╣ाрд╕ рд▓ेрдЦрди рдХी рдкрд░рдо्рдкрд░ा рдоें рд░ाрдЬा рд╢िрд╡рдк्рд░рд╕ाрдж ‘рд╕िрддाрд░ेрд╣िंрдж’
 
рд╣िрди्рджी рдоें рдЗрддिрд╣ाрд╕ рд▓ेрдЦрди рдХी рдкрд░рдо्рдкрд░ा рдЬ्рдпाрджा рдкुрд░ाрдиी рдирд╣ीं рд╣ै। 18рд╡ीं рд╢рддाрдм्рджी рддрдХ рд╣िंрджी рднाрд╖ा рдоें рдЗрддिрд╣ाрд╕ рд▓ेрдЦрди рдХा рдЖрдзुрдиिрдХ рд░ूрдк рд╕्рдкрд╖्рдЯ рдирд╣ीं рд╣ो рд╕рдХा рдеा। рдХрдеाрд╕ाрд░, рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдЪрди्рдж्рд░िрдХा рдЬैрд╕ी рдЕрдиूрджिрдд рдкुрд╕्рддрдХें рд╣ी рд╣िрди्рджी рд╡िрдж्рдпाрд░्рдеिрдпों рдХे рд▓िрдП рдоुрдЦ्рдп рд╕्рд░ोрдд рдмрдиी рд╣ुрдИ рдеी। рдоौрд▓िрдХрддा рдХे рд▓िрд╣ाрдЬ рд╕े рд░ाрдЬा рд╢िрд╡рдк्рд░рд╕ाрдж рд╕िрддाрд░े рд╣िंрдж рдХी рдЗрддिрд╣ाрд╕ рд╕ंрдмंрдзी рдкुрд╕्рддрдХ ‘рдЗрддिрд╣ाрд╕ рддिрдоिрд░рдиाрд╢рдХ’ рдХा рдорд╣рдд्рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рд╕्рдеाрди рд╣ै। “рдпрд╣ рд╣िрди्рджी рдХा рдк्рд░рдердо рдоौрд▓िрдХ рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдЧ्рд░ंрде рд╣ै। рдЗрд╕рдоें рдЕрди्рдп рдкाрда्рдпрдкुрд╕्рддрдХों рдХे рд╡िрдкрд░ीрдд рдХрдИ рд╕्рдеाрдиों рдкрд░ рд╕्рд╡рддрди्рдд्рд░ рд╡िрдЪाрд░ рднी рдк्рд░рдХрдЯ рд╣ुрдП рд╣ै।”11 рдЗрддिрд╣ाрд╕ рддिрдоिрд░рдиाрд╢рдХ 19рд╡ीं рд╕рджी рдХे рд╕ांрддрд╡े рджрд╢рдХ рдоें рд╣िंрджी рдХी рдкрд╣рд▓ी рдРрд╕ी рдкुрд╕्рддрдХ рдеी рдЬिрд╕ рдкрд░ рдк्рд░ाрдЪ्рдпрд╡िрджों рдФрд░ рдЕрди्рдп рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬ рдЗрддिрд╣ाрд╕рдХाрд░ों рдж्рд╡ाрд░ा рдЕрдкрдиाрдИ рдЧрдИ рдЗрддिрд╣ाрд╕ рд╕ंрдмंрдзी рд╢ोрдз рдХी рдЖрдзुрдиिрдХ рдкрдж्рдзрддिрдпों рдХा рд╕рдмрд╕े рдЧрд╣рд░ा рддрдеा рд╕्рдкрд╖्рдЯ рдЕрд╕рд░ рдеा। рдЗрддिрд╣ाрд╕ рддिрдоिрд░рдиाрд╢рдХ рдЪूंрдХि рд╡िрдж्рдпाрд░्рдеिрдпों рдХी рд░ोрдЪрдХрддा рдХो рдз्рдпाрди рдоें рд░рдЦрдХрд░ рд▓िрдЦी рдЧрдИ рдеी। рдЗрд╕ीрд▓िрдП рдЗрд╕рдоें рд╕ाрд╣िрдд्рдпिрдХ рдЧंрднीрд░рддा рддрдеा рдРрддिрд╣ाрд╕िрдХ рддрде्рдпрддा рдХे рдкрдХ्рдХे рдк्рд░рдоाрдг рд╣рдоें рдирд╣ीं рджिрдЦाрдИ рджेрддे। рдкрд░рди्рддु рдпрд╣ рднी рд╕рдЪ рд╣ै рдХि ‘рдЗрддिрд╣ाрд╕ рддिрдоिрд░рдиाрд╢рдХ’ рдиे рд╣िрди्рджी рдХे рдЖрдЧे рдХे рдЗрддिрд╣ाрд╕ рд▓ेрдЦрди рдХी рдкрд░рдо्рдкрд░ा рдХो рдк्рд░рд╢рд╕्рдд рдХрд░рдиे рдоें рдорд╣рдд्рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рднूрдоिрдХा рдиिрднाрдИ। рдРрддिрд╣ाрд╕िрдХ рдмोрдз рдПрд╡ं рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рдЪेрддрдиा рдХा рдЬो рдЬुрдЭाрд░ूрдкрди рд░ाрдЬा рд╢िрд╡рдк्рд░рд╕ाрдж рд╕िрддाрд░ेрд╣िंрдж рдХी рдЗрд╕ рд░рдЪрдиा рдоें рдЕрдкрдиे рдЖрд░рдо्рднिрдХ рдХाрд▓ рдоें рдеा рд╡рд╣ी рдмाрдж рдХी рд░рдЪрдиाрдУं рдоें рд╕्рдкрд╖्рдЯ рд░ूрдк рд╕े рд╡िрдХрд╕िрдд рд╣ोрдХрд░ рд╕ाрдордиे рдЖрдпा।

 рдЗрддिрд╣ाрд╕ рд▓ेрдЦрди рдХी рдкрд░рдо्рдкрд░ा рдХे рд╡िрд╡िрдз рдЖрдпाрдоों рд╕े рдЯрдХрд░ाрдиे рд╕े рдкрд╣рд▓े рд░ाрдЬा рд╢िрд╡рдк्рд░рд╕ाрдж рд╕िрддाрд░ेрд╣िंрдж рд╕े рд░ूрдмрд░ू рд╣ोрдиा рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рд▓рдЧрддा рд╣ै। рдпрд╣ рд╣िрди्рджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХे рдРрд╕े рдЙрдкेрдХ्рд╖िрдд рд╡्рдпрдХ्рддिрдд्рд╡ рд╣ैं рдЬिрди्рд╣ोंрдиे рд╣िрди्рджी рдоें рдЗрддिрд╣ाрд╕ рд▓ेрдЦрди рдХी рди рдХेрд╡рд▓ рдоौрд▓िрдХ рд╢ुрд░ुрдЖрдд рдХी рдмрд▓्рдХि рдЕрдкрдиे рд╕рдордп рдоें рд╡िрд╡िрдз рд╕ाрд╣िрдд्рдпिрдХ рд╡िрдзाрдУं рдХो рдкрд░िрд╖्рдХृрдд рдХрд░рдиे рдоें рдорд╣рдд्рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рднूрдоिрдХा рдиिрднाрдИ।

 рд░ाрдЬा рд╢िрд╡рдк्рд░рд╕ाрдж рд╕िрддाрд░ेрд╣िंрдж рдХे рд╡्рдпрдХ्рддिрдд्рд╡ рдФрд░ рдХृрддिрдд्рд╡ рдХी рдЬाрдирдХाрд░ी рджेрдиे рд╡ाрд▓े рд╕्рд░ोрдд рдмрд╣ुрдд рдХрдо рд╣ै। рдЙрдирдХी рдЖрдд्рдордХрдеा ‘рд╕рд╡ाрдиेрд╣ рдЙрднрд░ी’ рдоें рднी рдЙрдирдХे рдЬीрд╡рди рдХी рдЕंрджрд░ूрдиी рдЭрд▓рдХ рдмрд╣ुрдд рдХрдо рдоिрд▓рддी рд╣ै। “ рд░ाрдЬा рд╢िрд╡рдк्рд░рд╕ाрдж ‘рд╕िрддाрд░ेрд╣िंрдж’ рдХा рдЬрди्рдо рддीрди рдлрд░рд╡рд░ी рд╕рди् 1824 рдИ. рдХो рдмрдиाрд░рд╕ рдХे рднूрддрд╣ी рдЗрдорд▓ी рдоुрд╣рд▓्рд▓े рдХी рднाрдЯ рдХी рдЧрд▓ी рдоें рд╣ुрдЖ рдеा।”12 рдЙрдирдХे рдкुрд░рдЦों рдХो рдоुрдЧрд▓ рдмाрджрд╢ाрд╣ों рдиे рдкрд╣рд▓े ‘рд░ाрдЬा’ рдФрд░ рдлिрд░ ‘рдЬрдЧрддрд╕ेрда’ рдХी рдЙрдкाрдзि рджी рдеी। рд╢िрд╡рдк्рд░рд╕ाрдж рдХी рд╢िрдХ्рд╖ा рдмрдиाрд░рд╕ рдХे рд╕рд░рдХाрд░ी рд╕्рдХूрд▓ рдФрд░ рдХाॅрд▓ेрдЬ рдоें рд╣ुрдИ। рдкाँрдЪ рд╕ाрд▓ рд╕े рд╢ुрд░ू рд╣ोрдХрд░ рд╕рдд्рд░рд╣ рд╕ाрд▓ рдХी рдЙрдо्рд░ рддрдХ рд╢िрд╡рдк्рд░рд╕ाрдж рдХी рд╢िрдХ्рд╖ा рдЪрд▓рддी рд░рд╣ी। рдЙрди्рд╣ोंрдиे рд╣िрди्рджी-рдЙрд░्рджू рдХे рдЕрддिрд░िрдХ्рдд рд╕ंрд╕्рдХृрдд, рдлाрд░рд╕ी рдФрд░ рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬी рдХा рднी рдЕрдз्рдпрдпрди рдХिрдпा। 
 рд╕्рдкрд╖्рдЯрддः рдЙрди्рдиीрд╕рд╡ीं рд╕рджी рдХा рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдХрдИ рдоाрдпрдиों рдоें рд╡िрд╢िрд╖्рдЯ рд╣ै। рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХी рджुрдиिрдпा рдоें рдЬрд╣ाँ рдкुрдирд░्рдЬाрдЧрд░рдг рдХा рдЖрдЧाрдЬ рдЗрд╕ी рд╕рдордп рд╣ुрдЖ, рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╕्рддрд░ рдоें рд╕рддीрдк्рд░рдеा рддрдеा рдмाрд▓ рд╡िрд╡ाрд╣ рдЬैрд╕ी рдХुрдк्рд░рдеाрдУं рдХे рдЦिрд▓ाрдл рдкрд╣рд▓ी рдмाрд░ рд▓ाрдордмंрдз рд╣ोрдХрд░ рд╡िрднिрди्рди рд╕ंрдЧрдардиों рдиे рдкрд╣рд▓ी рдмाрд░ рдПрдХ рд╕्рд╡рд░ рдоें рдЖрд╡ाрдЬ рдЙрдаाрдИ। 19рд╡ीं рд╕рджी рдоें рд╣ी рднाрд░рддीрдп рд░ाрдЬрдиीрддि рдоें рдпुрдЧांрддрдХाрд░ी рдоोреЬ рджेрдЦрдиे рдХो рдоिрд▓рддा рд╣ै। рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рдЪрд╣ुँрдоुрдЦी рдЬ्рдЮाрди рдХे рдк्рд░рдХाрд╢ рдоें рд▓ोрдЧों рдоें рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдпрддा рдХी рднाрд╡рдиा рдХा рд╡िрдХाрд╕ рдЗрд╕ी рд╕рдордп рд╣ुрдЖ। рдХुрд▓ рдоिрд▓ाрдХрд░ 19рд╡ीं рд╕рджी рдХा рд╕рдордп рдмрджрд▓ाрд╡ рдХे рджौрд░ рд╕े рдЧुрдЬрд░ рд░рд╣ा рдеा। рдРрд╕े рд╕рдордп рдоें рд░ाрдЬा рд╢िрд╡рдк्рд░рд╕ाрдж рд╕िрддाрд░ेрд╣िंрдж рдЬैрд╕े рд╡्рдпрдХ्рддिрдд्рд╡ рдХो рдЖंрдХрдиा рдХрдИ рдоाрдпрдиों рдоें рд╡िрд╢िрд╖्рдЯ рд╣ै। рд╕ाрд╣िрдд्рдп рд╕े рд▓ेрдХрд░ рд░ाрдЬрдиीрддि рддрдХ рддрдеा рднाрд╖ा рд╕े рд▓ेрдХрд░ рд╡िрднिрди्рди рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдЖंрджोрд▓рдиों рдоें рд╕िрддाрд░ेрд╣िंрдж рдХी рд╡िрд╢िрд╖्рдЯ рднूрдоिрдХा рд░рд╣ी рд╣ै। рд╡рд░्рддрдоाрди рдоें рдЪाрд╣े рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдХे рдкрди्рдиों рдоें рд░ाрдЬा рд╢िрд╡рдк्рд░рд╕ाрдж рд╕िंрддाрд░ेрд╣िंрдж рдХो рдЦрд▓рдиाрдпрдХ рдХी рддрд░рд╣ рдкेрд╢ рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै рдкрд░рди्рддु рд╕рдЪ्рдЪाрдИ рдЗрд╕рд╕े рдЕрд▓рдЧ рд╣ै। рдЬो рд╡्рдпрдХ्рддि рдлाрд░рд╕ी рднाрд╖ा рдХो рдЕрджाрд▓рддी рднाрд╖ा рдмрдиाрдиे рдХे рдЦिрд▓ाрдл рд╣ो, рдЬो рд╣िрди्рджी рдХो рд░ाрдЬрдХीрдп рднाрд╖ा рдмрдиाрдиे рдХा рдХрдЯ्рдЯрд░ рд╕рдорд░्рдердХ рд╣ो рддрдеा рдЬो рдЧौрд╢ाрд▓ा рдХे рдиिрд░्рдоाрдг рдХे рд▓िрдП рдЕрдкрдиी рдЬрдоा рдкूँрдЬी рджाрди рдХрд░ рджे, рднрд▓ा рдРрд╕ा рд╡्рдпрдХ्рддि рд╣िрди्рджी рд╡िрд░ोрдзी рдХैрд╕े рд╣ो рд╕рдХрддा рд╣ै? рдЗрддिрд╣ाрд╕ рддिрдоिрд░рдиाрд╢рдХ’ рд╕े рд▓ेрдХрд░ рднूрдЧोрд▓рд╣рд╕्рддाрдорд▓рдХ рдЬैрд╕ी рд╡िрд╡िрдз рдкुрд╕्рддрдХों рдХा рд╣िрди्рджी рдоें рдкрд╣рд▓ी рдмाрд░ рд░рдЪрдиा рдХрд░рдиे рд╡ाрд▓ा рд╡्рдпрдХ्рддि, рднрд▓ा рд╣िрди्рджी рдХा рдХैрд╕े рд╡िрд░ोрдзी рд╣ो рд╕рдХрддा рд╣ै? рдЕрдкрдиी рдкुрд░ाрдиी рдкुрд╢्рддैрдиी рдЬрдоीрди рдХो рдЧिрд░рд╡ी рд░рдЦрдХрд░ рдЬो рд╡्рдпрдХ्рддि ‘рдмрдиाрд░рд╕’ рдЬैрд╕ा рд╣िрди्рджी рдХा рдкрд╣рд▓ा рдЕрдЦрдмाрд░ рдиिрдХाрд▓рддा рд╣ो? рднрд▓ा рдЗрд╕рд╕े рдмреЬा рд╣िрди्рджी рд╣िрддैрд╖ी рдХौрди рд╣ोрдЧा। “рд░ाрдЬा рд╢िрд╡рдк्рд░рд╕ाрдж ‘рд╕िрддाрд░ेрд╣िंрдж’ 19рд╡ीं рд╕рджी рдХे рдорд╣рдд्рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рд╣рд╕्рддी рдеे। рдЙрд╕ рджौрд░ рдХी рдмрд╣ुрдд рд╕ी рдШрдЯрдиाрдУं рдХे рд╕ूрдд्рд░ рдЙрдирд╕े рдЬुреЬे рдеे। рдЙрди्рд╣ें рдЫोреЬрдХрд░ рдЙрд╕ рджौрд░ рдХे рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдХो рди рд╕рдордЭा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै, рди рд▓िрдЦा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै।”13

 рд╣िрди्рджी рдирд╡рдЬाрдЧрд░рдг рдХे рдЕंрджрд░ рд╕рдмрд╕े рд╡िрд╡ाрджाрд╕्рдкрдж рд╡्рдпрдХ्рддिрдд्рд╡ рд╣ोрдиे рдХे рдмाрд╡рдЬूрдж рдЕрдкрдиे рд╕ाрдл-рд╕ुрдерд░े рдк्рд░рд╡ाрд╣рдкूрд░्рдг рдЧрдж्рдп рдХे рдХाрд░рдг, рд╣िрди्рджी рднाрд╖ा рдХी рд╕рд╢рдХ्рддрддा рдХे рдХाрд░рдг рддрдеा рд╣िрди्рджी-рдЙрд░्рджू рд╡िрд╡ाрдж рдХी рд╕рд╣ी рдкреЬрддाрд▓ рдХे рдХाрд░рдг рдЙрдирдХी рдЫрд╡ि рдЕрдкрдиे рд╕рдордХाрд▓ीрдиों рдоें рднिрди्рди рдмрдиी рд╣ुрдИ рд╣ै। рдЖрдЬ рд╕рдордп рдХी рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддा рд╣ै рдХि рд╣िрди्рджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХे рдФрд░ рд╣िрди्рджी рднाрд╖ी рд╕рдоाрдЬ рдХे рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдоें рдЙрдирдХी рднूрдоिрдХा рдкрд░ рдкुрдирд░्рд╡िрдЪाрд░ рдХрд░рдиे рдХी рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддा рд╣ै। 
 
 

рд╕ंрджрд░्рдн:
1. рд╡рд░्рдоा, рд░ाрдордХुрдоाрд░, рд╣िрди्рджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХा рдЖрд▓ोрдЪрдиाрдд्рдордХ рдЗрддिрд╣ाрд╕, рдкृрд╖्рда 1
2. рдирдЧेрди्рдж्рд░ рд╣िрди्рджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХा рдЗрддिрд╣ाрд╕, рдкृрд╖्рда 26 
3. рд╡рд╣ी, рдкृрд╖्рда 26
4. рд╢ुрдХ्рд▓, рд╣िрди्рджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХा рдЗрддिрд╣ाрд╕, рдкृрд╖्рда 6
5. рд╡рд╣ी, рдкृрд╖्рда 15
6. рд░ाрдЬे, рд╕ुрдорди, рд╕ाрд╣िрдд्рдпेрддिрд╣ाрд╕: рд╕ंрд░рдЪрдиा, рд╕्рд╡рд░ूрдк, рдкृрд╖्рда 122
7. рдиाрдорд╡рд░ рд╕िंрд╣, рдЖрд▓ोрдЪрдиा, рдЗрддिрд╣ाрд╕ рд╡िрд╢ेрд╖ांрдХ, рдкृрд╖्рда 12
8. рдЧुрдк्рдд, рдЧрдгрдкрддिрдЪрди्рдж्рд░, рд╣िрди्рджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХा рд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ рдЗрддिрд╣ाрд╕, рднूрдоिрдХा, рдкृрд╖्рда 6
9. рдд्рд░िрдкाрдаी рд╡िрд╢्рд╡рдиाрде, рд╣िрди्рджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХा рд╕рд░рд▓ рдЗрддिрд╣ाрд╕, рдкृрд╖्рда 86
10. рд╕िंрд╣, рдмрдЪ्рдЪрди, рд╣िрди्рджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХा рджूрд╕рд░ा рдЗрддिрд╣ाрд╕, (рднूрдоिрдХा) рдкृрд╖्рда 2 
11. рдПрдЪ.рдЖрд░. рд╕िंрд╣, рд╣िрд╕्рдЯाрд░िрдХрд▓ рд░ाрдЗрдЯिंрдЧ рдЗрди рд╣िрди्рджी, рдкृрд╖्рда 462 
12. рддрд▓рд╡ाрд░ рд╡ीрд░рднाрд░рдд, рд░ाрдЬा рд╢िрд╡рдк्рд░рд╕ाрдж рд╕िрддाрд░ेрд╣िंрдж, рдк्рд░рддिрдиिрдзि рд╕ंрдХрд▓рди
13. рддрд▓рд╡ाрд░, рд╡ीрд░рднाрд░рдд, рдк्рд░рддिрдиिрдзि рд╕ंрдХрд▓рди, рдкृрд╖्рда 24


No comments :

Post a Comment

We welcome your comments related to the article and the topic being discussed. We expect the comments to be courteous, and respectful of the author and other commenters. Setu reserves the right to moderate, remove or reject comments that contain foul language, insult, hatred, personal information or indicate bad intention. The views expressed in comments reflect those of the commenter, not the official views of the Setu editorial board. рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рд░рдЪрдиा рд╕े рд╕рдо्рдмंрдзिрдд рд╢ाрд▓ीрди рд╕рдо्рд╡ाрдж рдХा рд╕्рд╡ाрдЧрдд рд╣ै।