рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдФрд░ рдоीрдбिрдпा: рдЕрд▓्рдкрд╕ंрдЦ्рдпрдХ рд╕рди्рджрд░्рдн

рдЦुрд╢рдмू рдЕंрд╕ाрд░ी

- рдЦुрд╢рдмू

рд╢ोрдзाрд░्рдеी, рд╣िрди्рджी-рд╡िрднाрдЧ, рдоाрдирд╡िрдХी рд╕ंрдХाрдп, рд╣ैрджрд░ाрдмाрдж рд╡िрд╢्рд╡рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп, рд╣ैрджрд░ाрдмाрдж
рдИрдоेрд▓: khushboo18121989@gmail.com


 рд╕рдд्рддрд░ рдХा рджрд╢рдХ рдЬो рдмрджрд▓ाрд╡ рд▓ेрдХрд░ рдЖрдпा рдкूрд░ी рджुрдиिрдпा рдоें рдЙрд╕рдХा рджूрд░рдЧाрдоी рдЕрд╕рд░ рд╣ुрдЖ। рдЪिंрддрдХों, рд╡िрдЪाрд░рдХों рдиे рдЗрд╕े ‘рднूрдоंрдбрд▓ीрдХрд░рдг’ рдХा рдиाрдо рджिрдпा। рднूрдоंрдбрд▓ीрдХрд░рдг рдоें рдЖрд░्рдеिрдХ рдЙрджाрд░ीрдХрд░рдг рдХी рд╡рдХाрд▓рдд рдХी рдЧрдпी। рдЗрд╕ рдЙрджाрд░ीрдХрд░рдг рдХी рдоंрд╢ा рд╕ाрдл рдеी рдХि рдкूрд░ी рджुрдиिрдпा рдХो рдмाреЫाрд░ рдоें рддрдм्рджीрд▓ рдХिрдпा рдЬाрдпे рдФрд░ рдЬрдирддा рдХो рдЙрдкрднोрдХ्рддा рдмрдиाрдпा рдЬाрдпे। 21рд╡ीं рд╕рджी рдХे рдк्рд░ाрд░ंрдн рд╕े рд╣ी рдЗрд╕ рдкрд░िрд╡рд░्рддрди рдХे рджूрд░рдЧाрдоी рдкрд░िрдгाрдо рдкूрд░ी рджुрдиिрдпा рдоें рджिрдЦाрдИ рдкреЬрдиे рд▓рдЧे। рд╣рдо рдЬाрдирддे рд╣ैं рдХि рдкूрд░ी рджुрдиिрдпा рдоें рдмाреЫाрд░ рдХी рдкрд░рдо्рдкрд░ा рдмрд╣ुрдд рдкрд╣рд▓े рд╕े рд░рд╣ी рд╣ै, рд▓ेрдХिрди рдпрд╣ рдЬो рдирдпे рдХिрд╕्рдо рдХा рдмाреЫाрд░ рднूрдоंрдбрд▓ीрдХрд░рдг рдХी рдиीрддिрдпों рдкрд░ рдЪрд▓рдХрд░ рдЖрдпा, рдЙрд╕рдХे рдХेंрдж्рд░ рдоें рд╡рд╕्рддु, рдХ्рд░ेрддा рдФрд░ рд╡िрдХ्рд░ेрддा рд╣ी рд░рд╣े рд╣ैं। рдпрд╣ рдмाреЫाрд░ рд╡рд╕्рддुрдУं рдХे рдк्рд░рдЪाрд░ рдХी рдЕрд╡рдзाрд░рдгा рднी рд▓ेрдХрд░ рдЖрдпा рдФрд░ рдЗрд╕ рдк्рд░рдЪाрд░ рдХा рдоाрдз्рдпрдо рдмрдиा рдоीрдбिрдпा। рдЬो рдоीрдбिрдпा рдХрднी рдЬрдирддा рдХी рдЖрд╡ाрдЬ рд░рд╣ी, рдЗрд╕ рдмाреЫाрд░ рдиे рдЙрд╕े рднी рдЕрдкрдиे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рдкрд░िрд╡рд░्рддिрдд рдХिрдпा। рд╡рд░्рддрдоाрди рдоीрдбिрдпा рдХा рд╕्рд╡рд░ूрдк рдмिрд▓्рдХुрд▓ рд╡्рдпाрд╡рд╕ाрдпिрдХ рд╣ो рдЪुрдХा рд╣ै। рдЕрдкрдиी рдЯीрежрдЖрд░режрдкीреж рдмреЭाрдиे рдФрд░ рдЖрд░्рдеिрдХ рд▓ाрдн рдХे рд▓िрдП рдоीрдбिрдпा рдиे реЩрдмрд░ों рдХो рдоाрд▓ рдХी рддрд░рд╣ рдмेрдЪрдиा рдЖрд░рдо्рдн рдХिрдпा। рдкेрдб рди्рдпूрдЬ рдиे рдоीрдбिрдпा рдХी рд╡िрд╢्рд╡рд╕рдиीрдпрддा рдХो рднी рдХрдо рдХрд░ рджिрдпा рд╣ै। рдФрдж्рдпोрдЧिрдХ рдФрд░ рд░ाрдЬрдиैрддिрдХ рдЬрдЧрдд рдХे рдмреЭрддे рд╣рд╕्рддрдХ्рд╖ेрдк рдХे рдХाрд░рдг рдоीрдбिрдпा рд▓ोрдХрддंрдд्рд░ рдХे рдЪौрдеे рд╕्рддрдо्рдн рдХे рд░ूрдк рдоें рдЕрдкрдиे рджाрдпिрдд्рдд्рд╡ рд╕े рдЗрддрд░ рд╣ो рдЪुрдХा рд╣ै। рдоीрдбिрдпा рдХे рд╡рд░्рддрдоाрди рд╕्рд╡рд░ूрдк рдкрд░ ‘рдУрдо рдк्рд░рдХाрд╢ рдХрд╢्рдпрдк’ рд▓िрдЦрддे рд╣ैं, “рдЕрдкрдиी рдкूंрдЬी рд╕ंрдмंрдзी рдЬрд░ूрд░рддों рдХो рдкूрд░ा рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рдоीрдбिрдпा рдмाрд░- рдмाрд░ рд╕рд░рдХाрд░ рдФрд░ рдмाреЫाрд░ рдХी рд╢рд░рдг рдоें рдЬाрдиे рдХो рдмाрдз्рдп рд╣ोрддा рд╣ै। рдЗрд╕ी рд╕े рдЙрд╕рдХे рджुрд░ूрдкрдпोрдЧ рд╣ोрдиे рддрдеा рд▓рдХ्рд╖्рдп рд╕े рднрдЯрдХ рдЬाрдиे рдХी рд╕ंрднाрд╡рдиा рдмреЭ рдЬाрддी рд╣ै। рдкूंрдЬीрдкрддि рдФрд░ рд╕рд░рдХाрд░ рдоीрдбिрдпा рдХी рдорджрдж рддो рдХрд░рддे рд╣ैं, рд▓ेрдХिрди рд╡े рдпрд╣ рднी рдЪाрд╣рддे рд╣ैं рдХि рдЙрдирдХे рдЙрдкрдХाрд░ рдХा рдмрджрд▓ा рдЪुрдХाрддे рд╣ुрдП рдоीрдбिрдпा рдФрд░ рд╕ाрд╣िрдд्рдпрдХाрд░ рдЙрдирдХे рд╣िрддों рдХे рдЕрдиुрдХूрд▓ рдХाрд░्рдп рдХрд░ें। рд╢рдХ्рддिрд╢ाрд▓ी рд╕рдд्рддाрдПँ рдк्рд░ाрдпः рдордиुрд╖्рдп рдХे рд╡िрд╡ेрдХीрдХрд░рдг рд╕े рдШрдмрд░ाрддी рд╣ैं, рдЙрдирдХी рдХोрд╢िрд╢ рд╣ोрддी рд╣ै рдХि рдордиुрд╖्рдп рдХे рд╕ोрдЪ, рдЙрд╕рдХे рд╡िрдЪाрд░ों рдкрд░ рд╣рдорд▓ा рдХिрдпा рдЬाрдП। рдЗрд╕рдХे рд▓िрдП рдЙрд╕рдХे рджिрд▓–рджिрдоाрдЧ рдХा рдЕрдиुрдХूрд▓рди рдХрд░рддे рд╣ुрдП рд╡े рдЙрд╕рдХो рдЕрдкрдиे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рд╕ोрдЪрдиे рдХे рд▓िрдП рдмाрдз्рдп рдХрд░ рджेрддे рд╣ैं। рдЗрд╕рдХे рд▓िрдП рдоीрдбिрдпा рдХा рдЙрдкрдпोрдЧ рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдХो рддोреЬрдиे-рдорд░ोреЬрдиे рддрдеा рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рдк्рд░рддीрдХों рдХी рдмाрдЬाрд░ाрдиुрдХूрд▓ рд╡्рдпाрдЦ्рдпा рдж्рд╡ाрд░ा рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै।”1

 рддाрдд्рдкрд░्рдп рдпрд╣ рд╣ै рдХि рд╕рдд्рддाрдзाрд░ी рд╡рд░्рдЧ рдФрд░ рдкूंрдЬीрдкрддि рдЬाрдирддे рд╣ैं рдХि рдоीрдбिрдпा рдХी рдкрд╣ुँрдЪ рд╕рдоाрдЬ рдоें рдмрд╣ुрдд рднीрддрд░ рддрдХ рд╣ै, рдЗрд╕рд▓िрдП рд╕рдоाрдЬ рдоें рдЕрдкрдиी рд▓ोрдХрдк्рд░िрдпрддा рдФрд░ рд╡рд░्рдЪрд╕्рд╡ рд╕्рдеाрдкिрдд рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рдоीрдбिрдпा рдХो рд╣ी рдЖрдзाрд░ рдмрдиाрдиा рд╕рд╣ी рд╣ै। рдоीрдбिрдпा рднी рдЗрди рд╡рд░्рдЧों рдХे рдк्рд░рддि рдЕрдкрдиी рд╢्рд░рдж्рдзा рджिрдЦाрддे рд╣ुрдП реЩрдмрд░ों рдХो рдЬрдирддा рдХे рдмीрдЪ рд▓ोрдХрдк्рд░िрдп рдмрдиाрдиे рдХा рдХाрдо рдХрд░рддा рд╣ै। рд▓ोрдХрдк्рд░िрдп реЩрдмрд░ों рдХो рдЕрдзिрдХ рдЙрдд्рддेрдЬрдиा, рдЖрдХ्рд░ाрдордХрддा рдФрд░ рд╕рдирд╕рдиीрдЦेрдЬ рдмрдиाрдпा рдЬाрддा рд╣ै। рджंрдЧे, рдмрд▓ाрдд्рдХाрд░, рдиेрддाрдУं рдХे рдЙрдЧ्рд░ рдПрд╡ं рдЖрдХ्рд░ाрдордХ рдмрдпाрди, рдЬाрддीрдп рддрдеा рдирд╕्рд▓ीрдп рд╣рдорд▓े, рдЖрддंрдХрд╡ाрдж, рдпुрдж्рдз рддрдеा рд╣िंрд╕ाрдд्рдордХ реЩрдмрд░ों рдХो рдоीрдбिрдпा рдж्рд╡ाрд░ा рд▓ोрдХрдк्рд░िрдп рдмрдиाрдпा рдЬा рд░рд╣ा рд╣ै, рдЬिрд╕рд╕े рдХि рдЬрдирддा рдХा рдз्рдпाрди рдоूрд▓ рд╕рдорд╕्рдпाрдУं рд╕े рд╣рдЯ рдЬाрдП рдФрд░ рд╕рд░рдХाрд░ рддрдеा рдмाреЫाрд░ рдХा рдХाрдо рдЖрд╕ाрди рд╣ो рдЬाрдпे। рдЗрд╕ рддрд░рд╣ рдХी рдШрдЯрдиाрдУं рдХो рд╕рдмрд╕े рдкрд╣рд▓े рджिрдЦाрдиे рдХी рд╣ोреЬ рдоें рдоीрдбिрдпा рдпрд╣ рднी рдЬрд░ुрд░ी рдирд╣ीं рд╕рдордЭрддा рдХी рджिрдЦाрдИ рдЬाрдиे рд╡ाрд▓ी ‘рдЦрдмрд░’ рд╡ाрд╕्рддрд╡िрдХ рднी рд╣ै рдпा рдирд╣ीं। рдпрд╣ рдЕрдХाрд░рдг рдирд╣ीं рд╣ै рдХि рдЪैрдирд▓ों рдкрд░ рд░ोрдЬ рдмрдЧрджाрджी рдХे рдоाрд░े рдЬाрдиे рдХी рдкुрд╖्рдЯि рдХी рдЬाрддी рд╣ै, рддो рдХрднी рд╕ाрд▓ рдХे рднीрддрд░ рд╣ी рджुрдиिрдпा рдХे реЩрдд्рдо рд╣ो рдЬाрдиे рдХी рднрд╡िрд╖्рдпрд╡ाрдгी рдХी рдЬाрддी рд╣ै। реЩрдмрд░ों рдХो рддोреЬ-рдорд░ोреЬ рдХрд░ рджिрдЦाрдиे рдХा рдЪрд▓рди рднी рдЗрд╕ рдмीрдЪ рдХाрдлी рдмреЭा рд╣ै। рдоीрдбिрдпा рдоें рдЖрдЬ рд╡िрд╢्рд╡рд╕рдиीрдпрддा рдХी рдЬрдЧрд╣ рд▓ोрдХрдк्рд░िрдпрддा рдиे рд▓े рд▓ी рд╣ै।

 рдЬрдм рд╣рдоाрд░े рджेрд╢ рдХा рд╕ंрд╡िрдзाрди рдиिрд░्рдоिрдд рд╣ो рд░рд╣ा рдеा рддрдм рдЙрд╕рдоें рджेрд╢ рдХे рдХुрдЫ рд╡рд░्рдЧों рдХो ‘рдЕрд▓्рдкрд╕ंрдЦ्рдпрдХ’ рдмрддाрддे рд╣ुрдП рдЙрдирдХे рд▓िрдП рд╡िрд╢ेрд╖ рдк्рд░ाрд╡рдзाрди рдХिрдпा рдЧрдпा। рдЗрд╕рдоें рдоुрд╕्рд▓िрдо, рд╕िрдЦ, рдмौрдж्рдз, рдкाрд░рд╕ी, рдЬैрди рдФрд░ рдИрд╕ाрдИ рдХो рд╢ाрдоिрд▓ рдХिрдпा рдЧрдпा рд▓ेрдХिрди рдоीрдбिрдпा рдХे рдк्рд░рдЪाрд░ рдХे рдХाрд░рдг рдЕрд▓्рдкрд╕ंрдЦ्рдпрдХों рдХे рдЕрдзिрдХрддрд░ рдорд╕рд▓ों рдХो рдоुрд╕्рд▓िрдо рдХेрди्рдж्рд░िрдд рдХрд░рдХे рджेрдЦрдиे рдХी рд░рд╡ाрдпрдд рдЪрд▓ рдкреЬी рд╣ै। рдЖрдЬ рдХी рдоीрдбिрдпा рдоें рдЕрд▓्рдкрд╕ंрдЦ्рдпрдХ рддрднी рдЖрддा рд╣ै рдЬрдм рдЪुрдиाрд╡ рдХा рд╕рдордп рд╣ोрддा рд╣ै рдпा рдлिрд░ рдХिрд╕ी рддрд░рд╣ рдХी рдЧैрд░ рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдЧрддिрд╡िрдзिрдпाँ рдШрдЯрддी рд╣ै। рд╡рд░рдиा рдЙрд╕рдХी рд╕рдорд╕्рдпाрдУं, рдЬрд░ूрд░рддों рд╡рдЧैрд░рд╣ рд╕े рдоीрдбिрдпा рдХा рдХोрдИ рд╕рд░ोрдХाрд░ рдирд╣ीं рд░рд╣рддा। рдпूँ рддो рдоीрдбिрдпा рдХा рдЙрджрдп рдЬрдирдоाрдз्рдпрдо рдХे рд░ूрдк рдоें рд╣ुрдЖ рдеा। рд╡рд╣ рдЬрдирддा рдФрд░ рд╕рд░рдХाрд░ рдХे рдмीрдЪ рд╕ंрд╡ाрдж рдХा рдЬрд░िрдпा рдмрди рдХрд░ рдЖрдпा рдеा। рдпाрдиी рдХि рдоीрдбिрдпा рдкрд░ рдЬрдирддा рдХी рд╕рдорд╕्рдпाрдУं рдХो рд╕рд░рдХाрд░ рддрдХ рдФрд░ рд╕рд░рдХाрд░ рдХी рдХрд▓्рдпाрдгрдХाрд░ी рдпोрдЬрдиाрдУं рдХो рд╕рдоाрдЬ рддрдХ рдкрд╣ुँрдЪाрдиे рдХी рдЬिрдо्рдоेрджाрд░ी рднी рд╣ै, рдЗрд╕ीрд▓िрдП рдЗрд╕े рд▓ोрдХрддंрдд्рд░ рдХा рдЪौрдеा рд╕्рддрдо्рдн рдХрд╣ा рдЧрдпा рд╣ै।

 рдЖрдЬ рдЬрдм рд╕рдм рдХुрдЫ рдмाреЫाрд░ рддрдп рдХрд░ рд░рд╣ा рд╣ै, рдРрд╕े рдоें рдоीрдбिрдпा рдХा рд╕्рд╡рд░ूрдк рднी рдмाреЫाрд░ рдЖрдзाрд░िрдд рд╣ी рдмрди рдЪुрдХा рд╣ै। рдоीрдбिрдпा рдХे рднीрддрд░ рдкूंрдЬीрдкрддिрдпों рдХी рдкैрда рдиे рдЗрд╕े рдЕрдкрдиे рдк्рд░рдЪाрд░-рдк्рд░рд╕ाрд░ рдХा рдЬрд░िрдпा рдмрдиा рд░рдЦा рд╣ै। рдпрд╣ рдмाрдЬाрд░ू рдоीрдбिрдпा рди рддो рдЕрдкрдиे рджाрдпिрдд्рд╡ рдПрд╡ं рдХрд░्рддрд╡्рдп рдХा рдиिрд░्рд╡рд╣рди рдаीрдХ рд╕े рдХрд░ рд░рд╣ा рд╣ै рдФрд░ рди рддो рдЖрдо рдЬрдирддा рд╕े рд╣ी рдЙрд╕рдХा рдХोрдИ рд╕рд░ोрдХाрд░ рд╣ै। рд╣ाрд▓ाँрдХि рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдоें рдЕрднी рднी рдвेрд░ рд╕ाрд░ी рд╕ंрднाрд╡рдиाрдПँ рдмрдЪी рд╣ुрдИ рд╣ै। рд╡्рдпрдХ्рддिрдЧрдд рд▓ेрдЦрди рд╣ोрдиे рдХे рдХाрд░рдг рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдкрд░ рдмाрдЬाрд░рд╡ाрдж рдХा рдЙрддрдиा рдЕрд╕рд░ рдирд╣ी рд╣ुрдЖ рд╣ै рдЬिрддрдиा рдХि рдоीрдбिрдпा рдкрд░। рдХрдорд▓ेрд╢्рд╡рд░ рдХे рд╢рдм्рджों рдоें рдХрд╣ें рддो – “рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдоें рдЖрдЬ рднी рдкैрд╕ा рдирд╣ी рд╣ै рдкрд░ рдиैрддिрдХ, рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рдФрд░ рд╡ैрдЪाрд░िрдХ рдкрддрди рдХे рдЗрд╕ рджौрд░ рдоें рдпрджि рдХोрдИ рдЕрднी рддрдХ рдмрдЪा рд╣ै рддो рд╡рд╣ рд▓ेрдЦрдХ рд╣ी рд╣ै! рд▓ेрдЦрдХ рдХी рдЙрдкрд╕्рдеिрддि рдФрд░ рдЧрд░िрдоा рдЕрднी рддрдХ реЮреШीрд░ рдХी рддрд░рд╣ рдмрдЪी рд╣ुрдИ рд╣ै।”2

 рдЖрдЬ рдкूрд░ी рджुрдиिрдпा рдЕрд░्рдердХेрди्рдж्рд░िрдд рд╣ै। рдЕрд░्рдерддंрдд्рд░ рдХे рдмреЭрддे рджрдмाрд╡ рдоें рдордиुрд╖्рдп рдиे рдЕрдиेрдХ рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рдФрд░ рдоाрдирд╡ीрдп рдоूрд▓्рдпों рдХो рдЦोрдпा рд╣ै। рдкूंрдЬीрд╡ाрдж рдиे рдкूрд░ी рджुрдиिрдпा рдкрд░ рдЕрдкрдиा рд╡рд░्рдЪрд╕्рд╡ рдЬрдоाрдиे рдХे рд▓िрдП рднूрдоंрдбрд▓ीрдХрд░рдг рдХी рдиीрддि рдХो рдк्рд░рд╕्рддाрд╡िрдд рдХिрдпा рдЬिрд╕рдХा рдоूрд▓ рдЙрдж्рджेрд╢्рдп рдЕрдзिрдХाрдзिрдХ рдзрдиोрдкाрд░्рдЬрди рд╣ै। рдЕрдкрдиे рдХाрд░्рдпрдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдоें рд╡िрд╕्рддाрд░ рдХे рд▓िрдП рдкूंрдЬीрд╡ाрдж рдиे рд╕рд░рдХाрд░ी рддंрдд्рд░ों рд╕े рдЧрдардЬोреЬ рдХिрдпा। рдкрд░िрдгाрдо рдпрд╣ рд╣ुрдЖ рдХि рджुрдиिрдпा рдХे рд╡िрднिрди्рди рд╣िрд╕्рд╕ों рдоें рдкूंрдЬीрдкрддिрдпों рдж्рд╡ाрд░ा рд╕рдорд░्рдеिрдд рд╕рд░рдХाрд░ें рдмрдирдиे рд▓рдЧी рдФрд░ рдпрд╣ी рд╕े рд▓ोрдХрддंрдд्рд░ рдХे рдмिрдЦрд░рдиे рдХे рдк्рд░рдоाрдг рд╕ाрдордиे рдЖрдиे рд▓рдЧे। рдЗрд╕ рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा рд╕े рдЬрдирддा рдХे рдЕрдзिрдХाрд░ рд╕ीрдоिрдд рд╣ुрдП рд╣ैं। рдЬो рд▓ोрдХрддंрдд्рд░ рд╕्рд╡рддंрдд्рд░рддा, рд╕рдоाрдирддा, рдзрд░्рдордиिрд░рдкेрдХ्рд╖рддा рдХे рдЖрджрд░्рд╢ों рдкрд░ рд╕्рд╡рддंрдд्рд░ рдкрд░िрд╡ेрд╢ рдХा рдиिрд░्рдоाрдг рдХрд░рддा рд╣ै рд╡рд╣ рдкрд░िрд╡ेрд╢ рднी рдЗрд╕рд╕े рджूрд╖िрдд рд╣ुрдЖ। рдиिрд░्рд╡ाрдЪрди-рдк्рд░рдгाрд▓ी рдЬो рд▓ोрдХрддंрдд्рд░ рдХी рд╕рдмрд╕े рдмреЬी рддाрдХрдд рд╣ै рдЙрд╕рдоें рдЕрдм рдЬाрддि, рдзрд░्рдо, рдирд╕्рд▓ рдХो рдЖрдзाрд░ рдмрдиाрдХрд░ рдЬрдирддा рдХो рдЕрдкрдиे рдкрдХ्рд╖ рдоें рдХिрдпा рдЬा рд░рд╣ा рд╣ै। рдЬрдирддा рдХो рд╕ंрдЧрдаिрдд рдХрд░рдиे рдХा рдпрд╣ рд╕рдмрд╕े рд╕рд╕्рддा рдФрд░ рдЖрд╕ाрди рддрд░ीрдХा рд╣ै। рд░ाрдЬрдиैрддिрдХ рдкाрд░्рдЯिрдпों рдж्рд╡ाрд░ा рдмрд╣ुрд╕ंрдЦ्рдпрдХों рдоें рдпрд╣ рдк्рд░рдЪाрд░िрдд рдХिрдпा рдЬाрдиे рд▓рдЧा рд╣ै рдХि рдЕрд▓्рдкрд╕ंрдЦ्рдпрдХ рдЙрдирдХे рд▓िрдП рдХिрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдШाрддрдХ рд╕ाрдмिрдд рд╣ो рд░рд╣े рд╣ैं, рдпрджि рдмрд╣ुрд╕ंрдЦ्рдпрдХों рдХो рдЕрдкрдиी рднाрд╖ा, рд╕ंрд╕्рдХृрддि, рдзрд░्рдо рдПрд╡ं рдкрд░рдо्рдкрд░ाрдУं рдХो рдмрдЪाрдиा рд╣ै рддो рдЙрди्рд╣ें рдЕрд▓्рдкрд╕ंрдЦ्рдпрдХों рдХे рд╡िрд░ोрдз рдоें рдПрдХрдЬुрдЯ рд╣ोрдиा рд╣ोрдЧा। рдЕрдкрдиे рд░ाрдЬрдиैрддिрдХ рд╕рдоीрдХрд░рдг рдХो рдордЬрдмूрдд рдмрдиाрдиे рдХे рд▓िрдП рд╕рд░рдХाрд░ें рди рд╕िрд░्рдл рдЬाрддीрдп рдПрд╡ं рдирд╕्рд▓ीрдп рд╣рдорд▓ों рдХो рдмреЭाрд╡ा рджेрддी рд╣ैं рдмрд▓्рдХि рдХрдИ рджेрд╢ों рдиे рдХाрдиूрди рдмрдиाрдХрд░ рднी рдЕрд▓्рдкрд╕ंрдЦ्рдпрдХों рдХे рдЕрдзिрдХाрд░ों рдХो рд╕ीрдоिрдд рдХिрдпा рд╣ै। рдмांрдЧ्рд▓ाрджेрд╢, рдкाрдХिрд╕्рддाрди, рдЪीрди, рдо्рдпाрди्рдоाрд░ рд╕рд╣िрдд рдХрдИ рджेрд╢ों рдоें рдЗрд╕рдХे рдЬ्рд╡рд▓ंрдд рдЙрджाрд╣рд░рдг рджेрдЦे рдЬा рд╕рдХрддे рд╣ैं। рд╡рд░्рддрдоाрди рдоें рд╕рдмрд╕े реЩрд░ाрдм рд╕्рдеिрддि рдо्рдпाрди्рдоाрд░ рдХे ‘рд░ोрд╣िंрдЧ्рдпा рдоुрд╕рд▓рдоाрдиों’ рдХी рд╣ै। рдо्рдпाрди्рдоाрд░ рдоें рд╕рджिрдпों рд╕े рд╢ांрддिрдкूрд░्рд╡рдХ рдЬीрд╡рди рдмिрддा рд░рд╣े рд░ोрд╣िंрдЧ्рдпा рдоुрд╕рд▓рдоाрдиों рдХो рдкिрдЫрд▓े рдХрдИ рд╕ाрд▓ो рд╕े рдмुрдж्рдзिрд╕्рдЯ рдЕрддिрд╡ाрджिрдпों рддрдеा рд╡рд╣ाँ рдХी рд╕рд░рдХाрд░ рдФрд░ рд╕ेрдиा рдХे рд╕рдорд░्рдерди рд╕े рд╣िंрд╕ा рдХा рд╕ाрдордиा рдХрд░рдиा рдкреЬ рд░рд╣ा рд╣ै। рд╕рди् 1982 рдоें рдк्рд░рд╢ाрд╕рдиिрдХ рд░ूрдк рд╕े рд░ोрд╣िंрдЧ्рдпा рдоुрд╕рд▓рдоाрдиों рдХी рдиाрдЧрд░िрдХрддा рднी рд╕рдоाрдк्рдд рдХрд░ рджी рдЧрдпी рд╣ै। рдЖрдЬ рд╕्рдеिрддि рдпрд╣ рд╣ै рдХि рдпे рд▓ोрдЧ рдЯूрдЯी рдиाрд╡ рдкрд░ рднी рд╕рдоुрдж्рд░ рдкाрд░ рдХрд░рдиे рдХो рдмेрдмрд╕ рд╣ैं। рдпे рд▓ोрдЧ рднाрд░рдд, рдкाрдХिрд╕्рддाрди, рдмंрдЧрд▓ाрджेрд╢ рдЖрджि рджेрд╢ों рдоें рдЕрдкрдиी рдЬाрди рдмрдЪाрдХрд░ рд╢рд░рдг рд▓ेрдиे рдХो рд╡िрд╡рд╢ рд╣ैं।

рдХрд╣рдиे рдХा рддाрдд्рдкрд░्рдп рдпрд╣ рд╣ै рдХि рдкूрд░ी рджुрдиिрдпा рдоें рдРрд╕ी рд╣рдЬाрд░ों рдШрдЯрдиाрдПँ рдШрдЯ рд░рд╣ी рд╣ै, рд╡рд░्рдЪрд╕्рд╡ рдХी рдЗрд╕ рд▓реЬाрдИ рдоें рд╣рдЬाрд░ों рдШрд░ рдмेрдШрд░ рд╣ोрддे рдЬा рд░рд╣े рд╣ैं। рдЗрд╕ рд╡рд░्рдЪрд╕्рд╡ рдХे рдЦेрд▓ рдоें рдХрднी рдХрд╢्рдоीрд░ी рдкंрдбिрдд рдк्рд░рддाреЬिрдд рд╣ोрддे рд╣ैं рддो рдХрднी рджिрд▓्рд▓ी рдХे рд╕िрдХ्рдЦ рддो рдХрднी рдЧुрдЬрд░ाрдд рдХे рдоुрд╕рд▓рдоाрди। рд╕рднी рдЬрдЧрд╣ों рдкрд░ рдЕрдзिрдХрддрд░ рдмрд╣ुрд╕ंрдЦ्рдпрдХ рдХा рд╣ी рд╡рд░्рдЪрд╕्рд╡ рд╣ै рдФрд░ рдоीрдбिрдпा рд╕े рдпे рдЦрдмрд░ें рдирджाрд░рдж рд╣ै। рд╡िрд╢्рд╡ рдоाрдирд╡ाрдзिрдХाрд░ рдЖрдпोрдЧ рд╕рдордп-рд╕рдордп рдкрд░ рдРрд╕े рдоाрдорд▓ों рдХा рд╕ंрдЬ्рдЮाрди рд▓ेрддे рд╣ुрдП рд╡рд╣ाँ рдХी рд╕рд░рдХाрд░ों рд╕े рдЙрдЪिрдд рдХрджрдо рдЙрдаाрдиे рдХी рдЕрдкीрд▓ рднी рдХрд░рддी рд░рд╣ी рд╣ैं, рд▓ेрдХिрди рд╡рд╣ рдмेрдЕрд╕рд░ рд╣ी рд░рд╣ा рд╣ै। рдХрдорд▓ेрд╢्рд╡рд░ рдиिрдпंрдд्рд░рдг рдХी рдЗрд╕ рд░ाрдЬрдиीрддि рдкрд░ рдХ्рд╖ुрдм्рдз рд╣ोрдХрд░ рдЗрд╕рдХे рдкीрдЫे рдиिрд╣िрдд рдкूंрдЬीрд╡ाрджी рд╕्рд╡ाрд░्рде рдХो рдмрддाрддे рд╣ुрдП рд▓िрдЦрддे рд╣ैं– “рдиिрдпंрдд्рд░рдг рдж्рд╡ाрд░ा рдЖрдд्рдоाрдУं рдХो рддोреЬा рдЬाрддा рд╣ै... рдлिрд░ рдЙрди्рд╣ें рд╡िрднाрдЬिрдд рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै... рдЙрдирдоें рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рдк्рд░рддिрд░ोрдз рдХी рд╢рдХ्рддि рд╡िрдЦंрдбिрдд рдХी рдЬाрддी рд╣ै рдФрд░ рддрдм рдмाрдЬाрд░рд╡ाрджी рдЬोंрдХे рдЙрд╕ рд╡िрднाрдЬिрдд рдХौрдо рдХा рд╕ाрд░ा рд░рдХ्рдд рдЪूрд╕ рд▓ेрддी рд╣ैं। рдЦंрдбिрдд рд╕ंрд╕्рдХृрддि рдХे рд╢्рдорд╢ाрдиों рдоें рддрдм рдЙрдд्рд╕рд╡ рдХे рдмाреЫाрд░ рд╕्рдеाрдкिрдд рд╣ोрддे рд╣ैं .... рдзрд░्рдо рдФрд░ рдЗрддिрд╣ाрд╕ рд╢ोрд╖рдХों рдХे рд╣ाрдеों рдЦिрд▓ौрдиा рдмрди рдХрд░ рдиाрдЪрддे-рдЧाрддे, рдЬрд╢्рди рдордиाрддे рдЕрдкрдиे рд╣ी рд╡िрднाрдЬिрдд рдЕंрдЧ рдХे рд╢рдд्рд░ु рдФрд░ рдЕрдкрдиे рд╡िрдиाрд╢ рдХा рдХाрд░рдг рдмрди рдЬाрддे рд╣ैं।”3

 рдРрд╕ा рд╣рдоेрд╢ा рд╕े рд╣ी рд╣ोрддा рд░рд╣ा рд╣ै рдХि рд╕рдд्рддा рдкрд░ рдХाрдмिрдЬ рд╣ोрдиे рдХे рдЦ्рдпाрд▓ рд╕े рд░ाрдЬрдиैрддिрдХ рдкाрд░्рдЯिрдпाँ рдмрд╣ुрд╕ंрдЦ्рдпрдХ рдФрд░ рдЕрд▓्рдкрд╕ंрдЦ्рдпрдХ рдХे рдмीрдЪ рд░ेрдЦा рдЦींрдЪрддी рд░рд╣ी рд╣ै рдФрд░ рдЗрд╕ рдХाрдо рдоें рдЙрдирдХो рдоीрдбिрдпा рдХा рднрд░рдкूрд░ рд╕ाрде рдоिрд▓рддा рд╣ै। рдХрдИ рдмाрд░ рдоीрдбिрдпा рдЕрд▓्рдкрд╕ंрдЦ्рдпрдХों рдоें рд╣ीрдирддा рдХा рднाрд╡ рдкैрджा рдХрд░рдиे рдХी рдХोрд╢िрд╢ рдХрд░рддा рд╣ै рддो рджूрд╕рд░ी рддрд░рдл рдмрд╣ुрд╕ंрдЦ्рдпрдХ рдХो рд╢्рд░ेрд╖्рдарддा рдХा рдмोрдз рджिрд▓ाрддा рд╣ै। рдоीрдбिрдпा рдж्рд╡ाрд░ा рд╕ंрд╕्рдХृрддि, рднाрд╖ा, рдзрд░्рдо, рдирд╕्рд▓ рдЖрджि рдЕрдиेрдХ рд╕्рддрд░ों рдкрд░ рдпрд╣ рдорддрднेрдж рдкैрджा рдХрд░рдиे рдХी рдХोрд╢िрд╢ рдХी рдЬाрддी рд╣ै рддाрдХि рд╕рдд्рддा рдХे рдк्рд░рддि рдЕрдкрдиी рд╡рдлाрджाрд░ी рд╕ाрдмिрдд рд╣ो рд╕рдХे рдФрд░ рд╕рдоाрдЬ рдоें рд░ाрдЬрдиैрддिрдХ рдкрдХ्рд╖ рдХी рджाрд╡ेрджाрд░ी рдХो рдмрд░рдХрд░ाрд░ рд░рдЦा рдЬा рд╕рдХे। ‘рдоीрдбिрдпा рдмाреЫाрд░ рдФрд░ рд▓ोрдХрддंрдд्рд░’ рдкुрд╕्рддрдХ рдоें рдЗрд╕ рдмाрдд рдХी рд╕рдоीрдХ्рд╖ा рдХрд░рддे рд╣ुрдП рд▓िрдЦा рдЧрдпा рд╣ै, “рдЬाрддिрд╡ाрджी рдЖрдЧ्рд░рд╣ рдоीрдбिрдпा рдХो рдХिрд╕ рддрд░рд╣ рдк्рд░рднाрд╡िрдд рдХрд░рддे рд╣ैं рдЗрд╕े рджेрдЦрдиा рд╣ो рддो рд╣рдо рдкिрдЫреЬी рдЬाрддिрдпों рдХो рдЖрд░рдХ्рд╖рдг рджेрдиे рдХी рд╡ीрежрдкीрежрд╕िंрд╣ рдХे рдЬрдоाрдиे рдоें рд╣ुрдИ рдХрд╡ाрдпрдж рдкрд░ рдЧौрд░ рдХрд░ рд╕рдХрддे рд╣ैं। рдЗрд╕рдХी рдк्рд░рддिрдХ्рд░िрдпा рдоें рдЙрдаे рдЖрди्рджोрд▓рди рдХो рд╣рд╡ा рджेрдиे рдоें, рдЫाрдд्рд░ों рдирд╡рдЬрд╡ाрдиों рдХो рдЖрдд्рдорджाрд╣ рджेрдиे рдХे рд▓िрдП рдЙрдХрд╕ाрдиे рдоें, рддрдоाрдо рд╕्рдеाрдкिрдд рдкрдд्рд░рдХाрд░ों рд╕े рд▓ेрдХрд░ рдЕрдЦрдмाрд░ों рдиे рдЬो рд╡िрд╡ाрджрд╕्рдкрдж рд░ोрд▓ рдиिрднाрдпा рдеा рд╡рд╣ рдЖрд╢्рдЪрд░्рдпрдЬрдирдХ рдеा।”4

 рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдХी рддрдоाрдо рдЦрдмрд░ें рдоीрдбिрдпा рдж्рд╡ाрд░ा рдкрд░िрдгाрдо рдХी рдкрд░рд╡ाрд╣ рдХिрдП рдмрдЧैрд░ рджिрдЦाрдИ, рдЪрд▓ाрдИ рдЬाрддी рд╣ैं। рд╕рд░рдХाрд░ी рдЪैрдирд▓ों рдХो рдЫोреЬ рджिрдпा рдЬाрдпे рддो рдмрд╣ुрдд рдХрдо рд╣ी рдоीрдбिрдпा рдоाрдз्рдпрдо рдмрдЪрддे рд╣ैं рдЬो рдЕрдкрдиे рджाрдпिрдд्рд╡ рдХा рдиिрд░्рд╡рд╣рди рдИрдоाрдирджाрд░ीрдкूрд░्рд╡рдХ рдиिрднाрддे рджिрдЦрддे рд╣ैं। рдЗрд╕рдХे рд╡िрдкрд░ीрдд рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдЗрди рдоुрдж्рджों рдХो рд╕ंрдЬीрджрдЧी рд╕े рд▓ेрддा рд░рд╣ा рд╣ै рдФрд░ рдЖрдЬ рднी рдЕрдкрдиी рдк्рд░рддिрдмрдж्рдзрддा рдХे рд╕ाрде рдХाрдпрдо рд╣ै। рдк्рд░ेрдордЪंрдж рдХे реЫрдоाрдиे рд╕े рд▓ेрдХрд░ рдЖрдЬ рддрдХ рдХे рд▓ेрдЦрди рдоें рд╕рдоाрдЬ рдХे рд╢ोрд╖िрдд, рдк्рд░рддाреЬिрдд, рд╡ंрдЪिрдд рдЖрджि рд╕рднी рдкрд╣рд▓ुрдУं рдкрд░ рдЦुрд▓ рдХрд░ рдЕрдкрдиी рдк्рд░рддिрдХ्рд░िрдпा рд╡्рдпрдХ्рдд рдХी рдЧрдпी рд╣ै। рдпूँ рддो рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХा рдЬрдирд╡ाрджी рд╕्рд╡рд░ूрдк рдФрд░ рдоीрдбिрдпा рдоें рд╡िрд╢ेрд╖ рдХрд░ рдк्рд░िрди्рдЯ рдоीрдбिрдпा рдХा рдЙрджрдп рд▓рдЧрднрдЧ рд╕ाрде-рд╕ाрде рд╣ुрдЖ। рдХुрдЫ рд╕ाрд╣िрдд्рдпрдХाрд░ рддो рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рдкрдд्рд░рдХाрд░ рднी рд░рд╣े рд▓ेрдХिрди рд╕рдордп рдХे рд╕ाрде рдоीрдбिрдпा рдХा рд╕्рд╡рд░ूрдк рддेрдЬी рд╕े рдмрджрд▓ा рдФрд░ рдкूंрдЬीрдкрддिрдпों рдж्рд╡ाрд░ा рдоीрдбिрдпा рдоें рдкूंрдЬी рдиिрд╡ेрд╢ рдиे рди рд╕िрд░्рдл рдоीрдбिрдпा рдХो рдЙрд╕рдХे рд▓рдХ्рд╖्рдп рд╕े рднрдЯрдХाрдпा рдмрд▓्рдХि рдЙрд╕рдХी рд╡िрд╢्рд╡рд╕рдиीрдпрддा рдХो рд╕ंрджेрд╣ рдХे рджाрдпрд░े рдоें рдЦреЬा рдХिрдпा।

 рднाрд░рддीрдп рд╕рдоाрдЬ рдоें рд╕ांрдк्рд░рджाрдпिрдХрддा рдПрдХ рдЧंрднीрд░ рд╕рдорд╕्рдпा рд╣ै। рдпूँ рддो рдпрд╣ рд╕рдорд╕्рдпा рд╕ाрдо्рд░ाрдЬ्рдпрд╡ाрдж рдХी рджेрди рд░рд╣ी। рд▓ेрдХिрди рдЗрд╕े рдк्рд░рд╕ाрд░िрдд рдХрд░рдХे рдФрд░ рдлрд▓рдиे-рдлूрд▓рдиे рдХी рдЕрдиुрдХूрд▓ рд╕्рдеिрддि рджेрд╢ рдХे рд░ाрдЬрдиेрддाрдУं рдиे рд╕рдоाрдЬ рдоें рдмрдиाрдпे рд░рдЦी। 1947 рдоें рд╕ांрдк्рд░рджाрдпिрдХрддा рдХा рдЬो рдкौрдзा рд▓рдЧाрдпा рдЧрдпा рдЙрд╕рдХा рдлрд▓ рд╕рдордп-рд╕рдордп рдкрд░ рд╕рдоाрдЬ рдХो рдЪрдЦрдиा рдкреЬा рд╣ै। рд╣िंрджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдоें рдЗрд╕ рдЧрдо्рднीрд░ рд╕рдорд╕्рдпा рдкрд░ рд▓рдЧाрддाрд░ рд▓िрдЦा-рдкреЭा рдЬाрддा рд░рд╣ा рд╣ै। рдЭूрдаा-рд╕рдЪ, рддрдорд╕, рдЖрдзा рдЧाँрд╡, рдХाрд▓े рдХोрд╕, рдЫाрдХो рдХी рд╡ाрдкрд╕ी, рд▓ौрдЯे рд╣ुрдП рдоुрд╕ाрдлिрд░ рдЖрджि рдХृрддिрдпों рдоें рдЗрд╕ рдкрд░ рдЧंрднीрд░рддा рд╕े рд╡िрдЪाрд░ рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै। ‘рд╢рд╣рд░ рдоें рдХрд░्рдл्рдпू’ рддрдеा ‘рд╣рдоाрд░ा рд╢рд╣рд░ рдЙрд╕ рдмрд░рд╕’ рдЬैрд╕े рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдоें рд╕्рд╡рддंрдд्рд░рддा рдХे рдмाрдж рдХे рд╕ाрдо्рдк्рд░рджाрдпिрдХ рддрдиाрд╡ рд╡ рджंрдЧो рдХो рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै। рдЬрдЧрджीрд╢рдЪрди्рдж्рд░ рдиे рдЕрдкрдиे рдЙрдкрди्рдпाрд╕ ‘рдоुрдЯ्рдаी рднрд░ рдХांрдХрд░’ рдоें рд╡िрднाрдЬрди рдоें рдмेрдШрд░ рд╣ुрдП рд╢рд░рдгाрд░्рдеिрдпों рдХे рд╡िрд╕्рдеाрдкрди рдХी рд╕рдорд╕्рдпा рдХो рдЙрдаाрдпा рд╣ै। рд╕्рд╡рддंрдд्рд░рддा рдкрд╢्рдЪाрдд рднाрд░рддीрдп рдоुрд╕рд▓рдоाрдиों рдХी рд╕्рдеिрддि рдХो рд╢ाрдиी рдХे ‘рдХाрд▓ा рдЬрд▓’ рддрдеा рдоंрдЬूрд░ рдПрд╣рддेрд╢ाрдо рдХे ‘рд╕ूрдЦा рдмрд░рдЧрдж’ рдоें рдмреЬी рд╕ंрд╡ेрджрдирд╢ीрд▓рддा рдХे рд╕ाрде рдЪिрдд्рд░िрдд рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै। рдХрд╢्рдоीрд░ी рдкрдг्рдбिрддों рдХे рд╡िрд╕्рдеाрдкрди рдкрд░ рдордиीрд╖ा рдХुрд▓рд╢्рд░ेрд╖्рда рдХा рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рд╢िрдЧाреЮ, рдмाрдмрд░ी рдорд╕्рдЬिрдж рд╡िрдз्рд╡ंрд╕ рдкрд░ ‘рджूрдзрдиाрде рд╕िंрд╣’ рдХा рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдЖрдЦिрд░ी рдХрд▓ाрдо, рд╕рди् 1984 рдХे рджंрдЧे рдкрд░ рд▓िрдЦी рдЧрдпी рдХрд╣ाрдиिрдпाँ – рднрдЧрд╡ाрди рдХी рддрд▓ाрд╢, рд╕рд░рдмрдЬीрдд, рдЕрдлрд╡ाрд╣ें, рдХ्рдпा рддुрдордиे рдХोрдИ рд╕рд░рджाрд░ рднिрдЦाрд░ी рджेрдЦा рдЖрджि рдоें рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдЕрд╕рд╣िрд╖्рдгुрддा рддрдеा рдзрд░्рдоाрди्рдзрддा рдХे рдЙрд╕ рд░ूрдк рдХो рджेрдЦा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै рдЬो рдХिрд╕ी рднी рдк्рд░рдЧрддिрд╢ीрд▓ рд╕рдоाрдЬ рдХे рд▓िрдП рдШाрддрдХ рд╣ोрддा рд╣ै।

 рдоंрдЬूрд░ рдПрд╣рддेрд╢ाрдо рдРрд╕े рд╣ी рдоाрд╣ौрд▓ рдХा рдЪिрдд्рд░рдг 'рд╕ूрдЦा рдмрд░рдЧрдж'5 рдоें рд╡िрд╕्рддाрд░ рд╕े рдХрд░рддे рд╣ैं। рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рдПрд╡ं рдиैрддिрдХ рдкрддрди рдХे рдЗрд╕ рджौрд░ рдоें рдзрд░्рдо рдиिрд░рдкेрдХ्рд╖рддा рдХो рдЕреЩрдмाрд░ рдХे рдПрдХ рдХोрдиे рдоें рд╕्рдеाрди рдоिрд▓рдиा рд╡рд░्рддрдоाрди рдоीрдбिрдпा рдФрд░ рдлाрд╕ीрд╡ाрджी рддाрдХрддों рдХे рд╡ाрд╕्рддрд╡िрдХ рд╕्рд╡рд░ूрдк рдмрдпाँ рдХрд░рддा рд╣ै।

рд╕рди्рджрд░्рдн рд╕ूрдЪी
1- рдУрдо рдк्рд░рдХाрд╢ рдХрд╢्рдпрдк, рдЖрдЦрд░рдоाрд▓ा, рд╣िंрджी рдоीрдбिрдпा: рдиाрдо-рджाрдо рдХा рдЪोрдЦा рдзंрдзा
2- рдХрдорд▓ेрд╢्рд╡рд░, рд╣िंрджुрдд्рд╡рд╡ाрджी рдиाрдЬीрд╡ाрдж, рдоेрдзा рдмुрдХ्рд╕ рджिрд▓्рд▓ी рдкृреж 215
3- рдХрдорд▓ेрд╢्рд╡рд░, рдХिрддрдиे рдкाрдХिрд╕्рддाрди, рд░ाрдЬрдкाрд▓ рдПрдг्рдб рд╕рди्рд╕ рджिрд▓्рд▓ी рдкृреж 45
4- рд╕ंреж рдкंрдХрдЬ рд╡िрд╖्рдЯ, рдоीрдбिрдпा рдмाреЫाрд░ рдФрд░ рд▓ोрдХрддंрдд्рд░, рдЕрдХ्рд╖рд░ рд╢िрд▓्рдкी рдк्рд░рдХाрд╢рди, рджिрд▓्рд▓ी (рдкृреж175)
5- рдоंрдЬूрд░ рдПрд╣рддेрд╢ाрдо, рд╕ूрдЦा рдмрд░рдЧрдж, рд░ाрдЬрдХрдорд▓ рдк्рд░реж рджिрд▓्рд▓ी (рдкृреж228) 

No comments :

Post a Comment

We welcome your comments related to the article and the topic being discussed. We expect the comments to be courteous, and respectful of the author and other commenters. Setu reserves the right to moderate, remove or reject comments that contain foul language, insult, hatred, personal information or indicate bad intention. The views expressed in comments reflect those of the commenter, not the official views of the Setu editorial board. рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рд░рдЪрдиा рд╕े рд╕рдо्рдмंрдзिрдд рд╢ाрд▓ीрди рд╕рдо्рд╡ाрдж рдХा рд╕्рд╡ाрдЧрдд рд╣ै।