![]() |
рдбॉ. рдмрд░्рдиाрд▓ी рдиाрде |
рдмрд░्рдиाрд▓ी рдиाрде
рдИрдоेрд▓ - barnalinath001@gmail.com
(‘рд╣ाрдХिрдо
рдХрдеा’ рдФрд░ ‘рдЕрдЧрд▓ी рд╢рддाрдм्рджी рдХे рдк्рдпाрд░ рдХा рд░िрд╣рд░्рд╕рд▓’ рдХे рд╕ंрджрд░्рдн рдоें)
рд╢ोрдз-рд╕ाрд░
рдЖрдзुрдиिрдХ рд╣िंрджी
рдХрдеा-рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдоें рдЕрдЦिрд▓ेрд╢ рдПрдХ рдорд╣рдд्рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рдХрдеाрдХाрд░ рд╣ैं, рдЬिрди्рд╣ोंрдиे рд╕рдордХाрд▓ीрди рд╕рдоाрдЬ рдХी
рдЬрдЯिрд▓рддाрдУं рдФрд░ рдЕंрддрд░्рд╡िрд░ोрдзों рдХो рдЧрд╣рди рд╕ंрд╡ेрджрдирд╢ीрд▓рддा рдХे рд╕ाрде рдЕрднिрд╡्рдпрдХ्рдд рдХिрдпा рд╣ै। рдЙрдирдХी
рдХрд╣ाрдиिрдпाँ рди рдХेрд╡рд▓ рдпрдеाрд░्рде рдХा рджрд╕्рддाрд╡ेрдЬ़ рд╣ैं, рдмрд▓्рдХि рдмрджрд▓рддे рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдоूрд▓्рдпों рдФрд░ рдЬीрд╡рди рджृрд╖्рдЯि
рдкрд░ рднी рддीрдЦा рдк्рд░рд╣ाрд░ рдХрд░рддी рд╣ैं। ‘рд╣ाрдХिрдо рдХрдеा’ рдФрд░ ‘рдЕрдЧрд▓ी рд╢рддाрдм्рджी рдХे рдк्рдпाрд░ рдХा рд░िрд╣рд░्рд╕рд▓’ рдРрд╕ी
рд╣ी рджो рдХрд╣ाрдиिрдпाँ рд╣ैं рдЬिрдирдоें рдкрд░िрд╡ाрд░ рдФрд░ рдк्рд░ेрдо рдЬैрд╕ी рдоाрдирд╡ीрдп рд╕ंрд╕्рдеाрдУं рдкрд░ рдЙрдкрднोрдХ्рддाрд╡ाрдж
рдФрд░ рдмाрдЬ़ाрд░рд╡ाрдж рдХे рдЧрд╣рд░े рдЕрд╕рд░ рдХो рдЙрдЬाрдЧрд░ рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै। рдЗрди рдХрд╣ाрдиिрдпों рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рд▓ेрдЦрдХ рдпрд╣
рд░ेрдЦांрдХिрдд рдХрд░рддे рд╣ैं рдХि рдЬрдм рд░िрд╢्рддों рдХी рдиींрд╡ рдЖрдд्рдоीрдпрддा, рд╡िрд╢्рд╡ाрд╕ рдФрд░ рд╕ंрд╡ेрджрдиा рд╕े рд╣рдЯрдХрд░
рд╕्рд╡ाрд░्рде, рд▓ाрдн-рд╣ाрдиि рдФрд░ рднौрддिрдХ рд╕ुрдЦ-рд╕ुрд╡िрдзाрдУं рдкрд░ рдЯिрдХ рдЬाрддी рд╣ै, рддो рдкрд░िрдгाрдорд╕्рд╡рд░ूрдк
рдкाрд░िрд╡ाрд░िрдХ рдЯूрдЯрди рдФрд░ рдоाрдирд╡ीрдп рдоूрд▓्рдпों рдХा рдХ्рд╖рд░рдг рдЕрд╡рд╢्рдпंрднाрд╡ी рд╣ो рдЬाрддा рд╣ै। рдЗрди рджोрдиों
рдХрд╣ाрдиिрдпों рдХो рдоिрд▓ाрдХрд░ рджेрдЦा рдЬाрдП рддो рд╕्рдкрд╖्рдЯ рд╣ोрддा рд╣ै рдХि рдмाрдЬ़ाрд░рд╡ाрдж рдФрд░ рдЙрдкрднोрдХ्рддाрд╡ाрдж рдиे
рдЖрдзुрдиिрдХ рдЬीрд╡рди рдХी рд╕рдмрд╕े рдмрдб़ी рдкूँрдЬी рд░िрд╢्рддों рдФрд░ рдоाрдирд╡ीрдп рд╕ंрд╡ेрджрдиाрдУं рдХो рдЧрд╣рд░ाрдИ рд╕े рдк्рд░рднाрд╡िрдд
рдХिрдпा рд╣ै। рдкрд░िрд╡ाрд░ рдФрд░ рдк्рд░ेрдо рдЬो рдХрднी рд╡िрд╢्рд╡ाрд╕, рдд्рдпाрдЧ, рдФрд░ рдЖрдд्рдоीрдпрддा рдкрд░ рдЖрдзाрд░िрдд рдеे рдЕрдм рдзрди,
рдкрдж рдФрд░ рдЙрдкрднोрдЧ рдХी рдХрд╕ौрдЯी рдкрд░ рдЖँрдХे рдЬाрдиे рд▓рдЧे рд╣ैं। рдЕрдЦिрд▓ेрд╢ рдЗрди рдХрд╣ाрдиिрдпों рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рдпрд╣
рдЪेрддाрд╡рдиी рджेрддे рд╣ैं рдХि рдпрджि рд╕рдоाрдЬ рдиे рдЗрд╕ рдк्рд░рд╡ृрдд्рддि рдХो рдирд╣ीं рд░ोрдХा рддो рдЖрдиे рд╡ाрд▓ी рд╢рддाрдм्рджी
рдоें рди рддो рдкрд░िрд╡ाрд░ рдХी рд╕ाрдоूрд╣िрдХрддा рдмрдЪ рдкाрдПрдЧी рдФрд░ рди рд╣ी рдк्рд░ेрдо рдХी рдкрд╡िрдд्рд░рддा। рд╕्рдкрд╖्рдЯ рд╣ै рдХि
рдЗрди рдХрд╣ाрдиिрдпों рдХा рдоूрд▓ рд╕ंрджेрд╢ рдпрд╣ी рд╣ै рдХि рдпрджि рд╣рдо рд░िрд╢्рддों рдФрд░ рдк्рд░ेрдо рдХो рдмрдЪाрдП рд░рдЦрдиा рдЪाрд╣рддे
рд╣ैं рддो рдЙрди्рд╣ें рдмाрдЬ़ाрд░ рдХी рдЪрдХाрдЪौंрдз рдФрд░ рдЙрдкрднोрдХ्рддाрд╡ाрджी рдк्рд░рд╡ृрдд्рддिрдпों рд╕े рдКрдкрд░ рдЙрдаाрдХрд░ рдкुрди:
рдоाрдирд╡ीрдп рдоूрд▓्рдпों, рд╕ंрд╡ेрджрдиाрдУं рдФрд░ рдЖрдд्рдоीрдпрддा рдкрд░ рд╕्рдеाрдкिрдд рдХрд░рдиा рд╣ोрдЧा। рдпрд╣ी рдЖрдиे рд╡ाрд▓े рд╕рдордп рдХे
рдЬीрд╡рди рдФрд░ рд╕рдоाрдЬ рдХो рдмрдЪाрдиे рдХा рд╡ाрд╕्рддрд╡िрдХ рдоाрд░्рдЧ рд╣ै।
![]() |
рдЕрдЦिрд▓ेрд╢ |
рдоूрд▓
рдЖрд▓ेрдЦ
рд╣िंрджी рдХрдеा-рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдоें рдЕрдЦिрд▓ेрд╢
рдХा рдиाрдо рдЙрди рд░рдЪрдиाрдХाрд░ों рдоें рд▓िрдпा рдЬाрддा рд╣ै, рдЬिрди्рд╣ोंрдиे рд╕рдордХाрд▓ीрди рднाрд░рддीрдп рд╕рдоाрдЬ рдХे рдЬрдЯिрд▓
рдпрдеाрд░्рде рдХो рдирдпे рд░ूрдкों рдФрд░ рджृрд╖्рдЯिрдХोрдг рдХे рд╕ाрде рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдХिрдпा। рднूрдоंрдбрд▓ीрдХрд░рдг рдФрд░ рдЙрджाрд░ीрдХрд░рдг
рдХे рдмाрдж рдХा рднाрд░рдд рдХेрд╡рд▓ рдЖрд░्рдеिрдХ рдпा рд░ाрдЬрдиीрддिрдХ рд╕्рддрд░ рдкрд░ рд╣ी рдирд╣ीं, рдмрд▓्рдХि рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рдФрд░
рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╕्рддрд░ рдкрд░ рднी рдЧрд╣рд░े рдмрджрд▓ाрд╡ों рд╕े рдЧुрдЬ़рд░ा рд╣ै। 1990 рдХे рджрд╢рдХ рдХे рдмाрдж рднाрд░рддीрдп рд╕рдоाрдЬ
рдоें рдЬिрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдмाрдЬ़ाрд░ рдХी рд╕ंрд╕्рдХृрддि рдиे рдк्рд░рд╡ेрд╢ рдХिрдпा рдЙрд╕рдиे рдкाрд░ंрдкрд░िрдХ рд░िрд╢्рддों, рдоूрд▓्рдп-рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеाрдУं
рдФрд░ рдЬीрд╡рди рджृрд╖्рдЯि рдХो рдмुрдиिрдпाрджी рд░ूрдк рд╕े рдмрджрд▓ рджिрдпा। рдмाрдЬ़ाрд░рд╡ाрдж рдХेрд╡рд▓ рд╡рд╕्рддुрдУं рдХी рдмिрдХ्рд░ी рдпा
рдЙрдкрднोрдЧ рддрдХ рд╕ीрдоिрдд рдирд╣ीं рд╣ै, рдпрд╣ рд╡्рдпрдХ्рддि рдХी рд╕ोрдЪ, рднाрд╡рдиाрдУं рдФрд░ рдЬीрд╡рди-рд╢ैрд▓ी рдоें рднी рдкैрда
рдмрдиाрддा рд╣ै। рдЗрд╕рдХा рд▓рдХ्рд╖्рдп рд╣ै рд╡्рдпрдХ्рддि рдХो рдЙрдкрднोрдХ्рддा рдоें рдмрджрд▓ рджेрдиा, рдРрд╕ा рдЙрдкрднोрдХ्рддा рдЬो
рд╡рд╕्рддुрдУं рдФрд░ рд╕ेрд╡ाрдУं рдкрд░ рд╣ी рдЕрдкрдиी рдЦुрд╢ी, рдк्рд░рддिрд╖्рдаा рдФрд░ рдЕрд╕्рддिрдд्рд╡ рдХी рдиिрд░्рднрд░рддा рдорд╣рд╕ूрд╕ рдХрд░े।
рдЗрд╕ рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा рдоें рдоाрдирд╡ीрдп рд╕ंрдмंрдз, рд╕ंрд╡ेрджрдиाрдПँ рдФрд░ рдиैрддिрдХ рдоूрд▓्рдп рдзीрд░े-рдзीрд░े рд╣ाрд╢िрдпे рдкрд░ рдЪрд▓े
рдЬाрддे рд╣ैं।
рдЕрдЦिрд▓ेрд╢ рдХी рдХрд╣ाрдиिрдпाँ рдЗрд╕ рд╕ंрдХ्рд░рдордгрдХाрд▓ीрди рджौрд░ рдоें рдордиुрд╖्рдп рдХे рдЕрд╕्рддिрдд्рд╡, рдЙрд╕рдХी рднाрд╡рдиाрдУं рдФрд░ рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд░िрд╢्рддों рдХे рдмрджрд▓рддे рд╕рдоीрдХрд░рдгों рдХी рд╕рдЯीрдХ рддрд╕्рд╡ीрд░ рдкेрд╢ рдХрд░рддी рд╣ैं। рдпрд╣ाँ рдк्рд░ेрдо, рд╡िрд╡ाрд╣, рдкрд░िрд╡ाрд░, рджोрд╕्рддी рдЬैрд╕े рд░िрд╢्рддे рдЕрдм рдХेрд╡рд▓ рднाрд╡рдиाрдУं рдкрд░ рдирд╣ीं рдмрд▓्рдХि рдЖрд░्рдеिрдХ рд╣िрдд, рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдк्рд░рддिрд╖्рдаा рдФрд░ рдмाрдЬ़ाрд░-рд╕ंрдЪाрд▓िрдд рдоूрд▓्рдпों рдкрд░ рдЯिрдХे рджिрдЦाрдИ рджेрддे рд╣ैं। рдкाрд░िрд╡ाрд░िрдХ рд░िрд╢्рддों рдоें рдЖрдП рдкрддрди рдФрд░ рдЙрд╕рдХे рдкीрдЫे рдЫिрдкी рдЕрд░्рде-рдХेंрдж्рд░ीрдпрддा рдЙрдирдХी рдХрд╣ाрдиिрдпों рдХे рдХेंрдж्рд░ рдоें рд╣ै। рдЙрдирдХी рджो рдк्рд░рдоुрдЦ рдХрд╣ाрдиिрдпाँ ‘рд╣ाрдХिрдо рдХрдеा’ рдФрд░ ‘рдЕрдЧрд▓ी рд╢рддाрдм्рджी рдХे рдк्рдпाрд░ рдХा рд░िрд╣рд░्рд╕рд▓’ рдоें рдЗрд╕ी рд╕्рд╡рд░ рдХो рдЕрднिрд╡्рдпрдХ्рдд рдХрд░рддी рд╣ैं। рдЕрдЦिрд▓ेрд╢ рдХी рдЗрди рдХрд╣ाрдиिрдпों рдиे рд╡рд░्рддрдоाрди рдпрдеाрд░्рде рдХा рдПрдХ рд╡िрдорд░्рд╢ рд░рдЪा рд╣ै.рдЙрдирдХे рдЗрд╕ рдпрдеाрд░्рде рдЪिрдд्рд░рдг рдХे рдмाрд░े рдоें рдЕрд░ुрдг рдХुрдоाрд░ рдкांрдбे рдиे рдЕрдкрдиे рд▓ेрдЦ ‘рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдФрд░ рдмाрдЬाрд░ рдХा рджुрд╖्рдЪрдХ्рд░’ рдоें рд▓िрдЦा рд╣ै рдХि - “рдмाрдЬाрд░ рдПрд╡ं рдЙрдкрднोрдХ्рддाрд╡ाрджी рд╕ंрд╕्рдХृрддि рдХे рд╕рдордп рдоें рдиिрд░ंрддрд░ рдЬрдЯिрд▓ рд╣ोрддे рдмрд╣ुрд╕्рддрд░ीрдп рдпрдеाрд░्рде рдФрд░ рдЗрдирд╕े рдЙрдкрдЬे рдоाрдирд╕िрдХ рддрдеा рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдж्рд╡ंрдж्рд╡ рдоें рдЙрд▓рдЭे рд╡्рдпрдХ्рддि рдХा рд╡िрд╢िрд╖्рдЯ рд╢ैрд▓ी рдоें рд╡рд░्рдгрди рдХрд░, рдЗрдирдХी рдХрд╣ाрдиिрдпाँ рд╡рд░्рддрдоाрди рдпрдеाрд░्рде рдХा рдПрдХ рдмрд╣ुрдд рдмрдб़ा рд╡िрдорд░्рд╢ рд░рдЪрддी рд╣ैं। рдЕрдЦिрд▓ेрд╢ рднाрд░рддीрдп рдордз्рдпрд╡рд░्рдЧ рдХी рдмрд╣ुрдд рд╣ी рдорд╣ीрди рд╕рдордЭ рд░рдЦрддे рд╣ैं, рдЗрд╕ीрд▓िрдП рд╕рдордп рдоें рдЖрдП рдмрджрд▓ाрд╡ों рдХे рд╕ाрде рдЗрд╕ рд╡рд░्рдЧ рдХी рд╕्рдеिрддि рдФрд░ рд╕ोрдЪ рдоें рд╣ुрдП рдкрд░िрд╡рд░्рддрдиों рдФрд░ рдЙрд╕рдХे рдлрд▓рд╕्рд╡рд░ूрдк рдЙрдкрдЬी рд╕рдорд╕्рдпाрдУं рдХो рдЗрдирдХी рдХрд╣ाрдиिрдпाँ рдХेंрдж्рд░ рдоें рд░рдЦрддी рд╣ैं।”[i]
‘рд╣ाрдХिрдо рдХрдеा’ рдХे рдкाрдд्рд░ рдкुрдиीрдд, рдЧाрдпрдд्рд░ी (рдкрддि-рдкрдд्рдиी) рдЙрдирдХी рджो рдмेрдЯिрдпाँ рдЕрдкрд░्рдгा рдФрд░ рд╕ंрдз्рдпा рддрдеा рдЕрдкрд░्рдгा рдХे рдкрддि рдкрд░ीрдХ्рд╖िрдд рдЗрди рд╕рднी рдХे рдмीрдЪ рдХा рдкाрд░िрд╡ाрд░िрдХ рдк्рд░ेрдо рд╕рдоाрдк्рдд рд╣ो рдЪुрдХा рд╣ै। рдЙрдирдХे рдЬीрд╡рди рдоें рдХेрд╡рд▓ рдкैрд╕ा рдФрд░ рдкाрд╡рд░ рд╣ी рд╢ेрд╖ рд░рд╣ рдЧрдпा рд╣ै। рдкाрд░िрд╡ाрд░िрдХ рд╕ंрдмंрдзों рдХा рдХ्рд╖рд░рдг рдЗрд╕ рдХрд╣ाрдиी рдХा рдоुрдЦ्рдп рдХрде्рдп рд╣ै। рдкुрдиीрдд рдкрджोрди्рдирддि рдЪाрд╣рддा рд╣ै рдФрд░ рдЗрд╕рдХे рд▓िрдП рдХिрд╕ी рднी рд╣рдж рддрдХ рдЬाрдиे рдХो рддैрдпाрд░ рд╣ै। рд╡рд╣ рдкाрд░्рдЯिрдпों рдоें рдкрдд्рдиी рдХे рд╕рд╣ाрд░े рдЕрдкрдиे рдк्рд░рдоोрд╢рди рдФрд░ рдЙрд╕рд╕े рдоिрд▓рдиे рд╡ाрд▓ी рд╕ुрд╡िрдзाрдУं рдХा рдЖрдиंрдж рдЙрдаाрдиा рдЪाрд╣рддा рд╣ै। рдЧाрдпрдд्рд░ी рдЙрд╕рдХी рдорд╣рдд्рд╡ाрдХांрдХ्рд╖ाрдУं рдХे рдк्рд░рддि рдЙрджाрд╕ीрди рд╣ै рдФрд░ рдпрд╣ी рдЙрджाрд╕ीрдирддा рдЕंрддрддः рджोрдиों рдХो рддрд▓ाрдХ рддрдХ рдкрд╣ुँрдЪा рджेрддी рд╣ै। рдЬो рдХाрд░्рдп рдЧाрдпрдд्рд░ी рдирд╣ीं рдХрд░ рд╕рдХी рд╡рд╣ рдкुрдиीрдд рдХी рджूрд╕рд░ी рдкрдд्рдиी рдоंрджिрд░ा рдХрд░ рдкाрддी рд╣ै рдЗрд╕ीрд▓िрдП рджोрдиों рд╕ंрддुрд╖्рдЯ рд╣ैं। рд╕ंрдз्рдпा рдФрд░ рдЕрдкрд░्рдгा рднी рдЕрдкрдиे рдкिрддा рдХी рддрд░рд╣ рдзрди рдФрд░ рд░ुрддрдмे рдХो рдк्рд░ाрдердоिрдХрддा рджेрддी рд╣ैं рдФрд░ рдоाँ рд╕े рдЕрдзिрдХ рдкिрддा рд╕े рд▓рдЧाрд╡ рд░рдЦрддी рд╣ैं, рддाрдХि рдЙрди्рд╣ें рдиिрд░ंрддрд░ рд▓ाрдн рдоिрд▓рддा рд░рд╣े। рдоाँ рдХी рднूрдоिрдХा рдЙрдирдХे рдЬीрд╡рди рдоें рдирдЧрдг्рдп рд╣ै।
рдкрд░ीрдХ्рд╖िрдд
рдн्рд░рд╖्рдЯाрдЪाрд░ी рд╣ोрдиे рдХे рд╕ाрде-рд╕ाрде рдЪрд░िрдд्рд░рд╣ीрди рднी рд╣ै। рд╡िрд╡ाрд╣ рдХे рдХुрдЫ рд╣ी рджिрдиों рдмाрдж рдЕрдкрд░्рдгा рдХो рдкрддि
рдХी рд╡ाрд╕्рддрд╡िрдХрддा рдХा рдкрддा рдЪрд▓ рдЬाрддा рд╣ै। рд╡рд╣ рдЕрдкрдиे рдкिрддा рдХे рдкाрд╕ рдЬाрдХрд░ рд╕рдоाрдзाрди рдЪाрд╣рддी рд╣ै। рдкिрддा,
рдЙрдкाрдп рд╕ुрдЭाрдиे рд╕े рдкрд╣рд▓े рдЙрд╕े рдЪेрддाрд╡рдиी рджेрддे рд╣ैं рдХि рдРрд╕ी рд╢िрдХाрдпрддें рд▓ोрдЕрд░ рдХ्рд▓ाрд╕ рдФрд░ рдоिрдбिрд▓
рдХ्рд▓ाрд╕ рдХी рдФрд░рддों рдЬैрд╕ी рд╣ैं, рдЬिрди рдкрд░ рдз्рдпाрди рджेрдиे рд╕े рдЬिंрджрдЧी рдЦрд░ाрдм рд╣ो рдЬाрддी рд╣ै। рд╡े рдХрд╣рддे
рд╣ैं -“рддुрдо рдЬो рд╢िрдХ़ाрдпрддें рдХрд░ рд░рд╣ी рд╣ो рд╡े рдаीрдХ рдирд╣ीं рд╣ैं। рд▓ोрдЕрд░
рдХ्рд▓ाрд╕ рдФрд░ рдоिрдбिрд▓ рдХ्рд▓ाрд╕ рдХी рдФрд░рддों рдХी рддрд░рд╣ рдРрд╕ी рдЪीрдЬ़ों рдкрд░ рдЕрдзिрдХ рдз्рдпाрди рджोрдЧी, рддो рддुрдо्рд╣ाрд░ी
рд▓ाрдЗрдл़ рдЪौрдкрдЯ рд╣ो рдЬाрдПрдЧी। рд╣рдоेрд╢ा рдХे рд▓िрдП рдЯेंрд╢рди рдкाрд▓ рд▓ोрдЧी...”[ii]
рдкिрддा
рд╕्рд╡рдпं рдЬिрд╕ рд░ाрд╣ рдкрд░ рдЪрд▓े рд╣ैं рджाрдоाрдж рднी рдЙрд╕ी рд░ाрд╣ рдХा рдкрдеिрдХ рд╣ै, рдРрд╕े рдоें рдЙрдирдХी рдпрд╣ рд╕ोрдЪ рд╕्рд╡ाрднाрд╡िрдХ рд╣ी рд╣ै। рдЬрдм рдмेрдЯी рдХрд╣рддी
рд╣ै рдХि рд╡рд╣ рдкрд░ीрдХ्рд╖िрдд рдХे рд╕ाрде рдирд╣ीं рд░рд╣ рд╕рдХрддी, рддो рдкिрддा рд╣ोрдо рдоिрдиिрд╕्рдЯрд░ рд╕े рдХрд╣рдХрд░ рдЙрд╕рдХा
рд╣ोрдордЧाрд░्рдб рдоें рддрдмाрджрд▓ा рдХрд░рд╡ाрдиे рдХा рд╕ुрдЭाрд╡ рджेрддे рд╣ैं। рдкिрддा рднी рдЕрдкрдиी рдмेрдЯी рдХो рдЦूрдм рдЬाрдирддे рдеे рдЗрд╕ीрд▓िрдП рд╡рд╣ рдЗрд╕ рдк्рд░рд╕्рддाрд╡ рдХो рдЗрд╕ рддрд░рд╣ рдкेрд╢
рдХрд░рддे рд╣ैं рдХि рдмेрдЯी рдЗрд╕े рдЗрдирдХाрд░ рдХрд░ рджे। рд╡े рдХрд╣рдиे рд▓рдЧрддे - “рд╡рд╣ाँ рди рдкैрд╕ा рд░рд╣ेрдЧा, рди рдкाрд╡рд░।
рдЕрдкрдиे рдЖрдк рджिрдоाрдЧ़ рджुрд░ुрд╕्рдд рд╣ो рдЬाрдПрдЧा। рдмोрд▓ो рдаीрдХ рд╣ै рди? рд▓ेрдХिрди рд╕ोрдЪ рд▓ो।”[iii]
рдЕрдкрд░्рдгा рдЗрд╕ рдк्рд░рд╕्рддाрд╡ рдХो рд╕्рд╡ीрдХाрд░ рдирд╣ीं рдХрд░ рдкाрддी рд╣ै рдХ्рдпोंрдХि рдРрд╕ा рд╣ोрдиे рдкрд░ рдЙрд╕े рдкрддि рдХी
рдХाрд▓ी рдХрдоाрдИ рднोрдЧ рдХрд░рдиे рдХो рдирд╣ीं рдоिрд▓ рдкाрдПрдЧी। рдЗрд╕ीрд▓िрдП рд╡рд╣ рд╕рдм рдХुрдЫ рд╕рд╣рди рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рддैрдпाрд░ рд╣ो
рдЬाрддी рд╣ै।
рдКрдкрд░ी рд╕рддрд╣ рдкрд░, ‘рд╣ाрдХिрдо
рдХрдеा’
рджो
рдЕрд╕рдлрд▓ рд╡ैрд╡ाрд╣िрдХ рд╕ंрдмंрдзों рдФрд░ рдкाрд░िрд╡ाрд░िрдХ рдкрддрди рдХी рдХрд╣ाрдиी рдк्рд░рддीрдд рд╣ोрддी рд╣ै, рд▓ेрдХिрди рд╡ाрд╕्рддрд╡ рдоें
рдпрд╣ рдкाрд░िрд╡ाрд░िрдХ рд░िрд╢्рддों рдкрд░ рд╣ाрд╡ी рд╣ोрддे рдмाрдЬ़ाрд░рд╡ाрдж рдФрд░ рдЙрдкрднोрдХ्рддाрд╡ाрдж рдХा рдЪिрдд्рд░рдг рд╣ै।
рдмाрдЬ़ाрд░рд╡ाрдж рдХा рд▓рдХ्рд╖्рдп рд╣ै рд╡्рдпрдХ्рддि рдХो рдЙрдкрднोрдХ्рддा рдоें рдмрджрд▓рдиा, рдЙрд╕े рдоाрдирд╡ीрдп рд╕ंрдмंрдзों рдФрд░
рд╕्рдоृрддिрдпों рд╕े рджूрд░ рдХрд░ рд╡рд╕्рддुрдУं рдкрд░ рдиिрд░्рднрд░ рдмрдиाрдиा рдФрд░ рдЗрд╕рдоें рд╡рд╣ рд╕рдлрд▓ рд░рд╣ा рд╣ै। рдЗрд╕ рдХрд╣ाрдиी рдоें рд╣рд░ рдПрдХ рдкाрдд्рд░ рдПрдХ-рджूрд╕рд░े рд╕े рдЭूрда рдмोрд▓рддे рд╣ैं рдФрд░
рдХिрд╕ी рдХे рднी рдорди рдоें рдХिрд╕ी рдХे рдк्рд░рддि рдк्рд░ेрдо рддрдеा рд╕ंрд╡ेрджрдиा рдирд╣ीं рд╣ै। рд╡े рдПрдХ-рджूрд╕рд░े рд╕े
рджिрдЦाрд╡ा рдХрд░рддे рд╣ैं рдХि рд╕рдм рдХो рдПрдХ-рджूрд╕рд░े рд╕े рдк्рд░ेрдо рддрдеा рд▓рдЧाрд╡ рд╣ै। рд▓ेрдХिрди рдЗрд╕ рджिрдЦाрд╡े рдХे рдкीрдЫे
рдХेрд╡рд▓ рдзрди рдФрд░ рднोрдЧ-рд╡िрд▓ाрд╕िрддा рдХी рд▓िрдк्рд╕ा рддрдеा рдЫीрдиा-рдЭрдкрдЯी рд╣ै।
‘рдЕрдЧрд▓ी
рд╢рддाрдм्рджी рдХे рдк्рдпाрд░ рдХा рд░िрд╣рд░्рд╕рд▓’ рдоें рдк्рд░ेрдо рднाрд╡рдиा рдоें рдмाрдЬ़ाрд░
рдФрд░ рдкूँрдЬी рдХी рднूрдоिрдХा рдЙрдЬाрдЧрд░ рд╣ोрддी рд╣ै। рдЗрд╕рдоें рдк्рд░ेрдо рдФрд░ рдЙрд╕рдХे рдмрджрд▓рддे рд╕्рд╡рд░ूрдк рдХे рд╕ाрде-рд╕ाрде
рд╕ाрдоाрдЬिрдХ-рдЖрд░्рдеिрдХ рдмрджрд▓ाрд╡ों рдХी рдУрд░ рдз्рдпाрди рдЖрдХृрд╖्рдЯ рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै। рдпрд╣ рдХрд╣ाрдиी рдЙрдЪ्рдЪ-рдордз्рдпрд╡рд░्рдЧीрдп
рдЬीрд╡рди рдХे рдпрдеाрд░्рде рдХो рджрд░्рд╢ाрддी рд╣ै рдЬрд╣ाँ рд░िрд╢्рддे рдкрдж рдФрд░ рдкैрд╕े рджेрдЦрдХрд░ рддрдп рд╣ोрддे рд╣ैं। рдиाрдпिрдХा
рджीрдкा рдЪाрд▓ाрдХ рдФрд░ рдорд╣рдд्рд╡ाрдХांрдХ्рд╖ी рд╣ै, рдЬो рдЕрдм рддрдХ рддीрди-рдЪाрд░ рдмाрд░ рдк्рдпाрд░ рдХрд░ рдЪुрдХी рд╣ै, рд▓ेрдХिрди
рдиिрд░्рдгाрдпрдХ рдк्рд░ेрдо рдХी рддрд▓ाрд╢ рдоें рд╣ै, рдРрд╕ा рдк्рд░ेрдо рдЬो рд╡िрд╡ाрд╣ рдоें рдкрд░िрдгрдд рд╣ो рд╕рдХे। рд╡рд╣ рддрдп рдХрд░рддी
рд╣ै рдХि рдпрджि рдкिрддा рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рдоिрд▓рдиे рд╡ाрд▓ा рдкрддि рдк्рд░ेрдоी рд╕े рдХрдорддрд░ рд╣ुрдЖ рддो рд╡рд╣ рдк्рд░ेрдоी рдХो
рд╣ी рдЪुрдиेрдЧी рдмрд╢рд░्рддे рдЕंрддрд░ рдмрд╣ुрдд рдмрдб़ा рди рд╣ो। рдпрд╣ाँ рдк्рд░ेрдо рдХा рдЕрдн्рдпाрд╕ рдХिрдпा рдЬा рд░рд╣ा рд╣ै, рд╡ाрд╕्рддрд╡िрдХ
рдЕрдиुрднрд╡ рдирд╣ीं рд╣ो рд░рд╣ा। рдШрд░ рдоें рдЬрдм рджीрдкा рдХी рд╢ाрджी
рдХी рдмाрдд рдЙрдарддी рд╣ै рддो рдЙрд╕рдХे рдорди рдоें рд╢ाрджी рддрдеा рдк्рд░ेрдо-рд╕ंрдмंрдз рдХे рдмाрд░े рдоें рдЖрдиे рд╡ाрд▓े рдЦрдпाрд▓ाрдд
рдХुрдЫ рдпूँ рд╣ैं - “рдЕрдЧрд░ рд╢ाрджी-рдм्рдпाрд╣ рдХрд░рдиा рд╣ै рддो рдЕрднी рд╕े рдк्рдпाрд░ рдк्рд░ाрд░рдо्рдн рдХрд░ рджेрдиा
рдЪाрд╣िрдП।...рддрдм рд╕े рдЕрдм рддрдХ рд╡рд╣ рддीрди-рдЪाрд░ рдк्рдпाрд░ рдХрд░ рдЪुрдХी рдеी। ...рдЕрдм рд╡рд╣ рдПрдо.рдП. рдк्рд░рдердо рд╡рд░्рд╖ рдоें
рдкрд╣ुँрдЪ рдЧрдИ рдеी, рдЕрдд: рдиिрд░्рдгाрдпрдХ рдк्рдпाрд░ рдХрд░рдиा рдЪाрд╣рддी рдеी рдпाрдиी рдХि рд╡рд╣ рдРрд╕ा рдк्рдпाрд░ рдХрд░рдиे рдХी
рдЖрдХांрдХ्рд╖ा рд╕े рдУрдд-рдк्рд░ोрдд рдеी, рдЬो рд╡िрд╡ाрд╣ рдоें рдкрд░िрдгрдд рд╣ो рд╕рдХे।...рдЙрд╕рдХे рдк्рд░ेрдо рдХा рдЖрд▓рдо рдпрд╣ рдеा
рдХि рд╡рд╣ рдиिрд╢्рдЪрдп рдХрд░ рдЪुрдХी рдеी рдХि рдпрджि рдкिрддा рдХे рд░ाрд╕्рддे рд╕े рд╣ाрд╕िрд▓ рдХिрдП рдЧрдП рдкрддि рд╕े рдк्рд░ेрдоी
рдЙрди्рдиीрд╕ рд░рд╣ा рддो рд╡рд╣ рдкрддि рдХे рд░ूрдк рдоें рдк्рд░ेрдоी рдХा рд╣ी рд╡рд░рдг рдХрд░ेрдЧी। рд╣ाँ, рдЕрдм рдЕрдЧрд░ рдмрд╣ुрдд
рдЬ़्рдпाрджा рдл़ाрд╕рд▓ा рд╣ुрдЖ, рддрдм рдХी рдмाрдд рдХुрдЫ рдФрд░ рд╣ै।”[iv]
рдк्рд░рд╢्рди рдЙрдарддा рд╣ै рдЬрдм рджीрдкा рдХрд╣рддी рд╣ै рдХि рд╡рд╣ рдиिрд░्рдгाрдпрдХ рдк्рд░ेрдо рдХрд░рдиा рдЪाрд╣рддी рд╣ै, рддो рдлिрд░ рдЗрд╕рд╕े
рдкрд╣рд▓े рдЙрд╕рдиे рдЬो рдк्рдпाрд░ рдХिрдпा рдеा рд╡рд╣ рдХ्рдпा рдеा?
рджीрдкा рдХे рд▓िрдП
рд╕рдд्рддा, рдкैрд╕ा рдФрд░ рдкрдж рд╣ी рд╕рдмрдХुрдЫ рд╣ै рдФрд░ рдЙрди्рд╣ें рдкाрдиे рдХा рд╕ाрдзрди рд╣ै рдк्рд░ेрдо рдпा рд╡िрд╡ाрд╣। рд╡рд╣
рдЬिрддेंрдж्рд░ рд╕े рдЗрд╕рд▓िрдП рдк्рдпाрд░ рдХрд░рддी рд╣ै рдХ्рдпोंрдХि рд╡рд╣ рдмुрдж्рдзिрдЬीрд╡ी рд╣ै рдФрд░ рдЖрдИ.рдП.рдПрд╕. рдХी рддैрдпाрд░ी
рдХрд░ рд░рд╣ा рд╣ै। рдЬिрддेंрдж्рд░ рднी рджीрдкा рд╕े рдЗрд╕рд▓िрдП рдк्рд░ेрдо рдХрд░рддा рд╣ै, рдХ्рдпोंрдХि рд╡рд╣ рд╕ंрдкрди्рди рдкрд░िрд╡ाрд░ рдХी
рдЗрдХрд▓ौрддी рд╕ंрддाрди рд╣ै। рджोрдиों рдХे рд░िрд╢्рддे рдоें рдЧрд╣рд░ाрдИ рдпा рд╕рдЪ्рдЪाрдИ рдирд╣ीं рд╣ै, рдХेрд╡рд▓ рд╕्рд╡ाрд░्рде рд╣ै। рдк्рдпाрд░ рдХी рдЧрд╣рд░ाрдИ рд╕े рджीрдкा рдФрд░ рдЬिрддेंрдж्рд░ рдЬैрд╕े рд▓ोрдЧ рдоीрд▓ों рджूрд░
рд╣ै। рдпрд╣ाँ рдк्рдпाрд░ рд╣ो рдирд╣ीं рд░рд╣ा рд╣ै рдмрд▓्рдХि рдкाрдд्рд░ рдж्рд╡ाрд░ा рдк्рдпाрд░ рдХрд░рдиे рдХा рдиाрдЯрдХ рдХिрдпा рдЬा рд░рд╣ा
рд╣ै। рд▓ेрдЦрдХ рдЕрдЬрдп рд╡рд░्рдоा рдиे рдЕрдкрдиे рд▓ेрдЦ ‘рдирдП рд╕рдордп рдХी рд╡िрд░ूрдкрддा рдХा рдЖрдЦ्рдпाрди’ рдоें рд▓िрдЦा рд╣ै- “рдмाрдЬाрд░
рдФрд░ рдкूँрдЬी рдХे рдирдП рд╕рдоाрдЬрд╢ाрд╕्рдд्рд░ рдиे рдк्рд░ेрдо рд╣ी рдирд╣ीं, рдмेрд╡рдлाрдИ рдХे рдЕрд░्рде рдФрд░ рдк्рд░рдХृрддि рдХो рднी
рдмрджрд▓ рджिрдпा рд╣ै। рдЕрдм рдХिрд╕ी рдХी рдмेрд╡рдлाрдИ рдкрд░ рдХोрдИ рдк्рд░ेрдоी рдпा рдк्рд░ेрдоिрдХा рдЙрджाрд╕ рдпा рдЕрд╡рд╕ाрджрдЧ्рд░рд╕्рдд
рдирд╣ीं рд╣ोрддे рдХ्рдпोंрдХि рджोрдиों рд╣ी рджाँрд╡-рдкेंрдЪ рдХे рд╕ाрде рдк्рд░ेрдо рдХрд░рддे рд╣ैं। рдХрд╣ рд╕рдХрддे рд╣ैं рдХि
рдк्рд░ेрдо рдЕрдм рд╣ो рдирд╣ीं рдЬाрддा рдмрд▓्рдХि рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै।”[v]
рджीрдкा
рдФрд░ рдЬिрддेंрдж्рд░ рджोрдиों рдПрдХ-рджूрд╕рд░े рдХी рдХрдоिрдпाँ рд╕िрдж्рдз рдХрд░рдиे рдоें рд▓рдЧे рд╣ोрддे рд╣ैं рддाрдХि рдПрдХ-рджूрд╕рд░े
рдХे рд╕ाрдордиे рдЦुрдж рдХो рдЬ्рдпाрджा рд╢्рд░ेрд╖्рда рд╕ाрдмिрдд рдХрд░ рдкाрдПँ। рдХрд╣ा рдЬाрддा рд╣ै рдХि рдк्рдпाрд░ рдоें рджोрдиों
рдмрд░ाрдмрд░ рд╣ोрддे рд╣ैं, рджोрдиों рдПрдХ-рджूрд╕рд░े рдоें рдЖрдд्рдорд╡िрд╢्рд╡ाрд╕ рднрд░рддे рд╣ैं рддрдеा рдк्рдпाрд░ рдоें
рд╡्рдпрдХ्рддिрдд्рд╡ рднी рдиिрдЦрд░ рдЙрдарддा рд╣ै। рд▓ेрдХिрди рдЗрди рджोрдиों рдХे рд░िрд╢्рддे рдоें рдХेрд╡рд▓ рдПрдХ-рджूрд╕рд░े рдкрд░
рдЖрдзिрдкрдд्рдп рдЬрдоाрдиा рд╣ी рдоूрд▓ рд▓рдХ्рд╖्рдп рд╣ै рдХ्рдпोंрдХि рджोрдиों рдоें рдк्рд░ेрдо рд╣ै рд╣ी рдирд╣ीं। рджोрдиों рдХा
рдк्рд░ेрдо рдзрди рдФрд░ рд╕рдд्рддा рдХेंрдж्рд░िрдд рд╣ै। рдЬिрддेंрдж्рд░ рдиे рджीрдкा рдХे рдкिрддा рдХी рдзрди-рджौрд▓рдд рдФрд░ рд╣ैрд╕िрдпрдд рд╕े
рдк्рдпाрд░ рдХिрдпा рд╣ै рдФрд░ рджीрдкा рдиे рдЬिрддेंрдж्рд░ рдХे рдЖрдИ. рдП. рдПрд╕. рдмрдирдиे рдкрд░ рдоिрд▓рдиे рд╡ाрд▓े рд╕ुрдЦ-рд╕ुрд╡िрдзा
рддрдеा рдк्рд░рддिрд╖्рдаा рд╕े рдк्рдпाрд░ рдХिрдпा рд╣ै। рдЗрд╕ी рдХाрд░рдг рджोрдиों рдПрдХ-рджूрд╕рд░े рдХो рдЭेрд▓ рд░рд╣े рд╣ोрддे рд╣ैं।
рдЬिрддेंрдж्рд░ рд╢ाрджी рдкрд░ рдЬोрд░ рджेрддा рддो рджीрдкा рдЙрд╕рдХे рдЖрдИ.рдП.рдПрд╕. рдмрдирдиे рдкрд░ рдЬोрд░ рджेрддी। рдпрд╣ рдХрд╣ाрдиी рд╣рдоें
рдпрд╣ рднी рдмрддाрддी рд╣ै рдХि рдзрди рдФрд░ рдк्рд░рддिрд╖्рдаा рдХी рдЕंрдзी рджौрдб़ рдоें рд╕्рдд्рд░ी-рдкुрд░ुрд╖
рджोрдиों рд╣ी рд▓ाрд▓рдЪी рдФрд░ рд╕्рд╡ाрд░्рдеी рд╣ो рдЪुрдХे рд╣ैं। рдпрд╣ाँ рдк्рд░ेрдо рд╕рд╣рдЬ рднाрд╡ рдирд╣ीं, рдмрд▓्рдХि
рдпोрдЬрдиाрдмрдж्рдз рд▓ेрди-рджेрди рдХा рдкрд░िрдгाрдо рд╣ै। рдЙрдирдХा рд╕्рдЦрд▓рди
рд╣ो рдЪुрдХा рд╣ै рдЗрд╕ीрд▓िрдП рдЙрдирдХा рдк्рдпाрд░ рднी рдЦोрдЦрд▓ा рд╣ै, рдЬिрд╕рдоें рдХोрдИ рдЧрд╣рд░ाрдИ рдФрд░ рдЧुрдгрд╡рдд्рддा рдирд╣ीं рд╣ै।
‘рд╣ाрдХिрдо
рдХрдеा’ рдХी рдЕрдкрд░्рдгा рднी рдкрд░ीрдХ्рд╖िрдд рдХे рдЖрдИ.рдкी.рдПрд╕. рдмрдирдиे рдХे рдмाрдж рд╣ी рдЙрд╕рд╕े рд╢ाрджी рдХрд░рддी рд╣ै। рдЗрди
рдХрд╣ाрдиिрдпों рдХी рд╕्рдд्рд░िрдпों рдХे рдмीрдЪ рд╕ुंрджрд░рддा рдФрд░ рдк्рд░рддिрд╖्рдаा рдХो рд▓ेрдХрд░ рдк्рд░рддिрд╕्рдкрд░्рдзा рд╣ै।
рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдФрд░ рдмाрдЬ़ाрд░рддंрдд्рд░ рд╣рд░ рд╡्рдпрдХ्рддि рдХो рджूрд╕рд░े рдХा рдк्рд░рддिрдж्рд╡ंрдж्рд╡ी рдмрдиा рджेрддा рд╣ै। рджोрдиों
рдХрд╣ाрдиिрдпों рдХे рдкिрддा-рдкाрдд्рд░ рднी рд╕्рд╡ाрд░्рдеी рдФрд░ рдЪрд░िрдд्рд░рд╣ीрди рд╣ैं- рд╡िрдкिрди рд╕िंрд╣ рдЕрдкрдиी рдмेрдЯी рдХी
рд╢ाрджी рдЕрдз्рдпрдХ्рд╖ рдХे рднрддीрдЬे рд╕े рдХрд░ाрдиा рдЪाрд╣рддे рд╣ैं, рддो рдкुрдиीрдд рдЕрдкрдиी рдкрдд्рдиी рдФрд░ рдмेрдЯिрдпों рдХो
рдк्рд░рдоोрд╢рди рдХे рд▓िрдП рдЕрдзिрдХाрд░िрдпों рдХे рд╕ाрдордиे рдкрд░ोрд╕рдиा рдЪाрд╣рддा рд╣ै। рдЬिрддेंрдж्рд░ рдФрд░ рдкрд░ीрдХ्рд╖िрдд рднी рдЗрди्рд╣ीं рдХी рддрд░рд╣ рд╣ै। рдкрд░ीрдХ्рд╖िрдд рдХा рдЕрди्рдп рдФрд░рддों рд╕े
рд╢ाрд░ीрд░िрдХ рд╕рдо्рдмंрдз рд╣ै рддो рдЬिрддेंрдж्рд░ рд╢ाрджी рдзрди-рд╕рдо्рдкрдд्рддि рдХे рд▓िрдП рдХрд░рдиा рдЪाрд╣рддा рд╣ै рдФрд░ рд╢ाрджी рдХे
рдмाрдж рджीрдкा рдХो рд░ुрд▓ाрдиा рдЪाрд╣рддा рд╣ै। рд╕्рдд्рд░ी-рдкाрдд्рд░ों рдоें рднी рд╡ैрд╕ी рд╣ी
рд╕्рд╡ाрд░्рдердкрд░рддा рдФрд░ рд╕рдд्рддा-рд▓ाрд▓рд╕ा рд╣ै। рдкुрдиीрдд рдФрд░
рдЧाрдпрдд्рд░ी рдХे рддрд▓ाрдХ рдХे рдмाрдж рдЧाрдпрдд्рд░ी рдЕрдкрдиी рдмेрдЯिрдпों рдХी рдЪिंрддा рдЫोрдб़рдХрд░ рдордХाрди рдФрд░ рдЙрд╕рдХे рднीрддрд░
рдХे рдХीрдорддी рд╕ाрдоाрдиों рдХी рдкрд░рд╡ाрд╣ рдоें рд░рд╣рддी рд╣ै। рдпрд╣ рдПрдХ рд╡िрдбрдо्рдмрдиाрджाрдпрдХ рд╕्рдеिрддि рд╣ै рдХि рдПрдХ рдоाँ
рдмेрдЯिрдпों рдХे рдмाрд░े рдоें рд╕ोрдЪрдиा рдЫोрдб़рдХрд░ рд╕ाрдоाрдиों рдХे рдмाрд░े рдоें рд╕ोрдЪ рд░рд╣ी рд╣ै। рд╣рд░ рдХोрдИ рдкाрдд्рд░
рдЧिрд░ा рд╣ुрдЖ рд╣ै। рдХेрд╡рд▓
рджीрдкा рдХी рдоाँ рдЗрд╕ рдЪाрд▓ाрдХी рдоें рд╢ाрдоिрд▓ рдирд╣ीं рд╣ै, рдЗрд╕ीрд▓िрдП рдЙрд╕े рдЧँрд╡ाрд░ рд╕рдордЭा рдЬाрддा рд╣ै।
рд╕्рдд्рд░ी-рдЕрд╕्рдоिрддा рдХा рдЬो рд╡िрдХाрд╕ рд╕ाрдоाрдЬिрдХ-рд░ाрдЬрдиीрддिрдХ
рд╕ंрджрд░्рднों рдоें рд╣ोрдиा рдЪाрд╣िрдП рдеा, рдЙрд╕े рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдФрд░ рдмाрдЬ़ाрд░ рдиे рд╡्рдпрдХ्рддिрдЧрдд рд╕ुрдЦ-рд╕ुрд╡िрдзा, рдлैрд╢рди
рдФрд░ рд╕ौंрджрд░्рдп рддрдХ рд╕ीрдоिрдд рдХрд░ рджिрдпा рд╣ै। рдкाрдд्рд░ рдПрдХ-рджूрд╕рд░े рдХो рдЫрд▓рддे рд╣ैं рдФрд░ рд╕्рд╡рдпं рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдХे
рдж्рд╡ाрд░ा рдЫрд▓े рдЬाрддे рд╣ैं, рд▓ेрдХिрди рдЙрди्рд╣ें рдЗрд╕рдХा рдПрд╣рд╕ाрд╕ рднी рдирд╣ीं рд╣ै। рдЕрд░ुрдгेрд╢ рд╢ुрдХ्рд▓ рдиे рдЕрдкрдиे рд▓ेрдЦ ‘рдк्рд░ेрдо рдХे рдЙрдкрдпोрдЧिрддाрд╡ाрдж рдХा рдХ्рд░िрдЯिрдХ’ рдоें рд▓िрдЦा рд╣ै-
“рдЗрд╕ рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдоें рд░рд╣рддे-рд░рд╣рддे рдЫрд▓ рд╣рдоाрд░ी рднीрддрд░ी рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा рдХा рд╣िрд╕्рд╕ा рд╣ो рдЧрдпा рд╣ै। рдЬिрд╕рдХा
рдирддीрдЬा рдпрд╣ рд╣ै рдХि рдЫрд▓, рдЕрдиैрддिрдХрддा рд╡ рдХुрдЯिрд▓рддा рд╣рдоाрд░े рдЬीрд╡рди рдХा рд░ूрдЯीрди рд╣ै। рдЕрдЦिрд▓ेрд╢ рдЗрд╕ рдмुрд░ाрдИ
рдХो рд╣ाрд╕्рдп, рд╡िрдЯ рд╡ рд╕ेрдЯाрдпрд░ рдХे рд╕ाрде рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдХрд░рддे рд╣ैं।”[vi]
рдЕрдЦिрд▓ेрд╢
рд╕्рдд्рд░ी-рдкाрдд्рд░ों рдХो рд╕рдд्рддा-рд▓ोрднी, рдЙрдкрднोрдХ्рддाрд╡ाрджी рдоाрдирд╕िрдХрддा рд╕े рдУрдд-рдк्рд░ोрдд рджिрдЦाрдХрд░ рдпрд╣ рд╕ंрдХेрдд
рджेрддे рд╣ैं рдХि рдкिрддृрд╕рдд्рддाрдд्рдордХ рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдирдП рд╣рдеिрдпाрд░ों рдХे рд╕ाрде рд╕्рдд्рд░ी рдХे рд╡िрд░ुрдж्рдз рдЦрдб़ी
рд╣ै। рдЙрджाрд░рд╡ाрдж рдХा рдоुрдЦौрдЯा рдкрд╣рдирдХрд░ рдпрд╣ рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рд╕्рдд्рд░ी рдХो рд╕्рд╡рддंрдд्рд░рддा рдФрд░ рдЪрдпрди
рдХी рд╕्рд╡рддंрдд्рд░рддा
рдХा
рдн्рд░рдо рджेрддी рд╣ै, рд▓ेрдХिрди рдЙрд╕े рдХेрд╡рд▓ рджेрд╣ рдФрд░ рд░ूрдк рддрдХ рд╕ीрдоिрдд рдХрд░ рджेрддी рд╣ै। рдмाрдЬ़ाрд░ рдЗрд╕
рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा рдоें рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рднूрдоिрдХा рдиिрднाрддा рд╣ै, рд╡рд╣ рд╕्рдд्рд░ी рдХो рдЙрд╕рдХी рджेрд╣ рдФрд░ рд░ूрдк-рд▓ाрд╡рдг्рдп
рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рд╕рдд्рддा рдФрд░ рдкैрд╕े рдХी рджौрдб़ рдоें рд╢ाрдоिрд▓ рдХрд░рддा рд╣ै, рдФрд░ рд╕्рдд्рд░ी рд╕्рд╡рдпं рдХो
рд╕्рд╡ेрдЪ्рдЫा рд╕े рдЗрд╕ рдЦेрд▓ рдХा рд╣िрд╕्рд╕ा рдмрдиा рд▓ेрддी рд╣ै। рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рд╕्рдд्рд░ी-рдЪेрддрдиा рдХा рд╡िрдХाрд╕
рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╕рд░ोрдХाрд░ों рд╕े рд╣рдЯрдХрд░ рд╡्рдпрдХ्рддिрдЧрдд рднोрдЧ-рд╡िрд▓ाрд╕ рдоें рд╕िрдордЯ рдЬाрддा рд╣ै। рд╕्рдд्рд░ी-рд╡िрдорд░्рд╢ рдХे рдЗрд╕ рджौрд░ рдоें рд╕्рдд्рд░ी рдкाрдд्рд░ों рдХी
рд╕्рдд्рд░ी-рд╡िрд░ोрдзी рдоाрдирд╕िрдХрддा рддрдеा рд╡्рдпрдХ्рддिрдЧрдд рд╕ुрдЦ-рд╕ुрд╡िрдзा, рднोрдЧ-рд╡िрд▓ाрд╕ рдХे рдк्рд░рддि рд▓ाрд▓рдЪी
рджिрдЦाрдХрд░ рдЕрдЦिрд▓ेрд╢ рдПрдХ рдЬोрдЦिрдо-рднрд░ा рдЦрддрд░ा рдЙрдаाрддे рд╣ैं। рд▓ेрдХिрди рд╡े рдпрд╣ рдЬोрдЦिрдо рдЗрд╕рд▓िрдП рдЙрдаाрддे рд╣ैं
рддाрдХि рд╣рдо рдЕрд╕рд▓ी рд╖рдб्рдпंрдд्рд░ рдХो рдкрд╣рдЪाрди рд╕рдХें, рдЬो рд╕्рдд्рд░ी рдХो рд╕्рд╡рддंрдд्рд░рддा рдХा
рдн्рд░рдо рджेрдХрд░ рдЙрд╕े рдирдП рд░ूрдк рдоें ‘рд╕ेрдХ्рд╕ुрдЕрд▓ рдЖрдм्рдЬेрдХ्рдЯ’ рдоें рдмрджрд▓ рд░рд╣ी рд╣ै। рдЕрдЦिрд▓ेрд╢ рдХी рдЗрд╕ рд╕्рдд्рд░ी-рдкрдХ्рд╖рдзрд░рддा рдХे рдмाрд░े рдоें рдЕрд░ुрдгेрд╢ рд╢ुрдХ्рд▓
рдиे рд▓िрдЦा рд╣ै рдХि “рд╕рднी рд╕्рдд्рд░ी рдкाрдд्рд░ों рд╡ рддрдоाрдо рдкुрд░ुрд╖ рдЪрд░िрдд्рд░ों рдФрд░ рд╕्рдеिрддिрдпों рд╡ рдШрдЯрдиाрдУं
рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рд╡े рдпрд╣ рдмрддाрддे рд╣ैं рдХि рдпрд╣ рдкिрддृрд╕рдд्рддाрдд्рдордХ рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдирдП рд╣рдеिрдпाрд░ рдХे рд╕ाрде
рдЬ्рдпाрджा рдЪाрд▓ाрдХ рд╡ рд╢ाрддिрд░ рддрд░ीрдХे рд╕े рд╕्рдд्рд░ी рдХे рдЦिрд▓ाрдл рдЦрдб़ी рд╣ुрдИ рд╣ै। рдЙрджाрд░рд╡ाрдж рдХा рдоुрдЦौрдЯा
рд▓рдЧाрдП рдпрд╣ рдкिрддृрд╕рдд्рддाрдд्рдордХ рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рд╕्рдд्рд░ी рдХो рдпрд╣ рд╡рд░्рдЪुрдЕрд▓ рд╕ंрддुрд╖्рдЯि рддो рджेрддी рд╣ै рдХि рд╡рд╣
рд╕्рд╡рддंрдд्рд░ рд╣ै рдФрд░ рдЕрдкрдиे рджेрд╣ рд╡ рд░ूрдк рддрдеा рдмुрдж्рдзि рдХा рдЗрд╕्рддेрдоाрд▓ рдЕрдкрдиे рдЬीрд╡рди рдХो рдмेрд╣рддрд░ рдмрдиाрдиे,
рдкाрд╡рд░, рдкोрдЬीрд╢рди рдк्рд░ाрдк्рдд рдХрд░рдиे рд╣ेрддु рдХрд░ рд░рд╣ी рд╣ै, рдЙрд╕ рдкрд░ рдЙрд╕рдХा рдЦुрдж рдХा рдЕрдзिрдХाрд░ рд╣ै। рдХिंрддु рдЗрд╕
рдкूрд░ी рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा рдоें рдЖрдЬ рдмाрдЬाрд░ рд╡ рдпрд╣ рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рд╕्рдд्рд░ी рдХो рдирдП рд╕िрд░े рд╕े рд╕ेрдХ्рд╕ुрдЕрд▓
рдЖрдм्рдЬेрдХ्рдЯ рдоें рд░ूрдкांрддрд░िрдд рдХрд░ рджे рд░рд╣ी рд╣ै। рдлैрд╢рди рд╡ рдкाрд╡рд░ рдХे рдиाрдо рдкрд░ рд╕्рдд्рд░ीрд╡ाрдж рдж्рд╡ाрд░ा
рджेрдЦे рдЧрдП рд╡िрд░ाрдЯ рд╕्рд╡рдк्рди рд╢ाрд╢्рд╡рдд рднрдЧिрдиीрд╡ाрдж рдХो рд╕्рдд्рд░िрдпाँ рдЦुрдж рд╣ी рдЦंрдбिрдд рдХрд░рддे рд╣ुрдП
рдПрдХ-рджूрд╕рд░े рдХी рд╡िрд░ोрдзी рд╡ рдк्рд░рддिрд╕्рдкрд░्рдзी рдмрди рдЬाрддी рд╣ैं। рдЪूँрдХि рдпрд╣ рдмाрдЬाрд░рд╡ाрджी рдкिрддृрд╕рдд्рддाрдд्рдордХ
рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рд╕्рдд्рд░ी рдХो рдоाрдд्рд░ рджेрд╣ рдоें рд░िрдбрдпूрд╕ рдХрд░ рджेрддी рд╣ै рд╡рд╣ рдЙрд╕рдХी рдЪेрддрдиा рдХो рднी рджेрд╣ рд╕े
рд╣ी рдЬोрдб़рдХрд░ рд╕ीрдоिрдд рдХрд░ рджेрддी рд╣ै। рдФрд░ рджेрд╣ рдХा рдЙрдкрдпोрдЧ рд╕्рдд्рд░ी рдкाрд╡рд░ рд╡ рдкैрд╕े рдХे рд▓िрдП рд╣ी рдХрд░े
рдРрд╕ा рдЙрд╕рдХे рджिрдоाрдЧ рдоें рддрдоाрдо рдоाрдз्рдпрдоों рдХे рдж्рд╡ाрд░ा рд╕्рдеाрдкिрдд рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै। рдпाрдиी рд╕्рдд्рд░ी
рдЪेрддрдиा рдХा рдЬो рд╡िрдХाрд╕ рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╕рд░ोрдХाрд░ों рд╡ рд░ाрдЬрдиीрддिрдХ рд╕ंрджрд░्рднों рдХे рд░ूрдк рдоें рд╣ोрдиा рдеा рд╡рд╣
рдиिрддांрдд рд╡ैрдпрдХ्рддिрдХ рд╕ुрдЦ-рд╕ुрд╡िрдзाрдУं, рд╕ेрдХ्рд╕, рд░ूрдк, рдлैрд╢рди рдЖрджि рддрдХ рд╣ी рд╕ीрдоिрдд рдХрд░ рджी рдЧрдИ।”[vii]
рдЕрдд: рдЕрдЦिрд▓ेрд╢ рдХी рдпे рджोрдиों рдХрд╣ाрдиिрдпाँ рдХेрд╡рд▓
рд╡्рдпрдХ्рддिрдЧрдд рд╕ंрдмंрдзों рдХी рд╡िрдлрд▓рддा рдХी рджाрд╕्рддाрди рдирд╣ीं рд╣ैं, рдмрд▓्рдХि рд╡े рдЙрд╕ рдЧрд╣рд░े рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ
рд╕ंрдХрдЯ рдХा рдмрдпाрди рд╣ैं рдЬो рднूрдоंрдбрд▓ीрдХрд░рдг рдФрд░ рдмाрдЬ़ाрд░рд╡ाрдж рдХे рджौрд░ рдоें рд╣рдоाрд░े рд╕рдоाрдЬ рдкрд░ рд╣ाрд╡ी рд╣ो
рдЪुрдХा рд╣ै। рдпрд╣ाँ рдк्рд░ेрдо рдФрд░ рд╡िрд╡ाрд╣ рднाрд╡рдиाрдУं рдХे рд╕्рд╡ाрднाрд╡िрдХ рдк्рд░рд╡ाрд╣ рдирд╣ीं, рдмрд▓्рдХि рдЖрд░्рдеिрдХ рдФрд░
рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╕ौрджे рд╣ैं। рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ ‘рд╣ाрдХिрдо рдХрдеा’ рдФрд░ ‘рдЕрдЧрд▓ी рд╢рддाрдм्рджी рдХे рдк्рдпाрд░ рдХा рд░िрд╣рд░्рд╕рд▓’ рди
рдХेрд╡рд▓ рдоाрдирд╡ीрдп рд╕ंрдмंрдзों рдХे рдмрджрд▓рддे рд╕्рд╡рд░ूрдк рдХा рд╕рдЯीрдХ рдЪिрдд्рд░рдг рдХрд░рддी рд╣ैं, рдмрд▓्рдХि рдпрд╣ рднी рджिрдЦाрддी
рд╣ैं рдХि рдмाрдЬ़ाрд░рд╡ाрджी рд╕ंрд╕्рдХृрддि рдХिрд╕ рддрд░рд╣ рд░िрд╢्рддों рдХो рд╡рд╕्рддु рдФрд░ рд╡्рдпрдХ्рддि рдХो рдЙрдкрднोрдХ्рддा рдоें
рдмрджрд▓ рджेрддी рд╣ै- “рдкैрд╕ों рдХी рдЕंрдзी рджौрдб़
рд░िрд╢्рддे рдЦрдд्рдо рдХрд░ рд░рд╣ी рд╣ै। рдЖрджрдоी рдХो рдЖрдд्рдордХेंрдж्рд░िрдд рдФрд░ рдЕрдоाрдирд╡ीрдп рдмрдиा рд░рд╣ी рд╣ै। рдЙрдд्рдкाрдж рдФрд░
рдЦрд░ीрджाрд░ рдХे рд░िрд╢्рддे рдкрд░ рдЖрдзाрд░िрдд рдЗрд╕ рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдоें рдЦुрдж рдЖрджрдоी рднी рдХрдм рдзीрд░े-рдзीрд░े рдЙрдд्рдкाрдж рдоें
рдмрджрд▓ рдЬाрддा рд╣ै рдкрддा рд╣ी рдирд╣ीं рдЪрд▓рддा। ...рдЙрдкрднोрдХ्рддाрд╡ाрджी рд╕ंрд╕्рдХृрддि рдХा рд╕ौрджाрдИ рдордиुрд╖्рдп рд╣рд░ рд╣ाрд▓
рдоें рдЕрдкрдиी рдпрд╣ рдЖрджрдд рдпा рдкाрдЧрд▓рдкрди рдкूрд░ा рдХрд░рдиा рдЪाрд╣рддा рд╣ै। рдпрд╣ाँ рддрдХ рдХि рдЙрдкрднोрдХ्рддाрд╡ाрдж рдХा рд╢िрдХाрд░
рдордиुрд╖्рдп рдЬीрд╡рди рдЬीрдиे рдХे рд▓िрдП рд╣рдЬाрд░ों рд╕ाрд▓ों рд╕े рдПрдХрдд्рд░िрдд рдоाрдирд╡ीрдп рдмुрдж्рдзिрдордд्рддा рдХो рднी рднूрд▓
рдЬाрддा рд╣ै। рдЙрд╕рдХे рд▓िрдП рдоाрддा-рдкिрддा, рднाрдИ-рдмрд╣рди рд╕рднी рд░िрд╢्рддे рдЫोрдЯे рд╣ो рдЬाрддे рд╣ैं।”[viii]
рдиिрд╖्рдХрд░्рд╖
‘рд╣ाрдХिрдо рдХрдеा’ рдФрд░ ‘рдЕрдЧрд▓ी рд╢рддाрдм्рджी рдХे рдк्рдпाрд░
рдХा рд░िрд╣рд░्рд╕рд▓’ рджोрдиों рдХрд╣ाрдиिрдпाँ рдЗрд╕ рдмाрдд рдХी рдкрдб़рддाрд▓ рдХрд░рддी рд╣ैं рдХि рдмाрдЬ़ाрд░рд╡ाрдж рдФрд░
рдЙрдкрднोрдХ्рддाрд╡ाрдж рдХे рдмрдв़рддे рдк्рд░рднाрд╡ рдиे рд╣рдоाрд░े рднाрд╡рдиाрдд्рдордХ рдЬीрд╡рди рдХो рдЧрд╣рд░ाрдИ рд╕े рдк्рд░рднाрд╡िрдд рдХिрдпा
рд╣ै। рдпрд╣ाँ рдк्рд░ेрдо рдФрд░ рд╡िрд╡ाрд╣ рдХा рд▓рдХ्рд╖्рдп рдЖрдд्рдоीрдп рдЬुрдб़ाрд╡ рдирд╣ीं рдмрд▓्рдХि рдкрдж, рдкैрд╕ा рдФрд░
рдк्рд░рддिрд╖्рдаा рд╣ै। рдЕрдЦिрд▓ेрд╢ рдЗрд╕ рд╡िрдбंрдмрдиा рдХो рд╡्рдпंрдЧ्рдп, рд╡िрдЯ, рдФрд░ рд╕ेрдЯाрдпрд░ рдХे рд╕ाрде рдЗрд╕ рддрд░рд╣
рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдХрд░рддे рд╣ैं, рдХि рдкाрдардХ рди рдХेрд╡рд▓ рдХрдеाрдирдХ рд╕े рдЬुрдб़рддा рд╣ै, рдмрд▓्рдХि рдЙрд╕ рд╕ाрдоाрдЬिрдХ-рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ
рдпрдеाрд░्рде рдХो рднी рдкрд╣рдЪाрдирддा рд╣ै рдЬिрд╕рдоें рд╣рдо рдЬी рд░рд╣े рд╣ैं। рдЕрдЦिрд▓ेрд╢ рдпрд╣ाँ рдпрд╣ рд╕рд╡ाрд▓ рдЙрдаाрддे рд╣ैं рдХि
рдХ्рдпा рдЖрдиे рд╡ाрд▓ी рд╢рддाрдм्рджी рдоें рдк्рд░ेрдо рднी рдХेрд╡рд▓ рдПрдХ ‘рдХॉрди्рдЯ्рд░ैрдХ्рдЯ’ рдмрдирдХрд░ рд░рд╣ рдЬाрдПрдЧा, рдЬिрд╕рдоें
рднाрд╡рдиाрдУं рдХी рдЬрдЧрд╣ рд╢рд░्рддें, рдЕрдкेрдХ्рд╖ाрдПँ рдФрд░ рд▓ाрдн-рд╣ाрдиि рдХे рд╕рдоीрдХрд░рдг рд╣ाрд╡ी рд╣ोंрдЧे? ‘рд░िрд╣рд░्рд╕рд▓’ рд╢рдм्рдж
рдХा рдк्рд░рдпोрдЧ рдпрд╣ рд╕ंрдХेрдд рджेрддा рд╣ै рдХि рд╡рд░्рддрдоाрди рдкीрдв़ी рдк्рд░ेрдо рдХो рдЬीрдиे рдХे рдмрдЬाрдп рдЙрд╕े рдПрдХ
рдк्рд░рджрд░्рд╢рди рдпा рдЕрдн्рдпाрд╕ рдХी рддрд░рд╣ рджेрдЦрдиे рд▓рдЧी рд╣ै। рдЕрдЦिрд▓ेрд╢ рдЗрди рдХрд╣ाрдиिрдпों рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рдпрд╣ी
рдХрд╣рддे рд╣ैं рдХि рд╣рдоें рдЕрдкрдиे рд╕ंрдмंрдзों рдХो рдлिрд░ рд╕े рдоाрдирд╡ीрдпрддा, рд╕ंрд╡ेрджрдиा рдФрд░ рдЖрдкрд╕ी рд╕рдо्рдоाрди рдХे
рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рдкрд░िрднाрд╖िрдд рдХрд░рдиा рд╣ोрдЧा рд╡рд░рдиा рдЖрдиे рд╡ाрд▓ी рдкीрдв़िрдпाँ рдХेрд╡рд▓ ‘рд░िрд╣рд░्рд╕рд▓’ рдХрд░рддी рд░рд╣ рдЬाрдПँрдЧी,
рдЕрд╕рд▓ी рдк्рд░ेрдо рдФрд░ рдЖрдд्рдоीрдпрддा рдЬी рд╣ी рдирд╣ीं рдкाрдПँрдЧी।
рд╕ंрджрд░्рдн-рд╕्рд░ोрдд
[i] рдЕрд░ुрдг
рдХुрдоाрд░ рдкांрдбे (рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдФрд░ рдмाрдЬाрд░ рдХा рджुрд╖्рдЪрдХ्рд░),
рд░ाрдЬीрд╡ рдХुрдоाрд░ (рд╕рдо्рдкाрджрдХ): рдХрдеाрдХाрд░ рдЕрдЦिрд▓ेрд╢: рд╕ृрдЬрди рдХे рдЖрдпाрдо, рд╕ाрд╣िрдд्рдп рднंрдбाрд░, рдЗрд▓ाрд╣ाрдмाрдж,
2017, рдкृрд╖्рда рд╕ंрдЦ्рдпा 173
[ii] рдЕрдЦिрд▓ेрд╢: рдоुрдХ्рддि (рд╣ाрдХिрдо рдХрдеा), рд╡ाрдгी рдк्рд░рдХाрд╢рди, рдирдпी
рджिрд▓्рд▓ी, рд╕ंрд╕्рдХрд░рдг- 2005, рдкृрд╖्рда рд╕ंрдЦ्рдпा 29
[iii] рдЕрдЦिрд▓ेрд╢: рдоुрдХ्рддि (рд╣ाрдХिрдо рдХрдеा), рд╡ाрдгी рдк्рд░рдХाрд╢рди, рдирдпी
рджिрд▓्рд▓ी, рд╕ंрд╕्рдХрд░рдг- 2005, рдкृрд╖्рда рд╕ंрдЦ्рдпा 29
[iv]
рдЕрдЦिрд▓ेрд╢ : рд╢ाрдкрдЧ्рд░рд╕्рдд
(рдЕрдЧрд▓ी рд╢рддाрдм्рджी рдХे рдк्рдпाрд░ рдХा рд░िрд╣рд░्рд╕рд▓), рд░ाрдзाрдХृрд╖्рдг рдк्рд░рдХाрд╢рди, рдирдпी рджिрд▓्рд▓ी, рд╕ंрд╕्рдХрд░рдг - 2009, рдкृрд╖्рда
рд╕ंрдЦ्рдпा 77
[v] рдЕрдЬрдп
рд╡рд░्рдоा (рдирдП рд╕рдордп рдХी рд╡िрд░ूрдкрддा рдХा рдЖрдЦ्рдпाрди), рд░ाрдЬीрд╡ рдХुрдоाрд░ (рд╕рдо्рдкाрджрдХ): рдХрдеाрдХाрд░ рдЕрдЦिрд▓ेрд╢: рд╕ृрдЬрди
рдХे рдЖрдпाрдо, рд╕ाрд╣िрдд्рдп рднंрдбाрд░, рдЗрд▓ाрд╣ाрдмाрдж, 2017, рдкृрд╖्рда рд╕ंрдЦ्рдпा 62
[vi] рдЕрд░ुрдгेрд╢
рд╢ुрдХ्рд▓ (рдк्рд░ेрдо рдХे рдЙрдкрдпोрдЧिрддाрд╡ाрдж рдХा рдХ्рд░िрдЯिрдХ), рд░ाрдЬीрд╡ рдХुрдоाрд░ (рд╕рдо्рдкाрджрдХ): рдХрдеाрдХाрд░ рдЕрдЦिрд▓ेрд╢:
рд╕ृрдЬрди рдХे рдЖрдпाрдо, рд╕ाрд╣िрдд्рдп рднंрдбाрд░, рдЗрд▓ाрд╣ाрдмाрдж, 2017, рдкृрд╖्рда рд╕ंрдЦ्рдпा 143
[vii]
рдЕрд░ुрдгेрд╢ рд╢ुрдХ्рд▓ (рдк्рд░ेрдо рдХे рдЙрдкрдпोрдЧिрддाрд╡ाрдж рдХा рдХ्рд░िрдЯिрдХ), рд░ाрдЬीрд╡ рдХुрдоाрд░ (рд╕рдо्рдкाрджрдХ): рдХрдеाрдХाрд░
рдЕрдЦिрд▓ेрд╢: рд╕ृрдЬрди рдХे рдЖрдпाрдо, рд╕ाрд╣िрдд्рдп рднंрдбाрд░, рдЗрд▓ाрд╣ाрдмाрдж, 2017, рдкृрд╖्рда рд╕ंрдЦ्рдпा 142, 143
[viii] рдбॉ. рдЕрдорд░рдиाрде : рд╣िंрджी рдЖрд▓ोрдЪрдиा рдХी рдкाрд░िрднाрд╖िрдХ
рд╢рдм्рджाрд╡рд▓ी, рд░ाрдЬрдХрдорд▓ рдк्рд░рдХाрд╢рди, рдирдИ рджिрд▓्рд▓ी, рд╕ंрд╕्рдХрд░рдг - 2012, рдкृрд╖्рда рд╕ंрдЦ्рдпा 93