рдкुрд╕्рддрдХ рдХा рдиाрдо: рд╡िрджेрд╢ рдоें рд╣िंрджी рдкрдд्рд░рдХाрд░िрддा
рд▓ेрдЦрдХ: рдЬрд╡ाрд╣рд░ рдХрд░्рдиाрд╡рдЯ
рдк्рд░рдХाрд╢рдХ: рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рдкुрд╕्рддрдХ рди्рдпाрд╕, рдирдИ рджिрд▓्рд▓ी 110070
рдкृрд╖्рда: 294
рдоूрд▓्рдп: ₹ 400/-
_____________________
рд╕рдоीрдХ्рд╖ा: рджीрдкрдХ рдкाрдг्рдбेрдп
рд╕рдоाрдЬ рдоें рд╕ूрдЪрдиा рдХा рдЖрджाрди-рдк्рд░рджाрди рдордиुрд╖्рдп рдХी рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддा рд╣ै рдФрд░ рдЗрд╕рдХी рдкूрд░्рддि рдкрдд्рд░рдХाрд░िрддा рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рд╕рд╣рдЬ рд╣ी рд╕ंрднрд╡ рд╣ोрддी рд╣ै। рдХिрд╕ी рднी рд╕рдоाрдЬ рдоें рд╕ूрдЪрдиा-рдоाрдз्рдпрдо рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рднूрдоिрдХा рдХा рдиिрд░्рд╡рд╣рди рдХрд░рддा рд╣ै рдФрд░ рдпрд╣ рдоाрдз्рдпрдо рд╡्рдпрдХ्рддि рд╕े рд╡्рдпрдХ्рддि рдХे рдмीрдЪ, рд╡्рдпрдХ्рддि рдФрд░ рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдпा рд╕рд░рдХाрд░ों рдХे рдмीрдЪ рд╕ेрддु рдХा рдХाрдо рдХрд░рддा рд╣ै, рд╕ाрде рд╣ी рд╕ाрде рдЬрди рд╕рдорд╕्рдпाрдУं, рдЬрди рд╕рд░ोрдХाрд░ों рдФрд░ рдЬрди рднाрдЧीрджाрд░ी рдХो рдк्рд░ेрд░рдгा рджेрдиे рдХा рдХाрд░्рдп рдХрд░рддा рд╣ै। рдЖрдЬ рд╡ैрд╢्рд╡िрдХ рдзрд░ाрддрд▓ рдкрд░ рдЕрдиेрдХ рд╕ूрдЪрдиा-рдоाрдз्рдпрдоों рдХी рдЙрдкрд╕्рдеिрддि рд╣ै рдЬो рд╕рдоाрдЬ рдХे рд▓िрдП рдмрд╣ुрдд рдЙрдкрдпोрдЧी рдПрд╡ं рдЕрдиिрд╡ाрд░्рдп рд╕ाрдзрди рдмрди рдЧрдП рд╣ैं। рдкрдд्рд░-рдкрдд्рд░िрдХाрдУं рдХा рдЧौрд░рд╡рд╢ाрд▓ी рдЗрддिрд╣ाрд╕ рд╕рдоाрдЬ рдХा рдЕрднिрди्рди рд╣िрд╕्рд╕ा рд╣ै। рд╡िрд╢्рд╡ рдХे рдХोрдиे-рдХोрдиे рд╕े рдХिрд╕ी рди рдХिрд╕ी рднाрд╖ा рдоें рдкрдд्рд░-рдкрдд्рд░िрдХाрдУं рдХा рдк्рд░рдХाрд╢рди рд╣ोрддा рд╣ै। рдпрд╣ рдмाрдд рд╣рдо рд╕рднी рдХो рдЧौрд░рд╡ाрди्рд╡िрдд рдорд╣рд╕ूрд╕ рдХрд░рдиे рдХा рдоौреШा рджेрддी рд╣ै рдХि рд╡िрд╢्рд╡ рдХे рдЕрдиेрдХ рджेрд╢ों рд╕े рд╣िंрджी рдкрдд्рд░-рдкрдд्рд░िрдХाрдУं рдХा рдк्рд░рдХाрд╢рди рд╣ोрддा рд░рд╣ा рд╣ै рдФрд░ рдиिрд░ंрддрд░ рд╣ो рд░рд╣ा рд╣ै। рднाрд░рдд рдХे рдмाрд╣рд░ рдХी рдЕрдиेрдХ рдкрдд्рд░-рдкрдд्рд░िрдХाрдУं рдиे рд╣िंрджी-рдЬрдЧрдд рдоें рдЕрдкрдиा рд╡िрд╢ेрд╖ рдоुрдХाрдо рдмрдиाрдпा рд╣ै рдФрд░ рд╣िंрджी рдХे рдк्рд░рдЪाрд░-рдк्рд░рд╕ाрд░ рдоें рднी рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рднूрдоिрдХा рдХा рдиिрд░्рд╡рд╣рди рдХिрдпा рд╣ै। рдРрддिрд╣ाрд╕िрдХ рджृрд╖्рдЯि рд╕े рд╡िрджेрд╢ों рдоें рд╣िंрджी рдкрдд्рд░рдХाрд░िрддा рдХा рдЬрди्рдо рд╕рди 1883 рдоें рд▓ंрджрди рд╕े рдк्рд░рдХाрд╢िрдд ‘рд╣िрди्рджोрд╕्рдеाрди’ рдиाрдордХ рдд्рд░ैрдоाрд╕िрдХ рдкрдд्рд░ рд╕े рд╡िрджेрд╢ рдоें рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рд╣ोрдиेрд╡ाрд▓े рд╕рд░्рд╡рдк्рд░рдердо рд╣िंрджी рдкрдд्рд░ рдХे рд░ूрдк рдоें рд╕्рд╡ीрдХाрд░ рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै। рдЗрд╕рдХे рд╕ंрд╕्рдеाрдкрдХ рд░ाрдЬा рд░ाрдордкाрд▓ рд╕िंрд╣ рдеे। рдпрд╣ рдд्рд░िрднाрд╖ी рд░ूрдк рдоें рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рд╣ोрддा рдеा рдФрд░ рдЗрд╕рдоें рд╣िंрджी рдХे рд╕ाрде рд╣ी рдЙрд░्рджू рддрдеा рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬी рдХे рдЕंрд╢ рднी рд░рд╣рддे рдеे। рдХुрдЫ рдХे рдиाрдо рд╣ैं- рдкुрд░рд╡ाрдИ, рд╡िрд╢्рд╡ा, рд╣िंрджी рдЬрдЧрдд, рднाрд░рдд рджрд░्рд╢рди, рд╕ेрддु, рд╕ौрд░рдн, рд╣िंрджी рдХी рдЧूँрдЬ, рд╣िंрджी рдЪेрддрдиा, рд╕ाрд╣िрдд्рдпрдХुंрдЬ, рдЖрд╕्рдЯ्рд░ेрд▓िрдпांрдЪрд▓, рдмрд╕ंрдд, рдЗрди्рдж्рд░рдзрдиुрд╖, рджुрд░्рдЧा, рд╕्рдкाрдЗрд▓ рджрд░्рдкрдг, рд╢ांрддिрджूрдд, рд╣िंрджी рдЦрдмрд░, рд╡рд╕ुрдзा, рдЕрдиुрднूрддि, рдЕрди्рдпрдеा, рдЕрднिрд╡्рдпрдХ्рддि, рдпाрдд्рд░ा, рд╣िрдоाрд▓िрдиी, рд╕िंрдЧाрдкुрд░ рд╕ंрдЧрдо рдЖрджि-рдЖрджि।
рдЬрд╡ाрд╣рд░ рдХрд░्рдиाрд╡рдЯ |
‘рд╡िрджेрд╢ рдоें рд╣िंрджी рдкрдд्рд░рдХाрд░िрддा’ рдЬрд╡ाрд╣рд░ рдХрд░्рдиाрд╡рдЯ рдХी рд╣ाрд▓ рдоें рдиेрд╢рдирд▓ рдмुрдХ рдЯ्рд░рд╕्рдЯ, рдирдИ рджिрд▓्рд▓ी рд╕े рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рдирд╡ीрдирддрдо рдХृрддि рд╣ै। рд╡िрд╢्рд╡ рдХे рд▓рдЧрднрдЧ 27 рджेрд╢ों рдоें рдкिрдЫрд▓े 120 рд╡рд░्рд╖ों рдХी рд╣िंрджी рдкрдд्рд░рдХाрд░िрддा, рдЗрд▓ेрдХ्рдЯ्рд░ाрдиिрдХ рдоीрдбिрдпा рдФрд░ рд╣िंрджी рд░ेрдбिрдпो рдк्рд░рд╕ाрд░рдг рдЖрджि рдХी рдпाрдд्рд░ा рдХो рд╕рдЪिрдд्рд░ рдЗрд╕ рдкुрд╕्рддрдХ рдХी рд╡िрд╖рдп-рд╡рд╕्рддु рдоें рд╡िрд╕्рддाрд░ рд╕े рд╕рдоाрд╣िрдд рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै। рдпрд╣ рд╢ोрдзрдкрд░рдХ рдкुрд╕्рддрдХ рд╣िंрджी рдк्рд░ेрдоिрдпों рдХे рд▓िрдП рдирдИ рдЬाрдирдХाрд░ी рдХा рдЦрдЬाрдиा рд╣ै рдЬो рд▓ेрдЦрдХ рдЬрд╡ाрд╣рд░ рдХрд░्рдиाрд╡рдЯ рдХे рдЕрдердХ рдкрд░िрд╢्рд░рдо рдХा рдк्рд░рддिрдлрд▓ рд╣ै। рдЖрдЬ рдЬрдм рднाрд░рдд рдХे рдЙрдЪ्рдЪ рд╢िрдХ्рд╖ा рдкाрда्рдпрдХ्рд░рдоों рдоें рднाрд░рдд рд╕े рдмाрд╣рд░ рд▓िрдЦे рдЬा рд░рд╣े рд╣िंрджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХो рд╢ाрдоिрд▓ рдХिрдпा рдЬा рд░рд╣ा рд╣ै рддो рдЗрд╕ рдкुрд╕्рддрдХ рдХी рдк्рд░ाрд╕ंрдЧिрдХрддा рдФрд░ рднी рдмреЭ рдЬाрддी рд╣ै। ‘рд╡िрджेрд╢ рдоें рд╣िंрджी рдкрдд्рд░рдХाрд░िрддा’ рдкुрд╕्рддрдХ рдХी рд╡िрд╖рдп-рд╕ाрдордЧ्рд░ी рдХो рд▓ेрдЦрдХ рдиे рдЪाрд░ рдЦрдг्рдбों рдоें рд╡िрднрдХ्рдд рдХिрдпा рд╣ै:
1. рдЧिрд░рдоिрдЯिрдпा рджेрд╢ों рдоें рд╣िंрджी рдкрдд्рд░рдХाрд░िрддा
2. рдЙрдд्рддрд░ी рдЕрдоेрд░िрдХा рдФрд░ рдСрд╕्рдЯ्рд░ेрд▓िрдпा рдорд╣ाрдж्рд╡ीрдк рдХे рджेрд╢ों рдоें рд╣िंрджी рдкрдд्рд░рдХाрд░िрддा
3. рдпूрд░ोрдк рдорд╣ाрдж्рд╡ीрдк рдХे рджेрд╢ों рдоें рд╣िंрджी рдкрдд्рд░рдХाрд░िрддा
4. рдПрд╢िрдпा рдорд╣ाрдж्рд╡ीрдк рдХे рджेрд╢ों рдоें рд╣िंрджी рдкрдд्рд░рдХाрд░िрддा
‘рдЧिрд░рдоिрдЯिрдпा рджेрд╢ों рдоें рд╣िंрджी рдкрдд्рд░рдХाрд░िрддा’ рдЦंрдб рдХे рдЕंрддрд░्рдЧрдд рдоॉрд░िрд╢рд╕, рдлीрдЬी, рджрдХ्рд╖िрдг рдЕрдл्рд░िрдХा, рд╕ूрд░ीрдиाрдо, рдЧрдпाрдиा рдПрд╡ं рдд्рд░िрдиिрджाрдж рдПрд╡ं рдЯोрдмैрдЧो рдоें рд╣िंрджी рдк्рд░рдХाрд╢рди рдХी рдЧрд╣рди рдкреЬрддाрд▓ рдХрд░рддे рд╣ुрдП рдЗрди рджेрд╢ों рдХे рд╣िंрджी рдкрдд्рд░рдХाрд░िрддा рдХे рдРрддिрд╣ाрд╕िрдХ рдкрд░िрдк्рд░ेрдХ्рд╖्рдп рдХी рдЬाрдирдХाрд░ी рджी рдЧрдИ рд╣ै। рдЬैрд╕ा рдХि рд╕рднी рдХो рд╡िрджिрдд рд╣ै рдХि 19рд╡ीं рд╢рддाрдм्рджी рдоें рдЙрдкрдиिрд╡ेрд╢рд╡ाрджी рд╢рдХ्рддिрдпों рдж्рд╡ाрд░ा рднाрд░рдд рд╕े рд╣рдЬाрд░ों рдХी рд╕ंрдЦ्рдпा рдоें рдПрдЧ्рд░ीрдоेंрдЯ рдХे рддрд╣рдд рдордЬрджूрд░ों рдХो рд╡िрд╢्рд╡ рдХे рдЕрдиेрдХ рджेрд╢ों рдоें рд▓े рдЬाрдпा рдЧрдпा рдеा, рднाрд░рддीрдп рдордЬрджूрд░ों рдиे рдЕрдкрдиी рднाрд╖ा, рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдФрд░ рд╕ंрд╕्рдХृрддि рд╕े рд╕рдо्рдмрд▓ рдк्рд░ाрдк्рдд рдХрд░ рд╡िрдкрд░ीрдд рдкрд░िрд╕्рдеिрддिрдпों рдХो рдЕрдкрдиे рдЕрдиुрдХूрд▓ рдмрдиाрдпा рдФрд░ рдк्рд░рд╡ाрд╕рди рджेрд╢ рдХो рдЕрдкрдиे рд╕ाрдорд░्рде्рдп рд╕े рд╕рдоृрдж्рдз рдмрдиाрдиे рдоें рдХोрдИ рдХोрд░ рдХрд╕рд░ рдирд╣ीं рдЫोрдбी рд╕ाрде рд╣ी рдк्рд░рд╡ाрд╕рди рджेрд╢ рдХो рдЕрдкрдиाрдиे рдХे рд╕ाрде рдЕрдкрдиी рднाрд╖ा, рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдФрд░ рд╕ंрд╕्рдХृрддि рдХो рд╕рдоृрдж्рдз рдХрд░рдиे рдХे рдЙрдкрдХ्рд░рдо рд╕े рдЬुреЬे рд░рд╣े рдФрд░ рдЗрд╕ी рдЙрдкрдХ्рд░рдо рдХा рдкрд░िрдгाрдо рд╣ै рдХि рдЗрди рджेрд╢ों рдоें рд╣िंрджी рднाрд╖ा рдФрд░ рд╕ाрд╣िрдд्рдп, рд╣िंрджी рдкрдд्рд░рдХाрд░िрддा рдХी рд╕ुрджृреЭ рдЗрдоाрд░рдд рдЙрдкрд▓рдм्рдз рд╣ै। рдоॉрд░ीрд╢рд╕ рдоें рд╣िंрджी рдкрдд्рд░рдХाрд░िрддा рдк्рд░ाрд░ंрдн 15 рдоाрд░्рдЪ, 1909 рдХो рдк्рд░рдХाрд╢िрдд ‘рд╣िрди्рджुрд╕्рддाрдиी’ рдкрдд्рд░ рдХे рдк्рд░рдХाрд╢рди рд╕े рдк्рд░ाрд░ंрдн рдоाрдиा рдЬाрддा рд╣ै। рдЗрд╕ рдкрдд्рд░ рдХे рдоुрдЦрдкृрд╖्рда рдХा рдЖрджрд░्рд╢ рд╡ाрдХ्рдп рдеा- “рд╡्рдпрдХ्рддि рдХी рд╕्рд╡рддंрдд्рд░рддा !рдордиुрд╖्рдп рдХी рд╕рдоाрдирддा ! рдЬाрддिрдпों рдХा рднाрдИрдЪाрд░ा !” рдЗрд╕рдХे рдк्рд░рдХाрд╢рди рдХा рджाрдпिрдд्рд╡ рдордгिрд▓ाрд▓ рдбॉрдХ्рдЯрд░ рдХे рдкाрд╕ рдеा рдЬो рдорд╣ाрдд्рдоा рдЧांрдзी рдХी рдк्рд░ेрд░рдгा рд╕े рдоॉрд░ीрд╢рд╕ рдкрд╣ुँрдЪे рдеे। рдЗрд╕рдХे рдмाрдж рдоॉрд░ीрд╢рд╕ рд╕े рд╣िंрджी рдоें рдЕрдиेрдХ рдкрдд्рд░-рдкрдд्рд░िрдХाрдПं рд╕рдордп-рд╕рдордп рдкрд░ рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рд╣ोрддी рд░рд╣ीं рдФрд░ рдХुрдЫ рдЖрдЬ рднी рд╣ो рд░рд╣ी рд╣ैं। рдкुрд╕्рддрдХ рдоें рд▓ेрдЦрдХ рдиे рдоॉрд░ीрд╢рд╕ рдХी рд╣िंрджी рдкрдд्рд░рдХाрд░िрддा рдоें рд╣िрди्рджुрд╕्рддाрдиी, рдЬрдирддा, рдЖрд░्рдпोрджрдп, рджुрд░्рдЧा, рдХांрдЧ्рд░ेрд╕, рд╣िрди्рджू рдзрд░्рдо, рджрд░्рдкрдг, рдЗрдг्рдбिрдпрди рдЯाрдЗрдо्рд╕, рдЕрдиुрд░ाрдЧ, рдорд╣ाрд╢िрд╡рд░ाрдд्рд░ि, рдЖрднा, реЫрдоाрдиा, рдЬाрдЧृрддि, рдирд╡рдЬीрд╡рди, рдЖрд░्рдпрд╡ीрд░, рдмाрд▓рд╕рдЦा, рд╡рд╕ंрдд, рд░िрдордЭिрдо, рд╕्рд╡рджेрд╢, рдЗрди्рдж्рд░рдзрдиुрд╖, рдкंрдХрдЬ, рд╕ुрдорди, рдУрд░िрдпंрдЯрд▓ рдЧрдЬрдЯ (рдЗрд╕рдХा рдкूрд░्рд╡ рдиाрдо ‘рдЖрд░्рдп рдкрдд्рд░िрдХा’ рдеा।) рдоाрд░ीрд╢рд╕ рдЗрдг्рдбिрдпрди рдЯाрдЗрдо्рд╕, рд╡िрд╢्рд╡ рд╣िंрджी рд╕рдЪिрд╡ाрд▓рдп рд╕े рднी рд╡рд░्рддрдоाрди рдоें рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рд╣ो рд░рд╣ी ‘рд╡िрд╢्рд╡ рд╣िंрджी рд╕рдоाрдЪाрд░’, ‘рд╡िрд╢्рд╡ рд╣िंрджी рдкрдд्рд░िрдХा’, ‘рд╡िрд╢्рд╡ рд╣िंрджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп’ рдЖрджि рдХा рд╡िрд╢्рд▓ेрд╖рдг рдХिрдпा рд╣ै рд╕ाрде рд╣ी рд▓ेрдЦрдХ рдиे рдоॉрд░ीрд╢рд╕ рдоें рд╣िंрджी рдХे рдЙрдЬ्рдЬ्рд╡рд▓ рднрд╡िрд╖्рдп рдХे рд▓िрдП рдХрдо рд╕े рдХрдо рдПрдХ рд╣िंрджी рдХे рджैрдиिрдХ рдкрдд्рд░ рдХे рдк्рд░рдХाрд╢рди рдХी рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддा рдХो рд░ेрдЦांрдХिрдд рдХिрдпा рд╣ै рдЬिрд╕рд╕े рдоॉрд░ीрд╢рд╕ рдХी рд╣िंрджी рдкрдд्рд░рдХाрд░िрддा рдХो рдирдпा рдЖрдпाрдо рдоिрд▓ рд╕рдХрддा рд╣ै।
рджीрдкрдХ рдкाрдг्рдбेрдп |
рджрдХ्рд╖िрдг рдЕрдл्рд░ीрдХा рдоें рд╣िंрджी рдкрдд्рд░рдХाрд░िрддा рдХी рдпाрдд्рд░ा 4 рдЬूрди, 1903 рдХो рдк्рд░рдХाрд╢िрдд ‘рдЗрди्рдбिрдпрди рдУрдкिрдиिрдпрди’ рдкрдд्рд░ рд╕े рдк्рд░ाрд░ंрдн рд╣ोрддी рд╣ै рдЬिрд╕े рдиाрдЯाрд▓ рдЗрди्рдбिрдпрди рдХांрдЧ्рд░ेрд╕ рдХे рд╕рдЪिрд╡ рдПрдо्.рдПрдЪ.рдиाрдЬрд░ рдк्рд░рд╡ाрд╕ी рднाрд░рддीрдпों рдХी рдЖрд╡ाрдЬ рдмुрд▓ंрдж рдХрд░рдиे рдХे рдЙрдж्рджेрд╢्рдп рд╕े, рд╕ंрдкाрджिрдд рдХрд░рддे рдеे। рдпрд╣ рдкрдд्рд░ рдЪाрд░ рднाрд╖ाрдУं рдоें рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рд╣ोрддा рдеा-рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬी, рдЧुрдЬрд░ाрддी, рд╣िंрджी рдФрд░ рддрдоिрд▓। рдЗрд╕ी рдХ्рд░рдо рдоें рд╕рдордп-рд╕рдордп рдкрд░ рдирдП рдкрдд्рд░-рдкрдд्рд░िрдХाрдУं рдХा рдк्рд░рдХाрд╢рди рд╣ुрдЖ- ‘рдЕрдоृрддрд╕िंрдзु рдиाрдордХ’ рдПрдХ рдоाрд╕िрдХ рдкрдд्рд░, ‘рдзрд░्рдорд╡ीрд░’ (рд╕ंрдкाрджрдХ-рднрд╡ाрдиीрджрдпाрд▓ рд╕ंрди्рдпाрд╕ी), ‘рд╣िंрджी’ (рд╕ंрдкाрджрдХ-рднрд╡ाрдиीрджрдпाрд▓ рд╕ंрди्рдпाрд╕ी), ‘рд░ाрдЗрдЬिंрдЧ рд╕рди’, ’рд╣िंрджी рдЦрдмрд░’ рдЖрджि рдХा рд╡िрд╢ेрд╖ рдорд╣рдд्рд╡ рд╣ै। рдЗрд╕ рдкुрд╕्рддрдХ рдХे рд▓ेрдЦрдХ рдиे рджрдХ्рд╖िрдг рдЕрдл्рд░िрдХा рдХे рдкрдд्рд░- рдкрдд्рд░िрдХाрдУं рдоें рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рд╕рдоाрдЪाрд░ों рдХे рдЙрджाрд╣рд░рдг рд╕े рддрдд्рдХाрд▓ीрди рд╕рдордп рдоें рд╡рд╣ां рдХी рдк्рд░рдЧрддि рдоें рд╣िंрджी рдкрдд्рд░рдХाрд░िрддा рдХे рдорд╣рдд्рдд्рд╡ рдХो рд░ेрдЦांрдХिрдд рдХिрдпा рд╣ै।
рдлीрдЬी рдоें рд╣िंрджी рдкрдд्рд░рдХाрд░िрддा рд╢ीрд░्рд╖рдХ рдХे рдЕंрддрд░्рдЧрдд рдЬрд╡ाрд╣рд░ рдХрд░्рдиाрд╡рдЯ рдЬी рдиे рдлीрдЬी рдоें рдордЬрджूрд░ों рдХे рд░ूрдк рдоें рднाрд░рддीрдпों рдХे рдж्рд╡ीрдк рдоें рдЖрдЧрдорди рдХी рдЙрд▓्рд▓ेрдЦрдиीрдп рдЬाрдирдХाрд░ी рджेрддे рд╣ुрдП ‘рдлीрдЬी рдмाрдд’ рднाрд╖ा рдХे рдЙрдж्рднрд╡ рдХो рднी рд╕рдоाрд╣िрдд рдХिрдпा рд╣ै। рдлीрдЬी рдоें рд╣िंрджी рдкрдд्рд░рдХाрд░िрддा рдХा рдЙрдж्рднрд╡ рдбॉ рдордгिрд▓ाрд▓ рдж्рд╡ाрд░ा рдлीрдЬी рдоें рднाрд░рддीрдп рдордЬрджूрд░ों рдХो рд╕ंрдЧрдаिрдд рдХрд░рдиे рдХे рд▓рдХ्рд╖्рдп рд╕े ‘рдж рд╕ेрдЯрд▓рд░’ рдиाрдордХ рдкрдд्рд░ рдХे рд╣िंрджी рд╕ंрд╕्рдХрд░рдг рд╕े рдоाрдиा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै рдЬिрд╕рдХे рд╕ंрдкाрджрди рдХा рджाрдпिрдд्рд╡ рдкंрдбिрдд рд╢िрд╡рд░ाрдо рд╢рд░्рдоा рдиे рдиिрднाрдпा। 19 рд╡ीं рд╕рджी рдХे рджूрд╕рд░े рджрд╢рдХ рдоें рдЕрдиेрдХ рд╣िंрджी рдкрдд्рд░-рдкрдд्рд░िрдХाрдУं рдХे рдк्рд░рдХाрд╢рди рдХी рд╢ुрд░ुрдЖрдд рд╣ुрдИ рдЬिрдирдоें рдлीрдЬी рд╕рдоाрдЪाрд░, рднाрд░рдд рдкुрдд्рд░, рд╡ृрдж्рдзि рдПрд╡ं рд╡ृрдж्рдзिрд╡ाрдгी, рд╢ांрддिрджूрдд, рдж рдЗंрдбिрдпрди рдЯाрдЗрдо्рд╕, рдЬाрдЧृрддि, рдЬрдп рдлीрдЬी рдФрд░ рдлीрдЬी рд╕ंрджेрд╢, рд░ाрдЬрджूрдд, рдлीрдЬी рд╡ृрдд्рддांрдд, рд╢ंрдЦ, рдлीрдЬी рдлोрдХрд╕, рдЙрджрдпाрдЪрд▓, рд╕ाрд╣िрдд्рдпрдХाрд░, рд╕рд░рддाрдЬ, рд╕ंрд╕्рдХृрддि рдЖрджि рдкрдд्рд░- рдкрдд्рд░िрдХाрдУं рдХे рдк्рд░рдХाрд╢рди рдФрд░ рдЙрдирдХी рд╡िрд╖рдпрд╡рд╕्рддु рдкрд░ рдпрдеाрдпोрдЧ्рдп рдЯिрдк्рдкрдгी рдХी рд╕ाрде рд╣ी рдЗрдирдХे рдк्рд░рдХाрд╢рди рдиेрддृрдд्рдд्рд╡ рдкрд░ рднी рдЬाрдирдХाрд░ी рджी рдЧрдИ рд╣ै। рдлीрдЬी рдоें рд╣िंрджी рдХे рдк्рд░рдЪाрд░-рдк्рд░рд╕ाрд░ ‘рд░ेрдбिрдпो рдлीрдЬी рджो’ рдПрд╡ं ‘рдоिрд░्рдЪी рдлिрд▓्рдо’ рдХी рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рднूрдоिрдХा рдХो рднी рд░ेрдЦांрдХिрдд рдХिрдпा рд╣ै рд╕ाрде рд╣ी рдЗрд╕ рдмाрдд рдкрд░ рднी рдмрд▓ рджिрдпा рд╣ै рдХि рдлीрдЬी рдоें рд╣िंрджी рдХो рд╕ंрд╡ैрдзाрдиिрдХ рднाрд╖ा рдХा рджрд░्рдЬा рдк्рд░ाрдк्рдд рд╣ै рдФрд░ рд╕्рдХूрд▓ी- рд╢िрдХ्рд╖ा рдоें рд╣िंрджी рдХो рдкрд░्рдпाрдк्рдд рд╕्рдеाрди рджिрдпा рдЧрдпा рд╣ै।
рд╕ूрд░ीрдиाрдо рдоें рд╣िंрджी рдХा рдкрджाрд░्рдкрдг рд▓ाрд▓ाрд░ूрдЦ рдЬрд╣ाрдЬ рд╕े 1873 рдоें рдкрд╣ुँрдЪे рднाрд░рддीрдп рдЧिрд░рдоिрдЯिрдпा рдордЬрджूрд░ों рдХे рд╕ाрде рд╣ी рд╣ुрдЖ рдФрд░ рд╣िंрджी рдкрдд्рд░рдХाрд░िрддा рдХा рдк्рд░ाрд░ंрдн ‘рд▓ाрд▓ाрд░ूрдЦ ‘ рдиाрдордХ рд╣िंрджी рдкрдд्рд░िрдХा рд╕े рдоाрдиा рдЬाрддा рд╣ै। рдРрд╕ा рд╕рдоाрдЪाрд░, рдЬाрдЧृрддि, рдЬीрд╡рди, рд╡ैрджिрдХ рдЬीрд╡рди рдк्рд░ाрд░ंрднिрдХ рдХाрд▓ рдХी рд╣िंрджी рдкрдд्рд░-рдкрдд्рд░िрдХाрдПँ рд╣ैं। рдХाрд▓ांрддрд░ рдоें рдЖрд░्рдп рджिрд╡ाрдХрд░, рд╕рд░рд╕्рд╡рддी, рднाрд░рддोрджрдп, рдзрд░्рдо рдк्рд░рдХाрд╢, рдХ्рд░ूрд╕ рдХी рд░ोрд╢рдиी, рдк्рд░ेрдо рд╕ंрджेрд╢, рд╢ांрддिрджूрдд, рд╕ेрддुрдмंрдз, рдк्рд░рдХाрд╢, рднाрд╕ा, рд╡рд╕ंрдд, рд╕ूрд░ीрдиाрдо рджрд░्рдкрдг, рд╢рдм्рдж рд╢рдХ्рддि рдЖрджि рдкрдд्рд░-рдкрдд्рд░िрдХाрдУं рдХा рдк्рд░рдХाрд╢рди рдХिрдпा рдЧрдпा।рд╕ूрд░ीрдиाрдо рдХे 6 рд░ेрдбिрдпो рд╕्рдЯेрд╢рди (рд░ेрдбिрдпो рд░ाрдзिрдХा, рд░ेрдбिрдпो рдкाрд░ाрдоाрд░िрдмो, , рд░ेрдбिрдпो рдПрдкिंрддी, рд░ेрдбिрдпो рдд्рд░िрд╢ूрд▓, рд░ेрдбिрдпो рд░ाрдиी, рд╕ंрдЧीрддрдоाрд▓ा ) рд╣िंрджी рдХाрд░्рдпрдХ्рд░рдоों рдХा рдмрд╣ुрддाрдпрдд рд╕े рдк्рд░рд╕ाрд░рдг рдХрд░рддे рд╣ैं। рд╕ूрд░ीрдиाрдо рдоें рдЯेрд▓ीрд╡िрдЬрди рдХे рдЕрдиेрдХ рдЪैрдирд▓ рд╣िंрджी рдХाрд░्рдпрдХ्рд░рдо рдк्рд░рд╕ाрд░िрдд рдХрд░ рджेрд╢ рдоें рд╣िंрджी рдХे рдк्рд░рдЪाрд░-рдк्рд░рд╕ाрд░ рдоें рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рднूрдоिрдХा рдХा рдиिрд░्рд╡рд╣рди рдХрд░ рд░рд╣े рд╣ैं।
рдЧрдпाрдиा, рдд्рд░िрдиिрджाрдж-рдЯुрдмैрдЧो рдПрд╡ं рдЕрди्рдп рдХैрд░ेрдмिрдпрди рдж्рд╡ीрдкों рдоें рднी рдЧिрд░рдоिрдЯिрдпा рднाрд░рддीрдп рдордЬрджूрд░ों рдХे рд╕ाрде рд╣िंрджी рдкрд╣ुँрдЪी рдФрд░ рдЖрдЬ рднी рдХिрд╕ी рди рдХिрд╕ी рд░ूрдк рдоें рдЕрд╕्рддिрдд्рд╡ рдоें рд╣ै рд▓рдЧрднрдЧ рдЖрдзी рдЖрдмाрджी рднाрд░рддीрдп рдоूрд▓ рдХी рд╣ै। рдпрд╣ाँ рд╣िंрджी рдХे рдк्рд░рдЪाрд░-рдк्рд░рд╕ाрд░ рдХे рд▓िрдП рдЕрдиेрдХ рдЙрдкрдХ्рд░рдо рд╣ुрдП рдЙрди्рд╣ीं рдоें рд╣िंрджी рдкрдд्рд░рдХाрд░िрддा рдХा рднी рд╡िрд╢ेрд╖ рдорд╣рдд्рдд्рд╡ рд╣ै। рдЧрдпाрдиा рд╕े рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рдЬ्рдЮाрдирджा рдкрдд्рд░िрдХा рдХा рдЙрд▓्рд▓ेрдЦрдиीрдп рдпोрдЧрджाрди рд╣ै। рднाрд░рдд рд╕рдоाрдЪाрд░ рдкрдд्рд░िрдХा рдФрд░ рд░ेрдбिрдпो рдЧрдпाрдиा рдХी рдЧрддिрд╡िрдзिрдпाँ рднी рд╣िंрджी рдХे рдк्рд░ोрдд्рд╕ाрд╣рди рдоें рдХाрд░्рдпрд░рдд рд╣ैं। рдд्рд░िрдиिрджाрдж рдоें рдмрдЪ्рдЪू рд▓ाрд▓ा рдХे рд╕рд╣рдпोрдЧ рд╕े рдк्рд░рдХाрд╢िрдд ‘рдХोрд╣िрдиूрд░’ рдЕрдЦрдмाрд░ рд╕े рд╣िंрджी рдкрдд्рд░рдХाрд░िрддा рдХा рдЙрджрдп рдоाрдиा рдЬाрддा рд╣ै рдХाрд▓ाрди्рддрд░ рдоें рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рдкрдд्рд░िрдХाрдУं рдоें рдЬ्рдпोрддि, рд╣िंрджी рдиिрдзि рд╕्рд╡рд░, рдк्рд░рдЧрддि, рдпाрдд्рд░ा рдЙрд▓्рд▓ेрдЦрдиीрдп рд╣ैं। рдд्рд░िрдиिрджाрдж рдоें рдЕрдиेрдХ рд░ेрдбिрдпो рдПрд╡ं рдЯेрд▓ीрд╡िрдЬрди рдЪैрдирд▓ рд╣िंрджी рдХाрд░्рдпрдХ्рд░рдо рдиिрд░ंрддрд░ рдк्рд░рд╕ाрд░िрдд рдХрд░рддे рд░рд╣рддे рд╣ैं।
рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рджेрдЦा рдЬाрдП рддो рдЧिрд░рдоिрдЯिрдпा рджेрд╢ों рдХी рд╣िंрджी рдкрдд्рд░рдХाрд░िрддा рднाрд░рддीрдпों рдХो рдПрдХрдЬुрдЯ рдХрд░рдиे рдФрд░ рдЙрди्рд╣ें рднाрд░рддीрдпрддा рд╕े рдЬुреЬे рд░рд╣рдиे рдХा рдоाрдз्рдпрдо рдмрдиे рдЬिрд╕рд╕े рдЖрдЬ рднी рднाрд░рддीрдп рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рдЫрдЯा рд╕рднी рджेрд╢ों рдоें рдкुрд╖्рдкिрдд-рдкрд▓्рд▓рд╡िрдд рд╣ो рд░рд╣ी рд╣ै।
рд▓ेрдЦрдХ рдиे рдЙрдд्рддрд░ी рдЕрдоेрд░िрдХा рдФрд░ рдСрд╕्рдЯ्рд░ेрд▓िрдпा рдорд╣ाрдж्рд╡्рд╡ीрдк рдХे рджेрд╢ों рдоें рд╣िंрджी рдкрдд्рд░рдХाрд░िрддा рдХे рдЕंрддрд░्рдЧрдд рдЕрдоेрд░िрдХा, рдХрдиाрдбा, рдСрд╕्рдЯ्рд░ेрд▓िрдпा рдФрд░ рди्рдпूрдЬीрд▓ैंрдб рдХी рдкрдд्рд░рдХाрд░िрддा рдХा рд╡िрд╡ेрдЪрди рдХिрдпा рд╣ै। рдЗрди рджेрд╢ों рдоें рднाрд░рддीрдпों рдХी рдкрд╣ुँрдЪ рд╕्рд╡рддंрдд्рд░рддा рдХे рдмाрдж рддेрдЬी рд╕े рдмрдиी рдФрд░ рднाрд░рддीрдп рд╕्рд╡ेрдЪ्рдЫा рд╕े рдЗрди рджेрд╢ों рдоें рдкрд╣ुँрдЪे рдЗрд╕рдХे рдкीрдЫे рдХाрд░рдг рдЬो рднी рд░рд╣े рд╣ों। рдкрд░ंрддु рдЕрдоेрд░िрдХा рдоें 1913 рдоें рд▓ाрд▓ा рд╣рд░рджрдпाрд▓ рдХे рд╕ंрдкाрджрди рдоें рдиिрдХाрд▓рдиे рд╡ाрд▓े ‘реЪрджрд░’ рдЕрдЦрдмाрд░ рд╕े рд╣िंрджी рдкрдд्рд░рдХाрд░िрддा рдХी рд╢ुрд░ुрдЖрдд рд╣ोрддी рд╣ै, рд╕ाрде рд╣ी рдпрд╣ рдЕрдЦрдмाрд░ рднाрд░рддीрдп рднाрд╖ाрдУं (рдЙрд░्рджू, рдЧुрдЬрд░ाрддी, рдкंрдЬाрдмी ) рдоें рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рд╣ोрддा рдеा। рдЕрдоेрд░िрдХा рд╕े рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рдЕрди्рдп рдкрдд्рд░-рдкрдд्рд░िрдХाрдУं рдоें рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рдиाрдо рд╣ैं – рд╡ैрд╢ाрд▓ी, рдирд╡рд░ंрдЧ рдЯाрдЗрдо्рд╕, рдХ्рд╖िрддिрдЬ, рдкंрдЪрд╡рдЯी, рднाрд░рддी, рднाрд░рдд рд╕рдоाрдЪाрд░, рд╕ीрдоांрддिрдХा, рд╡िрд╢्рд╡ा, рд╕ौрд░рдн, рд╣िंрджी рдЬрдЧрдд, рдмाрд▓ рд╣िंрджी рдЬрдЧрдд, рд╡िрдЬ्рдЮाрди рдк्рд░рдХाрд╢, рд╡िрд╢्рд╡ рд╡िрд╡ेрдХ, рдирдорд╕्рддे рдпू рдПрд╕ рдП, рд╣िंрджु рдЯेрдо्рд╕, рдЕрдоेрд░िрдХрди рд╕рдоाрдЪाрд░, рд╕्рдкैрди, рдХрд░्рдорднूрдоि, рдпाрджें, рд╕ेрддु, рдЙрджрдЧाрд░, рд╣िंрджी рдХौрд╕्рддुрдн, рдЕрдирди्рдп, рдИ-рдХрд▓्рдкрдиा рдЖрджि। рдЕрдоेрд░िрдХा рдоें рд░ेрдбिрдпो рдФрд░ рдЕрдиेрдХ рдЯेрд▓ीрд╡िрдЬрди рдж्рд╡ाрд░ा рд╣िंрджी рд╕े рд╕ंрдмंрдзिрдд рдХाрд░्рдпрдХ्рд░рдо рдиिрдпрдоिрдд рд░ूрдк рд╕े рдк्рд░рд╕ाрд░िрдд рдХिрдП рдЬाрддे рд╣ैं।
рдХрдиाрдбा рдоें рднाрд░рддीрдпों рдХी рд╕ंрдЦ्рдпा рдоें рджिрдиोंрджिрди рд╡ृрдж्рдзि рд╣ो рд░рд╣ी рд╣ै рдкрд░ 19рд╡ीं рд╕рджी рдХे рдк्рд░ाрд░ंрдн рдоें рд╣ी рднाрд░рддीрдп рдХрдиाрдбा рдоें рдЕрдкрдиी рдЙрдкрд╕्рдеिрддि рджрд░्рдЬ рдХрд░ा рдЪुрдХे рдеे। рддाрд░рдХрдиाрде рдЭा рдиे рдмैंрдХुрд╡рд░ рдоें рд╕ाрдеिрдпों рдХे рд╕ाрде рдоिрд▓рдХрд░ ‘рдЖрдЬाрдж рднाрд░рдд’ рдиाрдордХ рд╕рдоाрдЪाрд░ рдкрдд्рд░ рдиिрдХाрд▓ा рдФрд░ рдЗрд╕े рд╣ी рдХрдиाрдбा рдХी рд╣िंрджी рдкрдд्рд░рдХाрд░िрддा рдХा рдЙрдж्рднрд╡ рдоाрдиा рдЬाрддा рд╣ै। рдЗрд╕рдХे рдмाрдж рдЕрдиेрдХ рдкрдд्рд░-рдкрдд्рд░िрдХाрдПँ рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рд╣ुрдИं рдпा рд╣ो рд░рд╣ी рд╣ैं рдЬिрдирдоें рдк्рд░рдоुрдЦ рд╣ैं – рд╕्рд╡рджेрд╢ рд╕ेрд╡рдХ, рдк्рд░ेрдпрд╕ी рдЦाрд▓рд╕ा, рд╣िрди्рджुрд╕्рддाрди, рднाрд░рддी, рд╡िрд╢्рд╡ рднाрд░рддी, рдЬीрд╡рди рдЬ्рдпोрддि, рд╣िंрдбे рд╕ंрд╡ाрдж, рд╕ंрдЧрдо, рдЕंрдХुрд░, рд╣िंрджी рдЪेрддрдиा, рд╡рд╕ुрдзा, рдирдорд╕्рддे рдХрдиाрдбा, рд╣िंрджी рдЯाрдЗрдо्рд╕, рд╣िंрджी рдПрдм्рд░ॉрдб, рд╣िрди्рджुрд╕्рддाрди рдЯाрдЗрдо्рд╕, рдЙрджрдЧाрд░, рдПрд╢िрдпрди рдЖрдЙрдЯрд▓ुрдХ, рд╢рд╣рдкрд░ा, рд╕рд░рд╕्рд╡рддी рдкрдд्рд░, рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХुрдЮ्рдЬ, рдкुрд╕्рддрдХ рднाрд░рддी рд░िрд╕рд░्рдЪ рдЬрдирд░рд▓, рдк्рд░рдпाрд╕ рдЖрджि। рдХрдиाрдбा рдоें рдЕрдиेрдХ рд░ेрдбिрдпो рд╕्рдЯेрд╢рди рдПрд╡ं рдЯेрд▓ीрд╡िрдЬрди рдЪैрдирд▓ рд╣िंрджी рдХाрд░्рдпрдХ्рд░рдоों рдХा рдиिрдпрдоिрдд рдк्рд░рд╕ाрд░рдг рдХрд░рддे рд╣ैं।
рдСрд╕्рдЯ्рд░ेрд▓िрдпा рдоें рднाрд░рддीрдпों рдХी рд╕ंрдЦ्рдпा рд▓рдЧрднрдЧ 2% рд╣ै рдФрд░ рд╕рдордп рдХे рд╕ाрде рднाрд░рддीрдпों рдиे рд╕ंрдЧрдарди рдФрд░ рд╕ंрд╕्рдеाрдУं рдХा рдЧрдарди рдХिрдпा рд╣ै। рдЗрди्рд╣ीं рд╕े рд╣िंрджी рдкрдд्рд░рдХाрд░िрддा рдХा рд╕ूрдд्рд░рдкाрдд рдпрд╣ाँ рд╣ुрдЖ рд╣ै। рдЕрдиेрдХ рд╣िंрджी рдкрдд्рд░-рдкрдд्рд░िрдХाрдУं рдХे рдк्рд░рдХाрд╢рди рдиे рдпрд╣ाँ рд╣िंрджी рдкрдд्рд░рдХाрд░िрддा рдХो рд╕рдоृрдж्рдз рдмрдиाрдиे рдоें рд╡िрд╢ेрд╖ рдпोрдЧрджाрди рджिрдпा рд╣ै। рдХुрдЫ рдкрдд्рд░-рдкрдд्рд░िрдХाрдУं рдХे рдиाрдо рд╣ै – рдЪेрддрдиा, рджेрд╡рдиाрдЧрд░ी, рд╣िंрджी рд╕рдоाрдЪाрд░-рдкрдд्рд░िрдХा, рд╣िंрджी рдкुрд╖्рдк, рд╕ंрджेрд╢ рди्рдпूрдЬрд▓ेрдЯрд░, рд╣िंрджी рдПрдХ्рд╕рдк्рд░ेрд╕, рд╣िंрджी рдЧौрд░рд╡, рднाрд░рдд рднाрд░рддी, рдСрд╕्рдЯ्рд░ेрд▓िрдпांрдЪрд▓ –рдИ рдкрдд्рд░िрдХा рдЖрджि। рди्рдпूрдЬीрд▓ैंрдб рдоें рднाрд░рддीрдп рдкрдд्рд░рдХाрд░िрддा рдХा рдЗрддिрд╣ाрд╕ рд▓рдЧрднрдЧ рдПрдХ рджрд╢рдХ рдкुрд░ाрдиा рд╣ै рдЬрдм рдЧुрдЬрд░ाрддी рдоें 1921 рдоें ‘рдЖрд░्рдпोрджрдп’ рдкрдд्рд░ рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рд╣ुрдЖ рдеा। рдкुрд╕्рддрдХ рдХे рд▓ेрдЦрдХ рдиे рдмрддाрдпा рд╣ै рдХि рдпрд╣ाँ рд╣рд╕्рддрд▓िрдЦिрдд рд░िрдкोрд░्рдЯिंрдЧ рд╕े рд╣िंрджी рдкрдд्рд░рдХाрд░िрддा рдХी рд╢ुрд░ुрдЖрдд ‘рдж рдЗंрдбिрдпрди рдЯाрдЗрдо्рд╕’ рд╕े рд╣ुрдИ рд╣ै। рди्рдпूрдЬीрд▓ैंрдб рдХी рд╣िंрджी рдкрдд्рд░рдХाрд░िрддा рдоें рд╢्рд░ी рд░ोрд╣िрдд рд╣ैрдк्рдкी рдХा рдпोрдЧрджाрди рдЕрдк्рд░рддिрдо рд╣ै рдФрд░ рдЙрди्рд╣ोंрдиे рд╣ी ‘рднाрд░рдд-рджрд░्рд╢рди’ рдиाрдордХ рд╣िंрджी рдХी рдк्рд░िंрдЯेрдб рдПрд╡ं рд╕ाрде-рд╕ाрде рдкрд╣рд▓ी рдИ-рдкрдд्рд░िрдХा рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рдХी рдеी। рдХुрдЫ рдФрд░ рдкрдд्рд░-рдкрдд्рд░िрдХाрдУं рдХे рдиाрдо рд╣ैं- рд╢ांрддि рд╕рд░ोрд╡рд░, рдорд╣िрдХे рд╡рддрди рди्рдпूрдЬीрд▓ैंрдб, рдХूрдХ рд╕рдоाрдЪाрд░ рдкрдд्рд░, рдзрдирдХ, рд╣िंрджी рд╡ाрдгी, рдЧुрд▓рджрд╕्рддा, рдЗंрдбिрдпрди рдПрдХ्рд╕рдк्рд░ेрд╕, рдЕрдкрдиा рднाрд░рдд, рд╕ंрдЧрдо рдЖрджि।
рдпूрд░ोрдк рдорд╣ाрдж्рд╡ीрдк рдХे рджेрд╢ों рдоें рд╣िंрджी рдкрдд्рд░рдХाрд░िрддा рдХे рдЕंрддрд░्рдЧрдд рдм्рд░िрдЯेрди, рдиीрджрд░рд▓ैंрдб, рдЬрд░्рдордиी, рдиॉрд░्рд╡े, рд╣ंрдЧрд░ी, рдмुрд▓्рдЧाрд░िрдпा рдФрд░ рд░ूрд╕ рджेрд╢ों рдХी рд╣िंрджी рдкрдд्рд░-рдкрдд्рд░िрдХाрдУं рдХा рд╡िрд╡ेрдЪрди рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै। рдм्рд░िрдЯेрди рдоें рд╣िंрджी рдкрдд्рд░рдХाрд░िрддा рдХा рдк्рд░ाрд░ंрдн 1883 рдоें рд░ाрдЬा рд░ाрдордкाрд▓ рд╕िंрд╣ рдж्рд╡ाрд░ा рд▓рди्рджрди рд╕े рдк्рд░рдХाрд╢िрдд ‘рд╣िंрджोрд╕्рдеाрди’ рд╕े рдоाрдиा рдЬाрддा рд╣ै। рдпрд╣ाँ рдХे рдЕрди्рдп рд╣िंрджी рдкрдд्рд░-рдкрдд्рд░िрдХाрдУं рдХे рдиाрдо рд╣ैं- рддрд╕्рд╡ीрд░ी рдЕрдЦрдмाрд░, рдиैрд╡ेрдж्рдп, рдк्рд░рд╡ाрд╕िрдиी, рдЪेрддрдХ, рдЕрдорд░рджीрдк, рд╣िंрджी, рдкुрд░рд╡ाрдИ, рдЬрдЧрддрд╡ाрдгी, рднाрд░рдд рднрд╡рди, рдЖрдзुрдиिрдХ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдпू.рдХे., рд▓ेрдЦрдиी рдИ рдкрдд्рд░िрдХा рдЖрджि। рдмीрдмीрд╕ी рд╣िंрджी рдХी рд╡ेрдм рд╕ेрд╡ा рдФрд░ рд╕рдирд░ाрдЗрдЬ рд░ेрдбिрдпो рдПрд╡ं рдЯेрд▓ीрд╡िрдЬрди рдХे рд╡िрд╡िрдз рдЪैрдирд▓ рд╣िंрджी рдХाрд░्рдпрдХ्рд░рдоों рдХा рдк्рд░рд╕ाрд░рдг рдЙрдкрд▓рдм्рдз рдХрд░ा рд░рд╣े рд╣ैं। рдиीрджрд░рд▓ैंрдб рдоें рд╕ूрд░ीрдиाрдо рд╕े рднाрд░рддрд╡ंрд╢ी рдЖрдХрд░ рдмрд╕ рдЧрдП рд╣ैं рдФрд░ рд╕рд░рдиाрдоी рднाрд╖ा рдХा рдЙрдкрдпोрдЧ рдХрд░рддे рд╣ैं рдЗрд╕ी рд╕े рд╣िंрджी рдкрдд्рд░рдХाрд░िрддा рднी рд╡िрдХрд╕िрдд рд╣ुрдИ рд╣ै।рдпрд╣ाँ рд╕े рдЬो рдкрдд्рд░-рдкрдд्рд░िрдХाрдПँ рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рд╣ुрдИं рдЙрдирдоें рдк्рд░рдоुрдЦ рд╣ैं – рд╕рд░рдиाрдоी рдкрдд्рд░िрдХा, рднाрд╖ा рдкрдд्рд░िрдХा, рд╕ाрджрди рд╕ंрджेрд╢, рд╣िंрджी рдкрдд्рд░िрдХा, рд╡िрд╢्рд╡ рдЬ्рдпोрддि, рд╣िंрджी рдк्рд░рдЪाрд░ рдкрдд्рд░िрдХा, рд╣िंрджी рднाрд╖ा рд╕рдоिрддि рдкрдд्рд░िрдХा, рдУрдо рд╡ाрдгी рд░ेрдбिрдпो рдПрд╡ं рд╕ूрдЪрдиा рдкрдд्рд░िрдХा, рдЕрдо्рд╕्рдЯेрд▓ рдЧंрдЧा рд╡ेрдм рдкрдд्рд░िрдХा рдЖрджि। рдЙрдЬाрд▓ा рд░ेрдбिрдпो, рд░ेрдбिрдпो рд╕ंрдЧрдо, рд╕рдирд░ाрдЗрдЬ рдПреЮ.рдПрдо.рд╣िंрджी рдХे рдХाрд░्рдпрдХ्рд░рдо рдк्рд░рд╕ाрд░िрдд рдХрд░рддे рд░рд╣рддे рд╣ैं। рдЬрд░्рдордиी рдоें рд╣िंрджी рдХे рдЕрдз्рдпрдпрди-рдЕрдз्рдпाрдкрди, рд░ेрдбिрдпो рдбॉрдпрдЪे рд╡ेрд▓े рдХी рд╣िंрджी рд╕ेрд╡ा, рдЬрд░्рдорди рд╕рдоाрдЪाрд░ (рд╣िंрджी), рдмрд╕ेрд░ा рдкрдд्рд░िрдХा рдХी рдЬाрдирдХाрд░ी рджेрддे рд╣ुрдП рдЗрд╕ рдмाрдд рдХा рдЙрд▓्рд▓ेрдЦ рдХिрдпा рд╣ै рдХि рдк्рд░рд╡ाрд╕ी рднाрд░рддीрдпों рдХी рд╕ंрдЦ्рдпा рдХो рджेрдЦрддे рд╣ुрдП рд╣िंрджी рдкрдд्рд░-рдкрдд्рд░िрдХाрдУं рдХा рдк्рд░рдХाрд╢рди рдЕрд╡рд╢्рдп рд╣ोрдиा рдЪाрд╣िрдП। рдиॉрд░्рд╡े рдоें рд╣िंрджी рдкрдд्рд░рдХाрд░िрддा рдХा рдЙрдж्рднрд╡ ‘рдкрд░िрдЪрдп’ рдкрдд्рд░िрдХा рдХे рдк्рд░рдХाрд╢рди рд╕े рдоाрдиा рдЬाрддा рд╣ै, рдЬो рд╢्рд░ी рдХैрд▓ाрд╢ рд░ाрдп рдХे рд╕ंрдкाрджрди рдоें 1978 рдоें рдЕрд╕्рддिрдд्рд╡ рдоें рдЖрдИ। рдпрд╣ рдкрдд्рд░िрдХा рд╣िंрджी, рдкंрдЬाрдмी, рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬी рддрдеा рдиाрд░्рд╡ेрдЬिрдпрди рднाрд╖ा рдХी рд╕ाрдордЧ्рд░ी рд╕े рд╕ुрд╕рдЬ्рдЬिрдд рд╣ोрддी рдеी। ‘рд╕्рдкाрдЗрд▓ рджрд░्рдкрдг’ рдпрд╣ाँ рдХी рдк्рд░рддिрд╖्рдаिрдд рдкрдд्рд░िрдХा рд╣ै рдЬिрд╕рдХा рд╕ंрдкाрджрди рдХा рджाрдпिрдд्рд╡ рдк्рд░рд╡ाрд╕ी рд╕ाрд╣िрдд्рдпрдХाрд░ рд╕ुрд░ेрд╢рдЪंрдж्рд░ рд╢ुрдХ्рд▓ 1988 рд╕े рд╕ंрднाрд▓ рд░рд╣े рд╣ैं, рдпрд╣ рдкрдд्рд░िрдХा рдж्рд╡िрднाрд╖ी (рд╣िंрджी рддрдеा рдиाрд░्рд╡ेрдЬिрдпрди) рд╣ै।рдЕрди्рдп рдкрдд्рд░-рдкрдд्рд░िрдХाрдУं рдоें рд╢ांрддिрджूрдд, рдд्рд░िрд╡ेрдгी рдкрдд्рд░िрдХा, рдЕрдк्рд░рд╡ाрд╕ी рдЯाрдЗрдо्рд╕, рд╡ैрд╢्рд╡िрдХा рдЙрд▓्рд▓ेрдЦрдиीрдп рд╣ैं। рд╣ंрдЧрд░ी рдоें рд╣िंрджी рдкрдд्рд░िрдХा рдХे рдк्рд░рдХाрд╢рди рдХा рд╢्рд░ेрдп рд▓рдпोрд╢ рдордЬ्рдЮрд░ी рдХी рдЪौрдоा рдбे рдХोрд░ोрд╢ рдкрд░ ‘Diary of Alexander Chorma’ рд╢ीрд░्рд╖рдХ рд╕े рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рдХाрд╡्рдп рдкुрд╕्рддिрдХा рдХे рд╣िंрджी рдЕрдиुрд╡ाрдж рдХो рдЬाрддा рд╣ै рдЬो ‘рджिрди’ рдкрдд्рд░िрдХा рдоें рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рд╣ुрдИ। рдк्рд░рдпाрд╕ рдкрдд्рд░िрдХा рднी рдпрд╣ाँ рд╕े рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рд╣ुрдИ। рдмुрд▓्рдЧाрд░िрдпा рд╕े рдоैрдд्рд░ी рдкрдд्рд░िрдХा рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рд╣ुрдИ। рд░ूрд╕ рд╕े рд╕ोрд╡िрдпрдд рдиाрд░ी, рдмाрд▓ рд╕्рдкूрддрдиिрдХ, рд╕ोрд╡िрдпрдд рд╕ंрдШ, рд╕ोрд╡िрдпрдд рджрд░्рдкрдг, рдпुрд╡рдХ рджрд░्рдкрдг, рд╕ोрд╡िрдпрдд рднूрдоि, рдпुрдиोрд╕्рдд, рднाрд░рдд рднूрдоि, рджिрд╢ा, рдирдИ рджिрд╢ा, рдоैрдд्рд░ी, рдЖрд░ाрдд्рд░िрдХा рдиाрдордХ рдкрдд्рд░िрдХाрдУं, ‘рдиीрдХ’ рд╕рдоाрдЪाрд░ рдкрдд्рд░ (рд╕ंрдкाрджрдХ рдбॉ рдмाрд░ाрди्рдиिрдХोрд╡), рд╡िрд╢्рд╡ рджрд░्рдкрдг рд╕рдоाрдЪाрд░ рдкрдд्рд░ рдХा рдк्рд░рдХाрд╢рди рд╣ुрдЖ।
рдПрд╢िрдпा рдорд╣ाрдж्рд╡ीрдк рдХे рджेрд╢ों рдоें рд╣िंрджी рдкрдд्рд░рдХाрд░िрддा рдЦंрдб рдоें рдЬрд╡ाрд╣рд░ рдХрд░्рдиाрд╡рдЯ рдиे рдЬाрдкाрди, рдпू.рдП.рдИ., рдХुрд╡ैрдд, реШрддрд░, рдЪीрди, рддिрдм्рдмрдд, рд╕िंрдЧाрдкुрд░, рд╢्рд░ीрд▓ंрдХा, рдо्рдпांрдоाрд░, рдеाрдИрд▓ैंрдб рдФрд░ рдиेрдкाрд▓ рдХी рд╣िंрджी рдкрдд्рд░рдХाрд░िрддा рдХो рд╡िрд╡ेрдЪिрдд рдХिрдпा рд╣ै। рдЬाрдкाрди рд╕े ‘рдЗрди्рджो рдмुрдХा’ (рднाрд░рддीрдп рд╕ंрд╕्рдХृрддि ) рдкрдд्рд░िрдХा рдЬाрдкाрдиी рднाрд╖ा рдоें рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рд╣ोрддी рдеी рдкрд░ंрддु рд╡िрд╖рдпрд╡рд╕्рддु рднाрд░рддीрдп рд╕ाрд╣िрдд्рдп, рд╕ंрд╕्рдХृрддि рдФрд░ рд╣िрди्рджी рднाрд╖ा рд╡ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдкрд░ рдЖрдзाрд░िрдд рд╣ोрддी рдеी।рд╕рд░्рд╡ोрджрдп рдкрдд्рд░िрдХा рдиिрдпрдоिрдд рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рд╣ो рд░рд╣ी рд╣ै рдФрд░ рдЕрдм рддрдХ 720 рдЕंрдХ рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рд╣ो рдЪुрдХे рд╣ैं। рдЗрд╕рдХे рд╕ाрде-рд╕ाрде рдЕрди्рдп рдкрдд्рд░-рдкрдд्рд░िрдХाрдПं рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рд╣ुрдИं рдЬिрдирдоें-рдЕंрдХ, рдЗрди्рджो рдмुंрдЧाрдХो, рдЬ्рд╡ाрд▓ाрдоुрдЦी, рдЬाрдкाрди рднाрд░рддी, рд╕ाрдХुрд░ा рдХी рдмрдпाрд░, рд╣िंрджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдкрдд्рд░िрдХा, рд╣िंрджी рдХी рдЧूंрдЬ (рдСрдирд▓ाрдЗрди рдкрдд्рд░िрдХा) рдЖрджि। рдпू.рдП.рдИ. рдоें рдкूрд░्рдгिрдоा рдмрд░्рдорди рдХे рдк्рд░рдпाрд╕ рд╕े ‘ рдЕрднिрд╡्рдпрдХ्рддि’ рдФрд░ ‘рдЕрдиुрднूрддि’ рд╡ेрдм рдкрдд्рд░िрдХाрдУं рд╕े рд╣िंрджी рдкрдд्рд░рдХाрд░िрддा рдХी рд╢ुрд░ुрдЖрдд рдоाрдиी рдЬाрддी рд╣ै। рдЕрди्рдп рдкрдд्рд░िрдХा ‘рдиिрдХрдЯ’ рдХा рднी рд╡िрд╢ेрд╖ рдорд╣рдд्рдд्рд╡ рд╣ै। рдХुрд╡ैрдд рд╕े рдХुрд╡ैрдд рд╕рдоाрдЪाрд░, реШрддрд░ рд╕े рдирд╡рдЪेрддрдиा рдкрдд्рд░िрдХा рдХा рдк्рд░рдХाрд╢рди рд╣ुрдЖ। рдЪीрди рдоें рд╣िंрджी рдкрдд्рд░рдХाрд░िрддा рдХा рд╢ुрднाрд░ंрдн рдкेрдХिंрдЧ рд░ेрдбिрдпो, рдЪाрдЗрдиा рд░ेрдбिрдпो рдЗंрдЯрд░рдиेрд╢рд▓ рдХाрд░्рдпрдХ्рд░рдоों рдХे рд╣िंрджी рдк्рд░рд╕ाрд░рдг рд╕े рд╣ोрддा рд╣ै। рдЪीрди рд╕рдЪिрдд्рд░ рдкрдд्рд░िрдХा, рдЖрдЬ рдХा рдЪीрди, рдЗंрджु рд╕ंрдЪेрддрдиा, рдЪीрди рднाрд░рдд рд╕ंрд╡ाрдж, рд╕рдорди्рд╡рдп рд╣िंрдЪी рдиाрдордХ рдкрдд्рд░-рдкрдд्рд░िрдХाрдпें рдк्рд░рдХाрд╢ рдоें рдЖрдИं। рддिрдм्рдмрдд рд╕े рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рд╣िंрджी рдХी рдкрд╣рд▓ी рдкрдд्рд░िрдХा ‘рддिрдм्рдмрдд рджेрд╢’ рд╣ै рдЬिрд╕рдХा рдк्рд░рдХाрд╢рди рдЕрдм рднी рд╣ो рд░рд╣ा рд╣ै। рдХाрд▓ांрддрд░ рдоें ‘рддिрдм्рдмрдд рдмुрд▓ेрдЯिрди’ рдХा рдк्рд░рдХाрд╢рди рд╣ुрдЖ। рд╕िंрдЧाрдкुрд░ рд╕े 1941 рдоें рдкрд╣рд▓ी рд╣िंрджी рдкрдд्рд░िрдХा ‘рд╕ंрдЧाрдкुрд░ी рдЕрдЦрдмाрд░’ рдХा рдк्рд░рдХाрд╢рди рд╣ुрдЖ। рдЕрди्рдп рдкрдд्рд░-рдкрдд्рд░िрдХाрдУं рдоें рдЬрд╡ाрди, рд╕ाрдзрдиा, рджृрд╖्рдЯि, рд╕िंрдЧाрдкुрд░ рд╕ंрдЧрдо рдПрд╡ं рдкрд▓्рд▓рд╡рди (рдСрдирд▓ाрдЗрди) рдЖрджि рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рд╣ैं। рдо्рдпांрдоाрд░ рдоें рд╣िंрджी рдкрдд्рд░ ‘рд╡िрд╢्рд╡рджूрдд’ рдПрд╡ं ‘рдмрд░्рдоा рд╕рдоाрдЪाрд░’ рдХे рдк्рд░рдХाрд╢рди рдиे рд╣िрди्рджी рдкрдд्рд░рдХाрд░िрддा рдХी рдиींрд╡ рд░рдЦी, рдмाрдж рдоें рдк्рд░ाрдЪी рдк्рд░рдХाрд╢, рдм्рд░рд╣्рдорднूрдоि, рдЖрд░्рдп рдпुрд╡рдХ рдЬाрдЧृрддि, рдоाрддृрднाрд╖ा, рджेрд╡рднाрд╖ा рдЖрджि рдХा рдк्рд░рдХाрд╢рди рд╣ुрдЖ। рд╢्рд░ीрд▓ंрдХा рд╕े рд╕ुрдЧृрд╣िрдгी рдоाрд╕िрдХ рдкрдд्рд░िрдХा, рд╣िрди्рджी рдЬрд░्рдирд▓, рд╢्рд░ीрд▓ंрдХा рд╣िрди्рджी рд╕рдоाрдЪाрд░ рдЖрджि рдкрдд्рд░-рдкрдд्рд░िрдХाрдПं рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рд╣ुрдИं। рдеाрдИрд▓ैंрдб рд╕े рдеाрдИ-рднाрд░рдд рдЬрд░्рдирд▓, рд╣िрди्рджी рд╕рди्рджेрд╢ рдХा рдк्рд░рдХाрд╢рди рд╣ुрдЖ। рдиेрдкाрд▓ рдоें рд╣िрди्рджी рдкрдд्рд░рдХाрд░िрддा рдХा рд╢ुрднाрд░ंрдн ‘рдиेрд╡ाрд░ рдкुрдХाрд░’ рд╕े рдоाрдиा рдЬाрддा рд╣ै рдЗрд╕рдХे рдЕрд▓ाрд╡ा рдЕрди्рдп рдкрдд्рд░-рдкрдд्рд░िрдХाрдУं рдоें рдЬрдп рд╕ोрдкाрди, рдиेрдкाрд▓ рдЯाрдЗрдо्рд╕, рдирдпा рд╕ंрджेрд╢, рд░ाрдЬрд╣ंрд╕, рдЬ्рдЮाрди рд╡िрдХाрд╕, рдЬрдирд╡ाрдгी, рддрд░ंрдЧ, рд╕ाрдд рджिрди, рдЖрджрд░्рд╢рд╡ाрдгी, рдоुрдХ्рдд рдиेрдкाрд▓, рдирдпा рдиेрдкाрд▓, рдирд╡ рдиेрдкाрд▓, рд╕рд╣ी рд░ाрд╕्рддा, рдирдпा реЫрдоाрдиा, рдХाрд░рд╡ाँ, рд╕ाрд╣िрдд्рдп рд▓ोрдХ рдкрдд्рд░िрдХा, рд▓ोрдХрдордд, рд╣िрдоाрд▓िрдиी рд╣िрдордХिрд░рдг, рд╡िрд╡िрдз рднाрд░рдд рдЖрджि рдЙрд▓्рд▓ेрдЦрдиीрдп рд╣ैं।
рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдпрд╣ рдкुрд╕्рддрдХ рдЬрд╣ाँ рд╡िрд╢्рд╡ рдХे рдЕрдиेрдХ рджेрд╢ों рдоें рд╣िрди्рджी рднाрд╖ा рдФрд░ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХे рдк्рд░рдЪाрд░-рдк्рд░рд╕ाрд░ рдоें рдкрдд्рд░-рдкрдд्рд░िрдХाрдУं рдХे рдпोрдЧрджाрди рдХो рд░ेрдЦांрдХिрдд рдХрд░рддी рд╣ै, рд╡рд╣ीं рд▓ेрдЦрдХ рдиे рдЕрдиेрдХ рджेрд╢ों рдоें рд╣िрди्рджी рдХे рдЕрдз्рдпрдпрди-рдЕрдз्рдпाрдкрди рдХी рдкрд░ंрдкрд░ा рдХा рднी рд╡िрд╢्рд▓ेрд╖рдг рдХрд░ рд╕ाрд░्рдердХ рдЬाрдирдХाрд░ी рд╣िрди्рджी рд╕рдоाрдЬ рдХो рдЙрдкрд▓рдм्рдз рдХрд░ाрдИ рд╣ै। рд╣िрди्рджी рдкрдд्рд░рдХाрд░िрддा рдХे рд▓िрдП рдЕрдиेрдХ рд╕рдорд░्рдкिрдд рд╡्рдпрдХ्рддिрдпों рдФрд░ рд╕ंрд╕्рдеाрдУं рдХी рднूрдоिрдХा рдХो рдЧрд╣рд░ाрдИ рд╕े рдЬाрдирдиे рдХी рдЬिрдЬ्рдЮाрд╕ा рдХा рдмीрдЬाрд░ोрдкрдг рдХिрдпा рд╣ै। рд╣рдоें рдкूрд░ा рд╡िрд╢्рд╡ाрд╕ рд╣ै рдХि рдЬрд╡ाрд╣рд░ рдХрд░्рдиाрд╡рдЯ рдЬी рдХा рдпрд╣ рдк्рд░рдпाрд╕ рд╡ैрд╢्рд╡िрдХ рд╣िрди्рджी рдХे рд╕्рд╡рд░ूрдк рдХे рдиिрд░्рдзाрд░рдг рдФрд░ рдЗрд╕ рджिрд╢ा рдоें рд╢ोрдзрдХाрд░्рдп рдХा рдоाрд░्рдЧ рдк्рд░рд╢рд╕्рдд рдХрд░ेрдЧा।
рдЗрд╕ी рдХ्рд░рдо рдоें рдПрдХ рдЬाрдирдХाрд░ी рд╕ाрдЭा рдХрд░рдиा рдЪाрд╣рддा рд╣ूँ рдХि рдХुрдЫ рд╡рд░्рд╖ों рдкूрд░्рд╡ рдЗрд╕ рд╡िрд╖рдп рдХो рдЖрдзाрд░ рдмрдиाрдХрд░ рдкрд░ рдбॉ рдкрд╡рди рдЬैрди рдХी рдПрдХ рдкुрд╕्рддрдХ рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рд╣ुрдИ рдеी рдЬिрд╕рдХा рдиाрдо рдеा ‘рд╡िрджेрд╢ों рдоें рд╣िрди्рджी рдкрдд्рд░рдХाрд░िрддा’। рдЗрд╕рдХे рдк्рд░рдХाрд╢рдХ рдеे рд░ाрдзा рдкрдм्рд▓िрдХेрд╢рди, рдирдИ рджिрд▓्рд▓ी 110022। рдк्рд░рд╡ाрд╕ी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдПрд╡ं рдЙрд╕рдХे рдк्рд░рдЪाрд░-рдк्рд░рд╕ाрд░ рдоें рддрдд्рдХाрд▓ीрди рдкрдд्рд░-рдкрдд्рд░िрдХाрдУं рдХी рд╡िрд╖рдп рд╕ाрдордЧ्рд░ी рдХे рдЕрдз्рдпрдпрди рдоें рдиिрд╢्рдЪिрдд рддौрд░ рдкрд░ рдЙрдкрд▓рдм्рдз рд╕ाрдордЧ्рд░ी рдЙрдкрдпोрдЧी рд╣ो рд╕рдХрддी рд╣ै।
рдоुрдЭे рдкूрд░्рдг рд╡िрд╢्рд╡ाрд╕ рд╣ै рдХि ‘рд╡िрджेрд╢ рдоें рд╣िंрджी рдкрдд्рд░рдХाрд░िрддा’ рдХृрддि рд╣िрди्рджी рдЬрдЧрдд рдХे рд▓िрдП рдЙрдкрдпोрдЧी рд╕ाрдмिрдд рд╣ोрдЧी рдФрд░ рд╣िрди्рджी рд╕рдоाрдЬ рд╣рдоेрд╢ा рд▓ेрдЦрдХ рдХी рд╕ृрдЬрдиाрдд्рдордХ рдк्рд░рддिрднा рдХा рдЛрдгी рд░рд╣ेрдЧा।
***
рд╕рдоीрдХ्рд╖рдХ: рдбॉ рджीрдкрдХ рдкाрдг्рдбेрдп, рд╕рд╣ाрдпрдХ рдиिрджेрд╢рдХ
рдХेंрдж्рд░ीрдп рд╣िंрджी рдиिрджेрд╢ाрд▓рдп
рд╢िрдХ्рд╖ा рдоंрдд्рд░ाрд▓рдп рднाрд░рдд рд╕рд░рдХाрд░, рдирдИ рджिрд▓्рд▓ी
рдИрдоेрд▓: dkp410@gmail.com
No comments :
Post a Comment
We welcome your comments related to the article and the topic being discussed. We expect the comments to be courteous, and respectful of the author and other commenters. Setu reserves the right to moderate, remove or reject comments that contain foul language, insult, hatred, personal information or indicate bad intention. The views expressed in comments reflect those of the commenter, not the official views of the Setu editorial board. рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рд░рдЪрдиा рд╕े рд╕рдо्рдмंрдзिрдд рд╢ाрд▓ीрди рд╕рдо्рд╡ाрдж рдХा рд╕्рд╡ाрдЧрдд рд╣ै।