рд░ाрдЬेрди्рдж्рд░ рдмाрд▓ा рдШोрд╖ рдЙрд░्рдл рдмंрдЧ рдорд╣िрд▓ा рдФрд░ рдЙрдирдХी рдХрд╣ाрдиी ‘рдЪंрдж्рд░рджेрд╡ рд╕े рдоेрд░ी рдмाрддें’

рдбॉ. рд╕िрддाрд░े рд╣िрди्рдж

- рд╕िрддाрд░े рд╣िрди्рдж

рд░ाрдЬेрди्рдж्рд░ рдмाрд▓ा рдШोрд╖ рдЙрд░्рдл ‘рдмंрдЧ рдорд╣िрд▓ा’ рдХा рдЬрди्рдо рд╕рди् 1882 рдИ. рдоें рдоिрд░्рдЬाрдкुрд░, рдЙрдд्рддрд░ рдк्рд░рджेрд╢ рдоें рд╣ुрдЖ рдеा। рдЗрдирдХा рдиाрдо рдЖрдзुрдиिрдХ рд╣िрди्рджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХे рд╢ुрд░ुрдЖрддी рдЧрдж्рдп рд▓ेрдЦिрдХाрдУं рдоें рдк्рд░рдоुрдЦ рд╣ै। рдмंрдЧ рдорд╣िрд▓ा, рд░ाрдЬेрди्рдж्рд░ рдмाрд▓ा рдШोрд╖ рдХा рд▓ेрдЦрдХीрдп рдиाрдо рдеा। рд╣िрди्рджी рдоें рдЗрдирдХी рдХрд╣ाрдиिрдпाँ рдЗрд╕ी рдЙрдкрдиाрдо рд╕े 19 рд╡ीं рд╢рддाрдм्рджी рдХे рдЕंрддिрдо рддрдеा 20 рд╡ीं рд╢рддाрдм्рджी рдХे рд╢ुрд░ुрдЖрддी рджрд╢рдХों рдоें рдЫрдкрддी рд░рд╣ीं। рдЗрдирдХी рд░рдЪрдиाрдПँ рдЙрд╕ рд╕рдордп рдХी рдк्рд░рд╕िрдж्рдз рдкрдд्рд░िрдХाрдПँ рдЬैрд╕े –‘рд╕рд░рд╕्рд╡рддी’, ‘рдЖрдиंрдж рдХाрджंрдмрдиी’, ‘рднाрд░рддेрди्рджु’, ‘рд╕рдоाрд▓ोрдЪрдХ’, ‘рд▓рдХ्рд╖्рдоी’ рдЖрджि рдЫрдкीं। рдмंрдЧрд▓ा рднाрд╖ा рдоें рдЗрдирдХी рд░рдЪрдиाрдПँ ‘рдк्рд░рд╡ाрд╕िрдиी’ рдЙрдкрдиाрдо рд╕े рдЫрдкा рдХрд░рддीं рдеीं। рдмंрдЧ рдорд╣िрд▓ा рдХा рдЬрди्рдо рдПрдХ рд╕ंрдн्рд░ांрдд рдмंрдЧाрд▓ी рдкрд░िрд╡ाрд░ рдоें рд╣ुрдЖ рдеा। рдЗрди्рд╣ें рдмрдЪрдкрди рдоें ‘рд░ाрдиी’ рдФрд░ рдЪाрд░ुрдмाрд▓ा рдиाрдо рд╕े рдкुрдХाрд░ा рдЬाрддा рдеा। рдЗрдирдХा рд╡िрд╡ाрд╣ рдкूрд░्рдг рдЪंрдж्рд░рджेрд╡ рдХे рд╕ाрде рд╣ुрдЖ рдеा рдЬिрдирдХी рдЕрд╕рдордп рдоृрдд्рдпु рд╣ो рдЧрдИ рдеी। рдЗрдирдХी рдоाрддृрднाрд╖ा рдмंрдЧाрд▓ी рдеी рдЕрддः рдЗрди्рд╣ोंрдиे рдХाрдлी рд╕рдлрд▓рддा рдХे рд╕ाрде рдЕрдиेрдХ рдмंрдЧрд▓ा рд░рдЪрдиाрдУं рдХा рдЕрдиुрд╡ाрдж рд╣िрди्рджी рдоें рдХिрдпा। рдЗрд╕рдоें рдХोрдИ рд╕ंрджेрд╣ рдирд╣ीं рдХि рд╣िрди्рджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХे рдк्рд░рддि рдЗрдирдХा рдЕрдиुрд░ाрдЧ рдЖрдЬीрд╡рди рдмрдиा рд░рд╣ा।
рдмंрдЧ рдорд╣िрд▓ा рдХा рд╕рдордп рд╣िрди्рджी рдЧрдж्рдп рдХा рдЖрд░ंрднिрдХ рд╕рдордп рдеा рдФрд░ рд╡ैрд╕े рд╕рдордп рдоें рдЗрди्рд╣ोंрдиे рд╣िрди्рджी рдХी рд╕ाрд╣िрдд्рдпिрдХ рджुрдиिрдпा рдХो рдХрдИ рд╡ैрдЪाрд░िрдХ рдиिрдмंрдз рддрдеा рдЕрдиेрдХ рдХрд╣ाрдиिрдпों рд╕े рд╕рдоृрдж्рдз рдмрдиाрдпा। рдЗрдирдХी рд░рдЪрдиाрдУं рдоें ‘рдЪंрдж्рд░рджेрд╡ рд╕े рдоेрд░ी рдмाрддें’(1904 рдИ.), ‘рджुрд▓ाрдИ рд╡ाрд▓ी’ (1907 рдИ.), ‘рднाрдИ-рдмрд╣рди’(1908 рдИ.), ‘рд╣ृрджрдп рдкрд░ीрдХ्рд╖ा’(1915 рдИ.)рдЖрджि рдХрд╣ाрдиिрдпाँ рддрдеा ‘рдЧृрд╣-рдЪрд░्рдЪा’, ‘рд╕ंрдЧीрдд рдФрд░ рд╕ुрдИ рдХा рдХाрдо’, ‘рд╕्рдд्рд░िрдпों рдХी рд╢िрдХ्рд╖ा’, ‘рд╣рдоाрд░े рджेрд╢ рдоें рд╕्рдд्рд░िрдпों рдХी рджрд╢ा’ рдЖрджि рдиिрдмंрдзों рдХे рдЕрддिрд░िрдХ्рдд рдЕрдиूрджिрдд рд░рдЪрдиाрдУं рдоें рдиाрд░ाрдпрдгрджाрд╕ рд╕ेрди рдХी рдХрд╣ाрдиी ‘рдоुрд░рд▓ा’, рджीрдиेрди्рдж्рд░ рдХुрдоाрд░ рд╕ेрди рдХी рдХрд╣ाрдиी ‘рдоाрддृрд╣ीрдиा’, рд╣рд░िрд╣рд░ рд╕ेрда рдХी рдХрд╣ाрдиी ‘рд╕ंрд╕ाрд░ рд╕ुрдЦ’, рд╕рдЦा рдУ рд╕ाрдеी рдХी рдХрд╣ाрдиी ‘рдЕрдкूрд░्рд╡ рдк्рд░рддिрдЬ्рдЮा рдкाрд▓рди’, рд░рд╡ींрдж्рд░рдиाрде рдаाрдХुрд░ рдХी рджो рдХрд╣ाрдиिрдпाँ –‘рджाрди-рдк्рд░рддिрджाрди’ рдФрд░ ‘рджाрд▓िрдпा’, рдиीрд░рджрд╡ाрд╕िрдиी рдШोрд╖ рдХी рдХрд╣ाрдиी ‘рдХुрдо्рдн рдоें рдЫोрдЯी рдмрд╣ु’, рджेрд╡ेрди्рдж्рд░ рдХुрдоाрд░ рд░ॉрдп рдХा рдбिрдбेрдХ्рдЯिрд╡ рдиॉрд╡ेрд▓ ‘рддिрд▓ рд╕े рддाреЬ’, рдЕрд╡िрдиाрд╢ рдЪंрдж्рд░рд╣ाрд╕ рдХा рд▓ेрдЦ ‘рдЧृрд╣’, рд╢्рд░ी рдорддी рд▓ाрд╡рдг्рдп рдк्рд░рднा рд╕рд░рдХाрд░ рдХा рд▓ेрдЦ ‘рдкрддि рд╕ेрд╡ा’, рд░ाрдордЪрди्рдж्рд░ рдЪрдЯ्рдЯोрдкाрдз्рдпाрдп рдХे рд▓ेрдЦ ‘рдиीрд▓рдЧिрд░ि рдХी рд╣ोрдбा рдЬाрддि’ рдФрд░ ‘рдЕрдг्рдбрдоाрди рдж्рд╡ीрдк рдХे рдиिрд╡ाрд╕ी’, рдмैрдХुंрда рджाрд╕ рдХा рд▓ेрдЦ ‘рднрдЧрд╡рддी рджेрд╡ी’ рддрдеा рдЗрддिрд╣ाрд╕ рд╕े рд▓िрдП рдЧрдП рдПрдХ рдЪрд░िрдд्рд░ ‘рдЬोрдзा рдмाрдИ’ рдк्рд░рд╕िрдж्рдз рд╣ैं। рдЗрдирдХी рд░рдЪрдиाрдУं рдХा рдПрдХ рд╕ंрдЧ्рд░рд╣ рдЖрдЪाрд░्рдп рд░ाрдордЪрди्рдж्рд░ рд╢ुрдХ्рд▓ рдХे рд╕рдо्рдкाрджрди рдоें ‘рдХुрд╕ुрдо рд╕ंрдЧ्рд░рд╣’ рдиाрдо рд╕े рд╕рди् 1911 рдИ. рдоें рдиाрдЧрд░ी рдк्рд░рдЪाрд░िрдгी рд╕рднा, рдХाрд╢ी рд╕े рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рд╣ुрдЖ।
‘рдЪंрдж्рд░рджेрд╡ рд╕े рдоेрд░ी рдмाрддें’ рдмंрдЧ рдорд╣िрд▓ा рдЬी рдХी рдПрдХ рдк्рд░рд╕िрдж्рдз рдХрд╣ाрдиी рд╣ै। рдпрд╣ рдХрд╣ाрдиी рд╕рди् 1904 рдИ. рдоें ‘рд╕рд░рд╕्рд╡рддी’ рдкрдд्рд░िрдХा рдоें рдиिрдмंрдз рдХे рд░ूрдк рдоें рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рд╣ुрдИ рдеी, рд▓ेрдХिрди рдмाрдж рдоें рдХрдИ рдкрдд्рд░-рдкрдд्рд░िрдХाрдУं рдХे рд╕ंрдкाрджрдХों рдиे рдЗрд╕े рдХрд╣ाрдиी рдХे рд░ूрдк рдоें рд╣ी рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рдХिрдпा। ‘рдЪंрдж्рд░рджेрд╡ рд╕े рдоेрд░ी рдмाрддें’ рдкрдд्рд░ाрдд्рдордХ рд╢ैрд▓ी рдоें рд▓िрдЦी рдЧрдИ рд╣िрди्рджी рдХी рдкрд╣рд▓ी рдХрд╣ाрдиी рд╣ै। рдпрд╣ рдХрд╣ाрдиी рдЗрд╕рд▓िрдП рднी рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рд╣ै рдХ्рдпोंрдХि рдЗрд╕рдоें 20рд╡ीं рд╕рджी рдХे рдкрд╣рд▓े рджрд╢рдХ рдХे рднाрд░рдд рдХी рд╕ाрдоाрдЬिрдХ, рд░ाрдЬрдиीрддिрдХ рддрдеा рдЖрд░्рдеिрдХ рд╕्рдеिрддि рдХा рдпрдеाрд░्рде рдЪिрдд्рд░рдг рд╣ै। рдХुрдЫ рд╡िрдж्рд╡ाрдиों рдиे рдЗрд╕े рд╣िрди्рджी рдХी рдкрд╣рд▓ी рд░ाрдЬрдиीрддिрдХ рдХрд╣ाрдиी рднी рдоाрдиा рд╣ै। рджेрдЦा рдЬाрдп рддो рдЗрд╕рдХी рдХрдеाрд╡рд╕्рддु рдкрд░ 11 рдЕрдк्рд░ैрд▓, 1903 рдИ. рдХो ‘рднाрд░рдд-рдоिрдд्рд░’ рдкрдд्рд░िрдХा рдоें рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рдмाрд▓рдоुрдХुंрдж рдЧुрдк्рдд рдХे рдиिрдмंрдз ‘рд╢िрд╡рд╢рдо्рднु рдХे рдЪिрдЯ्рдаे’ рдХा рдк्рд░рднाрд╡ рд╣ै। ‘рд╢िрд╡рд╢рдо्рднु рдХे рдЪिрдЯ्рдаे’ рдиिрдмंрдз рдХी рддрд░рд╣ рд╣ी ‘рдЪंрдж्рд░рджेрд╡ рд╕े рдоेрд░ी рдмाрддें’ рдХрд╣ाрдиी рдоें рдмंрдЧ рдорд╣िрд▓ा рдХे рдж्рд╡ाрд░ा рджेрд╢ рдХे рддрдд्рдХाрд▓ीрди рд╡ाрдпрд╕рд░ाрдп рд▓ॉрд░्рдб рдХрд░्рдЬрди рдФрд░ рдЙрдирдХी рдЧрд▓рдд рдиीрддिрдпों рдкрд░ рдЯिрдХी рд╣ुрдИ рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдкрд░ рд╡्рдпंрдЧ्рдп рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै। рдХрд╣ाрдиी рдХी рдкूрд░ी рдЕंрддрд░्рд╡рд╕्рддु рд╕ंрд╡ाрджाрдд्рдордХ рд╢िрд▓्рдк рдкрд░ рдЯिрдХी рд╣ुрдИ рд╣ै। рдпрд╣ рд╕ंрд╡ाрдж рднрдЧрд╡ाрди рдЪंрдж्рд░рджेрд╡ рдФрд░ рд╕्рд╡рдпं рд▓ेрдЦिрдХा рдХे рдмीрдЪ рд╣ुрдИ рд╣ै। рдЗрдирдХे рдкрддि рдХा рдиाрдо рдкूрд░्рдг рдЪंрдж्рд░рджेрд╡ рдеा, рдЬिрдирдХी рдоृрдд्рдпु рдЕрд╕рдордп рд╣ो рдЧрдИ рдеी рдЕрддः рдЪंрдж्рд░рджेрд╡ рдХे рдк्рд░рддि рд╕рдо्рдмोрдзрди рдХрднी-рдХрднी рд▓ेрдЦिрдХा рдХे рдЕрдкрдиे рдкрддि рдХे рдк्рд░рддि рднाрд╡рдиाрдд्рдордХ рд▓рдЧाрд╡ рдХो рджिрдЦाрддा рд╣ै рддो рдХрднी ‘рд╢्рд╡ेрддांрдЧ рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬ’ рдХा рдк्рд░рддीрдХ рдмрди рдЬाрддा рд╣ै рддो рдХрднी ‘рдЪंрдж्рд░рдоा’ рдХा। 
‘рдЪंрдж्рд░рджेрд╡ рдкрд░ рдоेрд░ी рдмाрддें’ рдХрд╣ाрдиी рдкрд░ рдЪрд░्рдЪा рдХрд░рдиे рд╕े рдкूрд░्рд╡ рдЙрд╕ рд╕्рдеिрддि рдХो рд╕рдордЭрдиा рд╣ोрдЧा рдЬिрд╕рдкрд░ рдЗрд╕ рдХрд╣ाрдиी рдХी рдЕंрддрд░्рд╡рд╕्рддु рдЯिрдХी рд╣ुрдИ рд╣ै। рд╕рди् 1899 рдИ. рдоें рд▓ॉрд░्рдб рдХрд░्рдЬрди рднाрд░рдд рдХे рд╡ाрдпрд╕рд░ाрдп рдмрдиे। рдЗрдирдХा рд╕рдордп рдХाрдлी рд╡िрд╡ाрджिрдд рд░рд╣ा। рдЗрди्рд╣ोंрдиे рдЕрдкрдиे рдХाрд░्рдпрдХाрд▓ рдХे рджौрд░ाрди рднाрд░рддीрдп рдЬрдирдоाрдирд╕ рдХी рдЖрдХांрдХ्рд╖ाрдУं рдХी рдЕрд╡рд╣ेрд▓рдиा рдХी। рдЗрддрдиा рд╣ी рдирд╣ीं рд░ाрдЬрдиीрддिрдХ рд░ूрдк рд╕े рдЧुрд▓ाрдо рднाрд░рдд рдоें рд▓ॉрд░्рдб рдХрд░्рдЬрди рдиे рдиिрд░्рдордо рдХ्рд░ूрд░рддाрдПँ рдХी। рдмाрд▓рдоुрдХुंрдж рдЧुрдк्рдд рдХृрдд ‘рд╢िрд╡рд╢ंрднु рдХे рдЪिрдЯ्рдаे’ рдХे рд╕ंрдкाрджрдХ рдбॉ. рд╡िрдЬрдпेрди्рдж्рд░ рд╕्рдиाрддрдХ рдиे рдЗрд╕ी рдкुрд╕्рддрдХ рдХी рднूрдоिрдХा рдоें рд▓ॉрд░्рдб рдХрд░्рдЬрди рдХे рд╕ंрдмंрдз рдоें рдХुрдЫ рддрде्рдп рджिрдП рд╣ैं, рдЬो рдХि рдпрд╣ाँ рдЙрд▓्рд▓ेрдЦрдиीрдп рд╣ैं –
“рд▓ॉрд░्рдб рдХрд░्рдЬрди рдХे рд╡िрд╖рдп рдоें рдк्рд░рд╕िрдж्рдз рд╣ै рдХि рд╡рд╣ рдХ्рд░ूрд░ рд╕्рд╡рднाрд╡ рдХा рдЕрд╣ंрдХाрд░ी рд╢ाрд╕рдХ рдеा। рдЙрд╕рдХे рд╢ाрд╕рди рдХाрд▓ рдоें рднाрд░рддीрдп рдЬрдирддा рдХो рд╕ुрдЦ-рд╕ुрд╡िрдзाрдПँ рдк्рд░ाрдк्рдд рд╣ोрдиा рддो рдЕрд╕ंрднрд╡ рдеा рд╣ी, рдк्рд░рдд्рдпुрдд рд╡рд╣ рддो рдкрд╣рд▓े рд╕े рдк्рд░ाрдк्рдд рдЕрдзिрдХाрд░ों рдХो рднी рдЫीрдирдиे рдХे рдкрдХ्рд╖ рдоें рдеा। рдлрд▓рддः рдЙрд╕рдиे рд╕िрд╡िрд▓ рд╕рд░्рд╡िрд╕ рдоें рднाрд░рддीрдпों рдХे рдк्рд░рд╡ेрд╢ рдХा рдиिрд╖ेрдз рдХिрдпा, рдЙрдЪ्рдЪ рд╕्рддрд░ीрдп рд╢िрдХ्рд╖ा рдХे рдоाрд░्рдЧ рдоें рд░ोреЬे рдЦреЬे рдХिрдпे, рдмंрдЧाрд▓ рдХो рд╡िрднाрдЬिрдд рдХрд░ рджेрд╢ рдоें рдлूрдЯ рдХे рдмीрдЬ рдмोрдП, рдХрд░ рд╡рд╕ूрд▓ी рдХे рдХाрд▓े рдХाрдиूрди рдмрдиाрдХрд░ рдЬрдирддा рдХो рджुрдЦ-рджैрди्рдп рдХे рдкाрд╢ рдоें рдХрд╕рдХрд░ рддреЬрдкाрдпा рдФрд░ рдиिрд░्рдзрди рдк्рд░рдЬा рдХा рд╢ोрд╖рдг рдХрд░ рдЕрдкрдиे рдЕрд╣ं рдХी рддुрд╖्рдЯि рдХे рд▓िрдП рджрд░рдмाрд░ рд░рдЪाрдпा рддрдеा рд╡िрдХ्рдЯोрд░िрдпा рдорд╣рд▓ рд╣ॉрд▓ рдмрдирд╡ाрдпा।”1
“ рд▓ॉрд░्рдб рдХрд░्рдЬрди рдХो рдЕрдкрдиा рдХाрд░्рдпрдХाрд▓ рдкूрд░ा рдХрд░рдиे рдХे рдмाрдж рджूрд╕рд░ी рдмाрд░ рдлिрд░ рджो рд╡рд░्рд╖ рдХे рд▓िрдП рд╡ाрдпрд╕рд░ाрдп рдиिрдпुрдХ्рдд рдХिрдпा рдЧрдпा। рднाрд░рддрд╡ाрд╕ी рдЗрд╕ рдиिрдпुрдХ्рддि рдкрд░ рдЕрдд्рдпंрдд рдЦिрди्рди рд╣ुрдП рд▓ेрдХिрди рд╡े рдХрд░рддे рднी рдХ्рдпा –“рдЬो рдХुрдЫ рдЦुрджा рджिрдЦाрдП рд╕ो рд▓ाрдЪाрд░ рджेрдЦрдиा”2
“рднाрд░рдд рдХी рдк्рд░рдЬा рдХो рдпрд╣ рдЖрд╢ा рдеी рдХि рджूрд╕рд░ी рдмाрд░ рд╡ाрдпрд╕рд░ाрдп рд╣ोрдХрд░ рдЖрдиे рдкрд░ рд▓ॉрд░्рдб рдХрд░्рдЬрди рднाрд░рддीрдпों рдХे рд╣िрдд рдХे рд▓िрдП рдХुрдЫ рди рдХुрдЫ рдЕрд╡рд╢्рдп рдХрд░ेंрдЧे। рдЙрди्рд╣ें рдРрд╕ी рднी рдЖрд╢ा рдеी рдХि рдмреЬे рд▓ाрдЯ рдЕрдкрдиे рднाрд╖рдг рдоें рдЙрди рд╕ुрдзाрд░ों рдХा рдЙрд▓्рд▓ेрдЦ рдХрд░ेंрдЧे рдЬो рдЗрд╕ рдмाрд░ рд╡े рднाрд░рдд рдоें рдХрд░рдиा рдЪाрд╣рддे рд╣ैं рдХिрди्рддु рдЙрдирдХा рдк्рд░рдердо рднाрд╖рдг рднाрд░рддीрдпों рдХी ‘рдЖрд╢ा рдХा рдЕंрдд’ рдХрд░рдиे рд╡ाрд▓ा рд╕िрдж्рдз рд╣ुрдЖ।”3
рдЙрдкрд░्рд▓िрдЦिрдд рддрде्рдпों рдХे рдЖрд▓ोрдХ рдоें ‘рдЪंрдж्рд░рджेрд╡ рд╕े рдоेрд░ी рдмाрддें’ рдХрд╣ाрдиी рдХो рднрд▓ी-рднाँрддि рд╕рдордЭा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै। рдпрд╣ рдХрд╣рдиे рдоें рдХोрдИ рдЕрддिрд╢рдпोрдХ्рддि рдирд╣ीं рд╣ोрдиी рдЪाрд╣िрдП рдХि ‘рдЪंрдж्рд░рджेрд╡ рд╕े рдоेрд░ी рдмाрддें’ рдПрдХ рдк्рд░рдХाрд░ рдХा рд╕ाрд╣िрдд्рдпिрдХ рдЕрднिрд▓ेрдЦ рд╣ै рдЬिрд╕рдоें 19 рд╡ीं рд╕рджी рдХे рдкрд╣рд▓े рджрд╢рдХ рдоें рд░ाрдЬрдиीрддिрдХ, рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рддрдеा рдЖрд░्рдеिрдХ рд░ूрдк рд╕े рдЧुрд▓ाрдо рднाрд░рдд рдХे рдиौрдХрд░рд╢ाрд╣ों рдХी рдоाрдирд╕िрдХ рдордиोрджрд╢ा, рдмेрд░ोрдЬрдЧाрд░ी-рдорд╣ाрдоाрд░ी рдЖрджि рдХा рдпрдеाрд░्рде рдЪिрдд्рд░рдг рд╣ै।
            рдмाрд▓рдоुрдХुंрдж рдЧुрдк्рдд рдХे ‘рд╢िрд╡рд╢ंрднु рдХे рдЪिрдЯ्рдаे’ рдХी рддुрд▓рдиा рдоें рдмंрдЧ рдорд╣िрд▓ा рдХी рдХрд╣ाрдиी ‘рдЪंрдж्рд░рджेрд╡ рд╕े рдоेрд░ी рдмाрддें’ рдоें рд╡्рдпंрдЧ्рдп рдХी рдзाрд░ рдХрдорддрд░ рд╣ोрддे рд╣ुрдП рднी рдиिрдбрд░ рддрдеा рдпрдеाрд░्рде рдЪिрдд्рд░рдг рдоें рдмीрд╕ рдард╣рд░рддा рд╣ै। рдЕрддः рдЗрд╕рдХा рд╕्рдеाрдпी рдорд╣рдд्рд╡ рд╣ै। рдмाрд▓рдоुрдХुंрдж рдЧुрдк्рдд рдХा рдкाрдд्рд░ ‘рд╢िрд╡рд╢ंрднु’ рд╕्рд╡рдпं рд▓ेрдЦрдХ рд╣ै, рд▓ेрдХिрди рд░рдЪрдиा рдоें ‘рд╢िрд╡рд╢ंрднु’ рдЕрди्рдп рдкुрд░ुрд╖ рдХे рд░ूрдк рдоें рд╣ै, рд▓ेрдХिрди ‘рдЪंрдж्рд░рджेрд╡ рд╕े рдоेрд░ी рдмाрддें’ рдХी рд▓ेрдЦिрдХा рд░ाрдЬेрди्рдж्рд░ рдмाрд▓ा рдШोрд╖ рдЙрд░्рдл рдмंрдЧ рдорд╣िрд▓ा рд▓ेрдЦिрдХा рдХे рд░ूрдк рдоें рд╕्рд╡рдпं рдпाрдиि рдЙрдд्рддрдо рдкुрд░ुрд╖ рдоें рд╣ैं। рдЕрддः рддुрд▓рдиाрдд्рдордХ рд░ूрдк рд╕े рд▓ेрдЦिрдХा рдкрд░ рдЦрддрд░ा рдЬ्рдпाрджा рд╣ै, рд▓ेрдХिрди рдмाрд╡рдЬूрдж рдЗрд╕рдХे рдЗрди्рд╣ोंрдиे рд╕рдд्рдп рдмाрддें рдХрд╣рдХрд░ рдПрдХ рд╕рдЬрдЧ рддрдеा рд╕ंрд╡ेрджрдирд╢ीрд▓ рд╕ाрд╣िрдд्рдпрдХाрд░ рдХा рдкрд░िрдЪрдп рджिрдпा।
            рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬ рд╕рд░рдХाрд░ рдХे рд╕рдордп рдиौрдХрд░ी рдоें рдЧोрд░ों рдХो рд╡рд░ीрдпрддा рджी рдЬाрддी рдеी рдЪाрд╣े рднрд▓े рд╣ी рднाрд░рддीрдп рдЙрдирд╕े рдЕрдзिрдХ рд╢िрдХ्рд╖िрдд рддрдеा рдпोрдЧ्рдп рдХ्рдпों рди рд╣ों। рдмंрдЧ рдорд╣िрд▓ा рдХो рдпрд╣ рдмाрдд рдЦрдЯрдХ рд░рд╣ी рдеी। рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬ рд╕рд░рдХाрд░ рдХी рдЗрд╕ рдиीрддि рдкрд░ рдЦुрд▓ा рд╡्рдпंрдЧ्рдп рдХिрдпा рд╣ै। рд╡ो рдЪंрдж्рд░рджेрд╡ рдХो рд╕ंрдмोрдзिрдд рдХрд░ рдХрд╣рддीं рд╣ैं “рдпрджि рдЖрдкрдХो рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬ рдЬाрддि рдХी рд╕ेрд╡ा рд╕्рд╡ीрдХाрд░ рд╣ो рддो, рдПрдХ ‘рдПрдк्рд▓िрдХेрд╢рди’(рдиिрд╡ेрджрди рдкрдд्рд░) рд╣рдоाрд░े рдЖрдзुрдиिрдХ рднाрд░рдд рдк्рд░рднु рд▓ॉрд░्рдб рдХрд░्рдЬрди рдХे рдкाрд╕ рднेрдЬ рджेрд╡ें। рдЖрд╢ा рд╣ै рдХि рдЖрдкрдХो рдЖрджрд░рдкूрд░्рд╡рдХ рдЕрд╡рд╢्рдп рдЖрд╣्рд╡ाрди рдХрд░ेंрдЧे। рдХ्рдпोंрдХि рдЖрдк рдЕрдзрдо рднाрд░рддрд╡ाрд╕िрдпों рдХे рднाँрддि рдХृрд╖्рдгांрдЧ рддो рд╣ैं рд╣ी рдирд╣ीं, рдЬो рдЖрдкрдХो рдЕрдЪ्рдЫी рдиौрдХрд░ी рджेрдиे рдоें рдЙрдирдХी рдЧौрд░ांрдЧ рдЬाрддि рдХुрдкिрдд рд╣ो рдЙрдаेрдЧी।”4 рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬों рдХी рд░ंрдЧрднेрдж рдХी рдиीрддि рдкрд░ рдЗрд╕рд╕े рдмреЬा рд╡्рдпंрдЧ्рдп рдФрд░ рднрд▓ा рдХ्рдпा рд╣ो рд╕рдХрддा рд╣ै!
             рдпрд╣ рдкрд╣рд▓े рд╣ी рдмрддाрдпा рдЬा рдЪुрдХा рд╣ै рдХि рд▓ॉрд░्рдб рдХрд░्рдЬрди рдХो рдХाрд░्рдпрдХाрд▓ рдкूрд░ा рдХрд░рдиे рдмाрдж рдкुрдиः рджो рд╡рд░्рд╖ों рдХे рд▓िрдП рднाрд░рдд рдХा рд╡ाрдпрд╕рд░ाрдп рдиिрдпुрдХ्рдд рдХिрдпा рдЧрдпा рдеा рдЬрдмрдХि рднाрд░рддीрдп рдЗрд╕े рдирд╣ीं рдЪाрд╣рддे рдеे। рдЗрд╕ी рдкрд░ рдмंрдЧ рдорд╣िрд▓ा рдиे рд▓िрдЦा рд╣ै рдХि “рдпрд╣ рдХ्рдпों? рдХ्рдпा рдЖрдкрдХे рдбिрдкाрд░्рдЯрдоेंрдЯ (рдорд╣рдХрдоे) рдоें рдЯ्рд░ांрд╕рдлрд░(рдмрджрд▓ी) рд╣ोрдиे рдХा рдиिрдпा рдирд╣ीं рд╣ै?”5
              рд▓ॉрд░्рдб рдХрд░्рдЬрди рдиे рдЕрдкрдиे рдХाрд░्рдпрдХाрд▓ рдХे рджौрд░ाрди рднाрд░рдд рдоें рдмрд╣ुрдд рд╕े рдоिрд╢рди рдФрд░ рдХрдоीрд╢рди рдмрдиाрдП। рд▓ेрдХिрди рдЬрдоीрди рдкрд░ рдпे рддрдоाрдо рдХрдоीрд╢рди рдЬ्рдпाрджा рдк्рд░рднाрд╡ी рдХाрд░्рдп рдирд╣ीं рдХрд░ рдкाрдпीं। рдФрд░ рдЕрдм рдкुрдиः рдЬрдм рдЙрдирдХा рджूрд╕рд░ा рдХाрд░्рдпрдХाрд▓ рд╢ुрд░ू рд╣ोрдЧा рддो рдЖрдо рд▓ोрдЧों рдоें рдЗрд╕рдХी рдЪिंрддा рд╕्рд╡ाрднाрд╡िрдХ рд╣ै। рдЗрд╕ी рдкрд░ рд▓ेрдЦिрдХा рдиे рд╡्рдпंрдЧ्рдп рдХिрдпा рд╣ै-
“рдЬрдм рд▓ॉрд░्рдб рдХрд░्рдЬрди рд╣рдоाрд░े рднाрд░рдд рдХे рд╕्рдеाрдпी рднाрдЧ्рдп рд╡िрдзाрддा рдмрдирдХрд░ рдЖрд╡ेंрдЧे, рддрдм рдЖрдкрдХो рдХिрд╕ी рдХрдоीрд╢рди рдХा рдоेрдо्рдмрд░ рдирд╣ीं рддो рдХिрд╕ी рдоिрд╢рди рдоें рднрд░्рддी рдХрд░рдХे рд╡े рдЕрд╡рд╢्рдп рд╣ी рднेрдЬ рджेрд╡ेंрдЧे рдХ्рдпोंрдХि рдЙрдирдХो рдХрдоीрд╢рди рдФрд░ рдоिрд╢рди, рджोрдиों рд╣ी, рдЕрдд्рдпंрдд рдк्рд░िрдп рд╣ैं।”6
               рднाрд░рдд рдХे рдЕंрджрд░ рдлैрд▓ी рдмेрд░ोрдЬрдЧाрд░ी, рдмेрдХाрд░ी, рдЕрд╢िрдХ्рд╖ा рдЖрджि рдХो рджेрдЦрдиे рд╡ाрд▓ा рдХोрдИ рдирд╣ीं рдеा। рдЕрдзिрдХाрд░ी рд╕िрд░्рдл рдФрд░ рд╕िрд░्рдл рдЕрдкрдиी рд╕्рд╡ाрд░्рде рд╕िрдж्рдзि рдоें рд▓рдЧे рд╣ुрдП рдеे। рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬों рдХो рдЬрд╣ाँ рднी рдЕрд╕ुрд╡िрдзा рд╣ोрддी, рд╡ो рдЦुрдж рдХे рд▓िрдП рд╕ुрд╡िрдзा рдвूँреЭ рд▓ेрддे, рд▓ेрдХिрди рдЖрдо рднाрд░рддीрдп рдоुँрд╣ рддाрдХрддे рд░рд╣ рдЬाрддे। рдЗрд╕ी рдХाрд░рдг рд▓ेрдЦिрдХा рдХो рдХрд╣рдиा рдкреЬा рдХि “ рд╣рдоाрд░े рд╢्рд╡ेрддांрдЧ рдорд╣ाрдк्рд░рднु рдЧрдг рдХो, рдЬрд╣ाँ рдкрд░ рдХुрдЫ рдХрдаिрдиाрдИ рдХा рд╕ाрдордиा рдХрд░рдиा рдкреЬा, рдЭрдЯ рдЙрди्рд╣ोंрдиे ‘рдЗрд▓ेрдХ्рдЯ्рд░िрд╕ीрдЯी’(рдмिрдЬрд▓ी) рдХो рд▓ा рдкрдЯрдХा। рдмрд╕ рдХрдаिрди рд╕े рдХрдаिрди рдХाрд░्рдп рд╕рд╣рдЬ рдоें рд╕рдо्рдкाрджрди рдХрд░ рд▓ेрддे рд╣ैं рдФрд░ рд╣рдоाрд░े рдпрд╣ाँ рдЙрдЪ्рдЪ рд╢िрдХ्рд╖ा рдк्рд░ाрдк्рдд рдпुрд╡рдХ рдХाрда рдХे рдкुрддрд▓ों рдХी рднाँрддि рдоुँрд╣ рддाрдХрддे рд░рд╣ рдЬाрддे рд╣ैं।”7
              рдпрд╣ рд╕рд░्рд╡рд╡िрджिрдд рд╣ै рдХि рднाрд░рддीрдп рдирд╡рдЬाрдЧрд░рдг рдоें рдПрдХ рд╕ाрд╣िрдд्рдпрдХाрд░ рдХे рд░ूрдк рдоें рдмंрдЧ рдорд╣िрд▓ा рдХा рдЕрдк्рд░рддिрдо рдпोрдЧрджाрди рд╣ै। рдЗрди्рд╣ोंрдиे рдЕрдкрдиी рд░рдЪрдиाрдУं рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े ‘рдЖрдзुрдиिрдХрддा’ рдХे рдмीрдЬ рдмोрдП। рдкौрд░ाрдгिрдХ рдоाрди्рдпрддाрдУं рдПрд╡ं рд░ूреЭिрдпों рдкрд░ рдк्рд░рд╢्рди рдЦреЬे рдХिрдП рдПрд╡ं рдирд╡ीрди рдЪेрддрдиा рдХा рд╕ंрдЪाрд░ рдХिрдпा। рдЗрд╕рдХी рд╕ुंрджрд░ рдЭрд▓рдХ ‘рдЪंрдж्рд░рджेрд╡ рд╕े рдоेрд░ी рдмाрддें’ рдХрд╣ाрдиी рдоें рджिрдЦाрдИ рджेрддी рд╣ै। рд╡ो рд▓िрдЦрддी рд╣ैं “рд╢ाрдпрдж рдЖрдк рдкрд░ рдпрд╣ рдмाрдд рднी рдЕрднी рддрдХ рд╡िрджिрдд рдирд╣ीं рд╣ुрдИ рдХि рдЖрдк рдФрд░ рдЖрдкрдХे рд╕्рд╡ाрдоी рд╕ूрд░्рдп рднрдЧрд╡ाрди рдкрд░ рдЬрдм рд╣рдоाрд░े рднूрдоंрдбрд▓ рдХी рдЫाрдпा рдкреЬрддी рд╣ै, рддрднी рдЖрдкрд▓ोрдЧों рдкрд░ рдЧ्рд░рд╣рдг рд▓рдЧрддा рд╣ै। рдкрд░ рдЖрдкрдХा рддो рдЕрдм рддрдХ, рд╡рд╣ी рдкुрд░ाрдиा рд╡िрд╢्рд╡ाрд╕ рдмрдиा рд╣ुрдЖ рд╣ै рдХि рдЬрдм рдХुрдЯिрд▓ рдЧ्рд░рд╣ рд░ाрд╣ु рдЖрдкрдХो рдиिрдЧрд▓ рдЬाрддा рд╣ै рддрднी рдЧ्рд░рд╣рдг рд╣ोрддा рд╣ै। рдкрд░ рдРрд╕ा рдеोрдеा рд╡िрд╢्рд╡ाрд╕ рдХрд░рдиा рдЖрдк рд▓ोрдЧों рдХी рднाрд░ी рднूрд▓ рд╣ै। рдЕрддः рд╣े рджेрд╡! рдоैं рд╡िрдирдп рдХрд░рддी рд╣ूँ рдХि рдЖрдк рдЕрдкрдиे рд╣ृрджрдп рд╕े рдЗрд╕ рдн्рд░рдо рдХो рдЬреЬ рд╕े рдЙрдЦाреЬ рдХрд░ рдлेंрдХ рджें।”8 рдирд╡ рд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ рдЪेрддрдиा рд╕े рд╕рдо्рдкрди्рди рдЗрд╕ рдЙрдж्рдзрд░рдг рдХा рджूрд╕рд░ा рдЖрд╢рдп рдпрд╣ рднी рд╣ै рдХि рд▓ेрдЦिрдХा рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬ рд╕рд░рдХाрд░ рдХो рдЪेрддाрд╡рдиी рджे рд░рд╣ी рд╣ै рдХि рдЬрдм рдЬрдирддा рд╕ंрддुрд╖्рдЯ рдПрд╡ं рдЦुрд╢ рдирд╣ीं рд╣ोрддी рд╣ै рддो рдмреЬी рд╕े рдмреЬी рд╕рдд्рддा рдПрд╡ं рд╕рд░рдХाрд░ рдкрд░ рд╡िрдкрдд्рддि рдпा рд╕рдХрддी рд╣ै। рддрдоाрдо рд╕рд░рдХाрд░ी рдЪрдордХ-рджрдордХ рдоेрд╣рдирддрдХрд╢ рдЬрдирддा рдкрд░ рд╣ी рдЯिрдХी рд╣ुрдИ рд╣ै рдЕрддः рдЖрдк рдЪेрдд рдЬाрдПँ।
              рдмाрд▓рдоुрдХुंрдж рдЧुрдк्рдд, рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬ рд╕рд░рдХाрд░ рдкрд░ рдХрд░्рддрд╡्рдпрд╣ीрдирддा рдХा рдЖрд░ोрдк ‘рд╢िрд╡рд╢ंрднु рдХे рдЪिрдЯ्рдаे’ рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рдкрд╣рд▓े рд╣ी рд▓рдЧा рдЪुрдХे рдеे। ‘рд╢िрд╡рд╢ंрднु рдХे рдЪिрдЯ्рдаे’ рдоें рдЙрди्рд╣ोंрдиे рд▓िрдЦा рдеा “рдЖрдкрдиे рдоाрдИ рд▓ॉрд░्рдб! рдЬрдм рд╕े рднाрд░рдд рд╡рд░्рд╖ рдоें рдкрдзाрд░े рд╣ैं, рдмुрд▓рдмुрд▓ों рдХा рд╕्рд╡рдк्рди рд╣ी рджेрдЦा рд╣ै рдпा рд╕рдЪрдоुрдЪ рдХोрдИ рдХрд░рдиे рдХे рдпोрдЧ्рдп рдХाрдо рднी рдХिрдпा рд╣ै? рдЦाрд▓ी рдЕрдкрдиा рдЦ्рдпाрд▓ рд╣ी рдкूрд░ा рдХिрдпा рд╣ै рдпा рдпрд╣ाँ рдХी рдк्рд░рдЬा рдХे рд▓िрдП рднी рдХुрдЫ рдХрд░्рддрд╡्рдп рдкाрд▓рди рдХिрдпा? рдПрдХ рдмाрд░ рдпрд╣ рдмाрддें рдмреЬी рдзीрд░рддा рд╕े рдорди рдоें рд╡िрдЪрд░िрдпे। ... рд╣िрд╕ाрдм рдХीрдЬिрдП рдиुрдоाрдпрд╢ी рдХाрдоों рдХे рд╕िрд╡ा рдХाрдо рдХी рдмाрдд рдЖрдк рдХौрди рд╕ी рдХрд░ рдЪрд▓े рд╣ैं рдФрд░ рднреЬрдХрдмाрдЬी рдХे рд╕िрд╡ा рдб्рдпूрдЯी рдФрд░ рдХрд░्рддрд╡्рдп рдХी рдУрд░ рдЖрдкрдХा рдЗрд╕ рджेрд╢ рдоें рдЖрдХाрд░ рдХрдм рдз्рдпाрди рд░рд╣ा рд╣ै?”9 рд▓ॉрд░्рдб рдХрд░्рдЬрди рдХी рдЕрдиीрддि рдХे рдоाрдорд▓े рдоें рдмाрд▓рдоुрдХुंрдж рдЧुрдк्рдд рдФрд░ рдмंрдЧ рдорд╣िрд▓ा рджोрдиों рдПрдХ рдордд рд╣ैं।
             рд╕рдо्рдкूрд░्рдг рд░ूрдк рд╕े рджेрдЦा рдЬाрдп рддो рдмंрдЧ рдорд╣िрд▓ा рдиे рдЗрд╕ рдХрд╣ाрдиी рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े ‘рдЕрд░्рдердиीрддि’ рддрдеा ‘рд░ाрдЬрдиीрддि’ рдХो рдХेрди्рдж्рд░ीрдп рд╡िрд╖рдп рдмрдиाрддे рд╣ुрдП рдЕрдкрдиे рд╕рдордп рдХा рдпрдеाрд░्рде рдЪिрдд्рд░рдг рдХिрдпा рд╣ै। рдХрд╣ाрдиी рдоें рд╕्рдд्рд░िрдпों рдХी рдЧुрд▓ाрдо рд╕्рдеिрддि, рдорд╣ाрдоाрд░ी рдХी рд╕рдорд╕्рдпा, рдиौрдХрд░рд╢ाрд╣ों рдХी рдЪाрдкрд▓ूрд╕ рдордиोрджрд╢ा рдЖрджि рдХा рдЪिрдд्рд░рдг рднी рдпрдеाрд╕्рдеाрди рд╣ुрдЖ рд╣ै। рдЗрд╕ рд░рдЪрдиा рдХी рднाрд╖ा рддрдд्рд╕рдо рддрдеा рд╕ंрд╕्рдХृрддрдиिрд╖्рда рд╕ाрдоाрд╕िрдХ рд╣ोрддे рд╣ुрдП рднी рдЬीрд╡ंрдд рд╣ै। рдЕрдкрдиी рд╕ंрд░рдЪрдиा рдоें рд╡ाрдХ्рдп рдЬрд░ूрд░ рд▓ंрдмे рд╣ैं, рд▓ेрдХिрди рдиिрд╣рддाрд░्рде рдХो рд╕рдлрд▓рддा рдХे рд╕ाрде рд╕ंрдк्рд░ेрд╖िрдд рдХрд░рддे рд╣ैं। рдзрди्рд╡ंрддрд░ी рддрдеा рдЪिрдд्рд░рдЧुрдк्рдд рд░ूрдкी рдоिрдердХीрдп рдЪрд░िрдд्рд░ рдХो рднी рд▓ेрдЦिрдХा рдиे рдЕрдкрдиे рд╡्рдпंрдЧ्рдп рд╡िрдзाрди рдоें рд╢ाрдоिрд▓ рдХिрдпा рд╣ै। рдЕрдкрдиी рд╡िрд╖рдп-рд╡рд╕्рддु рдоें рдпрд╣ рдХрд╣ाрдиी рдЗрддрдиी рд╕рдорд░्рде рд╣ै рдХि рдЗрд╕े рдЕрдкрдиे рд╕рдордп рдПрд╡ं рд╕рдоाрдЬ рдХा рдЖрдпрдиा рдХрд╣ा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै। рдЬрдм-рдЬрдм рджेрд╢ рдХी рд╕рдд्рддा рдоूреЭрддा рдХा рд╢िрдХाрд░ рд╣ोрдЧी, рддрдм-рддрдм рдпрд╣ рд░рдЪрдиा рдк्рд░ाрд╕ंрдЧिрдХ рд╣ो рдЙрдаेрдЧी।

рд╕ंрджрд░्рдн рд╕ूрдЪी
1. рд╢िрд╡рд╢ंрднु рдХे рдЪिрдЯ्рдаे, рдмाрд▓рдоुрдХुंрдж рдЧुрдк्рдд, рдбॉ. рд╡िрдЬрдпेрди्рдж्рд░ рд╕्рдиाрддрдХ(рд╕ंрдкाрджрдХ), рджिрдЧ्рджрд░्рд╢рди рдЪрд░рдг рдЬैрди рдЛрд╖рдн рдЪрд░рдг рдЬैрди рдПрд╡ं рд╕ंрддрддि, рдирдИ рджिрд▓्рд▓ी, рд╡рд░्рд╖-1985(рдк्рд░рдердо рд╕ंрд╕्рдХрд░рдг), рдкृрд╖्рда рд╕ंрдЦ्рдпा- 6
2. рд╢िрд╡рд╢ंрднु рдХे рдЪिрдЯ्рдаे, рдмाрд▓рдоुрдХुंрдж рдЧुрдк्рдд, рдбॉ. рд╡िрдЬрдпेрди्рдж्рд░ рд╕्рдиाрддрдХ(рд╕ंрдкाрджрдХ), рджिрдЧ्рджрд░्рд╢рди рдЪрд░рдг рдЬैрди рдЛрд╖рдн рдЪрд░рдг рдЬैрди рдПрд╡ं рд╕ंрддрддि, рдирдИ рджिрд▓्рд▓ी, рд╡рд░्рд╖-1985(рдк्рд░рдердо рд╕ंрд╕्рдХрд░рдг), рдкृрд╖्рда рд╕ंрдЦ्рдпा -7
3. рд╢िрд╡рд╢ंрднु рдХे рдЪिрдЯ्рдаे, рдмाрд▓рдоुрдХुंрдж рдЧुрдк्рдд, рдбॉ. рд╡िрдЬрдпेрди्рдж्рд░ рд╕्рдиाрддрдХ(рд╕ंрдкाрджрдХ), рджिрдЧ्рджрд░्рд╢рди рдЪрд░рдг рдЬैрди рдЛрд╖рдн рдЪрд░рдг рдЬैрди рдПрд╡ं рд╕ंрддрддि, рдирдИ рджिрд▓्рд▓ी, рд╡рд░्рд╖-1985(рдк्рд░рдердо рд╕ंрд╕्рдХрд░рдг), рдкृрд╖्рда рд╕ंрдЦ्рдпा -10 
4. рдорд╣िрд▓ाрдмंрдЧ. “рдЪंрдж्рд░рджेрд╡ рд╕े рдоेрд░ी рдмाрддें - рдХрд╣ाрдиी.” рдмंрдЧ рдорд╣िрд▓ा, Hindi Sarang, hindisarang.com/chandradev-se-meri-baatein. Accessed 30 May 2022.
5. рдорд╣िрд▓ाрдмंрдЧ. “рдЪंрдж्рд░рджेрд╡ рд╕े рдоेрд░ी рдмाрддें - рдХрд╣ाрдиी.” рдмंрдЧ рдорд╣िрд▓ा, Hindi Sarang, hindisarang.com/chandradev-se-meri-baatein. Accessed 30 May 2022.
6. рдорд╣िрд▓ाрдмंрдЧ. “рдЪंрдж्рд░рджेрд╡ рд╕े рдоेрд░ी рдмाрддें - рдХрд╣ाрдиी.” рдмंрдЧ рдорд╣िрд▓ा, Hindi Sarang, hindisarang.com/chandradev-se-meri-baatein. Accessed 30 May 2022.
7. рдорд╣िрд▓ाрдмंрдЧ. “рдЪंрдж्рд░рджेрд╡ рд╕े рдоेрд░ी рдмाрддें - рдХрд╣ाрдиी.” рдмंрдЧ рдорд╣िрд▓ा, Hindi Sarang, hindisarang.com/chandradev-se-meri-baatein. Accessed 30 May 2022.
8. рдорд╣िрд▓ाрдмंрдЧ. “рдЪंрдж्рд░рджेрд╡ рд╕े рдоेрд░ी рдмाрддें - рдХрд╣ाрдиी.” рдмंрдЧ рдорд╣िрд▓ा, Hindi Sarang, hindisarang.com/chandradev-se-meri-baatein. Accessed 30 May 2022.
9. рд╢िрд╡рд╢ंрднु рдХे рдЪिрдЯ्рдаे, рдмाрд▓рдоुрдХुंрдж рдЧुрдк्рдд, рдбॉ. рд╡िрдЬрдпेрди्рдж्рд░ рд╕्рдиाрддрдХ(рд╕ंрдкाрджрдХ), рджिрдЧ्рджрд░्рд╢рди рдЪрд░рдг рдЬैрди рдЛрд╖рдн рдЪрд░рдг рдЬैрди рдПрд╡ं рд╕ंрддрддि, рдирдИ рджिрд▓्рд▓ी, рд╡рд░्рд╖-1985(рдк्рд░рдердо рд╕ंрд╕्рдХрд░рдг), рдкृрд╖्рда рд╕ंрдЦ्рдпा- 19

No comments :

Post a Comment

We welcome your comments related to the article and the topic being discussed. We expect the comments to be courteous, and respectful of the author and other commenters. Setu reserves the right to moderate, remove or reject comments that contain foul language, insult, hatred, personal information or indicate bad intention. The views expressed in comments reflect those of the commenter, not the official views of the Setu editorial board. рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рд░рдЪрдиा рд╕े рд╕рдо्рдмंрдзिрдд рд╢ाрд▓ीрди рд╕рдо्рд╡ाрдж рдХा рд╕्рд╡ाрдЧрдд рд╣ै।