рдорддрджाрди рдПрдХ рдЕрд╣िंрд╕рдХ рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा

рдбॉ. рдХрди्рд╣ैрдпा рдд्рд░िрдкाрдаी

- рдХрди्рд╣ैрдпा рдд्рд░िрдкाрдаी

рдкीрдаाрдЪाрд░्рдп, рдбॉ. рдЖрдо्рдмेрдбрдХрд░ рдкीрда (рдоाрдирд╡ाрдзिрдХाрд░ рд╡ рдкрд░्рдпाрд╡рд░рдг рдоूрд▓्рдп) 
рдкंрдЬाрдм рдХेंрдж्рд░ीрдп рд╡िрд╢्рд╡рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп, рднрдЯिंрдбा
рдЪрд▓рднाрд╖: (+91) 8989154081, (+91) 9818759757
рдИрдоेрд▓: hindswaraj2009@gmail.com & kanhaiya.tripathi@cup.edu.in
рд▓ेрдЦрдХ рднाрд░рдд рдЧрдгрд░ाрдЬ्рдп рдХे рдорд╣ाрдорд╣िрдо рд░ाрд╖्рдЯ्рд░рдкрддि рдЬी рдХे рд╡िрд╢ेрд╖ рдХाрд░्рдп рдЕрдзिрдХाрд░ी рдХा рджाрдпिрдд्рд╡ рдиिрднा рдЪुрдХे рд╣ैं рдПрд╡ं рд╕ेрддु рд╕ंрдкाрджрди рдоंрдбрд▓ рдХे рд╕рдо्рдоाрдиिрдд рд╕рджрд╕्рдп рд╣ैं। рдЖрдк рдЕрд╣िंрд╕ा рдЖрдпोрдЧ рдХे рд╕рдорд░्рдердХ рдПрд╡ं рдЕрд╣िंрд╕рдХ рд╕рдн्рдпрддा рдХे рдкैрд░ोрдХाрд░ рднी рд╣ैं।


рднाрд░рддीрдп рд▓ोрдХрддंрдд्рд░ рдоें рдХेрд╡рд▓ рдорддрджाрди рдирд╣ीं рд╣ोрддे, рд╡िрд╢्рд╡ рдХे рд╡िрднिрди्рди рдХोрдиे рдоें рдЬрд╣ाँ рдЬрдирддंрдд्рд░ рдЬैрд╕ी рдЕрд╡рдзाрд░рдгा рд╣ै рд╡рд╣ाँ рдорддрджाрди рд╣ोрддे рд╣ैं। рднाрд░рдд рдоें рдЖрдЬाрдж рднाрд░рдд рдПрдХ рд╕ंрд╡ैрдзाрдиिрдХ рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдХे рд╕ाрде рдЧрддिрд╢ीрд▓ рд╣ै рд▓ेрдХिрди рдЗрд╕ рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдХा рдЕрднिрди्рди рдЕрд╡рдпрд╡ рд╣ै рдорддрджाрди। рдХрд╣рддे рд╣ैं рд╕्рд╡рд╕्рде рд▓ोрдХрддंрдд्рд░ рдХे рд▓िрдП рдорддрджाрди рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рд╣ै рдФрд░ рдорддрджाрди рд╣ोрдиे рд╕े рджेрд╢ рдХा рдиाрдЧрд░िрдХ рднी рдпрд╣ рдорд╣рд╕ूрд╕ рдХрд░ рдкाрддा рд╣ै рдХि рдЙрд╕рдХे рджेрд╢ рдоें рдХोрдИ рдХीрдордд рд╣ो рдпा рди рд╣ो рд▓ेрдХिрди рд╡ोрдЯ рджेрдиे рдХा рдЕрдзिрдХाрд░ рдЙрд╕े рдЬो рдоिрд▓ा рд╣ै рд╡рд╣ рдЕрдж्рднुрдд рд╣ै। рдЬрдм рджेрд╢ рдЖреЫाрдж рд╣ुрдЖ рддो рдЙрди рджिрдиों рд╣рдоाрд░े рджेрд╢ рдХी рдЖрдмाрджी рдпрд╣ी рдХोрдИ 35 рдХрд░ोреЬ рдеी। рдЕрдм рджेрд╢ рдХी рдЖрдмाрджी 1 рдЕрд░рдм 42 рдХрд░ोреЬ рд╕े рдЕрдзिрдХ рд╣ै। рджेрд╢ рдиे рдЬрдирд╕ंрдЦ्рдпा рдХा рдЬрдмрд░рджрд╕्рдд рджрдмाрд╡ рдЕрдкрдиे рдКрдкрд░ рдмрдиा рд▓िрдпा рд╣ै рд▓ेрдХिрди рд╡ोрдЯ рдХे рд╣िрд╕ाрдм рд╕े рдпे рд╕рднी рдиाрдЧрд░िрдХ рд╣рдоाрд░े рджेрд╢ рдХी рдордЬрдмूрдд рдХреЬी рд╣ैं рдЬिрдирд╕े рджेрд╢ рдЕрдкрдиा рдиेрддृрдд्рд╡ рдкाрддा рд╣ै, рджेрд╢ рдЕрди्рдп рд▓ोрдХрддांрдд्рд░िрдХ рджेрд╢ों рдоें рдЕрдкрдиी рдордЬрдмूрддी рдХो рдк्рд░рджрд░्рд╢िрдд рдХрд░рддा рд╣ै। рдпे рдорддрджाрдирдХрд░्рддा рдЬो рдорддрджाрди рдХрд░рддे рд╣ैं рдЙрдирдХे, рдЬो рдирд╣ीं рдХрд░рддे рд╣ैं рдЙрдирдХे рдФрд░ рдЬो рдорддрджाрди рд╕े рдиेрддृрдд्рд╡ рдкाрддे рд╣ैं рдЙрди рд╕рдмрдХे рднाрдЧ्рдп-рд╡िрдзाрддा рд╣ैं।
рд╕्рд╡рд╕्рде рд▓ोрдХрддंрдд्рд░ рдХे рд▓िрдП рдорддрджाрди рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рд╣ै। рджुрдиिрдпा рдоें рдмрд╣ुрдд рд╕े рджेрд╢ рд╣ैं рдЬрд╣ाँ рдорддрджाрди рдирд╣ीं рд╣ोрддे। рдЙрдирдоें рд╕े рдЕрдзिрдХांрд╢ рджेрд╢ рдЕрдкрдиे рдиाрдЧрд░िрдХों рдХे рд▓िрдП рдХ्рд░ूрд░ рд╣ैं рдпा рдЕрдкрдиे рдиाрдЧрд░िрдХों рдХे рд╣िрддों рдХो рдиреЫрд░рдЕंрджाреЫ рдХрд░ рдЕрд░ाрдЬрдХ рд╣ैं। рд╡े рд╕рднी рдЕрд╢ांрддि рдХे рдк्рд░рддीрдХ рд╣ैं। рдЬрдирд╣िрдд рдЙрдирдХे рд▓िрдП рд╢ूрди्рдп рд╣ै। рдЕрдкрдиी рдмрд░्рдмрд░рддा рдФрд░ рдЖрдХ्рд░ाрдордХрддा рдЙрдирдХे рд▓िрдП рдк्рд░िрдп рд╣ै। рд╕ैрди्рдп рд╢ाрд╕рдХों рд╕े рдЬ्рдпाрджा рд▓ोрдХрддंрдд्рд░ рдк्рд░рднाрд╡िрдд рд╣ुрдП। рд╡े рдЬрд╣ाँ рдорддрджाрди рд╣ो рд░рд╣े рдеे, рд╡рд╣ाँ рднी рдорддрджाрди рдирд╣ीं рд╣ोрдиे рджिрдП। рдиेрдкाрд▓ рдоें рд░ाрдЬрд╢ाрд╣ी рдХा рд╡ीрднрдд्рд╕ рддांрдбрд╡ рд╢ाрдпрдж рдХोрдИ рднूрд▓ рд╕рдХрддा рд╣ै рдЬрдм рдкрд░िрд╡ाрд░ рдХे рд╣ी рд▓ोрдЧों рдиे рдЕрдкрдиे рд▓ोрдЧों рдХी рдмрд░्рдмрд░рддा рд╕े рдоृрдд्рдпु рдХो рднेंрдЯ рдЪреЭे। рдиेрдкाрд▓ рдоें рдЬिрддрдиी рдмाрд░ рдЪुрдиाрд╡ рд╣ुрдП рдЙрд╕рдХी рдЕрд╕्рдеिрд░рддा рдЕрднी рднी рдиेрдкाрд▓ी рдЪुрдиाрд╡ рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा рдкрд░ рдвेрд░ों рдк्рд░рд╢्рди рдЦреЬा рдХрд░рддी рд╣ै। рдкाрдХिрд╕्рддाрди, рдлिрдЬी, рдИрд░ाрди, рд╡ेрдиेрдЬुрдПрд▓ा, рдм्рд░ाреЫीрд▓ рдФрд░ рдо्рдпाрдирдоाрд░ рдоें рддрдЦ्рддाрдкрд▓рдЯ рд╣ुрдП рдЬिрдирдХी рдХрд╣ाрдиिрдпाँ рд╡рд╣ाँ рдХी рддрдд्рдХाрд▓ीрди рд╕्рдеिрддिрдпों рдХो рдмрддाрддी рд╣ैं। рд╕ंрдпुрдХ्рдд рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ рдиे рдмреЬे рдкैрдоाрдиे рдкрд░ рд╣ुрдП рд╣िंрд╕рдХ рдШрдЯрдиाрдУं рдХो рд░ोрдХрдиे рдХे рд▓िрдП рдмाрд░-рдмाрд░ рдЕрдкीрд▓ рдХी। рдмोрд▓ीрдмिрдпा рдХा рдиाрдо рдкूрд░ा рд╡िрд╢्рд╡ рдЬाрдирддा рд╣ै рдЬрд╣ाँ рд╕ैрдХреЬों рдмाрд░ рддрдЦ्рддाрдкрд▓рдЯ рд╣ुрдП рд╣ैं। рдк्рд░рдд्рдпेрдХ рд░िрд╣ाрдпрд╢ी рдорд╣ाрдж्рд╡ीрдк рдоें рди рдЬाрдиे рдХिрддрдиी рдмाрд░ рд▓ोрдХрддंрдд्рд░ рдХो рдХुрдЪрд▓ा рдЧрдпा। рдЕрдм рдХुрдЫ рдРрд╕े рднी рджेрд╢ рд╣ैं рдЬो рд▓ोрдХрддंрдд्рд░ рдХे рдиाрдо рдкрд░ рдорддрджाрди рдХे рд╣िрдоाрдпрддी рдмрдиे рд╣ुрдП рд╣ैं рд▓ेрдХिрди рдХрджाрдЪिрдд рдЙрдирдХी рдорд╣िрд▓ाрдПं рд╕ुрд░рдХ्рд╖िрдд рд░рд╣рддीं, рдЙрди्рд╣ें рд╡े рдЕрдзिрдХ рд╕े рдЕрдзिрдХ рдЕрдзिрдХाрд░ рднी рдоिрд▓рддे рдЬो рдЙрди्рд╣ें рдорддाрдзिрдХाрд░ рдХे рд╕ाрде рджेрдиे рдХे рд▓िрдП рд╕рд░рдХाрд░ें рдк्рд░рддिрдмрдж्рдзрддा рд╡्рдпрдХ्рдд рдХрд░рддी рд╣ैं।
рдоेрдЧрди рдбुрдЬ़ोрд░ рдФрд░ рдм्рд░ाрдпрди рд╡िрд▓िрдпрдорд╕рди рдиे рдПрдХ рдЖрд▓ेрдЦ рд▓िрдЦा рдеा-рдЕрдл्рд░ीрдХा рдоें рддрдЦ्рддाрдкрд▓рдЯ, рдЬрдм рдЙрд╕े рдкрдвेंрдЧे рддो рдпрд╣ рдоिрд▓рддा рд╣ै рдХि рдЕрдл़्рд░ीрдХी рдорд╣ाрдж्рд╡ीрдк рдоें рдкिрдЫрд▓े рддीрди рд╡рд░्рд╖ों рдоें рддрдЦ्рддाрдкрд▓рдЯ рдоें рдЙрд▓्рд▓ेрдЦрдиीрдп рд╡ृрдж्рдзि рджेрдЦी рдЧрдИ, рдЬिрд╕рдоें рд╕ैрди्рдп рдЕрдзिрдХाрд░िрдпों рдиे рдЧैрдмॉрди, рдиाрдЗрдЬрд░, рдмुрд░्рдХिрдиा рдлाрд╕ो, рд╕ूрдбाрди, рдЧिрдиी, рдЪाрдб рдФрд░ рдоाрд▓ी рдоें рдХрдм्рдЬ़ा рдХिрдпा। рджुрдиिрдпा рдХी рддुрд▓рдиा рдоें 1950 рдХे рдмाрдж рд╕े рджुрдиिрдпा рднрд░ рдоें рдХिрдП рдЧрдП 492 рддрдЦ्рддाрдкрд▓рдЯ рдХे рдк्рд░рдпाрд╕ рдпा рд╕рдлрд▓ рддрдЦ्рддाрдкрд▓рдЯ рдоें рд╕े, рдЕрдл्рд░ीрдХा рдоें 220 рдмाрд░ рд╣ुрдП рдЬिрд╕े рд╡िрд╢्рд╡ рдХे  рдХिрд╕ी рднी рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдХी рддुрд▓рдиा рдоें рд╕рдмрд╕े рдЕрдзिрдХ, рдЬिрдирдоें рд╕े 109 рддрдЦ्рддाрдкрд▓рдЯ рд╣ुрдП рд╣ैं। рдХोрдЬी рд╕рдХрдиे,  рдоुрдЦ्рдп рдк्рд░рддिрдиिрдзि рд╣ैं рд╕ूрдбाрди рдХाрд░्рдпाрд▓рдп, рдЬाрдкाрди рдЕंрддрд░्рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рд╕рд╣рдпोрдЧ рдПрдЬेंрд╕ी (рдЬेрдЖрдИрд╕ीрдП) рдЕрдл़्рд░ीрдХा рдоें, рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдЕрдкрдиे рдЖрд▓ेрдЦ ‘рддрдЦ्рддाрдкрд▓рдЯ рдХा рдпुрдЧ: рдкрд╢्рдЪिрдо рдХे рдкрддрди рдХे рдмीрдЪ рд░ूрд╕ рдФрд░ рдЪीрди рдХा рдЙрджрдп’ рдоें рд▓िрдЦрддे рд╣ैं рддрдЦ्рддाрдкрд▓рдЯ рдХे рдк्рд░рдпाрд╕ рдПрдХ рд╡्рдпाрд╡рд╣ाрд░िрдХ рдЙрдкрдХрд░рдг рдмрди рдЧрдП рд╣ैं। рдпрд╣ рдЙрдкрдХрд░рдг рд╕ेрдиा рдФрд░ рд░ाрдЬрдиीрддि рдоें рдк्рд░рднाрд╡рд╢ाрд▓ी рдЕрдл्рд░ीрдХी рдиेрддाрдУं рдХो рд▓рдЧрддा рд╣ै рдФрд░ рд╡े рд╕ोрдЪрддे рд╣ैं рдХि рд╡े рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддाрдиुрд╕ाрд░ рдЙрдкрдпोрдЧ рдХрд░ рд╕рдХрддे рд╣ैं, рдорддрджाрди рдЗрд╕рдХो рд╡िрдирд╖्рдЯ рдХрд░рдиे рдХा рд╕рдмрд╕े рдмреЬा рдЯूрд▓्рд╕ рд╣ै। рдорддрджाрди рдХे рдмाрдж рднी рдЬрд╣ाँ рддрдЦ्рддाрдкрд▓рдЯ рд╣ुрдП рд╣ैं рд╡े рджेрд╢ рдЕрдкрдиे рдиाрдЧрд░िрдХों рдХे рдмाрд░े рдоें рд╕ंрд╡ेрджрдирд╢ीрд▓ рдирд╣ीं рд╣ैं। рдпрд╣ рджुрд░्рднाрдЧ्рдпрдкूрд░्рдг рдмाрдд рд╣ै рдХि рдРрд╕े рджेрд╢ рдЕрдкрдиे рдХрд▓्рдпाрдгрдХाрд░ी рдпोрдЬрдиाрдУं рдХे рдиिрдпोрдЬрдирдХрд░्рддा рднी рдХрд╣рд▓ाрдиे рд╕े рдмाрдЬ рдирд╣ीं рдЖрддे рдФрд░ рдЗрди рджेрд╢ों рдХे рдиाрдЧрд░िрдХ рдЬрдм-рдЬрдм рдХोрдИ рдоांрдЧें рд▓ेрдХрд░ рдЖрдпे рдЙрди्рд╣ें рдХुрдЪрд▓ рджिрдпा рдЧрдпा। рдЕрдл्рд░ीрдХा рдоें рддрдЦ्рддाрдкрд▓рдЯ рд╕े рдЕрдкрдиे рд╡рд░्рдЪрд╕्рд╡ рдХो рдмрдиाрдП рд░рдЦрдиे рдХे рд▓िрдП рд╕ाрдо्рд░ाрдЬ्рдпрд╢ाрд▓ी рджेрд╢ों рдХी рдХोрд╢िрд╢ें рдкрд╣рдЪाрдиी рдЬा рд░рд╣ी рд╣ैं рдФрд░ рд╡े рднी рдкрд╣рдЪाрдиे рдЬा рд░рд╣े рд╣ैं рдЬो рдорддрджाрди рдХे рдмाрд╡рдЬूрдж рдЕрдкрдиे рдиाрдЧрд░िрдХों рдХो рдЧрд░िрдоाрдордп рдЬीрд╡рди рджेрдиे рдоें рдЕрдХ्рд╖рдо рд╣ैं। рдпрд╣ рдПрдХ рд╕рддрдд рдЕрд╢ांрддि рдХे рджौрд░ рдХो рдЖрдоंрдд्рд░рдг рд╣ै। рдпрд╣ рд╣िंрд╕ा рдХे рд▓िрдП рдЖрдоंрдд्рд░рдг рд╣ै। рдпрд╣ рд▓ोрдХрддंрдд्рд░ рдХो рд░ौंрджрдиे рдХे рд▓िрдП рджुрд░ाрдЧ्рд░рд╣ рд╣ै। рдпрд╣ рд╣िंрд╕ा рдХी рдХोрдЦ рд╣ै рдЬрд╣ाँ рд╕े рдХेрд╡рд▓ рд╣िंрд╕ा рдФрд░ рдоाрдирд╡ाрдзिрдХाрд░ों рдХा рд╣рдирди рд╣ोрддा рд╣ै। 
рдлिрд▓рд╣ाрд▓ рдЬрд╣ाँ рдорддрджाрди рд╣ोрддे рд╣ैं рд╡े рдЗрд╕े рдЙрдд्рд╕рд╡ рдХे рд░ूрдк рдоें рд╕्рд╡ीрдХाрд░ рдХрд░рддे рд╣ैं। рдЗрд╕рд╕े рдЙрдирдХी рдЕрд╕्рдоिрддा рдФрд░ рдкрд╣рдЪाрди рдПрдХ рджेрд╢ рдоें рд╕्рдеाрдкिрдд рд╣ोрддी рд╣ै। рдорддрджाрди рднाрд░рдд рдоें рдорд╣ाрджाрди рдХрд╣ा рдЬाрддा рд╣ै рдЬिрд╕рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рджेрд╢ рдоें рд╕рд░рдХाрд░ рд╕्рдеाрдкिрдд рд╣ोрддी рд╣ै। рдЪुрдиे рд╣ुрдП рдк्рд░рддिрдиिрдзिрдпों рд╕े рдмрдиी рд╣ुрдИ рд╕рд░рдХाрд░ें рджेрд╢ рдХे рдХाрдиूрди рд╡ рд╕ंрд╡िрдзाрди рдХी рдк्рд░рддिрд╖्рдаा рдХे рд╕ाрде рдЖрдордЬрди рдХे рд▓िрдП рдХрд▓्рдпाрдгрдХाрд░ी рдпोрдЬрдиाрдПँ рд▓ाрддी рд╣ैं рдФрд░ рдЗрд╕рд╕े рд╡्рдпाрдкрдХ рдЬрдирд╕рдоूрд╣ рдпा рдЬрдирдоाрдирд╕ рдХा рд▓ाрдн рд╣ोрддा рд╣ै। рдЬрдирдоाрдирд╕ рдХा рд▓ाрдн, рдпाрдиी рд╕рдорд╖्рдЯिрдЧрдд рд▓ाрдн рд╣ै рдпрд╣। рднाрд░рдд рдоें рдорддрджाрди рдХे рд▓िрдП рд╡्рдпाрдкрдХ рд░ूрдЪि рджेрд╢ рдХी рд╕्рд╡рддंрдд्рд░рддा рдк्рд░ाрдк्рддि рд╕े рд╣ी рд╣ै рд▓ेрдХिрди рджुрд░्рднाрдЧ्рдпрдкूрд░्рдг рдпрд╣ рднी рд╣ै рдЗрд╕ рджेрд╢ рдоें рдХि рдмौрдж्рдзिрдХ рд╡рд░्рдЧ рд╣ी рдорддрджाрди рд╕े рдЬी рдЪुрд░ाрдиे рд▓рдЧा рд╣ै। рд╡рд╣ рдорддрджाрди рдоें рд╣िрд╕्рд╕ा рд▓ेрдиे рд╕े рдХрддрд░ाрддा рд╣ै। рд╡рд╣ рдирдХाрд░рддा рд╣ै। рд╡рд╣ рдЕрд░ुрдЪि рджिрдЦाрддा рд╣ै। рд╕ाрдорди्рдпрдЬрди, рджेрд╢рдЬ-рдЬрди, рдХрд╣ें рддो рдЖрджिрд╡ाрд╕ी рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдоें рд░рд╣ рд░рд╣े рдЬрди рдЗрд╕ рдорддрджाрди рдоें рд░ुрдЪि рджिрдЦाрддे рд╣ैं। рднाрд░рдд рдХे рд╡िрднिрди्рди рдЧांрд╡ों рдоें рд░рд╣ рд░рд╣े рдмूреЭे, рдмीрдоाрд░ рд▓ोрдЧ рднी рдорддрджाрди рдоें рдЗрддрдиी рджिрд▓рдЪрд╕्рдкी рд▓ेрддे рд░рд╣े рд╣ैं рд╕рди 2000 рд╕े рдкрд╣рд▓े рддрдХ, рдХि рд╡े рдЕрдкрдиी рдиौрдЬрд╡ाрди рдкीреЭी рдХे рдХंрдзे рдкрд░ рдмैрдардХрд░, рдЪाрд░рдкाрдИ рдкрд░ рд╕ोрдХрд░ рднी рдорддрджाрди рдоें рдЕрдкрдиी рдк्рд░рддिрднाрдЧिрддा рд╕ुрдиिрд╢्рдЪिрдд рдХрд░рддी рдеी। рдЕрднी рднी рднाрд░рдд рдоें рдк्рд░рдд्рдпेрдХ рдЪुрдиाрд╡ рдоें рдРрд╕ी рдЫрд╡िрдпाँ рджेрдЦрдиे рдХो рдоिрд▓ рд╣ी рдЬाрддी рд╣ैं। рдРрд╕े рд▓ोрдЧों рдХो рдХोрдИ рднी рджेрд╢ рдмрд╣ुрдд рд╣ी рдЖрджрд░рдгीрдп рдоाрдирддा рд╣ै। рдХिрди्рддु рдЪिंрддाрдЬрдирдХ рдпрд╣ рд╣ै рдХि рдкреЭे-рд▓िрдЦे рд▓ोрдЧ, рдзрдиाрдб्рдп рд▓ोрдЧ рдФрд░ рдЕрддिрд░ेрдХ рдоें рдЬीрдиे рд╡ाрд▓े рд▓ोрдЧ рдорддрджाрди рдоें рдЕрд░ुрдЪि рджिрдЦाрддे рд╣ैं рдЬिрд╕рдХी рд╡рдЬрд╣ рд╕े рдорддрджाрди рдк्рд░рддिрд╢рдд рдмрд╣ुрдд рдХрдо рднाрд░рдд рдоें рджрд░्рдЬ рд╣ोрддे рд░рд╣े рд╣ैं।
рдорддрджाрди рдПрдХ рдЕрд╣िंрд╕рдХ рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рд╣ै। рдорддрджाрди рд╕ूрдХ्рд╖्рдо рд░ूрдк рд╕े рдЕрдкрдиा рдк्рд░рднाрд╡ рдбाрд▓рдХрд░ рд╣िंрд╕рдХ рд╕ाрдо्рд░ाрдЬ्рдп рдХा рдкрддрди рдХрд░ рд╕рдХрддी рд╣ै। рдорддрджाрди рд╕े рд╡्рдпрдХ्рддि рдЕрдкрдиे рдк्рд░рднाрд╡рд╢ाрд▓ी рдпोрдЬрдиाрдУं рдХो рд▓ाрдЧू рдХрд░ा рдкाрддा рд╣ै। рд╡्рдпрдХ्рддि рдПрдХ рдиिрд╢्рдЪिрдд рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рддрдХ рдЕрдкрдиी рдкрд╣ुँрдЪ рдмрдиा рд╕рдХрддा рд╣ै рдФрд░ рдиिрд╢्рдЪिрдд рд▓ोрдЧों рдХी рд╕ंрдЦ्рдпा рддрдХ рдХो рд▓ाрднाрди्рд╡िрдд рдХрд░ рд╕рдХрддा рд╣ै рд▓ेрдХिрди рдЬрдм рд╡рд╣ рдорддрджाрди рдоें рдк्рд░рддिрднाрдЧिрддा рдХрд░рддा рд╣ै рддो рдЙрд╕рдХे рджेрд╢рд╡्рдпाрдкी рдЕрд╡рджाрди рдкрд░ोрдХ्рд╖ рд░ूрдк рд╕े рджेрд╢ рдХे рдХाрдо рдЖрддे рд╣ैं। рд╡рд╣ рд╕рджрди рдоें рд╕ंрд╕рдж рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рдЕрдкрдиी рдЖрдд्рдоा рдХो рдкрд╣ुंрдЪाрддा рд╣ै рдФрд░ рджेрд╢ рдХे рд╡िрдХाрд╕ рдоें рдЕрд╡рджाрди рдХрд░ рд░рд╣ा рд╣ोрддा рд╣ै। рд╡्рдпрдХ्рддि рд╕рдорд╖्рдЯिрдЧрдд рд╕ेрд╡ा рдХा рднाрдЧी рдмрдирддा рд╣ै। рдпрд╣ рдорддрджाрди рдХी рдЕрд╣िंрд╕рдХ рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рд╕्рдд्рд░िрдпों, рдмрдЪ्рдЪों рд╡ рд╕рднी рдЬрд░ूрд░рддрдоंрдж рд▓ोрдЧों рдХो рд▓ाрднाрди्рд╡िрдд рдХрд░рдиे рд╡ाрд▓ी рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдХे рд░ूрдк рдоें рдХाрдо рдХрд░рдиे рд▓рдЧрддी рд╣ै। рдпрд╣ рд╣ै рдорддрджाрди рдХी рдЕрдкрдордиी рд╢рдХ्рддि।
рднाрд░рдд рдоें рдпрдж्рдпрдкि рдорддрджाрди рдХे рджौрд░ाрди рд╣ोрдиे рд╡ाрд▓ी рд╣िंрд╕ाрдПँ рд╡िрдЪрд▓िрдд рдХрд░рддी рд╣ैं। рдЗрд╕ рдорддрджाрди рдХे рджौрд░ाрди рдХिрдП рдЬाрдиे рд╡ाрд▓े рд╖реЬрдпंрдд्рд░ рдорддрджाрддा рдХा рдордиोрдмрд▓ рддोреЬрддे рд╣ैं। рдорддрджाрди рдХे рдкрд╢्рдЪाрдд् рдЬो рдк्рд░рддिрдиिрдзि рдЪुрдирдХрд░ рд╕ंрд╕рдж рдХी рд╢ोрднा рдмрдирддे рд╣ैं, рдЙрдирдХे рдж्рд╡ाрд░ा рдЬрдм рдордиोрдиुрдХूрд▓ рдФрд░ рд╕рдоाрдЬ рдХी рдЬрд░ूрд░рдд рдХे рдЕрдиुрд░ूрдк рдХाрдо рдирд╣ीं рд╣ोрддे рд╣ैं рддो рдорддрджाрддाрдУं рдХो рд╣рддोрдд्рд╕ाрд╣िрдд рд╣ोрдиा рдкреЬрддा рд╣ै। рдн्рд░рд╖्рдЯाрдЪाрд░ рдоें рд▓िрдк्рдд рд░ाрдЬрдиेрддा рдХो рджेрдЦрдХрд░ рдорддрджाрддा рдЦुрдж рдкрд░ рддрд░рд╕ рдЦाрддा рд╣ै рдФрд░ рдорддрджाрди рдХ्рдпों рдХिрдпा рдЙрд╕рдиे, рдЗрд╕ рдкрд░ рдоंрдерди рднी рдХрд░рддा рд╣ै рд▓ेрдХिрди рдРрд╕ी рдк्рд░рддिрдХूрд▓ рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдоें рд▓ोрдХрддंрдд्рд░ рдХो рдЬीрд╡िрдд рд░рдЦрдиे рдХी рдПрдХ рдкुрдиः рдЙрд╕рдХी рдХोрд╢िрд╢ рдФрд░ рдорддрджाрди рдоें рд░ूрдЪि рджिрдЦрдиे рдХा рдЙрд╕рдХा рд╕ाрд╣рд╕ рд╣ी рдорддрджाрддा рдХी рдЖрдд्рдорд╢рдХ्рддि рд╣ै рдФрд░ рдЙрд╕ी рд╕े рд▓ोрдХрддंрдд्рд░ рдЬीрд╡ंрдд рдмрдиे рд╣ुрдП рд╣ैं। рд╕ंрд╕ाрд░ рднрд░ рдоें рдЬрд╣ाँ рдХрд╣ीं рднी рдорддрджाрддा рдорддрджाрди рдоें рднाрдЧ рд▓े рд░рд╣े рд╣ैं, рд╡े рд╕рдЪ्рдЪे рдоाрдпрдиे рдоें рд╕рдоाрдЬрд╕ेрд╡ी, рдкрд░ोрдкрдХाрд░ी рдФрд░ рд▓ोрдХрддंрдд्рд░ рдХे рд╕ेрдиाрдиी рдХे рд░ूрдк рдоें рдЕрд╡рджाрди рдХрд░ рд░рд╣े рд╣ैं, рдЗрд╕े рдоाрдирдиा рдкреЬेрдЧा। рднाрд░рдд рдоें рдПрдХ рд▓ंрдмी рд▓ोрдХрддांрдд्рд░िрдХ рд╕рдн्рдпрддा рдХी рдЬो рдЫрд╡ि рдЕрдм рд╡िрд╢्рд╡рдкрдЯрд▓ рдкрд░ рд╡िрдж्рдпрдоाрди рд╣ो рд░рд╣ी рд╣ै рд╡рд╣ рднाрд░рдд рдХी рд╢рдХ्рддि рдХो рдк्рд░рддिрд╖्рдаिрдд рдХрд░ рд░рд╣ी рд╣ै। рднाрд░рдд рдоें рдЗрд╕рд▓िрдП рдЕрдм рдорддрджाрди рдоें рдЕрд░ुрдЪि рд▓ेрдиे рд╡ाрд▓े рд▓ोрдЧों рдХो рдпрд╣ рд╕рдордЭрдиे рдХी рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддा рд╣ै рдХि рд╡े рдЕрдкрдиे рдХрд░्рдд्рддрд╡्рдп рдХे рдк्рд░рддि рд╕рдЬрдЧ рд╣ों рдФрд░ рдорддрджाрди рдоें рд░ूрдЪि рд▓ें। рд╣ाрд▓ рд╣ी рдоें ‘рдЕрдиिрд╡ाрд░्рдп рдорддрджाрди рд╡िрдзेрдпрдХ’ рдХे рдмाрд░े рдоें рдЬрдм рдоैं рд▓िрдЦ рд░рд╣ा рдеा рддो рдПрдХ рдмाрдд рд╕рдордЭ рдоें рдЖрдИ рдХि рдпрд╣ рдПрдХ рдоौрд▓िрдХ рд╡िрдзेрдпрдХ рдмрди рд╕рдХрддा рд╣ै рдФрд░ рднाрд░рдд рдХो рдЧंрднीрд░ рд╡ рд╕рд╢рдХ्рдд рд▓ोрдХрддंрдд्рд░ рдХी рд╢рдХ्рддि рдк्рд░рджाрди рдХрд░рдиे рд╡ाрд▓ा рдпрд╣ рд╡िрдзेрдпрдХ рд╣ो рд╕рдХрддा рд╣ै। рднाрд░рдд рдоें рдиोрдЯा рдФрд░ рд░ाрдЗрдЯ-рдЯू-рд░ी-рдХॉрд▓ рдкрд░ рдмाрддें рд╣ोрддी рд░рд╣ी рд╣ैं рд▓ेрдХिрди ‘рдЕрдиिрд╡ाрд░्рдп рдорддрджाрди’ рдиाрдЧрд░िрдХों рдХे рд▓ाрдЧू рдХрд░рдиे рдХे рдмाрдж рд╣ी рд░ाрдЗрдЯ-рдЯू-рд░ी-рдХॉрд▓ рдЬैрд╕े рд╡िрд╖рдп рдХो рд╕рд╢рдХ्рдд рдмрдиाрдпा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै। рдЕрдиिрд╡ाрд░्рдп рдорддрджाрди рдХрд░рдиे рдкрд░ рд╕рдмрдХी рдорддрджाрди рдоें рдк्рд░рддिрднाрдЧिрддा рд╣ोрдЧी рдФрд░ рд╣рдоें рдпрд╣ рдкрддा рдЪрд▓ рд╕рдХेрдЧा рдХि рдЬिрди्рд╣ोंрдиे рдорддрджाрди рдХिрдпा рд╣ै рд╡े рд╣ी рд░ी-рдХॉрд▓ рдХे рд▓िрдП рдк्рд░рдпाрд╕рд░рдд рд╣ुрдП рд╣ैं। рдЕрди्рдпрдеा рдРрд╕ी рдк्рд░рддिрдХूрд▓рддा рдкैрджा рдХрд░рдиे рд╡ाрд▓ी рд╢рдХ्рддिрдпाँ рд░ाрдЗрдЯ-рдЯू-рд░ी-рдХॉрд▓ рдХी рдмाрддें рдХрд░рддी рд╣ैं рдЬो рдорддрджाрди рдХी рд╣ी рдирд╣ीं рд╣ैं рдФрд░ рд╖реЬрдпंрдд्рд░ рдХे рддрд╣рдд рдРрд╕े рдзреЬे рддैрдпाрд░рдХрд░ рдЕрд╕्рдеिрд░рддा рд▓ाрдиे рдХी рдХोрд╢िрд╢ рдХे рддрд╣рдд рд╡े рдк्рд░рддिрд░ोрдз рдХा рдоाрд╣ौрд▓ рдмрдиा рд░рд╣ी рд╣ैं।
рднाрд░рдд рдоें рд╣ो рд░рд╣े рдЪुрдиाрд╡ рдХी рдпрд╣ рд╢ृंрдЦрд▓ा рднाрд░рддीрдп рд▓ोрдХрддंрдд्рд░ рдХी рдк्рд░рддिрд╖्рдаा рдоें рдмрдиी рд░рд╣ेрдЧी। рджेрд╢ рдоें рд╕рд░्рд╡ाрдзिрдХ рд╢ांрддिрдкूрд░्рдг рдФрд░ рд╕ौрд╣ाрд░्рджрдкूрд░्рдг, рдиिрд░्рдгाрдпрдХ, рдкрд░िрд╡рд░्рддрдирдХाрд░ी рд╡ рдЕрд╣िंрд╕рдХ рд╕рдоाрдЬ рдХी рд╕्рдеाрдкрдиा рдХे рд▓िрдП реЫрд░ूрд░ी рд╣ै рдХि рдорддрджाрди рдХी рдЕрд╣िंрд╕рдХ рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдХो рдордЬрдмूрдд рдмрдиाрдпा рдЬाрдП рдФрд░ рджेрд╢ рдХा рд╣рд░ рдиाрдЧрд░िрдХ рдорддрджाрди рдоें рдк्рд░рддिрднाрдЧिрддा рдХрд░े। рд╣рд░ рд╡्рдпрдХ्рддि рд╕्рд╡рддः рдорддрджाрди рдХрд░े। рд╕рдмрдХो рдорддрджाрди рдХрд░рдиे рдХो рдк्рд░ेрд░िрдд рдХрд░े। рдЕрдиिрд╡ाрд░्рдп рдорддрджाрди рд╡िрдзेрдпрдХ рдЖрдиे рдХे рдмाрдж рднाрд░рдд рдХा рд╣рд░ рдиाрдЧрд░िрдХ рдорддрджाрди рдХрд░ेрдЧा рд▓ेрдХिрди рдЖрдЬ рдЬो рд╕्рдеिрддिрдпाँ рд╣ैं рдЙрд╕рдоें рднी рдХैрд╕े рдЕрдзिрдХрддрдо рд▓ोрдЧ рдорддрджाрди рдХे рд▓िрдП рдЕрдкрдиा рдПрдХ рдордд рд╕ुрдиिрд╢्рдЪिрдд рдХрд░рддे рд╣ैं, рдпрд╣ рдЪुрдиौрддी рд╣ै। рдЖреЫाрджी рдХे 75 рд╡рд░्рд╖ рдмाрдж рднाрд░рдд рдоें рдЕрд╣िंрд╕ा-рд░рди рдлॉрд░ рдбेрдоोрдХ्рд░ेрд╕ी рдЬैрд╕े рдЙрдж्рдпрдо рдХिрдП рдЬा рд░рд╣े рд╣ैं। рдЬाрдЧрд░ूрдХрддा рддो рд╕ुрдк्рддрдк्рд░ाрдп рд▓ोрдЧों рдХे рдмीрдЪ рд╣ोрддी рд╣ै। рдЗрд╕рд▓िрдП рдЕрдм рдорддрджाрди рдЬाрдЧрд░ूрдХрддा рдХा рд╕рд╡ाрд▓ рдХрдо рдмрдирдХрд░ рд░рд╣ рдЧрдпा рд╣ै। рдпрд╣ рд╕्рд╡рддःрд╕्рдлूрд░्рдд рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ рдХे рд╣िрдд рдоें рдХिрдпा рдЬाрдиे рд╡ाрд▓ा рдХрд░्рдд्рддрд╡्рдп рд╣ै, рдЗрд╕े рднाрд░рдд рдХे рдиाрдЧрд░िрдХ рд╕рдордЭ рд╕рдХेंрдЧे рддो рджेрд╢ рдЖрдд्рдорд╢рдХ्рддि рд╕े рдЖрдЧे рдмреЭ рд╕рдХेрдЧा।

1 comment :

  1. рдорддрджाрди рдХा рдорд╣рдд्рд╡ рдмрддाрдХрд░ , рдЬाрдЧрд░ूрдХ рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рдзрди्рдпрд╡ाрдж।

    ReplyDelete

We welcome your comments related to the article and the topic being discussed. We expect the comments to be courteous, and respectful of the author and other commenters. Setu reserves the right to moderate, remove or reject comments that contain foul language, insult, hatred, personal information or indicate bad intention. The views expressed in comments reflect those of the commenter, not the official views of the Setu editorial board. рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рд░рдЪрдиा рд╕े рд╕рдо्рдмंрдзिрдд рд╢ाрд▓ीрди рд╕рдо्рд╡ाрдж рдХा рд╕्рд╡ाрдЧрдд рд╣ै।