Showing posts with label рдЕрдЦिрд▓ेрд╢. Show all posts
Showing posts with label рдЕрдЦिрд▓ेрд╢. Show all posts

рдЕрдЦिрд▓ेрд╢ рдХी рдХрд╣ाрдиिрдпों рдоें рдпрдеाрд░्рде рдФрд░ рдмाрдЬ़ाрд░рд╡ाрдж рдХा рдкрд░िрдк्рд░ेрдХ्рд╖्рдп

рдбॉ. рдмрд░्рдиाрд▓ी рдиाрде

рдмрд░्рдиाрд▓ी рдиाрде

рд╢िрдХ्рд╖ा: рдкी.рдПрдЪ-рдбी, рд╣िрди्рджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп 
рд░ुрдЪि рдХ्рд╖ेрдд्рд░ : рд╕ाрд╣िрдд्рдп, рд╕्рдд्рд░ी-рд╡िрдорд░्рд╢ рдПрд╡ं рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╡िрд╖рдп
рдЪрд▓рднाрд╖ 7002218601
рдИрдоेрд▓ - barnalinath001@gmail.com 

(рд╣ाрдХिрдо рдХрдеा’ рдФрд░ ‘рдЕрдЧрд▓ी рд╢рддाрдм्рджी рдХे рдк्рдпाрд░ рдХा рд░िрд╣рд░्рд╕рд▓’ рдХे рд╕ंрджрд░्рдн рдоें)

 

рд╢ोрдз-рд╕ाрд░

                    рдЖрдзुрдиिрдХ рд╣िंрджी рдХрдеा-рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдоें рдЕрдЦिрд▓ेрд╢ рдПрдХ рдорд╣рдд्рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рдХрдеाрдХाрд░ рд╣ैं, рдЬिрди्рд╣ोंрдиे рд╕рдордХाрд▓ीрди рд╕рдоाрдЬ рдХी рдЬрдЯिрд▓рддाрдУं рдФрд░ рдЕंрддрд░्рд╡िрд░ोрдзों рдХो рдЧрд╣рди рд╕ंрд╡ेрджрдирд╢ीрд▓рддा рдХे рд╕ाрде рдЕрднिрд╡्рдпрдХ्рдд рдХिрдпा рд╣ै। рдЙрдирдХी рдХрд╣ाрдиिрдпाँ рди рдХेрд╡рд▓ рдпрдеाрд░्рде рдХा рджрд╕्рддाрд╡ेрдЬ़ рд╣ैं, рдмрд▓्рдХि рдмрджрд▓рддे рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдоूрд▓्рдпों рдФрд░ рдЬीрд╡рди рджृрд╖्рдЯि рдкрд░ рднी рддीрдЦा рдк्рд░рд╣ाрд░ рдХрд░рддी рд╣ैं। ‘рд╣ाрдХिрдо рдХрдеा’ рдФрд░ ‘рдЕрдЧрд▓ी рд╢рддाрдм्рджी рдХे рдк्рдпाрд░ рдХा рд░िрд╣рд░्рд╕рд▓’ рдРрд╕ी рд╣ी рджो рдХрд╣ाрдиिрдпाँ рд╣ैं рдЬिрдирдоें рдкрд░िрд╡ाрд░ рдФрд░ рдк्рд░ेрдо рдЬैрд╕ी рдоाрдирд╡ीрдп рд╕ंрд╕्рдеाрдУं рдкрд░ рдЙрдкрднोрдХ्рддाрд╡ाрдж рдФрд░ рдмाрдЬ़ाрд░рд╡ाрдж рдХे рдЧрд╣рд░े рдЕрд╕рд░ рдХो рдЙрдЬाрдЧрд░ рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै। рдЗрди рдХрд╣ाрдиिрдпों рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рд▓ेрдЦрдХ рдпрд╣ рд░ेрдЦांрдХिрдд рдХрд░рддे рд╣ैं рдХि рдЬрдм рд░िрд╢्рддों рдХी рдиींрд╡ рдЖрдд्рдоीрдпрддा, рд╡िрд╢्рд╡ाрд╕ рдФрд░ рд╕ंрд╡ेрджрдиा рд╕े рд╣рдЯрдХрд░ рд╕्рд╡ाрд░्рде, рд▓ाрдн-рд╣ाрдиि рдФрд░ рднौрддिрдХ рд╕ुрдЦ-рд╕ुрд╡िрдзाрдУं рдкрд░ рдЯिрдХ рдЬाрддी рд╣ै, рддो рдкрд░िрдгाрдорд╕्рд╡рд░ूрдк рдкाрд░िрд╡ाрд░िрдХ рдЯूрдЯрди рдФрд░ рдоाрдирд╡ीрдп рдоूрд▓्рдпों рдХा рдХ्рд╖рд░рдг рдЕрд╡рд╢्рдпंрднाрд╡ी рд╣ो рдЬाрддा рд╣ै। рдЗрди рджोрдиों рдХрд╣ाрдиिрдпों рдХो рдоिрд▓ाрдХрд░ рджेрдЦा рдЬाрдП рддो рд╕्рдкрд╖्рдЯ рд╣ोрддा рд╣ै рдХि рдмाрдЬ़ाрд░рд╡ाрдж рдФрд░ рдЙрдкрднोрдХ्рддाрд╡ाрдж рдиे рдЖрдзुрдиिрдХ рдЬीрд╡рди рдХी рд╕рдмрд╕े рдмрдб़ी рдкूँрдЬी рд░िрд╢्рддों рдФрд░ рдоाрдирд╡ीрдп рд╕ंрд╡ेрджрдиाрдУं рдХो рдЧрд╣рд░ाрдИ рд╕े рдк्рд░рднाрд╡िрдд рдХिрдпा рд╣ै। рдкрд░िрд╡ाрд░ рдФрд░ рдк्рд░ेрдо рдЬो рдХрднी рд╡िрд╢्рд╡ाрд╕, рдд्рдпाрдЧ, рдФрд░ рдЖрдд्рдоीрдпрддा рдкрд░ рдЖрдзाрд░िрдд рдеे рдЕрдм рдзрди, рдкрдж рдФрд░ рдЙрдкрднोрдЧ рдХी рдХрд╕ौрдЯी рдкрд░ рдЖँрдХे рдЬाрдиे рд▓рдЧे рд╣ैं। рдЕрдЦिрд▓ेрд╢ рдЗрди рдХрд╣ाрдиिрдпों рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рдпрд╣ рдЪेрддाрд╡рдиी рджेрддे рд╣ैं рдХि рдпрджि рд╕рдоाрдЬ рдиे рдЗрд╕ рдк्рд░рд╡ृрдд्рддि рдХो рдирд╣ीं рд░ोрдХा рддो рдЖрдиे рд╡ाрд▓ी рд╢рддाрдм्рджी рдоें рди рддो рдкрд░िрд╡ाрд░ рдХी рд╕ाрдоूрд╣िрдХрддा рдмрдЪ рдкाрдПрдЧी рдФрд░ рди рд╣ी рдк्рд░ेрдо рдХी рдкрд╡िрдд्рд░рддा। рд╕्рдкрд╖्рдЯ рд╣ै рдХि рдЗрди рдХрд╣ाрдиिрдпों рдХा рдоूрд▓ рд╕ंрджेрд╢ рдпрд╣ी рд╣ै рдХि рдпрджि рд╣рдо рд░िрд╢्рддों рдФрд░ рдк्рд░ेрдо рдХो рдмрдЪाрдП рд░рдЦрдиा рдЪाрд╣рддे рд╣ैं рддो рдЙрди्рд╣ें рдмाрдЬ़ाрд░ рдХी рдЪрдХाрдЪौंрдз рдФрд░ рдЙрдкрднोрдХ्рддाрд╡ाрджी рдк्рд░рд╡ृрдд्рддिрдпों рд╕े рдКрдкрд░ рдЙрдаाрдХрд░ рдкुрди: рдоाрдирд╡ीрдп рдоूрд▓्рдпों, рд╕ंрд╡ेрджрдиाрдУं рдФрд░ рдЖрдд्рдоीрдпрддा рдкрд░ рд╕्рдеाрдкिрдд рдХрд░рдиा рд╣ोрдЧा। рдпрд╣ी рдЖрдиे рд╡ाрд▓े рд╕рдордп рдХे рдЬीрд╡рди рдФрд░ рд╕рдоाрдЬ рдХो рдмрдЪाрдиे рдХा рд╡ाрд╕्рддрд╡िрдХ рдоाрд░्рдЧ рд╣ै।

 

рдЕрдЦिрд▓ेрд╢
рдмीрдЬ-рд╢рдм्рдж: рдмाрдЬ़ाрд░рд╡ाрдж, рдЙрдкрднोрдХ्рддाрд╡ाрдж, рдкрд░िрд╡ाрд░ рдХा рд╡िрдШрдЯрди, рд░िрд╢्рддों рдоें рдЕрд░्рде рдХेрди्рдж्рд░ीрдпрддा, рд╕्рд╡ाрд░्рде рдФрд░ рд▓ाрдн-рд╣ाрдиि, рд╕ंрд╡ेрджрдиाрдУं рдХा рд╣्рд░ाрд╕, рдк्рд░ेрдо рдХा рдмाрдЬ़ाрд░ीрдХрд░рдг, рднौрддिрдХрд╡ाрджी рджृрд╖्рдЯिрдХोрдг, рдоाрдирд╡ीрдп рдоूрд▓्рдп, рд╕ाрдоूрд╣िрдХрддा рдХा рд╕ंрдХрдЯ, рдпрдеाрд░्рде, рдЕрдЦिрд▓ेрд╢।

рдоूрд▓ рдЖрд▓ेрдЦ

                    рд╣िंрджी рдХрдеा-рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдоें рдЕрдЦिрд▓ेрд╢ рдХा рдиाрдо рдЙрди рд░рдЪрдиाрдХाрд░ों рдоें рд▓िрдпा рдЬाрддा рд╣ै, рдЬिрди्рд╣ोंрдиे рд╕рдордХाрд▓ीрди рднाрд░рддीрдп рд╕рдоाрдЬ рдХे рдЬрдЯिрд▓ рдпрдеाрд░्рде рдХो рдирдпे рд░ूрдкों рдФрд░ рджृрд╖्рдЯिрдХोрдг рдХे рд╕ाрде рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдХिрдпा। рднूрдоंрдбрд▓ीрдХрд░рдг рдФрд░ рдЙрджाрд░ीрдХрд░рдг рдХे рдмाрдж рдХा рднाрд░рдд рдХेрд╡рд▓ рдЖрд░्рдеिрдХ рдпा рд░ाрдЬрдиीрддिрдХ рд╕्рддрд░ рдкрд░ рд╣ी рдирд╣ीं, рдмрд▓्рдХि рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рдФрд░ рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╕्рддрд░ рдкрд░ рднी рдЧрд╣рд░े рдмрджрд▓ाрд╡ों рд╕े рдЧुрдЬ़рд░ा рд╣ै। 1990 рдХे рджрд╢рдХ рдХे рдмाрдж рднाрд░рддीрдп рд╕рдоाрдЬ рдоें рдЬिрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдмाрдЬ़ाрд░ рдХी рд╕ंрд╕्рдХृрддि рдиे рдк्рд░рд╡ेрд╢ рдХिрдпा рдЙрд╕рдиे рдкाрд░ंрдкрд░िрдХ рд░िрд╢्рддों, рдоूрд▓्рдп-рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеाрдУं рдФрд░ рдЬीрд╡рди рджृрд╖्рдЯि рдХो рдмुрдиिрдпाрджी рд░ूрдк рд╕े рдмрджрд▓ рджिрдпा। рдмाрдЬ़ाрд░рд╡ाрдж рдХेрд╡рд▓ рд╡рд╕्рддुрдУं рдХी рдмिрдХ्рд░ी рдпा рдЙрдкрднोрдЧ рддрдХ рд╕ीрдоिрдд рдирд╣ीं рд╣ै, рдпрд╣ рд╡्рдпрдХ्рддि рдХी рд╕ोрдЪ, рднाрд╡рдиाрдУं рдФрд░ рдЬीрд╡рди-рд╢ैрд▓ी рдоें рднी рдкैрда рдмрдиाрддा рд╣ै। рдЗрд╕рдХा рд▓рдХ्рд╖्рдп рд╣ै рд╡्рдпрдХ्рддि рдХो рдЙрдкрднोрдХ्рддा рдоें рдмрджрд▓ рджेрдиा, рдРрд╕ा рдЙрдкрднोрдХ्рддा рдЬो рд╡рд╕्рддुрдУं рдФрд░ рд╕ेрд╡ाрдУं рдкрд░ рд╣ी рдЕрдкрдиी рдЦुрд╢ी, рдк्рд░рддिрд╖्рдаा рдФрд░ рдЕрд╕्рддिрдд्рд╡ рдХी рдиिрд░्рднрд░рддा рдорд╣рд╕ूрд╕ рдХрд░े। рдЗрд╕ рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा рдоें рдоाрдирд╡ीрдп рд╕ंрдмंрдз, рд╕ंрд╡ेрджрдиाрдПँ рдФрд░ рдиैрддिрдХ рдоूрд▓्рдп рдзीрд░े-рдзीрд░े рд╣ाрд╢िрдпे рдкрд░ рдЪрд▓े рдЬाрддे рд╣ैं।

 

                   рдЕрдЦिрд▓ेрд╢ рдХी рдХрд╣ाрдиिрдпाँ рдЗрд╕ рд╕ंрдХ्рд░рдордгрдХाрд▓ीрди рджौрд░ рдоें рдордиुрд╖्рдп рдХे рдЕрд╕्рддिрдд्рд╡, рдЙрд╕рдХी рднाрд╡рдиाрдУं рдФрд░ рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд░िрд╢्рддों рдХे рдмрджрд▓рддे рд╕рдоीрдХрд░рдгों рдХी рд╕рдЯीрдХ рддрд╕्рд╡ीрд░ рдкेрд╢ рдХрд░рддी рд╣ैं। рдпрд╣ाँ рдк्рд░ेрдо, рд╡िрд╡ाрд╣, рдкрд░िрд╡ाрд░, рджोрд╕्рддी рдЬैрд╕े рд░िрд╢्рддे рдЕрдм рдХेрд╡рд▓ рднाрд╡рдиाрдУं рдкрд░ рдирд╣ीं рдмрд▓्рдХि рдЖрд░्рдеिрдХ рд╣िрдд, рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдк्рд░рддिрд╖्рдаा рдФрд░ рдмाрдЬ़ाрд░-рд╕ंрдЪाрд▓िрдд рдоूрд▓्рдпों рдкрд░ рдЯिрдХे рджिрдЦाрдИ рджेрддे рд╣ैं। рдкाрд░िрд╡ाрд░िрдХ рд░िрд╢्рддों рдоें рдЖрдП рдкрддрди рдФрд░ рдЙрд╕рдХे рдкीрдЫे рдЫिрдкी рдЕрд░्рде-рдХेंрдж्рд░ीрдпрддा рдЙрдирдХी рдХрд╣ाрдиिрдпों рдХे рдХेंрдж्рд░ рдоें рд╣ै। рдЙрдирдХी рджो рдк्рд░рдоुрдЦ рдХрд╣ाрдиिрдпाँ ‘рд╣ाрдХिрдо рдХрдеा’ рдФрд░ ‘рдЕрдЧрд▓ी рд╢рддाрдм्рджी рдХे рдк्рдпाрд░ рдХा рд░िрд╣рд░्рд╕рд▓’ рдоें рдЗрд╕ी рд╕्рд╡рд░ рдХो рдЕрднिрд╡्рдпрдХ्рдд рдХрд░рддी рд╣ैं। рдЕрдЦिрд▓ेрд╢ рдХी рдЗрди рдХрд╣ाрдиिрдпों рдиे рд╡рд░्рддрдоाрди рдпрдеाрд░्рде рдХा рдПрдХ рд╡िрдорд░्рд╢ рд░рдЪा рд╣ै.рдЙрдирдХे рдЗрд╕ рдпрдеाрд░्рде рдЪिрдд्рд░рдг рдХे рдмाрд░े рдоें рдЕрд░ुрдг рдХुрдоाрд░ рдкांрдбे рдиे рдЕрдкрдиे рд▓ेрдЦ ‘рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдФрд░ рдмाрдЬाрд░ рдХा рджुрд╖्рдЪрдХ्рд░’ рдоें рд▓िрдЦा рд╣ै рдХि - “рдмाрдЬाрд░ рдПрд╡ं рдЙрдкрднोрдХ्рддाрд╡ाрджी рд╕ंрд╕्рдХृрддि рдХे рд╕рдордп рдоें рдиिрд░ंрддрд░ рдЬрдЯिрд▓ рд╣ोрддे рдмрд╣ुрд╕्рддрд░ीрдп рдпрдеाрд░्рде рдФрд░ рдЗрдирд╕े рдЙрдкрдЬे рдоाрдирд╕िрдХ рддрдеा рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдж्рд╡ंрдж्рд╡ рдоें рдЙрд▓рдЭे рд╡्рдпрдХ्рддि рдХा рд╡िрд╢िрд╖्рдЯ рд╢ैрд▓ी рдоें рд╡рд░्рдгрди рдХрд░, рдЗрдирдХी рдХрд╣ाрдиिрдпाँ рд╡рд░्рддрдоाрди рдпрдеाрд░्рде рдХा рдПрдХ рдмрд╣ुрдд рдмрдб़ा рд╡िрдорд░्рд╢ рд░рдЪрддी рд╣ैं। рдЕрдЦिрд▓ेрд╢ рднाрд░рддीрдп рдордз्рдпрд╡рд░्рдЧ рдХी рдмрд╣ुрдд рд╣ी рдорд╣ीрди рд╕рдордЭ рд░рдЦрддे рд╣ैं, рдЗрд╕ीрд▓िрдП рд╕рдордп рдоें рдЖрдП рдмрджрд▓ाрд╡ों рдХे рд╕ाрде рдЗрд╕ рд╡рд░्рдЧ рдХी рд╕्рдеिрддि рдФрд░ рд╕ोрдЪ рдоें рд╣ुрдП рдкрд░िрд╡рд░्рддрдиों рдФрд░ рдЙрд╕рдХे рдлрд▓рд╕्рд╡рд░ूрдк рдЙрдкрдЬी рд╕рдорд╕्рдпाрдУं рдХो рдЗрдирдХी рдХрд╣ाрдиिрдпाँ рдХेंрдж्рд░ рдоें рд░рдЦрддी рд╣ैं।”[i]

 

                   ‘рд╣ाрдХिрдо рдХрдеा’ рдХे рдкाрдд्рд░ рдкुрдиीрдд, рдЧाрдпрдд्рд░ी (рдкрддि-рдкрдд्рдиी) рдЙрдирдХी рджो рдмेрдЯिрдпाँ рдЕрдкрд░्рдгा рдФрд░ рд╕ंрдз्рдпा рддрдеा рдЕрдкрд░्рдгा рдХे рдкрддि рдкрд░ीрдХ्рд╖िрдд рдЗрди рд╕рднी рдХे рдмीрдЪ рдХा рдкाрд░िрд╡ाрд░िрдХ рдк्рд░ेрдо рд╕рдоाрдк्рдд рд╣ो рдЪुрдХा рд╣ै। рдЙрдирдХे рдЬीрд╡рди рдоें рдХेрд╡рд▓ рдкैрд╕ा рдФрд░ рдкाрд╡рд░ рд╣ी рд╢ेрд╖ рд░рд╣ рдЧрдпा рд╣ै। рдкाрд░िрд╡ाрд░िрдХ рд╕ंрдмंрдзों рдХा рдХ्рд╖рд░рдг рдЗрд╕ рдХрд╣ाрдиी рдХा рдоुрдЦ्рдп рдХрде्рдп рд╣ै। рдкुрдиीрдд рдкрджोрди्рдирддि рдЪाрд╣рддा рд╣ै рдФрд░ рдЗрд╕рдХे рд▓िрдП рдХिрд╕ी рднी рд╣рдж рддрдХ рдЬाрдиे рдХो рддैрдпाрд░ рд╣ै। рд╡рд╣ рдкाрд░्рдЯिрдпों рдоें рдкрдд्рдиी рдХे рд╕рд╣ाрд░े рдЕрдкрдиे рдк्рд░рдоोрд╢рди рдФрд░ рдЙрд╕рд╕े рдоिрд▓рдиे рд╡ाрд▓ी рд╕ुрд╡िрдзाрдУं рдХा рдЖрдиंрдж рдЙрдаाрдиा рдЪाрд╣рддा рд╣ै। рдЧाрдпрдд्рд░ी рдЙрд╕рдХी рдорд╣рдд्рд╡ाрдХांрдХ्рд╖ाрдУं рдХे рдк्рд░рддि рдЙрджाрд╕ीрди рд╣ै рдФрд░ рдпрд╣ी рдЙрджाрд╕ीрдирддा рдЕंрддрддः рджोрдиों рдХो рддрд▓ाрдХ рддрдХ рдкрд╣ुँрдЪा рджेрддी рд╣ै। рдЬो рдХाрд░्рдп рдЧाрдпрдд्рд░ी рдирд╣ीं рдХрд░ рд╕рдХी рд╡рд╣ рдкुрдиीрдд рдХी рджूрд╕рд░ी рдкрдд्рдиी рдоंрджिрд░ा рдХрд░ рдкाрддी рд╣ै рдЗрд╕ीрд▓िрдП рджोрдиों рд╕ंрддुрд╖्рдЯ рд╣ैं। рд╕ंрдз्рдпा рдФрд░ рдЕрдкрд░्рдгा рднी рдЕрдкрдиे рдкिрддा рдХी рддрд░рд╣ рдзрди рдФрд░ рд░ुрддрдмे рдХो рдк्рд░ाрдердоिрдХрддा рджेрддी рд╣ैं рдФрд░ рдоाँ рд╕े рдЕрдзिрдХ рдкिрддा рд╕े рд▓рдЧाрд╡ рд░рдЦрддी рд╣ैं, рддाрдХि рдЙрди्рд╣ें рдиिрд░ंрддрд░ рд▓ाрдн рдоिрд▓рддा рд░рд╣े। рдоाँ рдХी рднूрдоिрдХा рдЙрдирдХे рдЬीрд╡рди рдоें рдирдЧрдг्рдп рд╣ै।

                        рдкрд░ीрдХ्рд╖िрдд рдн्рд░рд╖्рдЯाрдЪाрд░ी рд╣ोрдиे рдХे рд╕ाрде-рд╕ाрде рдЪрд░िрдд्рд░рд╣ीрди рднी рд╣ै। рд╡िрд╡ाрд╣ рдХे рдХुрдЫ рд╣ी рджिрдиों рдмाрдж рдЕрдкрд░्рдгा рдХो рдкрддि рдХी рд╡ाрд╕्рддрд╡िрдХрддा рдХा рдкрддा рдЪрд▓ рдЬाрддा рд╣ै। рд╡рд╣ рдЕрдкрдиे рдкिрддा рдХे рдкाрд╕ рдЬाрдХрд░ рд╕рдоाрдзाрди рдЪाрд╣рддी рд╣ै। рдкिрддा, рдЙрдкाрдп рд╕ुрдЭाрдиे рд╕े рдкрд╣рд▓े рдЙрд╕े рдЪेрддाрд╡рдиी рджेрддे рд╣ैं рдХि рдРрд╕ी рд╢िрдХाрдпрддें рд▓ोрдЕрд░ рдХ्рд▓ाрд╕ рдФрд░ рдоिрдбिрд▓ рдХ्рд▓ाрд╕ рдХी рдФрд░рддों рдЬैрд╕ी рд╣ैं, рдЬिрди рдкрд░ рдз्рдпाрди рджेрдиे рд╕े рдЬिंрджрдЧी рдЦрд░ाрдм рд╣ो рдЬाрддी рд╣ै। рд╡े рдХрд╣рддे рд╣ैं -“рддुрдо рдЬो рд╢िрдХ़ाрдпрддें рдХрд░ рд░рд╣ी рд╣ो рд╡े рдаीрдХ рдирд╣ीं рд╣ैं। рд▓ोрдЕрд░ рдХ्рд▓ाрд╕ рдФрд░ рдоिрдбिрд▓ рдХ्рд▓ाрд╕ рдХी рдФрд░рддों рдХी рддрд░рд╣ рдРрд╕ी рдЪीрдЬ़ों рдкрд░ рдЕрдзिрдХ рдз्рдпाрди рджोрдЧी, рддो рддुрдо्рд╣ाрд░ी рд▓ाрдЗрдл़ рдЪौрдкрдЯ рд╣ो рдЬाрдПрдЧी। рд╣рдоेрд╢ा рдХे рд▓िрдП рдЯेंрд╢рди рдкाрд▓ рд▓ोрдЧी...”[ii] рдкिрддा рд╕्рд╡рдпं рдЬिрд╕ рд░ाрд╣ рдкрд░ рдЪрд▓े рд╣ैं рджाрдоाрдж рднी рдЙрд╕ी рд░ाрд╣ рдХा рдкрдеिрдХ рд╣ै, рдРрд╕े рдоें рдЙрдирдХी рдпрд╣ рд╕ोрдЪ рд╕्рд╡ाрднाрд╡िрдХ рд╣ी рд╣ै। рдЬрдм рдмेрдЯी рдХрд╣рддी рд╣ै рдХि рд╡рд╣ рдкрд░ीрдХ्рд╖िрдд рдХे рд╕ाрде рдирд╣ीं рд░рд╣ рд╕рдХрддी, рддो рдкिрддा рд╣ोрдо рдоिрдиिрд╕्рдЯрд░ рд╕े рдХрд╣рдХрд░ рдЙрд╕рдХा рд╣ोрдордЧाрд░्рдб рдоें рддрдмाрджрд▓ा рдХрд░рд╡ाрдиे рдХा рд╕ुрдЭाрд╡ рджेрддे рд╣ैं। рдкिрддा рднी рдЕрдкрдиी рдмेрдЯी рдХो рдЦूрдм рдЬाрдирддे рдеे рдЗрд╕ीрд▓िрдП рд╡рд╣ рдЗрд╕ рдк्рд░рд╕्рддाрд╡ рдХो рдЗрд╕ рддрд░рд╣ рдкेрд╢ рдХрд░рддे рд╣ैं рдХि рдмेрдЯी рдЗрд╕े рдЗрдирдХाрд░ рдХрд░ рджे। рд╡े рдХрд╣рдиे рд▓рдЧрддे - “рд╡рд╣ाँ рди рдкैрд╕ा рд░рд╣ेрдЧा, рди рдкाрд╡рд░। рдЕрдкрдиे рдЖрдк рджिрдоाрдЧ़ рджुрд░ुрд╕्рдд рд╣ो рдЬाрдПрдЧा। рдмोрд▓ो рдаीрдХ рд╣ै рди? рд▓ेрдХिрди рд╕ोрдЪ рд▓ो।”[iii] рдЕрдкрд░्рдгा рдЗрд╕ рдк्рд░рд╕्рддाрд╡ рдХो рд╕्рд╡ीрдХाрд░ рдирд╣ीं рдХрд░ рдкाрддी рд╣ै рдХ्рдпोंрдХि рдРрд╕ा рд╣ोрдиे рдкрд░ рдЙрд╕े рдкрддि рдХी рдХाрд▓ी рдХрдоाрдИ рднोрдЧ рдХрд░рдиे рдХो рдирд╣ीं рдоिрд▓ рдкाрдПрдЧी। рдЗрд╕ीрд▓िрдП рд╡рд╣ рд╕рдм рдХुрдЫ рд╕рд╣рди рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рддैрдпाрд░ рд╣ो рдЬाрддी рд╣ै।

                    рдКрдкрд░ी рд╕рддрд╣ рдкрд░, рд╣ाрдХिрдо рдХрдеाрджो рдЕрд╕рдлрд▓ рд╡ैрд╡ाрд╣िрдХ рд╕ंрдмंрдзों рдФрд░ рдкाрд░िрд╡ाрд░िрдХ рдкрддрди рдХी рдХрд╣ाрдиी рдк्рд░рддीрдд рд╣ोрддी рд╣ै, рд▓ेрдХिрди рд╡ाрд╕्рддрд╡ рдоें рдпрд╣ рдкाрд░िрд╡ाрд░िрдХ рд░िрд╢्рддों рдкрд░ рд╣ाрд╡ी рд╣ोрддे рдмाрдЬ़ाрд░рд╡ाрдж рдФрд░ рдЙрдкрднोрдХ्рддाрд╡ाрдж рдХा рдЪिрдд्рд░рдг рд╣ै। рдмाрдЬ़ाрд░рд╡ाрдж рдХा рд▓рдХ्рд╖्рдп рд╣ै рд╡्рдпрдХ्рддि рдХो рдЙрдкрднोрдХ्рддा рдоें рдмрджрд▓рдиा, рдЙрд╕े рдоाрдирд╡ीрдп рд╕ंрдмंрдзों рдФрд░ рд╕्рдоृрддिрдпों рд╕े рджूрд░ рдХрд░ рд╡рд╕्рддुрдУं рдкрд░ рдиिрд░्рднрд░ рдмрдиाрдиा рдФрд░ рдЗрд╕рдоें рд╡рд╣ рд╕рдлрд▓ рд░рд╣ा рд╣ै। рдЗрд╕ рдХрд╣ाрдиी рдоें рд╣рд░ рдПрдХ рдкाрдд्рд░ рдПрдХ-рджूрд╕рд░े рд╕े рдЭूрда рдмोрд▓рддे рд╣ैं рдФрд░ рдХिрд╕ी рдХे рднी рдорди рдоें рдХिрд╕ी рдХे рдк्рд░рддि рдк्рд░ेрдо рддрдеा рд╕ंрд╡ेрджрдиा рдирд╣ीं рд╣ै। рд╡े рдПрдХ-рджूрд╕рд░े рд╕े рджिрдЦाрд╡ा рдХрд░рддे рд╣ैं рдХि рд╕рдм рдХो рдПрдХ-рджूрд╕рд░े рд╕े рдк्рд░ेрдо рддрдеा рд▓рдЧाрд╡ рд╣ै। рд▓ेрдХिрди рдЗрд╕ рджिрдЦाрд╡े рдХे рдкीрдЫे рдХेрд╡рд▓ рдзрди рдФрд░ рднोрдЧ-рд╡िрд▓ाрд╕िрддा рдХी рд▓िрдк्рд╕ा рддрдеा рдЫीрдиा-рдЭрдкрдЯी рд╣ै। 

                      рдЕрдЧрд▓ी рд╢рддाрдм्рджी рдХे рдк्рдпाрд░ рдХा рд░िрд╣рд░्рд╕рд▓’ рдоें рдк्рд░ेрдо рднाрд╡рдиा рдоें рдмाрдЬ़ाрд░ рдФрд░ рдкूँрдЬी рдХी рднूрдоिрдХा рдЙрдЬाрдЧрд░ рд╣ोрддी рд╣ै। рдЗрд╕рдоें рдк्рд░ेрдо рдФрд░ рдЙрд╕рдХे рдмрджрд▓рддे рд╕्рд╡рд░ूрдк рдХे рд╕ाрде-рд╕ाрде рд╕ाрдоाрдЬिрдХ-рдЖрд░्рдеिрдХ рдмрджрд▓ाрд╡ों рдХी рдУрд░ рдз्рдпाрди рдЖрдХृрд╖्рдЯ рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै। рдпрд╣ рдХрд╣ाрдиी рдЙрдЪ्рдЪ-рдордз्рдпрд╡рд░्рдЧीрдп рдЬीрд╡рди рдХे рдпрдеाрд░्рде рдХो рджрд░्рд╢ाрддी рд╣ै рдЬрд╣ाँ рд░िрд╢्рддे рдкрдж рдФрд░ рдкैрд╕े рджेрдЦрдХрд░ рддрдп рд╣ोрддे рд╣ैं। рдиाрдпिрдХा рджीрдкा рдЪाрд▓ाрдХ рдФрд░ рдорд╣рдд्рд╡ाрдХांрдХ्рд╖ी рд╣ै, рдЬो рдЕрдм рддрдХ рддीрди-рдЪाрд░ рдмाрд░ рдк्рдпाрд░ рдХрд░ рдЪुрдХी рд╣ै, рд▓ेрдХिрди рдиिрд░्рдгाрдпрдХ рдк्рд░ेрдо рдХी рддрд▓ाрд╢ рдоें рд╣ै, рдРрд╕ा рдк्рд░ेрдо рдЬो рд╡िрд╡ाрд╣ рдоें рдкрд░िрдгрдд рд╣ो рд╕рдХे। рд╡рд╣ рддрдп рдХрд░рддी рд╣ै рдХि рдпрджि рдкिрддा рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рдоिрд▓рдиे рд╡ाрд▓ा рдкрддि рдк्рд░ेрдоी рд╕े рдХрдорддрд░ рд╣ुрдЖ рддो рд╡рд╣ рдк्рд░ेрдоी рдХो рд╣ी рдЪुрдиेрдЧी рдмрд╢рд░्рддे рдЕंрддрд░ рдмрд╣ुрдд рдмрдб़ा рди рд╣ो। рдпрд╣ाँ рдк्рд░ेрдо рдХा рдЕрдн्рдпाрд╕ рдХिрдпा рдЬा рд░рд╣ा рд╣ै, рд╡ाрд╕्рддрд╡िрдХ рдЕрдиुрднрд╡ рдирд╣ीं рд╣ो рд░рд╣ा। рдШрд░ рдоें рдЬрдм рджीрдкा рдХी рд╢ाрджी рдХी рдмाрдд рдЙрдарддी рд╣ै рддो рдЙрд╕рдХे рдорди рдоें рд╢ाрджी рддрдеा рдк्рд░ेрдо-рд╕ंрдмंрдз рдХे рдмाрд░े рдоें рдЖрдиे рд╡ाрд▓े рдЦрдпाрд▓ाрдд рдХुрдЫ рдпूँ рд╣ैं - “рдЕрдЧрд░ рд╢ाрджी-рдм्рдпाрд╣ рдХрд░рдиा рд╣ै рддो рдЕрднी рд╕े рдк्рдпाрд░ рдк्рд░ाрд░рдо्рдн рдХрд░ рджेрдиा рдЪाрд╣िрдП।...рддрдм рд╕े рдЕрдм рддрдХ рд╡рд╣ рддीрди-рдЪाрд░ рдк्рдпाрд░ рдХрд░ рдЪुрдХी рдеी। ...рдЕрдм рд╡рд╣ рдПрдо.рдП. рдк्рд░рдердо рд╡рд░्рд╖ рдоें рдкрд╣ुँрдЪ рдЧрдИ рдеी, рдЕрдд: рдиिрд░्рдгाрдпрдХ рдк्рдпाрд░ рдХрд░рдиा рдЪाрд╣рддी рдеी рдпाрдиी рдХि рд╡рд╣ рдРрд╕ा рдк्рдпाрд░ рдХрд░рдиे рдХी рдЖрдХांрдХ्рд╖ा рд╕े рдУрдд-рдк्рд░ोрдд рдеी, рдЬो рд╡िрд╡ाрд╣ рдоें рдкрд░िрдгрдд рд╣ो рд╕рдХे।...рдЙрд╕рдХे рдк्рд░ेрдо рдХा рдЖрд▓рдо рдпрд╣ рдеा рдХि рд╡рд╣ рдиिрд╢्рдЪрдп рдХрд░ рдЪुрдХी рдеी рдХि рдпрджि рдкिрддा рдХे рд░ाрд╕्рддे рд╕े рд╣ाрд╕िрд▓ рдХिрдП рдЧрдП рдкрддि рд╕े рдк्рд░ेрдоी рдЙрди्рдиीрд╕ рд░рд╣ा рддो рд╡рд╣ рдкрддि рдХे рд░ूрдк рдоें рдк्рд░ेрдоी рдХा рд╣ी рд╡рд░рдг рдХрд░ेрдЧी। рд╣ाँ, рдЕрдм рдЕрдЧрд░ рдмрд╣ुрдд рдЬ़्рдпाрджा рдл़ाрд╕рд▓ा рд╣ुрдЖ, рддрдм рдХी рдмाрдд рдХुрдЫ рдФрд░ рд╣ै।”[iv] рдк्рд░рд╢्рди рдЙрдарддा рд╣ै рдЬрдм рджीрдкा рдХрд╣рддी рд╣ै рдХि рд╡рд╣ рдиिрд░्рдгाрдпрдХ рдк्рд░ेрдо рдХрд░рдиा рдЪाрд╣рддी рд╣ै, рддो рдлिрд░ рдЗрд╕рд╕े рдкрд╣рд▓े рдЙрд╕рдиे рдЬो рдк्рдпाрд░ рдХिрдпा рдеा рд╡рд╣ рдХ्рдпा рдеा?  

 

                    рджीрдкा рдХे рд▓िрдП рд╕рдд्рддा, рдкैрд╕ा рдФрд░ рдкрдж рд╣ी рд╕рдмрдХुрдЫ рд╣ै рдФрд░ рдЙрди्рд╣ें рдкाрдиे рдХा рд╕ाрдзрди рд╣ै рдк्рд░ेрдо рдпा рд╡िрд╡ाрд╣। рд╡рд╣ рдЬिрддेंрдж्рд░ рд╕े рдЗрд╕рд▓िрдП рдк्рдпाрд░ рдХрд░рддी рд╣ै рдХ्рдпोंрдХि рд╡рд╣ рдмुрдж्рдзिрдЬीрд╡ी рд╣ै рдФрд░ рдЖрдИ.рдП.рдПрд╕. рдХी рддैрдпाрд░ी рдХрд░ рд░рд╣ा рд╣ै। рдЬिрддेंрдж्рд░ рднी рджीрдкा рд╕े рдЗрд╕рд▓िрдП рдк्рд░ेрдо рдХрд░рддा рд╣ै, рдХ्рдпोंрдХि рд╡рд╣ рд╕ंрдкрди्рди рдкрд░िрд╡ाрд░ рдХी рдЗрдХрд▓ौрддी рд╕ंрддाрди рд╣ै। рджोрдиों рдХे рд░िрд╢्рддे рдоें рдЧрд╣рд░ाрдИ рдпा рд╕рдЪ्рдЪाрдИ рдирд╣ीं рд╣ै, рдХेрд╡рд▓ рд╕्рд╡ाрд░्рде рд╣ै। рдк्рдпाрд░ рдХी рдЧрд╣рд░ाрдИ рд╕े рджीрдкा рдФрд░ рдЬिрддेंрдж्рд░ рдЬैрд╕े рд▓ोрдЧ рдоीрд▓ों рджूрд░ рд╣ै। рдпрд╣ाँ рдк्рдпाрд░ рд╣ो рдирд╣ीं рд░рд╣ा рд╣ै рдмрд▓्рдХि рдкाрдд्рд░ рдж्рд╡ाрд░ा рдк्рдпाрд░ рдХрд░рдиे рдХा рдиाрдЯрдХ рдХिрдпा рдЬा рд░рд╣ा рд╣ै। рд▓ेрдЦрдХ рдЕрдЬрдп рд╡рд░्рдоा рдиे рдЕрдкрдиे рд▓ेрдЦ ‘рдирдП рд╕рдордп рдХी рд╡िрд░ूрдкрддा рдХा рдЖрдЦ्рдпाрди’ рдоें рд▓िрдЦा рд╣ै- “рдмाрдЬाрд░ рдФрд░ рдкूँрдЬी рдХे рдирдП рд╕рдоाрдЬрд╢ाрд╕्рдд्рд░ рдиे рдк्рд░ेрдо рд╣ी рдирд╣ीं, рдмेрд╡рдлाрдИ рдХे рдЕрд░्рде рдФрд░ рдк्рд░рдХृрддि рдХो рднी рдмрджрд▓ рджिрдпा рд╣ै। рдЕрдм рдХिрд╕ी рдХी рдмेрд╡рдлाрдИ рдкрд░ рдХोрдИ рдк्рд░ेрдоी рдпा рдк्рд░ेрдоिрдХा рдЙрджाрд╕ рдпा рдЕрд╡рд╕ाрджрдЧ्рд░рд╕्рдд рдирд╣ीं рд╣ोрддे рдХ्рдпोंрдХि рджोрдиों рд╣ी рджाँрд╡-рдкेंрдЪ рдХे рд╕ाрде рдк्рд░ेрдо рдХрд░рддे рд╣ैं। рдХрд╣ рд╕рдХрддे рд╣ैं рдХि рдк्рд░ेрдо рдЕрдм рд╣ो рдирд╣ीं рдЬाрддा рдмрд▓्рдХि рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै।”[v]

 

                    рджीрдкा рдФрд░ рдЬिрддेंрдж्рд░ рджोрдиों рдПрдХ-рджूрд╕рд░े рдХी рдХрдоिрдпाँ рд╕िрдж्рдз рдХрд░рдиे рдоें рд▓рдЧे рд╣ोрддे рд╣ैं рддाрдХि рдПрдХ-рджूрд╕рд░े рдХे рд╕ाрдордиे рдЦुрдж рдХो рдЬ्рдпाрджा рд╢्рд░ेрд╖्рда рд╕ाрдмिрдд рдХрд░ рдкाрдПँ। рдХрд╣ा рдЬाрддा рд╣ै рдХि рдк्рдпाрд░ рдоें рджोрдиों рдмрд░ाрдмрд░ рд╣ोрддे рд╣ैं, рджोрдиों рдПрдХ-рджूрд╕рд░े рдоें рдЖрдд्рдорд╡िрд╢्рд╡ाрд╕ рднрд░рддे рд╣ैं рддрдеा рдк्рдпाрд░ рдоें рд╡्рдпрдХ्рддिрдд्рд╡ рднी рдиिрдЦрд░ рдЙрдарддा рд╣ै। рд▓ेрдХिрди рдЗрди рджोрдиों рдХे рд░िрд╢्рддे рдоें рдХेрд╡рд▓ рдПрдХ-рджूрд╕рд░े рдкрд░ рдЖрдзिрдкрдд्рдп рдЬрдоाрдиा рд╣ी рдоूрд▓ рд▓рдХ्рд╖्рдп рд╣ै рдХ्рдпोंрдХि рджोрдиों рдоें рдк्рд░ेрдо рд╣ै рд╣ी рдирд╣ीं। рджोрдиों рдХा рдк्рд░ेрдо рдзрди рдФрд░ рд╕рдд्рддा рдХेंрдж्рд░िрдд рд╣ै। рдЬिрддेंрдж्рд░ рдиे рджीрдкा рдХे рдкिрддा рдХी рдзрди-рджौрд▓рдд рдФрд░ рд╣ैрд╕िрдпрдд рд╕े рдк्рдпाрд░ рдХिрдпा рд╣ै рдФрд░ рджीрдкा рдиे рдЬिрддेंрдж्рд░ рдХे рдЖрдИ. рдП. рдПрд╕. рдмрдирдиे рдкрд░ рдоिрд▓рдиे рд╡ाрд▓े рд╕ुрдЦ-рд╕ुрд╡िрдзा рддрдеा рдк्рд░рддिрд╖्рдаा рд╕े рдк्рдпाрд░ рдХिрдпा рд╣ै। рдЗрд╕ी рдХाрд░рдг рджोрдиों рдПрдХ-рджूрд╕рд░े рдХो рдЭेрд▓ рд░рд╣े рд╣ोрддे рд╣ैं। рдЬिрддेंрдж्рд░ рд╢ाрджी рдкрд░ рдЬोрд░ рджेрддा рддो рджीрдкा рдЙрд╕рдХे рдЖрдИ.рдП.рдПрд╕. рдмрдирдиे рдкрд░ рдЬोрд░ рджेрддी। рдпрд╣ рдХрд╣ाрдиी рд╣рдоें рдпрд╣ рднी рдмрддाрддी рд╣ै рдХि рдзрди рдФрд░ рдк्рд░рддिрд╖्рдаा рдХी рдЕंрдзी рджौрдб़ рдоें рд╕्рдд्рд░ी-рдкुрд░ुрд╖ рджोрдиों рд╣ी рд▓ाрд▓рдЪी рдФрд░ рд╕्рд╡ाрд░्рдеी рд╣ो рдЪुрдХे рд╣ैं। рдпрд╣ाँ рдк्рд░ेрдо рд╕рд╣рдЬ рднाрд╡ рдирд╣ीं, рдмрд▓्рдХि рдпोрдЬрдиाрдмрдж्рдз рд▓ेрди-рджेрди рдХा рдкрд░िрдгाрдо рд╣ै। рдЙрдирдХा рд╕्рдЦрд▓рди рд╣ो рдЪुрдХा рд╣ै рдЗрд╕ीрд▓िрдП рдЙрдирдХा рдк्рдпाрд░ рднी рдЦोрдЦрд▓ा рд╣ै, рдЬिрд╕рдоें рдХोрдИ рдЧрд╣рд░ाрдИ рдФрд░ рдЧुрдгрд╡рдд्рддा рдирд╣ीं рд╣ै।  

                    ‘рд╣ाрдХिрдо рдХрдеा’ рдХी рдЕрдкрд░्рдгा рднी рдкрд░ीрдХ्рд╖िрдд рдХे рдЖрдИ.рдкी.рдПрд╕. рдмрдирдиे рдХे рдмाрдж рд╣ी рдЙрд╕рд╕े рд╢ाрджी рдХрд░рддी рд╣ै। рдЗрди рдХрд╣ाрдиिрдпों рдХी рд╕्рдд्рд░िрдпों рдХे рдмीрдЪ рд╕ुंрджрд░рддा рдФрд░ рдк्рд░рддिрд╖्рдаा рдХो рд▓ेрдХрд░ рдк्рд░рддिрд╕्рдкрд░्рдзा рд╣ै। рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдФрд░ рдмाрдЬ़ाрд░рддंрдд्рд░ рд╣рд░ рд╡्рдпрдХ्рддि рдХो рджूрд╕рд░े рдХा рдк्рд░рддिрдж्рд╡ंрдж्рд╡ी рдмрдиा рджेрддा рд╣ै। рджोрдиों рдХрд╣ाрдиिрдпों рдХे рдкिрддा-рдкाрдд्рд░ рднी рд╕्рд╡ाрд░्рдеी рдФрд░ рдЪрд░िрдд्рд░рд╣ीрди рд╣ैं- рд╡िрдкिрди рд╕िंрд╣ рдЕрдкрдиी рдмेрдЯी рдХी рд╢ाрджी рдЕрдз्рдпрдХ्рд╖ рдХे рднрддीрдЬे рд╕े рдХрд░ाрдиा рдЪाрд╣рддे рд╣ैं, рддो рдкुрдиीрдд рдЕрдкрдиी рдкрдд्рдиी рдФрд░ рдмेрдЯिрдпों рдХो рдк्рд░рдоोрд╢рди рдХे рд▓िрдП рдЕрдзिрдХाрд░िрдпों рдХे рд╕ाрдордиे рдкрд░ोрд╕рдиा рдЪाрд╣рддा рд╣ै। рдЬिрддेंрдж्рд░ рдФрд░ рдкрд░ीрдХ्рд╖िрдд рднी рдЗрди्рд╣ीं рдХी рддрд░рд╣ рд╣ै। рдкрд░ीрдХ्рд╖िрдд рдХा рдЕрди्рдп рдФрд░рддों рд╕े рд╢ाрд░ीрд░िрдХ рд╕рдо्рдмंрдз рд╣ै рддो рдЬिрддेंрдж्рд░ рд╢ाрджी рдзрди-рд╕рдо्рдкрдд्рддि рдХे рд▓िрдП рдХрд░рдиा рдЪाрд╣рддा рд╣ै рдФрд░ рд╢ाрджी рдХे рдмाрдж рджीрдкा рдХो рд░ुрд▓ाрдиा рдЪाрд╣рддा рд╣ै। рд╕्рдд्рд░ी-рдкाрдд्рд░ों рдоें рднी рд╡ैрд╕ी рд╣ी рд╕्рд╡ाрд░्рдердкрд░рддा рдФрд░ рд╕рдд्рддा-рд▓ाрд▓рд╕ा рд╣ै। рдкुрдиीрдд рдФрд░ рдЧाрдпрдд्рд░ी рдХे рддрд▓ाрдХ рдХे рдмाрдж рдЧाрдпрдд्рд░ी рдЕрдкрдиी рдмेрдЯिрдпों рдХी рдЪिंрддा рдЫोрдб़рдХрд░ рдордХाрди рдФрд░ рдЙрд╕рдХे рднीрддрд░ рдХे рдХीрдорддी рд╕ाрдоाрдиों рдХी рдкрд░рд╡ाрд╣ рдоें рд░рд╣рддी рд╣ै। рдпрд╣ рдПрдХ рд╡िрдбрдо्рдмрдиाрджाрдпрдХ рд╕्рдеिрддि рд╣ै рдХि рдПрдХ рдоाँ рдмेрдЯिрдпों рдХे рдмाрд░े рдоें рд╕ोрдЪрдиा рдЫोрдб़рдХрд░ рд╕ाрдоाрдиों рдХे рдмाрд░े рдоें рд╕ोрдЪ рд░рд╣ी рд╣ै। рд╣рд░ рдХोрдИ рдкाрдд्рд░ рдЧिрд░ा рд╣ुрдЖ рд╣ै। рдХेрд╡рд▓ рджीрдкा рдХी рдоाँ рдЗрд╕ рдЪाрд▓ाрдХी рдоें рд╢ाрдоिрд▓ рдирд╣ीं рд╣ै, рдЗрд╕ीрд▓िрдП рдЙрд╕े рдЧँрд╡ाрд░ рд╕рдордЭा рдЬाрддा рд╣ै।

          рд╕्рдд्рд░ी-рдЕрд╕्рдоिрддा рдХा рдЬो рд╡िрдХाрд╕ рд╕ाрдоाрдЬिрдХ-рд░ाрдЬрдиीрддिрдХ рд╕ंрджрд░्рднों рдоें рд╣ोрдиा рдЪाрд╣िрдП рдеा, рдЙрд╕े рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдФрд░ рдмाрдЬ़ाрд░ рдиे рд╡्рдпрдХ्рддिрдЧрдд рд╕ुрдЦ-рд╕ुрд╡िрдзा, рдлैрд╢рди рдФрд░ рд╕ौंрджрд░्рдп рддрдХ рд╕ीрдоिрдд рдХрд░ рджिрдпा рд╣ै। рдкाрдд्рд░ рдПрдХ-рджूрд╕рд░े рдХो рдЫрд▓рддे рд╣ैं рдФрд░ рд╕्рд╡рдпं рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдХे рдж्рд╡ाрд░ा рдЫрд▓े рдЬाрддे рд╣ैं, рд▓ेрдХिрди рдЙрди्рд╣ें рдЗрд╕рдХा рдПрд╣рд╕ाрд╕ рднी рдирд╣ीं рд╣ै। рдЕрд░ुрдгेрд╢ рд╢ुрдХ्рд▓ рдиे рдЕрдкрдиे рд▓ेрдЦ ‘рдк्рд░ेрдо рдХे рдЙрдкрдпोрдЧिрддाрд╡ाрдж рдХा рдХ्рд░िрдЯिрдХ’ рдоें рд▓िрдЦा рд╣ै- “рдЗрд╕ рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдоें рд░рд╣рддे-рд░рд╣рддे рдЫрд▓ рд╣рдоाрд░ी рднीрддрд░ी рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा рдХा рд╣िрд╕्рд╕ा рд╣ो рдЧрдпा рд╣ै। рдЬिрд╕рдХा рдирддीрдЬा рдпрд╣ рд╣ै рдХि рдЫрд▓, рдЕрдиैрддिрдХрддा рд╡ рдХुрдЯिрд▓рддा рд╣рдоाрд░े рдЬीрд╡рди рдХा рд░ूрдЯीрди рд╣ै। рдЕрдЦिрд▓ेрд╢ рдЗрд╕ рдмुрд░ाрдИ рдХो рд╣ाрд╕्рдп, рд╡िрдЯ рд╡ рд╕ेрдЯाрдпрд░ рдХे рд╕ाрде рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдХрд░рддे рд╣ैं।”[vi]

                    рдЕрдЦिрд▓ेрд╢ рд╕्рдд्рд░ी-рдкाрдд्рд░ों рдХो рд╕рдд्рддा-рд▓ोрднी, рдЙрдкрднोрдХ्рддाрд╡ाрджी рдоाрдирд╕िрдХрддा рд╕े рдУрдд-рдк्рд░ोрдд рджिрдЦाрдХрд░ рдпрд╣ рд╕ंрдХेрдд рджेрддे рд╣ैं рдХि рдкिрддृрд╕рдд्рддाрдд्рдордХ рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдирдП рд╣рдеिрдпाрд░ों рдХे рд╕ाрде рд╕्рдд्рд░ी рдХे рд╡िрд░ुрдж्рдз рдЦрдб़ी рд╣ै। рдЙрджाрд░рд╡ाрдж рдХा рдоुрдЦौрдЯा рдкрд╣рдирдХрд░ рдпрд╣ рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рд╕्рдд्рд░ी рдХो рд╕्рд╡рддंрдд्рд░рддा рдФрд░ рдЪрдпрди рдХी рд╕्рд╡рддंрдд्рд░рддा рдХा рдн्рд░рдо рджेрддी рд╣ै, рд▓ेрдХिрди рдЙрд╕े рдХेрд╡рд▓ рджेрд╣ рдФрд░ рд░ूрдк рддрдХ рд╕ीрдоिрдд рдХрд░ рджेрддी рд╣ै। рдмाрдЬ़ाрд░ рдЗрд╕ рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा рдоें рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рднूрдоिрдХा рдиिрднाрддा рд╣ै, рд╡рд╣ рд╕्рдд्рд░ी рдХो рдЙрд╕рдХी рджेрд╣ рдФрд░ рд░ूрдк-рд▓ाрд╡рдг्рдп рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рд╕рдд्рддा рдФрд░ рдкैрд╕े рдХी рджौрдб़ рдоें рд╢ाрдоिрд▓ рдХрд░рддा рд╣ै, рдФрд░ рд╕्рдд्рд░ी рд╕्рд╡рдпं рдХो рд╕्рд╡ेрдЪ्рдЫा рд╕े рдЗрд╕ рдЦेрд▓ рдХा рд╣िрд╕्рд╕ा рдмрдиा рд▓ेрддी рд╣ै। рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рд╕्рдд्рд░ी-рдЪेрддрдиा рдХा рд╡िрдХाрд╕ рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╕рд░ोрдХाрд░ों рд╕े рд╣рдЯрдХрд░ рд╡्рдпрдХ्рддिрдЧрдд рднोрдЧ-рд╡िрд▓ाрд╕ рдоें рд╕िрдордЯ рдЬाрддा рд╣ै। рд╕्рдд्рд░ी-рд╡िрдорд░्рд╢ рдХे рдЗрд╕ рджौрд░ рдоें рд╕्рдд्рд░ी рдкाрдд्рд░ों рдХी рд╕्рдд्рд░ी-рд╡िрд░ोрдзी рдоाрдирд╕िрдХрддा рддрдеा рд╡्рдпрдХ्рддिрдЧрдд рд╕ुрдЦ-рд╕ुрд╡िрдзा, рднोрдЧ-рд╡िрд▓ाрд╕ рдХे рдк्рд░рддि рд▓ाрд▓рдЪी рджिрдЦाрдХрд░ рдЕрдЦिрд▓ेрд╢ рдПрдХ рдЬोрдЦिрдо-рднрд░ा рдЦрддрд░ा рдЙрдаाрддे рд╣ैं। рд▓ेрдХिрди рд╡े рдпрд╣ рдЬोрдЦिрдо рдЗрд╕рд▓िрдП рдЙрдаाрддे рд╣ैं рддाрдХि рд╣рдо рдЕрд╕рд▓ी рд╖рдб्рдпंрдд्рд░ рдХो рдкрд╣рдЪाрди рд╕рдХें, рдЬो рд╕्рдд्рд░ी рдХो рд╕्рд╡рддंрдд्рд░рддा рдХा рдн्рд░рдо рджेрдХрд░ рдЙрд╕े рдирдП рд░ूрдк рдоें ‘рд╕ेрдХ्рд╕ुрдЕрд▓ рдЖрдм्рдЬेрдХ्рдЯ’ рдоें рдмрджрд▓ рд░рд╣ी рд╣ै। рдЕрдЦिрд▓ेрд╢ рдХी рдЗрд╕ рд╕्рдд्рд░ी-рдкрдХ्рд╖рдзрд░рддा рдХे рдмाрд░े рдоें рдЕрд░ुрдгेрд╢ рд╢ुрдХ्рд▓ рдиे рд▓िрдЦा рд╣ै рдХि “рд╕рднी рд╕्рдд्рд░ी рдкाрдд्рд░ों рд╡ рддрдоाрдо рдкुрд░ुрд╖ рдЪрд░िрдд्рд░ों рдФрд░ рд╕्рдеिрддिрдпों рд╡ рдШрдЯрдиाрдУं рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рд╡े рдпрд╣ рдмрддाрддे рд╣ैं рдХि рдпрд╣ рдкिрддृрд╕рдд्рддाрдд्рдордХ рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдирдП рд╣рдеिрдпाрд░ рдХे рд╕ाрде рдЬ्рдпाрджा рдЪाрд▓ाрдХ рд╡ рд╢ाрддिрд░ рддрд░ीрдХे рд╕े рд╕्рдд्рд░ी рдХे рдЦिрд▓ाрдл рдЦрдб़ी рд╣ुрдИ рд╣ै। рдЙрджाрд░рд╡ाрдж рдХा рдоुрдЦौрдЯा рд▓рдЧाрдП рдпрд╣ рдкिрддृрд╕рдд्рддाрдд्рдордХ рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рд╕्рдд्рд░ी рдХो рдпрд╣ рд╡рд░्рдЪुрдЕрд▓ рд╕ंрддुрд╖्рдЯि рддो рджेрддी рд╣ै рдХि рд╡рд╣ рд╕्рд╡рддंрдд्рд░ рд╣ै рдФрд░ рдЕрдкрдиे рджेрд╣ рд╡ рд░ूрдк рддрдеा рдмुрдж्рдзि рдХा рдЗрд╕्рддेрдоाрд▓ рдЕрдкрдиे рдЬीрд╡рди рдХो рдмेрд╣рддрд░ рдмрдиाрдиे, рдкाрд╡рд░, рдкोрдЬीрд╢рди рдк्рд░ाрдк्рдд рдХрд░рдиे рд╣ेрддु рдХрд░ рд░рд╣ी рд╣ै, рдЙрд╕ рдкрд░ рдЙрд╕рдХा рдЦुрдж рдХा рдЕрдзिрдХाрд░ рд╣ै। рдХिंрддु рдЗрд╕ рдкूрд░ी рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा рдоें рдЖрдЬ рдмाрдЬाрд░ рд╡ рдпрд╣ рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рд╕्рдд्рд░ी рдХो рдирдП рд╕िрд░े рд╕े рд╕ेрдХ्рд╕ुрдЕрд▓ рдЖрдм्рдЬेрдХ्рдЯ рдоें рд░ूрдкांрддрд░िрдд рдХрд░ рджे рд░рд╣ी рд╣ै। рдлैрд╢рди рд╡ рдкाрд╡рд░ рдХे рдиाрдо рдкрд░ рд╕्рдд्рд░ीрд╡ाрдж рдж्рд╡ाрд░ा рджेрдЦे рдЧрдП рд╡िрд░ाрдЯ рд╕्рд╡рдк्рди рд╢ाрд╢्рд╡рдд рднрдЧिрдиीрд╡ाрдж рдХो рд╕्рдд्рд░िрдпाँ рдЦुрдж рд╣ी рдЦंрдбिрдд рдХрд░рддे рд╣ुрдП рдПрдХ-рджूрд╕рд░े рдХी рд╡िрд░ोрдзी рд╡ рдк्рд░рддिрд╕्рдкрд░्рдзी рдмрди рдЬाрддी рд╣ैं। рдЪूँрдХि рдпрд╣ рдмाрдЬाрд░рд╡ाрджी рдкिрддृрд╕рдд्рддाрдд्рдордХ рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рд╕्рдд्рд░ी рдХो рдоाрдд्рд░ рджेрд╣ рдоें рд░िрдбрдпूрд╕ рдХрд░ рджेрддी рд╣ै рд╡рд╣ рдЙрд╕рдХी рдЪेрддрдиा рдХो рднी рджेрд╣ рд╕े рд╣ी рдЬोрдб़рдХрд░ рд╕ीрдоिрдд рдХрд░ рджेрддी рд╣ै। рдФрд░ рджेрд╣ рдХा рдЙрдкрдпोрдЧ рд╕्рдд्рд░ी рдкाрд╡рд░ рд╡ рдкैрд╕े рдХे рд▓िрдП рд╣ी рдХрд░े рдРрд╕ा рдЙрд╕рдХे рджिрдоाрдЧ рдоें рддрдоाрдо рдоाрдз्рдпрдоों рдХे рдж्рд╡ाрд░ा рд╕्рдеाрдкिрдд рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै। рдпाрдиी рд╕्рдд्рд░ी рдЪेрддрдиा рдХा рдЬो рд╡िрдХाрд╕ рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╕рд░ोрдХाрд░ों рд╡ рд░ाрдЬрдиीрддिрдХ рд╕ंрджрд░्рднों рдХे рд░ूрдк рдоें рд╣ोрдиा рдеा рд╡рд╣ рдиिрддांрдд рд╡ैрдпрдХ्рддिрдХ рд╕ुрдЦ-рд╕ुрд╡िрдзाрдУं, рд╕ेрдХ्рд╕, рд░ूрдк, рдлैрд╢рди рдЖрджि рддрдХ рд╣ी рд╕ीрдоिрдд рдХрд░ рджी рдЧрдИ।”[vii]

                    рдЕрдд: рдЕрдЦिрд▓ेрд╢ рдХी рдпे рджोрдиों рдХрд╣ाрдиिрдпाँ рдХेрд╡рд▓ рд╡्рдпрдХ्рддिрдЧрдд рд╕ंрдмंрдзों рдХी рд╡िрдлрд▓рддा рдХी рджाрд╕्рддाрди рдирд╣ीं рд╣ैं, рдмрд▓्рдХि рд╡े рдЙрд╕ рдЧрд╣рд░े рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рд╕ंрдХрдЯ рдХा рдмрдпाрди рд╣ैं рдЬो рднूрдоंрдбрд▓ीрдХрд░рдг рдФрд░ рдмाрдЬ़ाрд░рд╡ाрдж рдХे рджौрд░ рдоें рд╣рдоाрд░े рд╕рдоाрдЬ рдкрд░ рд╣ाрд╡ी рд╣ो рдЪुрдХा рд╣ै। рдпрд╣ाँ рдк्рд░ेрдо рдФрд░ рд╡िрд╡ाрд╣ рднाрд╡рдиाрдУं рдХे рд╕्рд╡ाрднाрд╡िрдХ рдк्рд░рд╡ाрд╣ рдирд╣ीं, рдмрд▓्рдХि рдЖрд░्рдеिрдХ рдФрд░ рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╕ौрджे рд╣ैं। рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ ‘рд╣ाрдХिрдо рдХрдеा’ рдФрд░ ‘рдЕрдЧрд▓ी рд╢рддाрдм्рджी рдХे рдк्рдпाрд░ рдХा рд░िрд╣рд░्рд╕рд▓’ рди рдХेрд╡рд▓ рдоाрдирд╡ीрдп рд╕ंрдмंрдзों рдХे рдмрджрд▓рддे рд╕्рд╡рд░ूрдк рдХा рд╕рдЯीрдХ рдЪिрдд्рд░рдг рдХрд░рддी рд╣ैं, рдмрд▓्рдХि рдпрд╣ рднी рджिрдЦाрддी рд╣ैं рдХि рдмाрдЬ़ाрд░рд╡ाрджी рд╕ंрд╕्рдХृрддि рдХिрд╕ рддрд░рд╣ рд░िрд╢्рддों рдХो рд╡рд╕्рддु рдФрд░ рд╡्рдпрдХ्рддि рдХो рдЙрдкрднोрдХ्рддा рдоें рдмрджрд▓ рджेрддी рд╣ै- “рдкैрд╕ों рдХी рдЕंрдзी рджौрдб़ рд░िрд╢्рддे рдЦрдд्рдо рдХрд░ рд░рд╣ी рд╣ै। рдЖрджрдоी рдХो рдЖрдд्рдордХेंрдж्рд░िрдд рдФрд░ рдЕрдоाрдирд╡ीрдп рдмрдиा рд░рд╣ी рд╣ै। рдЙрдд्рдкाрдж рдФрд░ рдЦрд░ीрджाрд░ рдХे рд░िрд╢्рддे рдкрд░ рдЖрдзाрд░िрдд рдЗрд╕ рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдоें рдЦुрдж рдЖрджрдоी рднी рдХрдм рдзीрд░े-рдзीрд░े рдЙрдд्рдкाрдж рдоें рдмрджрд▓ рдЬाрддा рд╣ै рдкрддा рд╣ी рдирд╣ीं рдЪрд▓рддा। ...рдЙрдкрднोрдХ्рддाрд╡ाрджी рд╕ंрд╕्рдХृрддि рдХा рд╕ौрджाрдИ рдордиुрд╖्рдп рд╣рд░ рд╣ाрд▓ рдоें рдЕрдкрдиी рдпрд╣ рдЖрджрдд рдпा рдкाрдЧрд▓рдкрди рдкूрд░ा рдХрд░рдиा рдЪाрд╣рддा рд╣ै। рдпрд╣ाँ рддрдХ рдХि рдЙрдкрднोрдХ्рддाрд╡ाрдж рдХा рд╢िрдХाрд░ рдордиुрд╖्рдп рдЬीрд╡рди рдЬीрдиे рдХे рд▓िрдП рд╣рдЬाрд░ों рд╕ाрд▓ों рд╕े рдПрдХрдд्рд░िрдд рдоाрдирд╡ीрдп рдмुрдж्рдзिрдордд्рддा рдХो рднी рднूрд▓ рдЬाрддा рд╣ै। рдЙрд╕рдХे рд▓िрдП рдоाрддा-рдкिрддा, рднाрдИ-рдмрд╣рди рд╕рднी рд░िрд╢्рддे рдЫोрдЯे рд╣ो рдЬाрддे рд╣ैं।”[viii]  

 

рдиिрд╖्рдХрд░्рд╖

                    ‘рд╣ाрдХिрдо рдХрдеा’ рдФрд░ ‘рдЕрдЧрд▓ी рд╢рддाрдм्рджी рдХे рдк्рдпाрд░ рдХा рд░िрд╣рд░्рд╕рд▓’ рджोрдиों рдХрд╣ाрдиिрдпाँ рдЗрд╕ рдмाрдд рдХी рдкрдб़рддाрд▓ рдХрд░рддी рд╣ैं рдХि рдмाрдЬ़ाрд░рд╡ाрдж рдФрд░ рдЙрдкрднोрдХ्рддाрд╡ाрдж рдХे рдмрдв़рддे рдк्рд░рднाрд╡ рдиे рд╣рдоाрд░े рднाрд╡рдиाрдд्рдордХ рдЬीрд╡рди рдХो рдЧрд╣рд░ाрдИ рд╕े рдк्рд░рднाрд╡िрдд рдХिрдпा рд╣ै। рдпрд╣ाँ рдк्рд░ेрдо рдФрд░ рд╡िрд╡ाрд╣ рдХा рд▓рдХ्рд╖्рдп рдЖрдд्рдоीрдп рдЬुрдб़ाрд╡ рдирд╣ीं рдмрд▓्рдХि рдкрдж, рдкैрд╕ा рдФрд░ рдк्рд░рддिрд╖्рдаा рд╣ै। рдЕрдЦिрд▓ेрд╢ рдЗрд╕ рд╡िрдбंрдмрдиा рдХो рд╡्рдпंрдЧ्рдп, рд╡िрдЯ, рдФрд░ рд╕ेрдЯाрдпрд░ рдХे рд╕ाрде рдЗрд╕ рддрд░рд╣ рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдХрд░рддे рд╣ैं, рдХि рдкाрдардХ рди рдХेрд╡рд▓ рдХрдеाрдирдХ рд╕े рдЬुрдб़рддा рд╣ै, рдмрд▓्рдХि рдЙрд╕ рд╕ाрдоाрдЬिрдХ-рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рдпрдеाрд░्рде рдХो рднी рдкрд╣рдЪाрдирддा рд╣ै рдЬिрд╕рдоें рд╣рдо рдЬी рд░рд╣े рд╣ैं। рдЕрдЦिрд▓ेрд╢ рдпрд╣ाँ рдпрд╣ рд╕рд╡ाрд▓ рдЙрдаाрддे рд╣ैं рдХि рдХ्рдпा рдЖрдиे рд╡ाрд▓ी рд╢рддाрдм्рджी рдоें рдк्рд░ेрдо рднी рдХेрд╡рд▓ рдПрдХ ‘рдХॉрди्рдЯ्рд░ैрдХ्рдЯ’ рдмрдирдХрд░ рд░рд╣ рдЬाрдПрдЧा, рдЬिрд╕рдоें рднाрд╡рдиाрдУं рдХी рдЬрдЧрд╣ рд╢рд░्рддें, рдЕрдкेрдХ्рд╖ाрдПँ рдФрд░ рд▓ाрдн-рд╣ाрдиि рдХे рд╕рдоीрдХрд░рдг рд╣ाрд╡ी рд╣ोंрдЧे? ‘рд░िрд╣рд░्рд╕рд▓’ рд╢рдм्рдж рдХा рдк्рд░рдпोрдЧ рдпрд╣ рд╕ंрдХेрдд рджेрддा рд╣ै рдХि рд╡рд░्рддрдоाрди рдкीрдв़ी рдк्рд░ेрдо рдХो рдЬीрдиे рдХे рдмрдЬाрдп рдЙрд╕े рдПрдХ рдк्рд░рджрд░्рд╢рди рдпा рдЕрдн्рдпाрд╕ рдХी рддрд░рд╣ рджेрдЦрдиे рд▓рдЧी рд╣ै। рдЕрдЦिрд▓ेрд╢ рдЗрди рдХрд╣ाрдиिрдпों рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рдпрд╣ी рдХрд╣рддे рд╣ैं рдХि рд╣рдоें рдЕрдкрдиे рд╕ंрдмंрдзों рдХो рдлिрд░ рд╕े рдоाрдирд╡ीрдпрддा, рд╕ंрд╡ेрджрдиा рдФрд░ рдЖрдкрд╕ी рд╕рдо्рдоाрди рдХे рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рдкрд░िрднाрд╖िрдд рдХрд░рдиा рд╣ोрдЧा рд╡рд░рдиा рдЖрдиे рд╡ाрд▓ी рдкीрдв़िрдпाँ рдХेрд╡рд▓ ‘рд░िрд╣рд░्рд╕рд▓’ рдХрд░рддी рд░рд╣ рдЬाрдПँрдЧी, рдЕрд╕рд▓ी рдк्рд░ेрдо рдФрд░ рдЖрдд्рдоीрдпрддा рдЬी рд╣ी рдирд╣ीं рдкाрдПँрдЧी।

 

 

рд╕ंрджрд░्рдн-рд╕्рд░ोрдд



[i] рдЕрд░ुрдг рдХुрдоाрд░ рдкांрдбे (рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдФрд░ рдмाрдЬाрд░ рдХा рджुрд╖्рдЪрдХ्рд░), рд░ाрдЬीрд╡ рдХुрдоाрд░ (рд╕рдо्рдкाрджрдХ): рдХрдеाрдХाрд░ рдЕрдЦिрд▓ेрд╢: рд╕ृрдЬрди рдХे рдЖрдпाрдо, рд╕ाрд╣िрдд्рдп рднंрдбाрд░, рдЗрд▓ाрд╣ाрдмाрдж, 2017, рдкृрд╖्рда рд╕ंрдЦ्рдпा 173

[ii] рдЕрдЦिрд▓ेрд╢: рдоुрдХ्рддि (рд╣ाрдХिрдо рдХрдеा), рд╡ाрдгी рдк्рд░рдХाрд╢рди, рдирдпी рджिрд▓्рд▓ी, рд╕ंрд╕्рдХрд░рдг- 2005, рдкृрд╖्рда рд╕ंрдЦ्рдпा 29

[iii] рдЕрдЦिрд▓ेрд╢: рдоुрдХ्рддि (рд╣ाрдХिрдо рдХрдеा), рд╡ाрдгी рдк्рд░рдХाрд╢рди, рдирдпी рджिрд▓्рд▓ी, рд╕ंрд╕्рдХрд░рдг- 2005, рдкृрд╖्рда рд╕ंрдЦ्рдпा 29

[iv] рдЕрдЦिрд▓ेрд╢ : рд╢ाрдкрдЧ्рд░рд╕्рдд (рдЕрдЧрд▓ी рд╢рддाрдм्рджी рдХे рдк्рдпाрд░ рдХा рд░िрд╣рд░्рд╕рд▓), рд░ाрдзाрдХृрд╖्рдг рдк्рд░рдХाрд╢рди, рдирдпी рджिрд▓्рд▓ी, рд╕ंрд╕्рдХрд░рдг - 2009, рдкृрд╖्рда рд╕ंрдЦ्рдпा 77

[v] рдЕрдЬрдп рд╡рд░्рдоा (рдирдП рд╕рдордп рдХी рд╡िрд░ूрдкрддा рдХा рдЖрдЦ्рдпाрди), рд░ाрдЬीрд╡ рдХुрдоाрд░ (рд╕рдо्рдкाрджрдХ): рдХрдеाрдХाрд░ рдЕрдЦिрд▓ेрд╢: рд╕ृрдЬрди рдХे рдЖрдпाрдо, рд╕ाрд╣िрдд्рдп рднंрдбाрд░, рдЗрд▓ाрд╣ाрдмाрдж, 2017, рдкृрд╖्рда рд╕ंрдЦ्рдпा 62  

[vi] рдЕрд░ुрдгेрд╢ рд╢ुрдХ्рд▓ (рдк्рд░ेрдо рдХे рдЙрдкрдпोрдЧिрддाрд╡ाрдж рдХा рдХ्рд░िрдЯिрдХ), рд░ाрдЬीрд╡ рдХुрдоाрд░ (рд╕рдо्рдкाрджрдХ): рдХрдеाрдХाрд░ рдЕрдЦिрд▓ेрд╢: рд╕ृрдЬрди рдХे рдЖрдпाрдо, рд╕ाрд╣िрдд्рдп рднंрдбाрд░, рдЗрд▓ाрд╣ाрдмाрдж, 2017, рдкृрд╖्рда рд╕ंрдЦ्рдпा 143

[vii] рдЕрд░ुрдгेрд╢ рд╢ुрдХ्рд▓ (рдк्рд░ेрдо рдХे рдЙрдкрдпोрдЧिрддाрд╡ाрдж рдХा рдХ्рд░िрдЯिрдХ), рд░ाрдЬीрд╡ рдХुрдоाрд░ (рд╕рдо्рдкाрджрдХ): рдХрдеाрдХाрд░ рдЕрдЦिрд▓ेрд╢: рд╕ृрдЬрди рдХे рдЖрдпाрдо, рд╕ाрд╣िрдд्рдп рднंрдбाрд░, рдЗрд▓ाрд╣ाрдмाрдж, 2017, рдкृрд╖्рда рд╕ंрдЦ्рдпा 142, 143

[viii] рдбॉ. рдЕрдорд░рдиाрде : рд╣िंрджी рдЖрд▓ोрдЪрдиा рдХी рдкाрд░िрднाрд╖िрдХ рд╢рдм्рджाрд╡рд▓ी, рд░ाрдЬрдХрдорд▓ рдк्рд░рдХाрд╢рди, рдирдИ рджिрд▓्рд▓ी, рд╕ंрд╕्рдХрд░рдг - 2012, рдкृрд╖्рда рд╕ंрдЦ्рдпा 93


‘рдЕрди्рд╡ेрд╖рдг’ рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдоें рдЪिрдд्рд░िрдд рд░ाрдЬрдиैрддिрдХ рдпрдеाрд░्рде

рдмрд░्рдиाрд▓ी рдиाрде

рд╢ोрдзाрд░्рдеी, рд╣िंрджी рд╡िрднाрдЧ
рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬी рдПрд╡ं рд╡िрджेрд╢ी рднाрд╖ा рд╡िрд╢्рд╡рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп
рдЪрд▓рднाрд╖ 7002218601
рдИрдоेрд▓ - barnalinath001@gmail.com 

      рдЕрдЦिрд▓ेрд╢ рдХे рд╕рди 1992 рдоें рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рдкрд╣рд▓े рдЙрдкрди्рдпाрд╕ ‘рдЕрди्рд╡ेрд╖рдг’ рдХो рдмेрд░ोрдЬрдЧाрд░ी рдХा рдоाрд░्рдоिрдХ рдЖрдЦ्рдпाрди рдХрд╣ा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै। рдмेрд░ोрдЬрдЧाрд░ी рдХेंрдж्рд░िрдд рдпрд╣ рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдЖрдЬ рднी рдЗрд╕рд▓िрдП рдк्рд░ाрд╕ंрдЧिрдХ рд╣ै рдХि рдЖрдЬ рдХे рд╕рдордп рдоें рднी рдмेрд░ोрдЬрдЧाрд░ी рдХा рдХोрдИ рд╣рд▓ рдирд╣ीं рдиिрдХрд▓ा рд╣ै। рдмेрд░ोрдЬрдЧाрд░ी рдХी рд╕рдорд╕्рдпा рдЕрдм рдмрд╣ुрдЖрдпाрдоी рдПрд╡ं рд╡्рдпाрдкрдХ рд╣ोрддी рдЬा рд░рд╣ी рд╣ै। рдмेрд░ोрдЬрдЧाрд░ी рдХो рд╕рдордЭрдиे-рд╕рдордЭाрдиे рдХा рдПрдХ рд╕рдЯीрдХ рд╕рд░рд▓ीрдХрд░рдг рдЗрд╕ рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдоें рдоिрд▓рддा рд╣ै। рдпрд╣ рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдоुрдЦ्рдпрдд: рдмेрд░ोрдЬрдЧाрд░ी рдХी рд╕рдорд╕्рдпा рдХो рд╣рдоाрд░े рд╕рдо्рдоुрдЦ рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдХрд░ рджेрддे рд╣ैं। рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдХा рд╕рдо्рдмंрдз рд╣рдоाрд░े рд╕рдоाрдЬ рдХी рдЙрд╕ рд╡िрдбंрдмрдиा рд╕े рд╕рдо्рдмंрдзिрдд рд╣ै рдЬिрд╕рдХे рд╣рдЬाрд░ों-рд▓ाрдЦों рдмेрд░ोрдЬрдЧाрд░ рд╢िрдХाрд░ рдЗрд╕рд╕े рдЬूрдЭ рд░рд╣े рд╣ैं। рдПрдХ рд╕рдо्рднाрд╡рдиा рд╕рдо्рдкрди्рди рдирд╡рдпुрд╡рдХ рдХे рдоाрдирд╕рдкрдЯрд▓ рдоें рдмेрд░ोрдЬрдЧाрд░ी рдХा рджंрд╢ рдХैрд╕े рдШेрд░ рдХрд░ рд▓ेрддा рд╣ै рдЗрд╕рдХा рд╕ांрдЧोрдкांрдЧ рд╡िрд╢्рд▓ेрд╖рдг рдЗрд╕ рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдоें рджेрдЦрдиे рдХो рдоिрд▓рддा рд╣ै। рдпрд╣ рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдЙрд╕ рдЕрди्рдпाрдпी рдФрд░ рдЕрдиाрдЪाрд░ी рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рд╕े рд╕ंрдШрд░्рд╖ рдХрд░рдиे рдХा рднी рдПрдХ рд╕ंрджेрд╢ рджेрддा рд╣ै рдЬो рд╢ोрд╖рдг рдФрд░ рджрдорди рдкрд░ рдЯिрдХी рд╣ुрдИ рд╣ै, рдЬрд╣ाँ рдк्рд░рддिрднाрд╕рдо्рдкрди्рди рд╣ाрдеों рдХो рдХाрдо рдирд╣ीं рдоिрд▓ рдкाрддा рд╣ै। рдпрд╣ рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рд╡рд░्рддрдоाрди рд╢िрдХ्рд╖ा рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдкрд░ рднी рдк्рд░рд╣ाрд░ рдХрд░рддा рд╣ै рдХि рдХैрд╕े рд╢िрдХ्рд╖ा рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рд╕िрд░्рдл рдмेрд░ोрдЬрдЧाрд░ों рдХा рдлौрдЬ рдЙрдд्рдкाрдж рдХрд░рддा рд╣ै। рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдХा рд╢ीрд░्рд╖рдХ ‘рдЕрди्рд╡ेрд╖рдг’ рдПрдХ рдмेрд░ोрдЬрдЧाрд░ рдпुрд╡ा рдХे рдЕंрддрд░्рдорди рдХे рднाрд╡ों рдХा рдЕрди्рд╡ेрд╖рдг рд╣ै।

рдмрд░्рдиाрд▓ी рдиाрде

      рдЕрдЦिрд▓ेрд╢ рдХी рд╡िрдЪाрд░рдзाрд░ा рдЬрдирдкрдХ्рд╖рдзрд░ рд╡ैрдЪाрд░िрдХी рд╕े рднрд░рдкूрд░ рд╣ै। рдмेрд░ोрдЬрдЧाрд░ рдпुрд╡рдХों рдХी рд╡्рдпрдеा, рдордз्рдпрд╡рд░्рдЧीрдп рдЬीрд╡рди рдХे рд╕ंрдШрд░्рд╖, рдкाрд░िрд╡ाрд░िрдХ рд╕рдо्рдмрди्рдзों рдХे рддाрдиे-рдмाрдиे, рд░ाрдЬрдиीрддि, рдк्рд░ेрдо-рд╕рдо्рдмрди्рдз, рдмрджрд▓рддे рд╕рдордп рдХे рдкрд░िрд╡рд░्рддрди, рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдмрджрд▓ाрд╡ рдЖрджि рдкрд╣рд▓ू рдЙрдирдХे рдЗрд╕ рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдоें рдЕрдиेрдХ рд╕्рддрд░ों рдкрд░ рдоौрдЬूрдж рд╣ै।

рд╣рдоाрд░े рд╕рдд्рддाрдзाрд░ी рдпрд╣ рдмрдЦाрди рдХрд░рдиे рдоें рдХрднी рдкीрдЫे рдирд╣ीं рд╣рдЯрддे рдХि рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдпुрд╡ा рд╢рдХ्рддि рдХो рдкрд╣рдЪाрдиा рд╣ै। рд╕рдм рд░ाрдЬрдиैрддिрдХ рджрд▓ рдпрд╣ी рджाрд╡ा рдХрд░рддे рд╣ैं рдХि рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдпुрд╡ा рд╡рд░्рдЧ рдХो рдЕрдкрдиे рд╢ीрд░्рд╖ рдиेрддृрдд्рд╡ рдкрд░ рдЬрдЧрд╣ рджी рд╣ै। рдпुрд╡ाрдУं рдХी рд╕рдорд╕्рдпाрдУं рдкрд░ рдЧрдо्рднीрд░ рд╡िрд╡ेрдЪрдиा рддрдеा рдпोрдЬрдиाрдПँ рдмрдиाрдпी рд╣ै рддрдеा рд░ोрдЬрдЧाрд░ рдХे рд▓िрдП рдЪрд░्рдЪा-рдкрд░िрдЪрд░्рдЪा рдХे рддрд╣рдд рдХ्рд╖рдорддा рдкрд░ рдЖрдиे рдоें рдЖрд╡ंрдЯрди рдХे рд▓िрдП рдпोрдЬрдиाрдПँ рдмрдиाрдИ рд╣ैं। рд▓ेрдХिрди рд╣рдХीрдХрдд рдоें рдпे рджाрд╡े рддрдеा рдШोрд╖рдгाрдПँ рдЦोрдЦрд▓ी рд╣ोрддी рд╣ैं। рдпुрд╡ा рд╡рд░्рдЧ рд╣рд░ рдХिрд╕ी рдХे рдиिрд╢ाрдиे рдкрд░ рд╣ोрддा рд╣ै рдЪाрд╣े рд╡рд╣ рд╕рдоाрдЬ рд╣ो, рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рд╣ो, рд░ाрдЬрдиीрддि рд╣ो рдпा рдоीрдбिрдпा, рд╕рднी рдЕрдкрдиी рд░ोрдЯिрдпाँ рд╕ेंрдХрдиा рдЪाрд╣рддे рд╣ैं। рдЪिрд▓्рд▓ा рдЪिрд▓्рд▓ा рдХे рдиिрдпंрддा рд╣ोрдиे рдХा рджрдо्рдн рднрд░рдиे рд╡ाрд▓े рд╣ी рджрд░рдЕрд╕рд▓ рдпुрд╡ाрдУं рдХा рдЧрд▓ा рдШोंрдЯрдиे рд╡ाрд▓े рд╣ोрддे рд╣ैं। рдРрд╕े рдоें ‘рдЕрди्рд╡ेрд╖рдг’ рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдЗрд╕ рд╕рдоूрдЪी рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рддрдеा рд╕рдд्рддाрдзाрд░िрдпों рдкрд░ рдЕрдиेрдХ рд╕рд╡ाрд▓ рдЦреЬे рдХрд░рддा рд╣ै। рдпुрд╡ा рд╡рд░्рдЧ рдХो рд░ोрдЬрдЧाрд░ рдЪाрд╣िрдП, рдФрд░ рд░ोрдЬрдЧाрд░ рдХे рд▓िрдП рд╡рд╣ рдоाँрдЧ рд╕рд░рдХाрд░ рд╕े рд╣ी рдХрд░ेрдЧी। рд▓ेрдХिрди рдпрд╣ीं рдкрд░ рд░ाрдЬрдиीрддि рд╣ोрддी рд╣ै। ‘рдЕрди्рд╡ेрд╖рдг’ рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдмेрд░ोрдЬрдЧाрд░ी  рдХे рд▓िрдП рдХिрд╕ी рдкрд░ рднी рдк्рд░рдд्рдпрдХ्рд╖ рдЖрд░ोрдк рди рд▓рдЧाрддे рд╣ुрдП рднी рд╣рдоें рдпрд╣ рд╕ोрдЪрдиे рдкрд░ рдордЬрдмूрд░ рдЬрд░ूрд░ рдХрд░ рджेрддा рд╣ै рдХि рдпुрд╡ाрдУं рдХी рд╕рдорд╕्рдпाрдпों рдХो рдХ्рдпों рдирдЬрд░ंрджाрдЬ рдХрд░ рджिрдпा рдЬा рд░рд╣ा рд╣ै, рдХ्рдпों рд╕рд░рдХाрд░ рдирд╡рдпुрд╡рдХों рдХो рд░ोрдЬрдЧाрд░ рдоुрд╣ैрдпा рдирд╣ीं рдХрд░рд╡ा рдкा рд░рд╣ी рд╣ैं। 

рдЕрдЦिрд▓ेрд╢
              рдпुрд╡ा рдорди рдЙрдд्рд╕ाрд╣ рдФрд░ рдЙрдоंрдЧों рд╕े рднрд░ा рд░рд╣рддा рд╣ै। рд▓ेрдХिрди рдмेрд░ोрдЬрдЧाрд░ी рдиे рдЙрдд्рд╕ाрд╣ рдФрд░ рдЙрдоंрдЧ рдХे рд╕्рдеाрди рдкрд░ рд╢ूрди्рдп рднрд░ рджिрдпा рд╣ै। рдПрдХ рд╢िрдХ्рд╖िрдд рдмेрд░ोрдЬрдЧाрд░ рдпुрд╡ा рдХे рд▓िрдП рдЗрд╕рд╕े рдмрдб़ी рдд्рд░ाрд╕рджी рдФрд░ рдХ्рдпा рд╣ो рд╕рдХрддी рд╣ै рдХि рдЙрд╕рдХी рдиौрдХрд░ी рдкाрдиे рдХी рдЙрдо्рд░ рдЦрддрдо рд╣ोрдиे рд╡ाрд▓ी рд╣ै рдФрд░ рдЙрд╕рдХी рдЕрднी рддрдХ рдХोрдИ рдиौрдХрд░ी рдирд╣ीं рд▓рдЧी рд╣ै। рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдХा рдоुрдЦ्рдп рдкाрдд्рд░ рд╡ाрдЪрдХ (рдЬैрд╕े рдХि рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдоें рдоुрдЦ्рдп рдкाрдд्рд░ рдХा рдХोрдИ рдиाрдо рдирд╣ीं рджिрдпा рдЧрдпा рд╣ै, рдпрд╣ рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдПрдХ рд╡ाрдЪрдХ рдХे рдЖрдд्рдордХрде्рдп рдХे рд░ूрдк рдоें рд╣ै) рдмेрд░ोрдЬрдЧाрд░ рд╣ै рдЙрд╕рдХी рдиौрдХрд░ी рдкाрдиे рдХी рд╕рдо्рднाрд╡рдиा рдХा рдпрд╣ рдЕंрддिрдо рд╡рд░्рд╖ рдЪрд▓ рд░рд╣ा рдеा। рд▓ेрдХिрди рдЙрд╕े рдпрд╣ рднी рдкрддा рд╣ै рдХि рдЙрд╕рдХी рдиौрдХрд░ी рдкाрдиे рдХी рдЙрдо्рд░ рдХा рдЖрдЦिрд░ी рд╕ाрд▓ рд╡ाрд╕्рддрд╡ рдоें рдЙрд╕рдХी рдиौрдХрд░ी рдкाрдиे рдХी рдЙрдо्рд░ рдХा рдкрд╣рд▓ा рд╕ाрд▓ рдеा। рд╡рд╣ рдХрдЯाрдХ्рд╖ рдХे рд╕ाрде рдХрд╣рддा рд╣ै рдХि рдЙрд╕рдХी рдиौрдХрд░ी рдкाрдиे рдХी рдЙрдо्рд░ рдХे рд╢ुрд░ुрдЖрдд рдХा рдкрд╣рд▓ा рджिрди рд╣ी рдЙрд╕рдХे рдЕंрдд рд╣ोрдиे рдХा рдЕंрддिрдо рджिрди рдеा। рд╢ुрд░ू рд╣ोрдиे рд╕े рдкрд╣рд▓े рд╣ी рдЕंрдд рдХे рдПрд╣рд╕ाрд╕ рдХा рдЕрдиुрднрд╡ рд╣ोрдиा рдХिрддрдиा рднрдпाрд╡рд╣ рд╣ै। рдпрд╣ рдПрдХ рдпुрд╡ा рдорди рдХी рд╕ंрднाрд╡рдиाрдУं рдкрд░ рд╕рдордп рддрдеा рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдХी рдоाрд░ рд╣ै। рдЖрдЧे рд╡рд╣ рдпुрд╡рдХ рдпрд╣ рднी рд╡्рдпंрдЧ्рдп рдХрд░рддा рд╣ै рдХि - “рд╣ाрд▓ाँрдХि рдиौрдХрд░ी рдХрднी рднी рдкाрдИ рдЬा рд╕рдХрддी рд╣ै рдФрд░ рдХрднी рдирд╣ीं рдкाрдИ рдЬा рд╕рдХрддी рд╣ै। рдлिрд▓рд╣ाрд▓, рдХाрдиूрдирди рдпрд╣ рдоेрд░ी рдиौрдХрд░ी рдкाрдиे рдХी рдЙрдо्рд░ рдХा рдЖрдЦिрд░ी рд╕ाрд▓ рдеा। рдЕрдм рдоेрд░ी рдиौрдХрд░ी рди рдкाрдиे рдХी рдЙрдо्рд░ рдХा рдкрд╣рд▓ा рд╕ाрд▓ рдеा।”  рд╣рдоाрд░ी рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдкрд░ рдпрд╣ рдПрдХ рдк्рд░рд╢्рди рд╣ै рдХि рдиौрдХрд░ी рдкाрдиे рдФрд░ рджेрдиे рдХी рдк्рд░рдеा рдоें рдХ्рдпा рдХ्рдпा рдЙрд▓рдЭрдиें рд╣ैं рдпा рдлिрд░ рдХрд╣ें рдХि рд░ोрдЬрдЧाрд░ рдХौрди рджेрддा рд╣ै рдпा рдпрд╣ рдХैрд╕े рдк्рд░ाрдк्рдд рд╣ोрддा рд╣ै। рдХ्рдпा рд╕рд╣ी рдоाрдпрдиे рдоें рд╕िрд░्рдл рдк्рд░рддिрднा рд╕рдо्рдкрди्рди рд╡्рдпрдХ्рддि рдХो рд╕рд░рдХाрд░ी рд░ोрдЬрдЧाрд░ рдк्рд░ाрдк्рдд рд╣ोрддा рд╣ै рдпा рдЙрд╕рдоें рдн्рд░рд╖्рдЯाрдЪाрд░ рдк्рд░рдеा рднी рд╢ाрдоिрд▓ рд╣ै? рдХ्рдпा рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдХा рдЕрдиुрдкाрд▓ाрди рд╣ोрддा рд╣ै? рдмाрдЬाрд░ीрдХрд░рдг рдХी рджुрдиिрдпा рдоें рднрд▓े рд╣ी рдирдЧрд░ рдорд╣ाрдирдЧрд░ों рдоें, рдХрд╕्рдмे рд╢рд╣рд░ों рдоें, рдФрд░ рдЧाँрд╡ рдХрд╕्рдмों рдоें рддрдм्рджीрд▓ рд╣ो рд░рд╣े рд╣ो рд▓ेрдХिрди рдмेрд░ोрдЬрдЧाрд░ी рд╡ैрд╕े рдХी рд╡ैрд╕े рд╣ी рд╣ै। рджेрд╢ рдоें рдмेрд░ोрдЬрдЧाрд░ी рдХी рдЧрддि рд╡िрдХाрд╕ рдХी рдЧрддि рд╕े рдмрд╣ुрдд рдЬ्рдпाрджा рддेрдЬ рд╣ै। рд╡िрдХाрд╕ рд╕े рдЬुрдб़ी рддрдоाрдо рдк्рд░рд╢्рдиों рддрдеा рд╡िрд╕ंрдЧрддिрдпों рдХो рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдХे рдЙрд╕ рдЕंрд╢ рдоें рджेрдЦा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै рдЬрд╣ाँ рдпुрд╡рдХ рдЕрдкрдиे рдХрд╕्рдмे рдХे рдЙрд╕рдХे рдЬैрд╕े рд╣ी рдмेрд░ोрдЬрдЧाрд░ рджोрд╕्рддों рд╕े рд╕ंрд╡ाрдж рдХрд░рддा рд╣ै। рдЙрд╕ рд╕ंрд╡ाрдж рдоें рдпुрд╡рдХ рдкрд╣рд▓े рджुрд╡िрдзा рдоें рд╣ोрддा рд╣ै рдХि рдЙрд╕рдХे рджोрд╕्рддों рдХी рд╣ाрд▓рдд рднी рдЙрд╕рдХे рдЬैрд╕े рд╣ी рд╣ोрдЧा рддो рдЙрдирд╕े рдХ्рдпा рдкूрдЫा рдЬाрдП! рд╡рд╣ рдЕрдкрдиे рдХрд╕्рдмे рдХे рд╡िрдХाрд╕ рдХे рдмाрд░े рдоें рджोрд╕्рддों рд╕े рдоुрдЦाрддिрдм рд╣ोрддा рд╣ै рдФрд░ рдЗрд╕рдХे рдЙрдд्рддрд░ рдоें рдЙрд╕рдХे рджोрд╕्рдд рдЙрд╕े рд╡рд╣ी рдЖрдЗрдиा рджिрдЦाрддा рд╣ै рдЬिрд╕ рдЖрдЗрдиे рдХे рд╕ाрде рд╡рд╣ рднी рдЬी рд░рд╣ा рд╣ै - “рдФрд░ рдмрддрд▓ाрдУ। рдЗрд╕ рдХрд╕्рдмे рдоें рдХ्рдпा-рдХ्рдпा рдкрд░िрд╡рд░्рддрди рд╣ो рд░рд╣े рд╣ैं? рдпрд╣ рдХिрддрдиा рдирдпा рд╣ो рд╕рдХा рдФрд░ рдХिрддрдиा рдкुрд░ाрдиी рд╣ी рд╣ै? ... рддुрдордиे рдХрд╕्рдмे рдХे рдмाрд░े рдоें рдЬो рд╕рд╡ाрд▓ рдХिрдпा рд╣ै, рд╡рд╣ी рддुрдорд╕े рдЗрд▓ाрд╣ाрдмाрдж рдХे рдмाрд░े рдоें рдХрд░ूँ, рддो рдХ्рдпा рддुрдо рдЬрд╡ाрдм рджे рд╕рдХोрдЧे? рдоुрдЭे рдкрд╕ीрдиा рдЖ рдЧрдпा। рдмिрд▓рдХुрд▓ рдиिрд░ुрдд्рддрд░ рдеा। рд▓рдЧ рд░рд╣ा рдеा, рд╕ाँрд╕ рд░ुрдХ рдЬाрдПрдЧी। рдХिрд╕ी рддрд░рд╣ рдХрд╣ рд╕рдХा, рдирд╣ीं।”  рдпрд╣ рд╕ंрд╡ाрдж рдмेрдЪैрди рдХрд░ рджेрдиे рд╡ाрд▓ा рд╣ै। рдЕрдЧрд░ рдЗрд╕ рдмेрдЪैрдиी рдХो рд╡िрдХाрд╕ рдФрд░ рдмेрд░ोрдЬрдЧाрд░ी рдХे рд╕рдоाрдиुрдкाрддिрдХ рджрд░ рдкрд░ рд░рдЦा рдЬाрдП рддो рдЗрди рдмेрд░ोрдЬрдЧाрд░ों рдХे рдкीрдб़ा рдФрд░ рдпрди्рдд्рд░рдгा рдХे рдпрдеाрд░्рде рд╕े рд░ूрдмрд░ू рд╣ुрдЖ рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै। рдЗрди рдмेрд░ोрдЬрдЧाрд░ों рдХी рдиौрдХрд░ी рдкाрдиे рдХी рдЙрдо्рд░ рднी рдЦрдд्рдо рд╣ोрдиे рд╡ाрд▓ी рд╣ै। рд▓ेрдХिрди рдЬрдм рд░ोрдЬрдЧाрд░ рдоिрд▓рдиे рдХी рдЙрдо्рд░ рд╕े рдЕрдм рддрдХ рдХे рдЗрддрдиे рджिрди рдЬो рд╡े рд╢рд░्рдорд╕ाрд░, рд╡्рдпрд░्рде рддрдеा рдиिрд░рд░्рдердХ рдЬिंрджрдЧी рдЬीрдиे рдХो рдордЬрдмूрд░ рдеे рдЙрд╕рдХे рд▓िрдП рдХौрди рдЙрдд्рддрд░рджाрдпी рд╣ै? рдмेрд░ोрдЬрдЧाрд░ी рдХे рдмोрдЭ рдХो рдЭेрд▓рддे рд╣ुрдП рд╡ाрдЪрдХ рдХे рдоिрдд्рд░ рдХा рдпрд╣ рд╕рд╡ाрд▓ рдмрд╣ुрдд рд╣ी рддाрд░्рдХिрдХ рддрдеा рд╕рдордп рдЙрдкрдпोрдЧी рдФрд░ рд╡ाрдЬिрдм рд╣ै - “рдкрд░ рдПрдХ рдмाрдд рдмрддाрдУ, рд╣рдоाрд░े рдЬो рдЗрддрдиे рд╕ाрд▓ рдмрд░рдмाрдж рд╣ुрдП, рдЙрд╕े рдХौрди рд╡ाрдкрд╕ рдХрд░ेрдЧा? рдЗрди рд╡рд░्рд╖ों рдоें рд╣рдордиे рдЬिंрджрдЧी рдХो рдЬिंрджрдЧी рдирд╣ीं рдЬाрдиा। рд╣рдордиे рдирд╣ीं рдЬाрдиा рдХि рд╕ुрдЦ рдХ्рдпा рд╣ोрддा рд╣ै? рд╣рдордиे рдирд╣ीं рдЬाрдиा - рд╕ुрдХूрди рдХ्рдпा рд╣ै। рдЙрд╕ рд╕рдордп рдХो рдлिрд░ рд╕े рдХोрдИ рд╡ाрдкрд╕ рджेрдЧा? рд╡े рджिрди рдЬрдм рд╣рдо рдЕрдкрдиे рдЖрджрдоी рд╣ोрдиे рдХो рд╕рдмрд╕े рдЬ्рдпाрджा рд╢िрдж्рджрдд рд╕े рдорд╣рд╕ूрд╕ рдХрд░ рд╕рдХрддे рдеे? рд▓ोрдЧों рдХे рд╕ाрдордиे рдЙрд╕े рд╕िрдж्рдз рдХрд░ рд╕рдХрддे рдеे - рд╡े рджिрди рдмेрдорддрд▓рдм рдХे рдмीрдд рдЧрдП। рд╡рд╣ рд╡рдХ्рдд рд╣рдоें рдлिрд░ рдоिрд▓ рд╕рдХрддा рд╣ै? рдпрджि рдм्рд░рд╣्рдоा рдпा рдпрдорд░ाрдЬ рдЬो рднी рд╣ों, рдХрд╣ें - рд╣рдоाрд░ी рдЙрдо्рд░ рджрд╕ рд╡рд░्рд╖ рдмрдв़ рдЧрдИ рддो рднी рдмाрдд рдмрди рдирд╣ीं рд╕рдХрддी। рд╣рдоाрд░े рдЦрд░ाрдм рд╣ुрдП рд╡рд░्рд╖ рдпौрд╡рди рдХे рд╡рд░्рд╖ рд╣ैं, рджाрди рджिрдП рд╡рд░्рд╖ рддрдм рдХे рд╣ोंрдЧे рдЬрдм рдХोрдИ рдоृрдд्рдпु рдХा рдЗंрддрдЬाрд░ рдХрд░рддा рд╣ै, рдЬिंрджрдЧी рдХा рдирд╣ीं।”  рдпे рд╕рд╡ाрд▓ рд░ोрдЬрдЧाрд░ рдХी рдмुрдиिрдпाрджी рдзрд░ाрддрд▓ рдХो рджрд░्рд╢ाрддे рд╣ैं। рдХ्рдпा рд╕рдЪ рдоें рдХोрдИ рдЗрдирдХे рдЗрди рдЦрд░ाрдм рд╣ोрддे рд╣ुрдП рд╡рд░्рд╖ों рдХो рд╡ाрдкрд╕ рдХрд░ рд╕рдХрддे рд╣ैं? рдЗрдирдХे рд╣िрд╕्рд╕े рдХी рдЦुрд╢िрдпाँ рдк्рд░ाрдк्рдд рдХрд░рд╡ा рд╕рдХрддे рд╣ैं? рдпे рд╕рд╡ाрд▓ рдХिрд╕рд╕े рдХिрдпा рдЬाрдиा рдЪाрд╣िрдП? 

              рдмेрд░ोрдЬрдЧाрд░ी рдХ्рдпों рд╣ै? рдпा рдлिрд░ рд░ोрдЬрдЧाрд░ рд╣ै рддो рдпे рдЙрдкрдпुрдХ्рдд рдк्рд░ाрд░्рдеी рдХो рдк्рд░ाрдк्рдд рдХ्рдпों рдирд╣ीं рд╣ो рдкाрддा рд╣ै? рдЗрд╕рдХा рдЬрд╡ाрдм рднी рд░ाрдШрд╡ рдж्рд╡ाрд░ा рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдоें рджिрдпा рдЧрдпा рд╣ै - “рддुрдо рдпा рдоैं рдпा рддुрдо्рд╣ाрд░े рдФрд░ рдоेрд░े рдЬैрд╕े рдмрд╣ुрдд рд╕े рдирд╡рдпुрд╡рдХों рдХे рдмीрддे рд╣ुрдП рдХрд▓ рдоें рдХोрдИ рддैрдпाрд░рд╢ुрджा рдлрд╕рд▓ рдирд╣ीं рд╣ोрддी рдФрд░ рдЬрдм рдЬрд╡ाрди рд╣ोрдХрд░ рд╣рдо рдлрд╕рд▓ рдЙрдЧाрдиे рд▓ाрдпрдХ рд╣ोрддे рд╣ैं। рд╣ाрде-рдкाँрд╡-рджिрдоाрдЧ़ рдХे рд░ूрдк рдоें рд╣рдоाрд░े рдкाрд╕ рд╣рд▓-рдлाрд╡рдб़े-рдмीрдЬ рд╣ोрддे рд╣ैं рддो рдзूрдк-рдЬрд▓-рдЦुрд░ाрдХ рдирд╣ीं рдоिрд▓рддी। рд╣ाрд▓ाँрдХि рдпे рдмिрдХाрдК рд╣ैं рдФрд░ рдХोрдИ рднी рдЗрдирдХो рдЦрд░ीрдж рд╕рдХрддा рд╣ै рдкрд░ рд╣рдордоें рдЦрд░ीрдж рд╕рдХрдиे рдХी рд╕ाрдорд░्рде्рдп рдирд╣ीं। рдХ्рдпोंрдХि рд╣рдоाрд░े рдмीрддे рд╣ुрдП рдХрд▓ рдоें рд╕ुрдЦों рдХी рдХोрдИ рддैрдпाрд░рд╢ुрджा рдлрд╕рд▓ рдирд╣ीं рд╣ोрддी। рд╣рдоाрд░े рдкाрд╕ рдзрди рдирд╣ीं рд╣ोрддा। рд╣рдоाрд░े рдкाрд╕ рд╢рдХ्рддि рдирд╣ीं рд╣ोрддी। рд╣рдоाрд░े рдкाрд╕ рдХुрдЫ рднी рдирд╣ीं рд╣ोрддा।”  рдЕрдЦिрд▓ेрд╢ рдиे рдпрд╣ाँ рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдХे рдкाрдд्рд░ рд░ाрдШрд╡ рдж्рд╡ाрд░ा рд╡्рдпंрдЬрдиाрдУं рдХे рд╕ाрде рдк्рд░рддीрдХाрдд्рдордХ рднाрд╖ा рдоें рдЕрднिрд╡्рдпрдХ्рддि рдХी рдЦрддрд░ा рдЙрдаाрдпा рд╣ै। рд╕ाрде рд╣ी рдн्рд░рд╖्рдЯाрдЪाрд░ рдк्рд░рдеा рдХो рднी рдЦूрдм рдЙрдХेрд░ा рд╣ै। рдирд╡рдпुрд╡рдХों рдХे рдкाрд╕ рд╣рд▓-рдлाрд╡рдб़े-рдмीрдЬ рд░ूрдкी рдЬ्рдЮाрди рддрдеा рдк्рд░рддिрднा рддो рд╣ै рд▓ेрдХिрди рдЙрд╕ рдк्рд░рддिрднा рддрдеा рдЬ्рдЮाрди рдХो рдк्рд░рдпुрдХ्рдд рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рдЙрди्рд╣ें рдзूрдк-рдЬрд▓-рдЦुрд░ाрдХ рд░ूрдкी рдХोрдИ рд╕ंрд╕ाрдзрди рдпाрдиी рд░ोрдЬрдЧाрд░ рдирд╣ीं рдоिрд▓ рдкाрддी рд╣ै। рд░ोрдЬрдЧाрд░ рдмिрдХाрдК рддो рд╣ै рддрдеा рдкैрд╕े рд╣ो рддो рдЗрд╕े рдХोрдИ рднी рдЦрд░ीрдж рд╕рдХрддा рд╣ै, рд▓ेрдХिрди рдЗрд╕े рдЦрд░ीрдж рдкाрдиे рдХे рд▓िрдП рд╣िंрджुрд╕्рддाрди рдХी рдЧрд░ीрдм рдЖрдмाрджी рдЖрд░्рдеिрдХ рд░ूрдк рд╕े рд╕рдорд░्рде рдирд╣ीं рд╣ैं। рдЪाрд╣े рдХोрдИ рдоेрдзाрд╡ी рд╣ो рдпा рдирд╣ीं, рдкैрд╕े рджेрдХрд░ рд░ोрдЬрдЧाрд░ рдЦрд░ीрдж рд╕рдХрддा рд╣ै। рд╢ेрд╖, рдиौрдХрд░ी рдЦрд░ीрджрдиे рдоें рдЕрд╕рдорд░्рде рд╡рд╣ी рдиौрдЬрд╡ाрди рд╣ैं рдЬो рдкрдв़ाрдИ-рд▓िрдЦाрдИ рдоें рдоेрдзाрд╡ी рддрдеा рдк्рд░рддिрднाрд╡ाрди рдеे, рд╡े рдХिрддाрдм рдФрд░ рдХрд▓рдо рдХी рд╢рдХ्рддि рдкрд░ рд╡िрд╢्рд╡ाрд╕ рдХрд░рддे рдеे - “рд╣рдоाрд░े рд╣ाрде рдоें рдХिрддाрдмें рдФрд░ рдХрд▓рдоें рдеीं। рд▓рдб़ाрдИрд╡ाрд▓े рдЭंрдбे рдеे। рд╣рдоाрд░े рджिрдоाрдЧ рдоें рдЬ्рдЮाрди рдеा। рдЦрддрд░рдиाрдХ рдиाрд░े рдеे। рд╣рдоाрд░े рд╣ृрджрдп рдоें рдк्рдпाрд░ рдХा рд╕рдоंрджрд░ рдеा। рд╣рдоाрд░े рд╣ृрджрдп рдоें рдХ्рд░ोрдз рдХा рдЬ्рд╡ाрд▓ाрдоुрдЦी рдеा।”  рд▓ेрдХिрди рд╡े рд╣ी рдЕрдм рд╣ाрд▓ाрддों рд╕े рдордЬрдмूрд░ рд╣ै рддрдеा рдЕрд╡рд╕ाрдж рдЧ्рд░рд╕्рдд рд╣ै। рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рд╕े рд▓рдб़ рдкाрдиे рдХे рд╕ाрд░े рд░ाрд╕्рддे рдмंрдж рд╣ैं। рдЗрд╕ी рдХाрд░рдг рд╡ाрдЪрдХ рдпुрд╡рдХ рдФрд░ рд░ाрдШрд╡ рдХा рдПрдХ рджूрд╕рд░े рд╕े рдпрд╣ рдХрд╣рдиा рддाрдЬ्рдЬुрдм рдХी рдмाрдд рдирд╣ीं рд╣ै рдХि рд╡े рд╡рд╣ рдлрд╕рд▓ рд╣ै рдЬो рдлрд▓ рджेрдиे рд▓ाрдпрдХ рддो рд╣ै рд▓ेрдХिрди рдлрд▓ рджेрдиे рдХे рд╕рдордп рдоें рд╣ी рдЙрди्рд╣ें рдХोрдИ рд░ोрдЧ рд▓рдЧ рдЧрдпा рд╣ै рдЕрд░्рдеाрдд рдЬो рдЕрдкрдиी рдк्рд░рддिрднाрдУं рдХे рд╕ाрде рдкूрд░्рдг рддрд░ीрдХे рд╕े рдЖрдЧे рддो рдмрдв़ рдЧрдП рд╣ैं рд▓ेрдХिрди рдЙрд╕рдХे рдЖрдЧे рдХा рд░ाрд╕्рддा рдЕрд╡рд░ूрдж्рдз рд╣ै - “рддुрдо рдЗрди рджिрдиों рдЙрд╕ рдкौрдзे рдХी рддрд░рд╣ рд╣ो рдЧрдП рд╣ो, рдЬो рдкूрд░ी рддाрдХрдд рд╕े рдЙрдЧ рд░рд╣ा рд╣ो рдФрд░ рддрднी рдЙрд╕े рдХोрдИ рд░ोрдЧ рд▓рдЧ рдЬाрдП।”      

          рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдоें рд╡ाрдЪрдХ рдж्рд╡ाрд░ा рд░ाрдШрд╡ рд╕े рдкूрдЫा рдЬाрдиा рдХि рд╡े рд▓ोрдЧ рдЕрдм рддрдХ рд╕ुрдЦ рд╕े рд╡ंрдЪिрдд рдХ्рдпों рд╣ै? рддрдеा рдЙрдирдХे рдЧुрдиाрд╣ рдХ्рдпा рд╣ै? рдЗрд╕рдХे рдЬрд╡ाрдм рдоें рд░ाрдШрд╡ рд╣рдоें рд╣рдоाрд░े рдпрдеाрд░्рде рд╕े рд░ूрдмрд░ू рдХрд░ाрддा рд╣ै - “рд╣ोрддा рдпрд╣ рд╣ै рдХि рд╣िंрджुрд╕्рддाрди рдоें рдЕрдзिрд╕ंрдЦ्рдп рд▓ोрдЧ рдЬрдм рд╕ुрдЦ рдХी рд╢рдХ्рд▓ рдкрд╣рдЪाрдирдиे рдХी рдЖँрдЦें рдкाрдиे рдХी рдЙрдо्рд░ рдоें рдкрд╣ुँрдЪрддे рд╣ैं, рддो рдкाрддे рд╣ैं рдХि рдЙрдирдХे рдЪाрд░ों рддрд░рдл рджुрдЦों рдХी рд╕ुрд░ंрдЧें рдмिрдЫी рд╣ोрддी рд╣ैं। рд╡े рддрдХрд▓ीрдлों рдХी рдЙрд╕ рдЕँрдзेрд░ी рдЬेрд▓ рдоें рд╣ोрддे рд╣ैं рдЬिрд╕рдХी рдиंрдЧी рдФрд░ рд╕ुрди्рди рдХрд░ рджेрдиेрд╡ाрд▓ी рджीрд╡ाрд░ों рдФрд░ рдлрд░्рд╢ рдкрд░ рд╕िрд░्рдл рд╕िрд░ рдкрдЯрдХा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै। рдирддीрдЬा рдпрд╣ рд╣ोрддा рд╣ै, рд╕ुрдЦрдж рдХ्рд╖рдг рдорд╣рдЬ़ рджुःрдЦ рдХो рддीрдЦा рдФрд░ рдЪрдордХрджाрд░ рдмрдиाрдиे рдХे рдХाрдо рдоें рдЗрд╕्рддेрдоाрд▓ рд╣ो рдЬाрддे рд╣ैं, рдмрд╕।”  рдпрд╣ рдЬрд╡ाрдм рдЕрдкрдиे рдЖрдк рдоें рд╣рдоाрд░े рджेрд╢ рдХी рдЕрд╡рд╕्рдеा рдХो рд╕िрдж्рдз рдХрд░рддा рд╣ै। рдЖрдЬाрджी рдХे рдЗрддрдиे рд╕ाрд▓ों рдмाрдж рднी рд╣рдо рджेрд╢рд╡ाрд╕िрдпों рдоें рд╕े рдХुрдЫ рдЧिрдиे-рдЪुрдиों рдХो рдЫोрдб़рдХрд░ рд╢ेрд╖ рдХी рдЕрд╡рд╕्рдеा рдоें рд╕ुрдзाрд░ рдирд╣ीं рд╣ो рдкाрдпा рд╣ै। рддो рдлिрд░ рдЗрди рдкрдв़े-рд▓िрдЦे рдпुрд╡ाрдУं рдХा рднрд╡िрд╖्рдп рдХ्рдпा рд╣ै? рдЬो рд▓ोрдЧ рдЕрднी рдкрдв़ाрдИ-рд▓िрдЦाрдИ рдХрд░ рд░рд╣े рдЙрдирдХे рднрд╡िрд╖्рдп рдкрд░ рднी рд╕рд╡ाрд▓ рдЙрда рд░рд╣ा рд╣ै। рд╡ाрдЪрдХ рдЕрдиाрдпाрд╕ рд╣ी рдирд╣ीं рдХрд╣рддे - “рдпे рдЗрддрдиे рд╕ाрд░े рд▓рдб़рдХे-рд▓рдб़рдХिрдпाँ рдкрдв़ рд░рд╣े рд╣ैं। рдХिрддрдиा рджिрд▓рдЪрд╕्рдк рдФрд░ рднрдпाрд╡рд╣ рд╣ै рдЗрдирдХे рднрд╡िрд╖्рдп рдХे рдмाрд░े рдоें рд╕ोрдЪрдиा! рдкрдв़ाрдИ рдХे рдмाрдж рд▓рдб़рдХों рдХा рдХ्рдпा рд╣ोрддा рд╣ै? рдкрдв़ाрдИ рдХे рдмाрдж рд▓рдб़рдХिрдпों рдХा рдХ्рдпा рд╣ोрддा рд╣ै?” рд▓рдб़рдХा рд╣ो рдпा рд▓рдб़рдХी рджोрдиों рдХे рд╕ाрдордиे рдмेрд░ोрдЬрдЧाрд░ी рдХे рдЪрд▓рддे рд╡िрднिрди्рди рдд्рд░ाрд╕рдж рдкрд░िрд╕्рдеिрддिрдпाँ рдЦрдб़ी рд╣ै। рдпрд╣ рд╕ोрдЪрдиे рд╡ाрд▓ी рдмाрдд рд╣ै рдХि рд░ोрдЬ-рд░ोрдЬ рдмेрд░ोрдЬрдЧाрд░ों рдХी рдлौрдЬ рдкैрджा рд╣ो рд░рд╣ी рд╣ैं! 

        рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдоें рд░ाрдШрд╡ рдПрдХрдоाрдд्рд░ рдПрдХ рдРрд╕ा рдк्рд░рддीрдХ рд╣ै рдЬो рдЗрди рдЕрди्рдпाрдпों рдХे рд╡िрд░ुрдж्рдз рд╕ाрд░्рдердХ рд╣рд╕्рддрдХ्рд╖ेрдк рд╣ै। рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рд╕े рд▓рдб़рдиे рдХे рд▓िрдП рд╡рд╣ рдЖंрджोрд▓рди рдХрд░рд╡ाрддा рд╣ै рддрдеा рдЬुрд▓ूрд╕ рдиिрдХрд▓рд╡ाрддा рд╣ै। рд╡рд╣ рдХिрд╕ाрдиों рдХे рд▓िрдП рд▓рдб़ाрдИ рдХрд░рддा рд╣ै। рдордЬ़рджूрд░ों рдХी рдордЬूрд░ी рдмрдв़ाрдиे рдХे рд▓िрдП рд╢ाрд╕рди рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдХे рдЦिрд▓ाрдл рдЖंрджोрд▓рди рдЫेрдб़рддा рд╣ै। рдЖрддрддाрдпी рдкुрд▓िрд╕рдХрд░्рдоिрдпों рдФрд░ рд╕рдоाрдЬ рдХे рдмрдб़े рд▓ोрдЧ рд╕рдордЭे рдЬाрдиे рд╡ाрд▓े рд╢ोрд╖рдХ рддрдмрдХों рдХे рдЦिрд▓ाрдл рд░ाрдШрд╡ рдЦрдб़ा рд╣ोрддा рд╣ै। рд╕рдХ्рд╖рдо рд╕рдд्рддाрдзाрд░ी рд╡рд░्рдЧ рдЙрд╕े рддрдмाрд╣ рдХрд░ рджेрдиा рдЪाрд╣рддा рд╣ै। рдЙрд╕ рдкрд░ рдЧोрд▓िрдпाँ рднी рдЪрд▓рддी рд╣ै рд▓ेрдХिрди рд╡рд╣ рдХिрд╕ी рддрд░рд╣ рдмрдЪ рдЬाрддा рд╣ै। рдЬрдирддा рдХे рдЗрди рдЖंрджोрд▓рдиों рдХो рджрдмाрдиे рддрдеा рдХुрдЪрд▓рдиे рд╡ाрд▓े рд╡िрдиीрддा рдХे рдкрддि рд╕ुрд░ेрди्рдж्рд░ рдЬैрд╕े рдк्рд░рд╢ाрд╕рдиिрдХ рдЕрдзिрдХाрд░िрдпों рдкрд░ рд░ाрдШрд╡ рд╣рдорд▓ा рднी рдХрд░рддा рд╣ै। рд▓ेрдХिрди рд╕рдоाрдЬ рдХे рддрдеाрдХрдеिрдд рддाрдХрддрд╡рд░ рдХрд╣े рдЬाрдиे рд╡ाрд▓े рд▓ोрдЧ рдФрд░ рд╕рдд्рддाрдзाрд░ी рдЖрдкрд╕ рдоें рдоिрд▓े рд╣ुрдП рд╣ैं рдФрд░ рд╡े рд░ाрдШрд╡ рдж्рд╡ाрд░ा рдХिрдП рдЬाрдиे рд╡ाрд▓े рдЬрдиांрджोрд▓рдиों рдХो рд╣рдоेрд╢ा рджрдмाрдиे рддрдеा рдХुрдЪрд▓рдиे рдХी рдХोрд╢िрд╢ рдХрд░рддे рд░рд╣рддे рд╣ैं рдЬिрд╕рдХा рдХाрд░рдг рд╡े рдпрд╣ рдмрддाрддे рд╣ैं рдХि рд▓ोрдХрддंрдд्рд░ рдХे рдХुрдЫ рдХाрдпрджे-рдХाрдиूрди рд╣ोрддे рд╣ैं। рд▓ेрдХिрди рд╡े рдпрд╣ рднूрд▓ рдЬाрддे рд╣ैं рдХि рд▓ोрдХрддंрдд्рд░ рд╕рднी рдХे рд▓िрдП рд╕рдоाрди рдЕрд╡рд╕рд░ рдк्рд░рджाрди рдХрд░рддा рд╣ै। рдЦрддрд░े рдоें рдкрдб़े рд╣ुрдП рд▓ोрдХрддंрдд्рд░ рдХी рдПрдХ рдЙрджाрд╣рд░рдг рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдоें рдЙрдж्рдзृрдд рд╣ै। рд╡िрдиीрддा рдХे рдЬрд░िрдП рд╢ाрд╕рдХ рд╡рд░्рдЧ рдХी рдХ्рд░ूрд░рддा рдХी рдЕрднिрд╡्рдпрдХ्рддि рдХुрдЫ рдЗрд╕ рддрд░рд╣ рд╣ुрдЖ рд╣ै - “рдЦैрд░ рдЕрдм рдкрддा рдЪрд▓ेрдЧा। рдПрдХ рддрд░рдл рдЙрд╕ рдПрд░िрдпा рдХे рддाрдХрддрд╡рд░ рд▓ोрдЧ рдЙрд╕рдХी рдЬाрди рдХे рдк्рдпाрд╕े рд╣ैं, рджूрд╕рд░ी рддрд░рдл рдкुрд▓िрд╕ рдЙрд╕рдХा рдПрдирдХाрдЙंрдЯрд░ рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рдЖрдоाрджा। рдпे рднी рдЕрдкрдиे рджुрд╢्рдорди рдХो рдЫोрдб़рддे рдирд╣ीं рд╣ैं рдХрднी।”  рд░ाрдШрд╡ рдХे рдЗрди рд╕ंрдШрд░्рд╖ों рдиे рд╡ाрдЪрдХ рдпुрд╡рдХ рдХे рдЕंрддрд░्рдорди рдоें рдЫुрдкा рд╣ुрдЖ рдХ्рд░ोрдз, рджुःрдЦ, рдиिрд░ाрд╢ा рддрдеा рд╕рднी рдХ्рд╖ोрднों рдХो рдПрдХрдд्рд░िрдд рдХिрдпा рд╣ै рддрдеा рдЙрд╕рдХे рднीрддрд░ рдХी рдЖрдЧ рдХो рд╣рд╡ा рджिрдпा рд╣ै। рд░ाрдШрд╡ рдХा рд╡िрдк्рд▓рд╡ рд╣ै рд╡ाрдЪрдХ рдпुрд╡рдХ рдХो рдЕрдкрдиी рдЦोрдИ рд╣ुрдИ рддाрдХрдд рд╡ाрдкрд╕ рдпाрдж рджिрд▓ाрддा рд╣ै। рдЕрдм рд╡рд╣ рдпुрд╡рдХ рднी рдирдИ рдЙрдоंрдЧों рдХे рд╕ाрде рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рд╕े рд▓ोрд╣ा рд▓ेрдиे рдХे рд▓िрдП рддैрдпाрд░ рд╣ो рдЙрдаा рд╣ै। рдпुрд╡рдХ рдХी рд╕ुрд░ेрди्рдж्рд░ рдХे рд╕ाрде рд╣ाрдеाрдкाрдпी рд╣ोрдиे рдХे рдкрд░िрдгाрдорд╕्рд╡рд░ूрдк рдЙрд╕े рд╕ुрд░ेрди्рдж्рд░ рдХे рдШрд░ рд╕े рдмाрд╣рд░ рдлेंрдХ рджिрдпा рдЬाрддा рд╣ै। рдЕрдкрдоाрди рдХे рдЕрдеाрд╣ рд╕ाрдЧрд░ рдоें рдЙрд╕ рд╕рдордп рд╡рд╣ рд╕ंрдШрд░्рд╖ рдХे рд░ाрд╕्рддे рдкрд░ рдЪрд▓рдиे рдХे рд▓िрдП рджृрдв़рдк्рд░рддिрдЬ्рдЮ рд╣ोрддा рд╣ै - “рд╕рдб़рдХ рдХे рдмрдЧрд▓ рдоें рддрдиाрд╡ рд╕े рдЦिंрдЪा рд╣ुрдЖ рдкрдб़ा рдеा। рдХुрдЫ рд╕рдордЭ рдоें рдирд╣ीं рдЖ рд░рд╣ा рдеा рдХि рдХ्рдпा рдХрд░ूँ। рджुрдЦ рдФрд░ рдХ्рд░ोрдз рд╕े рдоैं рдкिрдШрд▓ рд░рд╣ा рдеा। рдЬैрд╕े рдмрд░्рдл рдкिрдШрд▓рддी рд╣ै, рд╡ैрд╕े рдирд╣ीं। рдЬैрд╕े рд▓ोрд╣ा рдЧрд▓рддा рд╣ै, рд╡ैрд╕े рдоैं рдкिрдШрд▓ рд░рд╣ा рдеा। рдоैं рдХिрд╕ी рд╡ृрдж्рдз рдХी рддрд░рд╣ рдЙрдаा। рдЬैрд╕े рд░ोрдЧी рд╡ृрдж्рдз рдЙрдарддे рд╣ैं, рд╡ैрд╕े рдирд╣ीं। рдЬैрд╕े рдЕрдиुрднрд╡ी рд╡ृрдж्рдз рдЙрдарддे рд╣ैं - рдЕрдиुрднрд╡ рдХे рдлрд▓ों рд╕े рд▓рджे рд╣ुрдП - рд╡ैрд╕े рдоैं рдЙрдаा рдФрд░ рдПрдХ рдЧрд░्рднрд╡рддी рд╕्рдд्рд░ी рдХी рддрд░рд╣ рдЪрд▓рдиे рд▓рдЧा।”  рд░ाрдШрд╡ рдХी рддрд▓ाрд╢ рдХрд░рдиा рдЙрд╕рдХे рдЕрдкрдиे рдоुрдХ्рддिрдХाрдоी рдЖрд╡ेрдЧों рдХो рдмाрд╣рд░ рдЖрдиे рджेрдиा рд╣ै। рд░ाрдШрд╡ рдХी рддрд▓ाрд╢ рдХрд░рддे рд╣ुрдП рдЙрд╕рд╕े рдоिрд▓ाрдиे рд╡ाрд▓ी рджिрд╢ाрдПँ рддрдеा рдЙрд╕рдХा рд░ाрдШрд╡ рдХे рд╡्рдпрдХ्рддिрдд्рд╡ рдоें рд╕рдоाрд╣िрдд рд╣ोрдиा рдЕंрдзेрд░ों рдоें рдЙрдЬाрд▓ों рдХी рдЕрди्рд╡ेрд╖рдг рдХрд░рддा рд╣ै - “рдоैं рдпुрдж्рдз рдХी рдШोрд╖рдгा рдХрд░ рдЪुрдХा рдеा। рдЕрдм рдоुрдЭे рдпोрдж्рдзाрдУं рдХे рдЬрдд्рдеे рдоें рд╢рд░ीрдХ рд╣ोрдиा рдеा - рдПрдХ рдпोрдж्рдзा рдХी рддрд░рд╣। реЫрд░ूрд░ी рдеा рдХि рд░ाрдШрд╡ рд╕े рдоिрд▓ूँ।”  рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдХे рдЕंрддिрдо рджो рд╡ाрдХ्рдп - ‘рд╡рд╣ рдоिрд▓ेрдЧा реЫрд░ूрд░’, ‘рдоैं рдЙрд╕े рдЦोрдЬ рд░рд╣ा рд╣ूँ’ - рдЗрдирд╕े рдпрд╣ी рдк्рд░рддीрдд рд╣ोрддा рд╣ै рдХि рдЖрд╢ा рдФрд░ рд╕ंрдШрд░्рд╖ рджोрдиों рдЬ़ाрд░ी рд╣ै।

рд╕ंрджрд░्рдн-рд╕ूрдЪी: 

(рдЕ) рдЖрдзाрд░-рдЧ्рд░ंрде: 
1. рдЕрдЦिрд▓ेрд╢: рдЕрди्рд╡ेрд╖рдг, рд░ाрдзाрдХृрд╖्рдг рдк्рд░рдХाрд╢рди, рдирдИ рджिрд▓्рд▓ी, рдк्рд░рдердо рд╕ंрд╕्рдХрд░рдг - 1992.
(рдЖ) рд╕рд╣ाрдпрдХ-рдЧ्рд░ंрде: 
2. рд░ाрдЬीрд╡ рдХुрдоाрд░ (рд╕рдо्рдкाрджрдХ): рдХрдеाрдХाрд░ рдЕрдЦिрд▓ेрд╢: рд╕ृрдЬрди рдХे рдЖрдпाрдо, рд╣िंрджी рдмुрдХ рд╕ेंрдЯрд░, рдирдИ рджिрд▓्рд▓ी, 2017. 
(рдЗ) рдкрдд्рд░िрдХा: 
3. рдкрд▓्рд▓рд╡ (рд╕рдо्рдкाрджрдХ), рд░ाрдЬीрд╡ рдХुрдоाрд░ (рд╡िрд╢ेрд╖ांрдХ рд╕рдо्рдкाрджрдХ): рдмрдиाрд╕ рдЬрди (рд╕ाрд╣िрдд्рдп-рд╕ंрд╕्рдХृрддि рдХा рд╕ंрдЪрдпрди), рдЬрдирд╡рд░ी-рдЬूрди, 2015.