рдЙрдд्рддрд░-рдЖрдзुрдиिрдХ рд╕рдоाрдЬ рдФрд░ рдСрдирд▓ाрдЗрди рдХрд╡िрддाрдПँ

рджिрд╡्рдпा рдПрдо рдкी

рджिрд╡्рдпा рдПрдо рдкी

рд╣िंрджी рд╡िрднाрдЧ, рдкांрдбिрдЪ्рдЪेрд░ी рд╡िрд╢्рд╡рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп, рдкुрджुрдЪ्рдЪेрд░ी – 605014


рдЖрдзुрдиिрдХрддा рдкुрд░ाрдиी рдоाрди्рдпрддाрдУं рдПрд╡ं рдоूрд▓्рдпों рдХो рддोрдб़рдХрд░ рдЕрдкрдиी рдПрдХ рдЕрд▓рдЧ рдкрд╣рдЪाрди рдмрдиाрдиे рдХा рдк्рд░рдпाрд╕ рд╣ै। рдЕрд░्рдеाрдд् рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╕ंрд░рдЪрдиा рдФрд░ рдоूрд▓्рдпों рд╕े рдкрд░िрд╡рд░्рддрди рдХे рд╕ाрде рдПрдХ рд╕рд░्рд╡рдеा рдирдИ рд╡िрдЪाрд░рдзाрд░ा рдХा рдЬрди्рдо। рдЖрдзुрдиिрдХрддा рд╢рдм्рдж рдХी рдЙрдд्рдкрдд्рддि рд▓ैрдЯिрди рднाрд╖ा рдХे рдоॉрдбрд░्рди рд╢рдм्рдж рд╕े рд╣ुрдИ рд╣ै рдЬिрд╕рдХा рдЕрд░्рде рд╣ै рдЕрднी-рдЕрднी рдШрдЯी рд╣ुрдИ рдШрдЯрдиा। рдЖрдзुрдиिрдХрддा рдХे рдХेंрдж्рд░ рдоें рдордиुрд╖्рдп рд╣ै। рдФрд░ рдордиुрд╖्рдп рдХे рдЖрдзुрдиिрдХ рд╣ोрдиे рдХा  рдЕрд░्рде рд╣ी рдпрд╣ी рд╣ै рдкुрд░ाрдиी рдоाрди्рдпрддाрдУं рдХो рдирдХाрд░рдиा। рдПрдбрд╡ांрд╕ рд╣ोрдиा। рдПрдХрд▓ рдкрд░िрд╡ाрд░ рдоें рд╡िрд╢्рд╡ाрд╕ рд░рдЦрдиा। рдзाрд░्рдоिрдХрддा рдХे рдЭंрдЭрдЯों рд╕े рдоुрдХ्рдд рд╣ोрдиा। рдЕрд░्рдеाрдд् рдЧैрд░ рдкाрд╢्рдЪाрдд्рдп рдЬрдЧрдд рдкрд░ рдкाрд╢्рдЪाрдд्рдпीрдХрд░рдг рдХा рдк्рд░рднाрд╡। рдЗрд╕рдХी рдк्рд░рдоुрдЦ рд╡िрд╢ेрд╖рддाрдУं рдоें рд╕्рд╡рдХेंрдж्рд░िрдд рдмुрдж्рдзिрд╡ाрдж, рдИрд╢्рд╡рд░ीрдп рд╕рдд्рддा рдХे рдк्рд░рддि рдЕрд╡िрд╢्рд╡ाрд╕, рдирдЧрд░ीрдХрд░рдг, рд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХрддा, рд╕ुрдЦрд╡ाрдж, рдзрд░्рдордиिрд░рдкेрдХ्рд╖рддा, рддрд░्рдХрд╢ीрд▓рддा, рднौрддिрдХрд╡ाрдж рдЖрддे рд╣ैं। рд╕ंрдХ्рд╖ेрдк рдоें рдЖрдзुрдиिрдХрддा рдордиुрд╖्рдп рдХो рдРрд╕ी рд╕्рд╡рддंрдд्рд░рддा рджेрддा рд╣ै рдЬो рди рдХिрд╕ी рдкрд░ рдиिрд░्рднрд░ рд╣ो рдФрд░ рди рд╣ी рдЙрдд्рддрд░рджाрдпी। рдЬрд╣ाँ рддрдХ рд╕рд╡ाрд▓ рдЙрдд्рддрд░ рдЖрдзुрдиिрдХрддा рдХा рд╣ै, рддो рдпрд╣ рдЖрдзुрдиिрдХрддा рдХे рдмाрдж рдХी рд╕ीрдв़ी рд╣ै। рдЗрд╕рдХी рдХोрдИ рдПрдХ рдиिрд╢्рдЪिрдд рдкрд░िрднाрд╖ा рдирд╣ीं рджी рдЬा рд╕рдХрддी। рдЙрдд्рддрд░ рдЖрдзुрдиिрдХрддा рдХो рд░ेрдЦांрдХिрдд рдХрд░рддे рд╣ुрдП рд╕ुрдзीрд╢ рдкрдЪौрд░ी рдЕрдкрдиी рдкुрд╕्рддрдХ рдЙрдд्рддрд░рдЖрдзुрдиिрдХрддा: рдХुрдЫ рд╡िрдЪाрд░ рдоें рд▓िрдЦрддे рд╣ैं – рдЖрдзुрдиिрдХрддा рдПрдХ рдРрддिрд╣ाрд╕िрдХ рдоूрд▓्рдпрдмोрдз рдФрд░ рд╡ाрддाрд╡рд░рдг рдХे рд░ूрдк рдоें рд╡िрдЬ्рдЮाрди, рдпोрдЬрдиा, рд╕ेрдХ्рдпुрд▓рд░िрдЬ्рдо рдФрд░ рдк्рд░рдЧрддि рдХेंрдж्рд░ рдЬैрд╕े рд╡िрд╢ेрд╖рдгों рдХो рдЕрд░्рде рджेрддी рд░рд╣рддी рд╣ै, рдЙрдд्рддрд░ рдЖрдзुрдиिрдХрддा рдЗрдирдХे рд╕ीрдоांрддों рдХा рдиाрдо рд╣ै। рдЗрд╕рд▓िрдП рд╡िрдЬ्рдЮाрди рдХे рдоुрдХाрдмрд▓े рдЕрдиुрднрд╡ рдХी рд╡ाрдкрд╕ी, рдпोрдЬрдиा рдХी рдЬрдЧрд╣ рдмाрдЬाрд░ рдХी рд╡ाрдкрд╕ी, рд╕ेрдХ्рдпुрд▓рд░िрдЬ्рдо рдХी рдЬрдЧрд╣ рд╕ाрдо्рдк्рд░рджाрдпिрдХ, рдЬाрддिрд╡ाрджी, рдпा рд╕्рдд्рд░ीрд╡ाрджी рдЙрдкрдХेंрдж्рд░ों рдХी рд╡ाрдкрд╕ी рдФрд░ рдордиुрд╖्рдп-рдХेंрдж्рд░िрдд рдк्рд░рдЧрддि рдХी рдЬрдЧрд╣ рдк्рд░рдХृрддि рдХेंрдж्рд░िрдд рд╡िрдХाрд╕ рдХे рдмीрдЪ рд▓рдЧाрддрд░ рдмрд╣рд╕ рдЬाрд░ी рд╣ै।[1] рдЙрдд्рддрд░ рдЖрдзुрдиिрдХрддा рд╡िрдЪाрд░ों рдХी рд╕рдордЧ्рд░рддा рдХे рд╕्рдеाрди рдкрд░ рд╡िрдЦंрдбрди рдХो рдорд╣рдд्рд╡ рджेрддी рд╣ै। рд╡рд╣ рд╕рдоाрдЬ рдХे рдЙрди рдк्рд░рдмुрдж्рдз рд╢ोрд╖рдХों рдХी рд╡िрдЪाрд░рдзाрд░ा рдХा рд╡िрд░ोрдз рдХрд░рддी рд╣ै рдЬो рдЕрдкрдиे рд╣ी рд╕рдоाрдЬ рдХे рдиिрдо्рди рд╡рд░्рдЧों рдХा рд╢ोрд╖рдг рдХрд░ рд░рд╣े рд╣ैं। рдпрд╣ी рдХाрд░рдг рд╣ै рдХि рдЙрдд्рддрд░ рдЖрдзुрдиिрдХ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдоें рджрд▓िрддों, рд╕्рдд्рд░िрдпों, рдЕрд▓्рдкрд╕ंрдЦ्рдпрдХों рдПрд╡ं рдЖрдо рдЖрджрдоी рдХी рдмाрддें рдЕрдзिрдХ рд╣ुрдИ рд╣ैं।  
рдЬрдирд╕ंрдЪाрд░ рдХे рдоाрдз्рдпрдо рдХा рд╕ाрд╣िрдд्рдп рд╕्рд╡рдпं рдоें рдЙрдд्рддрд░ рдЖрдзुрдиिрдХ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рд╣ै। рдпрд╣ाँ рд▓ेрдЦрдХीрдпрддा, рдЕрдж्рд╡िрддीрдпрддा, рдоौрд▓िрдХрддा, рд╕्рд╡ाрдпрдд्рддрддा, рднрд╡्рдпрддा рд╕рдм рдХुрдЫ реЩрдд्рдо рд╣ै। рдСрдирд▓ाрдЗрди рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдЗрд╕рдХा рдЬ्рд╡рд▓ंрдд рдЙрджाрд╣рд░рдг рд╣ै। рдпрд╣ाँ рд▓ेрдЦрдХ рдЕрдкрдиी рдорди рдХी рдмाрдд рдмेрд░ोрдХ-рдЯोрдХ рдХрд╣ рд╕рдХрддा рд╣ै। рдЖрдзुрдиिрдХрддा рд╕े рдХрд╣ीं рдЖрдЧे рдХी рдЪрд░्рдЪा рдЗрд╕рдоें рдХी рдЧрдпी рд╣ै। рдкाрдардХ рдЕрдкрдиी рдд्рд╡рд░िрдд рдЯिрдк्рдкрдгी рднी рджे рд╕рдХрддे рд╣ैं।  рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдЪेрддрдиा рд╡्рдпрдХ्рддिрд╡ाрджी рдЪेрддрдиा рдХा рд╣ी рдЕрдЧрд▓ा рдЪрд░рдг рд╣ै рдЬो рд╣рдоें рдСрдирд▓ाрдЗрди рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдоें рд╕ुрдЧрдорддा рд╕े рдкрд░िрд▓рдХ्рд╖िрдд рд╣ो рдЬाрддा рд╣ै।  рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдЪेрддрдиा рдХे рд╡िрд╖рдп рдоें рджैрдиिрдХ рджेрд╢рдмंрдзु рдоें рдкрд░рд╕ाрдИ рдЬी рд▓िрдЦрддे рд╣ैं – рд╕рдоाрдЬ рдоें рд░рд╣рдХрд░ рдЕрдкрдиे рдХो рд╕рдоाрдЬ рдХा рдЕंрдЧ рд╕рдордЭрдиा, рд╕рдоाрдЬ рдХे рдЙрдд्рдеाрди-рдкрддрди, рд╕ुрдЦ-рджुрдЦ, рдЧрддि-рдЕрд╡рдЧрддि рдоें рд╕ाрде рд╣ोрдиा, рдкूрд░े рд╕рдоाрдЬ рдХे рдЙрдд्рдеाрди рдХे рдмाрд░े рдоें рд╕ोрдЪрдиा рдФрд░ рдоाрдирдиा рдХि рд╕рдоाрдЬ рдХे рдЙрдд्рдеाрди рд╕े рд╡्рдпрдХ्рддि рдХा рдЙрдд्рдеाрди рд╣ै, рд╕рдоाрдЬ рдХी рд╕рдорд╕्рдпाрдУं рдФрд░ рд╕ंрдШрд░्рд╖ों рдХो рд╕рдордЭрдиा рддрдеा рдЙрд╕рдоें рд╕рд╣рднाрдЧी рд╣ोрдиा рдпрд╣ी рд╕рдм рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдЪेрддрдиा рд╣ै[2] рддрднी рддो рдЕрдирд╣рджрдиाрдж рдЪिрдЯ्рдаाрдХाрд░ рдк्рд░िрдпंрдХрд░ рдЙрдд्рддрд░рдЖрдзुрдиिрдХ рд╕рдоाрдЬ рдХे рдд्рд░рд╕्рдд рд╢ोрд╖िрдд рд╡рд░्рдЧ рд╕े рдЕрдкрдиे рдХो рдПрдХाрдХाрд░ рдХрд░рддे рд╣ुрдП рд▓िрдЦрддे рд╣ैं –
рд╡िрд▓ंрдмिрдд рд╡िрд╕्рддाрд░ рдоें
рдоेрд░े рд╕ंрдЧрддрдХाрд░ рд╣ैं
рдЬीрд╡рди рдХे рдкृрд╖्рда-рдк्рд░рджेрд╢ рдоें
рдХрд░рдШे рдкрд░ рдХрд░ाрд╣рддे рдмीрдоाрд░ рдмुрдирдХрд░
рд░ांрдкी рдЯрдЯोрд▓рддे рдмुрдЬुрд░्рдЧ рдоोрдЪीрд░ाрдо
рдЧाрдб़ी рд╣ाँрдХрддे рдЧाрдб़ीрд╡ाрди
рдЦेрдд рдЧोрдб़рддे-рдиिрд░ाрддे
рдФрд░ рдиिрд╢рдм्рдж
рдЙрд╕ी рдоिрдЯ्рдЯी рдоें
рдЧрд▓рддे рдЬाрддे рдХिрд╕ाрди[3]
             рдЙрдд्рддрд░рдЖрдзुрдиिрдХ рдСрдирд▓ाрдЗрди рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдоें рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдЪेрддрдиा рдХेрд╡рд▓ рджрд▓िрдд, рд╕्рдд्рд░ी, рдЕрд▓्рдкрд╕ंрдЦ्рдпрдХ, рдЖрджिрд╡ाрд╕िрдпों рддрдХ рд╣ी рд╕ीрдоिрдд рдирд╣ीं рд╣ै рд╡рд╣ рддो рд╕рд░рдХाрд░ рдХी рдиीрддिрдпों, рд╕्рдд्рд░ी-рдкुрд░ुрд╖ рд╕ंрдмंрдзों, рдкिрддा-рдкुрдд्рд░ рд╕ंрдмंрдзों, рдпौрди рд╕ंрдмंрдзों, рддрдХрдиीрдХी, рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ, рд╕ाрдоाрдЬिрдХ, рджांрдкрдд्рдп, рдкाрд░िрд╡ाрд░िрдХ, рд░ाрдЬрдиीрддिрдХ, рдк्рд░рд╢ाрд╕рдиिрдХ, рдзाрд░्рдоिрдХ, рд╢ैрдХ्рд╖рдгिрдХ рдоूрд▓्рдпों рдХे рдЕрддिрдХ्рд░рдордг рдкрд░ рднी рдЦुрд▓ी рдмाрдд рдХрд░рддी рд╣ै। рддрднी рддो рдоेрд░े рд╡िрдЪाрд░ рдоेрд░ी рдЕрдиुрднूрддि рдоें рдкुрдд्рд░ рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рдкिрддा рдХो рд╕рдордЭाрддे рд╣ुрдП рдЪिрдЯ्рдаाрдХाрд░ рдХाрд▓ीрдкрдж рдк्рд░рд╕ाрдж рд▓िрдЦрддे рд╣ैं –
рдЖрдзुрдиिрдХ рдкрд░िрд╡ेрд╢ рдоें рдкрд▓े, рдкрдв़े, рдмрдв़े
рдоॉрдбрд░्рди рд╣ोрдиे рдХा рджाрд╡ा рдХрд░рдиेрд╡ाрд▓े
рдкुрдд्рд░ рдиे рдеोрдб़ी рджेрд░ рдкिрддा рдХो рдЧौрд░ рд╕े рджेрдЦा
рдлिрд░ рдмोрд▓ा
рдкाрдкा рдоैं рдЕрдм рдмрдб़ा рд╣ो рдЧрдпा рд╣ूँ
рдоैं рдЕрдкрдиा рдЦрдпाрд▓ рд░рдЦ рд╕рдХрддा рд╣ूँ
рдЕрдкрдиा рднрд▓ा-рдмुрд░ा рд╕рдордЭ рд╕рдХрддा рд╣ूँ
рдпрд╣ рдЬिंрджрдЧी рдоेрд░ी рд╣ै
рдоैं рдШूрдоूँ, рдлिрд░ूँ, рдоौрдЬ-рдорд╕्рддी рдХрд░ूँ
рдпा рдПрдХ рдУрд░ рд╕े
 рдЧрд▓े рдоें рдлंрджा рдбрд▓рд╡ा рд▓ूँ
рдФрд░ рдЙрд╕ рдШुंрдШрдЯे рд╕े рд╕рджा рдХे рд▓िрдП
рдмंрдзा рд░рд╣ूँ
рдЖрдкрдХो рдХ्рдпा рдлрд░рдХ рдкрдб़рддा рд╣ै?
рдЬीрдиा рдоुрдЭे рд╣ै
рднुрдЧрддрдиा рднी рдоुрдЭे рд╣ै
рдЖрдк рдЪिंрддिрдд рдХ्рдпों рд╣ैं[4]
рдЙрдд्рддрд░рдЖрдзुрдиिрдХ рдпुрд╡рдХ-рдпुрд╡рддिрдпाँ рдЕрдерд╡ा рдирдИ рдкीреЭी рдХा рдоाрдирд╡ рд╕्рд╡рддंрдд्рд░ рд░рд╣рдиा рдЪाрд╣рддा рд╣ै। рдРрд╕ी рд╕्рд╡рддंрдд्рд░рддा рдЬो рдЕрди्рдп рдХिрд╕ी рдХे рдк्рд░рддि рдЙрдд्рддрд░рджाрдпी рди рд╣ो, рди рд╣ी рд╡े рдХोрдИ рдРрд╕ा рд░िрд╢्рддा рдмрдиाрдиा рдЪाрд╣рддे рд╣ैं, рдЬो рдЙрдирдХी рд╕्рд╡рддंрдд्рд░рддा рдоें рдмाрдзрдХ рд╣ो। рдирдИ рдкीрдв़ी рдкुрд░ाрдиी рдкीрдв़ी рдиाрдордХ рдХрд╡िрддा рдоें рдЪिрдЯ्рдаाрдХाрд░ рдХाрд▓ीрдкрдж рдк्рд░рд╕ाрдж рд▓िрдЦрддे рд╣ैं –
рдпрд╣ рдЬिंрджрдЧी рдоेрд░ी рд╣ै
рд╣рд░ рдпुрд╡рдХ, рд╣рд░ рдпुрд╡рддी рдХा
рдЖрдЬ рдпрд╣ी рдмीрдЬ рдоंрдд्рд░ рд╣ै
рд╕ोрдЪрдиे рд╕рдордЭрдиे рдХा рдирдпा рдвंрдЧ рд╣ै।
рд▓рдб़рдХिрдпाँ рднी рдирд╣ीं рдЪाрд╣рддी
рдПрдХ рдЦूंрдЯे рд╕े рдмंрдзे рд░рд╣рдиा
----------------
рдЬिंрджрдЧी рдоेрд░ी рд╣ै
рдЗрд╕рдоें рдХिрд╕ी рдХे
рд╣рд╕्рддрдХ्рд╖ेрдк рдХी рдЬрд░ूрд░рдд рдирд╣ीं рд╣ै।[5]
рдЙрдд्рддрд░рдЖрдзुрдиिрдХ рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╡िрдорд░्рд╢ों рдоें рд╕्рдд्рд░ीрд╡िрдорд░्рд╢, рд╕рдорд▓ैंрдЧिрдХ рд╡िрдорд░्рд╢, рдЖрджिрд╡ाрд╕ी-рджрд▓िрдд рд╡िрдорд░्рд╢ рд╕्рд╡рдпं рдоें рдк्рд░рддिрдиिрдзिрдд्рд╡рдХрд░्рддा рд╣ैं। рд╡े рд╡िрдХेंрдж्рд░िрдд рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХी рд╕рдд्рддा рд╣ैं। рд╕рдоाрдЬ рдХे рд╡рд░्рдЪрд╕्рд╡рд╢ाрд▓ी рддрдмрдХे рдХे рдиीрдЪे рджрдмे рд╣ाрд╢िрдП рдХो рдвूँрдврдиा рд╣ी рдЙрдд्рддрд░ рдЖрдзुрдиिрдХрддा рд╣ै। рдЪाрд▓ू рд╡िрдорд░्рд╢ों рдоें рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рд╡िрд╖рдпों рдХी рдХрдоिрдпों рдХो рдЙрдЬाрдЧрд░ рдХрд░рдиा рд╣ी рдЙрдд्рддрд░ рдЖрдзुрдиिрдХрддा рдХा рдЪрд░िрдд्рд░ рд╣ै। рднाрд░рддीрдп рдкрд░िрд╡ेрд╢ рдоें рд╕्рдд्рд░ी рдХो рдкुрд░ुрд╖ рд╕े рдХрдордЬोрд░ рд╡ рдХрдорддрд░ рдоाрдиा рдЬाрддा рд╣ै। рдЙрд╕рдХी рдЕрд╡рд╣ेрд▓рдиा рдХी рдЬाрддी рд╣ै। рд╕्рдд्рд░ी рдпрджि рдЧрд░्рднाрд╡рд╕्рдеा рдоें рд╣ै рддрднी рдЙрд╕рдХा рдЧрд░्рднрдкाрдд рдХрд░ा рджिрдпा рдЬाрддा рд╣ै। рдЕрдкрдиे рд╕рдоाрдЬ рдХी рдпрд╣ рдПрдХ рд╕рдмрд╕े рдмрдб़ी рд╕рдорд╕्рдпा рд╣ै। рд╣िंрджी рдХрд╡िрддा рдоंрдЪ рдХे рдЪिрдЯ्рдаाрдХाрд░ рдЛрд╖рдн рд╢ुрдХ्рд▓ा рд╣рдоें рдЬीрдиे рджो рдиाрдордХ рдХрд╡िрддा рдоें рдЗрд╕ी рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╕рдорд╕्рдпा рдХे рдк्рд░рддि рд╕рдЪेрдд рд╣ोрдХрд░ рдмेрдЯी (рдЬो рдЧрд░्рднाрд╡рд╕्рдеा рдоें рд╣ै) рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рдкिрддा рдХो рд╕рдордЭाрддे рд╣ुрдП рд▓िрдЦрддे рд╣ैं -
рдкाрдкा рдкाрдкा рдоुрдЭे рдЬीрдиे рджो
рдоुрдЭे рдЖрдиे рджो
рдЗрд╕ рдЕрдж्рднुрдд рджुрдиिрдпा рдХी
рдПрдХ рдЭрд▓рдХ рддो рдкाрдиे рджो।।
----
рдоैंрдиे рдХ्рдпा рдХिрдпा рд╣ै рдмुрд░ा
рдЬो рддुрдо рдЪाрд╣рддे рд╣ो рдоाрд░рдиा
рдоैं рддो рдЕрднी рдЖрдпी рднी рдирд╣ीं
рдФрд░ рддुрдо рдЪाрд╣рддे рд╣ो рдиिрдХाрд▓рдиा।[6]
рдЙрдд्рддрд░ рдЖрдзुрдиिрдХ рд╕рдоाрдЬ рдХे рдХेंрдж्рд░ рдоें рдкूंрдЬी рд╣ै। рдордиुрд╖्рдп рдЕрдкрдиे рд╣िрдд-рд▓ाрдн рдХे рд▓िрдП рдХिрд╕ी рднी рд╣рдж рддрдХ рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै। рд╡рд╣ рджूрд╕рд░ों рдХे рд╕ुрдЦ-рджुःрдЦ рдХी рдЪिंрддा рдирд╣ीं рдХрд░рддा। рдЕрдкрдиी рддिрдЬोрд░िрдпाँ рднрд░рдиे рдоें рд╣ी рдкूрд░ा рдЬीрд╡рди рдмिрддा рджेрддा рд╣ै। рд╕ाрдоाрдЬिрдХрддा рдХी рдЗрди рд╡िрд╕ंрдЧрддिрдпों рд╕े рдХрд╡ि рдХा рдорд╕्рддिрд╖्рдХ рд╡िрдЪрд▓िрдд рд╣ो рдЙрдарддा рд╣ै। рд╡рд╣ рдпрд╣ рдХрд╣рдиे рдХो рдордЬрдмूрд░ рд╣ो рдЙрдарддा рд╣ै –
рдПрдХ рдЪрдкрд░ाрд╕ी рд╕े рд▓ेрдХрд░ рдЕрдзिрдХाрд░ी рддрдХ
рдиिрдЬी рд╕े рд▓ेрдХрд░ рд╕рд░рдХाрд░ी рддрдХ
рд╡рдХीрд▓ рд╕े рд▓ेрдХрд░ рдзрд░्рдоाрдзिрдХाрд░ी рддрдХ
рд╣ो рдЧрдП рд╣ैं рд╕рдм рдн्рд░рд╖्рдЯ, рдЖрдо рдЬрдирддा рд╣ै рдд्рд░рд╕्рдд।[7]
       рд╕рдоाрдЬ рдоें рд╕ंрдЪाрд░ рдоाрдз्рдпрдоों рдХी рдЕрд▓рдЧ рднूрдоिрдХा рд░рд╣ी рд╣ै। рд╕ंрдЪाрд░ рдоाрдз्рдпрдо рдПрдХ рдирд╡ीрди рдмाрдЬाрд░ рдЙрдд्рдкрди्рди рдХрд░ рд░рд╣ा рд╣ै। рд╕рдоाрдЬ рдоें рд╣ो рд░рд╣े рдн्рд░рд╖्рдЯाрдЪाрд░ों, рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ों, рд╡िрд╕ंрдЧрддिрдпों рдХा рдЦुрд▓ा рдЪिрдЯ्рдаा рд╣ै рдЖрдЬ рдХा рдЕрдЦрдмाрд░। рдЗрди рдЦрдмрд░ों рд╕े рдЬрдирддा рдХा рдорди рдКрдм рдЪुрдХा рд╣ै। рдЕрдЦрдмाрд░ рдХрд╡िрддा рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рдмрд╡рди рдкाрдг्рдбे рдЕрдкрдиे рдм्рд▓ॉрдЧ рдкрд░ рд╕рдоाрдЬ рдХी рдЗрд╕ी рд╡िрд╕ंрдЧрддि рдХा рд╡िрд░ोрдз рдХрд░рддे рд╣ैं। рдФрд░ рд╡े рдРрд╕े рдЕрдЦрдмाрд░ рдХी рдЖрд╢ा рдХрд░рддे рд╣ै рдЬिрд╕рдоें –
рд╕ोрдЪрддा рд╣ूँ
рдХрдм рдкрдв़ рдкाрдКँрдЧा
рдЕрдЦрдмाрд░ ...
рдЬिрд╕рдоें рди рдЫрдкी рд╣ो
рджुрд╖्рдХрд░्рдо рдХी рдХрд╣ाрдиी
рдорд╣ंрдЧाрдИ рдХी рдоाрд░ ....
рд╣िंрджू–рдоुрд╕्рд▓िрдо рдХे рдмीрдЪ рдоाрд░-рдХाрдЯ рдХी рдЦрдмрд░ें
рдЬेрдм-рдХрдЯाрдИ рдХी рдЦрдмрд░ें।[8]
рдЙрдд्рддрд░ рдЖрдзुрдиिрдХ рд╕рдоाрдЬ рдХा рдк्рд░рдд्рдпेрдХ рдЕंрдЧ, рдХ्рд╖ेрдд्рд░, рднाрдЧ рд╕рдм рдХुрдЫ рдкूंрдЬी рдкрд░ рдЖрд╢्рд░िрдд рд╣ै। рдкाрд░िрд╡ाрд░िрдХ рдоूрд▓्рдпों рдХी рдмाрдд рд╣ो рдЕрдерд╡ा рд╢िрдХ्рд╖ा, рдзрд░्рдо, рдк्рд░рд╢ाрд╕рди рдХी рдЪрд░्рдЪा рдХрд░ें рд╕рднी рдоें рдзрди рдиे рдЕрдкрдиी рдШुрд╕ рдкैрда рдмрдиा рд▓ी рд╣ै। рд╕рдоाрдЬ рдХा рдЬो рд╡рд░्рдЧ рдк्рд░рд╢ाрд╕рдХ рд╣ै рдЙрд╕рдХे рдкाрд╕ рдзрди рд╕рд░्рд╡рд╕ुрд▓рдн рд╣ै। рдиिрдо्рди рд╡рд░्рдЧ рдЕрдкрдиे рдЖрд░्рдеिрдХ рдХाрд░рдгों рд╕े рджिрди рдк्рд░рддिрджिрди рдФрд░ рдкिрдЫрдб़рддा рдЬा рд░рд╣ा рд╣ै। рдкूंрдЬी рдХे рд╕рдо्рдоुрдЦ рдХिрд╕ी рдХा рдХोрдИ рдоूрд▓्рдп рдирд╣ीं। рдзाрд░्рдоिрдХ рдЧुрд░ु, рд╢िрдХ्рд╖рдХ, рд╕्рдд्рд░ी-рдкुрд░ुрд╖, рдбॉрдХ्рдЯрд░, рдЗंрдЬीрдиिрдпрд░, рд╢िрдХ्рд╖ा, рдиेрддा, рдкुрд░рд╕्рдХाрд░ рд╕рднी рдкрд░ рдкूंрдЬी рдХा рдЖрдзिрдкрдд्рдп рд╣ै। рдХрд╡ि рдЪिрдЯ्рдаाрдХाрд░ рдиीрд░рдЬ рдХुрдоाрд░ рдЕрдкрдиी рдХрд╡िрддा рдЧाँрд╡-рдорд╕ाрди-рдЧुрдб़рдЧाँрд╡ рдоें рд╕्рд╡рдпं рдХी рд╡्рдпрдХ्рддिрдЧрдд рдЪेрддрдиा рдХो рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдЪेрддрдиा рдоें рд░ूрдкांрддрд░िрдд рдХрд░рддे рд╣ुрдП рдХрд╣рддे рд╣ैं –
рдЧाँрд╡ рдХे рд╕्рдХूрд▓ рдоें рд╢िрдХ्рд╖ा рдХी рдЬрдЧрд╣
рдмрдЯрддी рд╣ै рдЦिрдЪрдб़ी
рдоाрд╕्рдЯрд░ рд╕ाрд╣рдм рдХा рдз्рдпाрди
рдЕрдм рдкрдв़ाрдиे рдоें рдирд╣ीं рд░рд╣рддा
рджेрдЦрддे рд╣ैं рдЧिрд░ рдиा рдЬाрдпे
рдЦाрдиे рдоें рдЫिрдкрдХрд▓ी
**********************
рдЪреЭाрд╡ा рдКрдкрд░ рддрдХ рдЪрдв़рддा рд╣ै рддрдм рдЬाрдХрд░ рдХрд╣ीं
рд╕्рдХूрд▓ рдХा рдоिрд▓рддा рд╣ै рдЕрдиाрдЬ।[9]
рдПрдХ рдЕрди्рдп рдЪिрдЯ्рдаाрдХाрд░ рднूрдкेंрдж्рд░ рдЬाрдпрд╕рд╡ाрд▓ рдЬी рднी рдЗрд╕ी рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╡िрд╕ंрдЧрддि рдФрд░ рдоाрдирд╡ рдХी рдкूंрдЬी рд▓ोрд▓ुрдкрддा рдХी рдУрд░ рдЗрд╢ाрд░ा рдХрд░рддे рд╣ैं –
рдбрдХैрддी рдХा рдПрдХ рд╣िрд╕्рд╕ा рдЬाрддा рд╣ै рдкрд╣рд░ेрджाрд░ों рдХो
рдпрд╣ाँ рдЗрдиाрдо рд╕े рдирд╡ाрдЬा рдЬाрддा рд╣ै рдЧрдж्рджाрд░ों рдХो
****************
рдоंрджिрд░ рдорд╕्рдЬिрдж рд╕े рдЬ्рдпाрджा рднीрдб़ рд╣ोрддी рд╣ै рдордзुрд╢ाрд▓ाрдУं рдоें
рдЕрдм рддो рдлूрд╣рдб़рддा рдирдЬрд░ рдЖрддी рд╣ै рд╕рднी рдХрд▓ाрдУं рдоें।[10]
рдЗрд╕ी рдк्рд░рдХाрд░ рдХाрд╡्рдпрд╕ुрдзा рдХे рдЪिрдЯ्рдаाрдХाрд░ рдиीрд░рдЬ рдХुрдоाрд░ рдХी рдХрд╡िрддाрдПँ – рдирдпा рд╡िрд╣ाрди, рдЖрдд्рдорд╣рдд्рдпा, рдЖрджрдоी, рдХрд╖्рдЯ рд╣рд░ो рдоाँ, рддрд▓ाрд╢, рджीрдк, рдиाрд░ी, рдХрд░्рдордкрде, рдЖрдЧे рд╣рдо рдмреЭें, рдЕрдм рдоैं рдкрд░ाрднूрдд рдирд╣ीं, рдЖрд╖ाрдв़ рдХा рдХрд░्рдЬ, рдЙрдб़ो рддुрдо, рдЕрддिрдХ्рд░рдордг рддрдеा рднूрдкेंрдж्рд░ рдЬाрдпрд╕рд╡ाрд▓ рдХी рдХрд╡िрддा рдШोрд░ рдХрд▓рдпुрдЧ, рдмेрдИрдоाрдиों рдХा рд░ाрдЬ рдФрд░ рд╕ुрдмोрдз рд╕ृрдЬрди рдХे рдЪिрдЯ्рдаाрдХाрд░ рд╕рдЬрди рдХुрдоाрд░ рдоुрд░ाрд░рдХा рдХी рджाрдпिрдд्рд╡, рдорди рдХी рднूрдЦ, рджрд░्рдж рдПрд╡ं рдд्рд░िрд▓ोрдХ рд╕िंрд╣ рдардХुрд░ेрд▓ा рдХी рдЕрдиेрдХ рд░рдЪрдиाрдПँ рдЙрдд्рддрд░ाрдзुрдиिрдХ рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдЪेрддрдиा рд╕े рдЕрдиुрдк्рд░ाрдгिрдд рд╣ैं। рдЙрдд्рддрд░ाрдзुрдиिрдХрддा рдХा рдПрдХ рд╕ूрдд्рд░ рд╣ै – рдЕрддीрдд рдХी рд╡рд░्рддрдоाрдирддा। рдЙрдд्рддрд░ाрдзुрдиिрдХрддा рдЕрддीрдд рдХे  рд╡рд░्рдЪрд╕्рд╡рд╡ाрджी рд╡िрдорд░्рд╢ों рдХो рдмрджрд▓рдиे рдХे рд▓िрдП рдк्рд░рддिрдмрдж्рдз рд╣ै। рдиीрд░рдЬ рдХुрдоाрд░ рдХी рдкрд░िрд╡рд░्рддрди рдХрд╡िрддा рдоें рдЗрд╕ी рдмрджрд▓ाрд╡ рдХी рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддा рдорд╣рд╕ूрд╕ рдХी рдЧрдИ рд╣ै – 
рд╕ुрди्рджрд░ рд╣ै рдЦ्рд╡ाрдм, рдкрд▓рдиे рджीрдЬिрдП
рдирдИ рдЪрд▓ी рд╣ै рд╣рд╡ा, рдмрд╣рдиे рджीрдЬिрдП
рдЬрдоाрдиा рдмрджрд▓ рд░рд╣ा рд╣ै, рдЖрдк рднी рдмрджрд▓िрдП
рдкुрд░ाрдиे рдЦрдпाрд▓ों рдХो рд░рд╣рдиे рджीрдЬिрдП
************
рдХैрдж рдоें рдеे рдкрд░िंрджे рдХрднी рд╕े
рдЕрдм рдЖрдЬाрдж рд╣ैं рддो рдЙрдб़рдиे рджीрдЬिрдП
рдмрд╣ुрдд рдЪुрднे рд╣ैं рд╣ाрдеों рдоें рдХाँрдЯे
рдЕрдм рдЦिрд▓े рд╣ैं рдлूрд▓ рддो рдорд╣рдХрдиे рджीрдЬिрдП।[11]


рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рд╣рдо рджेрдЦрддे рд╣ैं рдХि рдСрдирд▓ाрдЗрди рдХрд╡िрддाрдПँ рдЙрдд्рддрд░рдЖрдзुрдиिрдХрддा рдХी рд╣िрдоाрдпрддी рд╣ैं। рдЗрди рдХрд╡िрддाрдУं рдоें рдоाрдирд╡ рдХी рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╕्рд╡рддंрдд्рд░рддा рдХे рд╕ाрде-рд╕ाрде рдЙрди рд╡िрд╕ंрдЧрддिрдпों рдХा рднी рдЪिрдд्рд░рдг рд╣ै рдЬिрдирдХे рдХाрд░рдг рд╡рд╣ (рдоाрдирд╡) рдЖрдЬ рддрдХ рдкрд░ाрдзीрди рд╣ै। рдкрд░ाрдзीрдирддा рд╕े  рдоुрдХ्рддि рдХा рдЕрд░्рде рд╕्рд╡ рдХी рдЕрднिрд╡्рдпрдХ्рддि рд╣ै। рд╕्рд╡ рдХी рдЕрднिрд╡्рдпрдХ्рддि рдХा рдЕрд░्рде рдкूрд░्рдг рд╕्рд╡рддंрдд्рд░рддा рд╕े рд╣ै। рдРрд╕ी рд╕्рд╡рддंрдд्рд░рддा рдЬिрд╕рдоें рдоाрдирд╡  рд╡ैрд╡ाрд╣िрдХ, рдкाрд░िрд╡ाрд░िрдХ, рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╕рднी рд░ूрдкों рд╕े рдмंрдзрди рдоुрдХ्рдд рд╣ो।


рд╕ंрджрд░्рдн:
[1] рдЙрдд्рддрд░ рдЖрдзुрдиिрдХрддा рдХुрдЫ рд╡िрдЪाрд░рд╕ं. рджेрд╡ рд╢ंрдХрд░ рдирд╡ीрди/ рд╕ुрд╢ांрдд рдХुрдоाрд░ рдоिрд╢्рд░рд╡ाрдгी рдк्рд░рдХाрд╢рдирдк्рд░рдердо рд╕ंрд╕्рдХрд░рдг рд╡рд░्рд╖ – 2000рдкृ.рд╕ं.48
[2] рджैрдиिрдХ рджेрд╢рдмंрдзुрд░ाрдпрдкुрд░ рд╕ंрд╕्рдХрд░рдгрд╕्рддंрдн-рдкूрдЫिрдП рдкрд░рд╕ाрдИ рдЬी рд╕े, 8 рдордИ 1988
[3] рдЕрдирд╣рджрдиाрджрд╡ृрд╖्рдЯि рдЫाрдпा рдк्рд░рджेрд╢ рдХा рдХрд╡िрдЪिрдЯ्рдаाрдХाрд░- рдк्рд░िрдпंрдХрд░рдЬूрди 2007
[4] рдоेрд░े рд╡िрдЪाрд░ рдоेрд░ी рдЕрдиुрднूрддिрдирдИ рдкीрдв़ी рдкुрд░ाрдиी рдкीрдв़ीрдЪिрдЯ्рдаाрдХाрд░  рдХाрд▓ीрдкрдж рдк्рд░рд╕ाрджрдЬूрди 2015
[5] рд╡рд╣ी
[6] рд╣िंрджी рдХрд╡िрддा рдоंрдЪрд╣рдоें рдЬीрдиे рджोрдЪिрдЯ्рдаाрдХाрд░- рдЛрд╖рдн рд╢ुрдХ्рд▓ा
[7] рд╣िंрджी рдХрд╡िрддाрдн्рд░рд╖्рдЯाрдЪाрд░рднूрдкेंрдж्рд░ рдЬाрдпрд╕рд╡ाрд▓рдЕрдХ्рддूрдмрд░ 2012
[8] рдХाрд╡्рдпрд╕ुрдзाрдЧाँрд╡, рдорд╕ाрди, рдЧुрдб़рдЧाँрд╡рдЪिрдЯ्рдаाрдХाрд░- рдиीрд░рдЬ рдХुрдоाрд░ рдиीрд░рдЬूрди 2014
[9] 21рд╡ीं рд╕рджी рдХा рдЗंрдж्рд░рдзрдиुрд╖рдЕрдЦрдмाрд░рдЪिрдЯ्рдаाрдХाрд░ рдмрд╡рди рдкाрдг्рдбेрдЬूрди 2014
[10] рд╣िंрджी рдХрд╡िрддाрдпрд╣ाँ рдХाрдЧрдЬ рдХे рдЯुрдХреЬे рдкрд░ рдмिрдХрддे рд╣ै рд▓ोрдЧрднूрдкेंрдж्рд░ рдЬाрдпрд╕рд╡ाрд▓рд╕िрддंрдмрд░ 2012
[11] рдХाрд╡्рдпрд╕ुрдзाрдкрд░िрд╡рд░्рддрдирдиीрд░рдЬ рдХुрдоाрд░рдЕрдХ्рддूрдмрд░ 2012 

No comments :

Post a Comment

We welcome your comments related to the article and the topic being discussed. We expect the comments to be courteous, and respectful of the author and other commenters. Setu reserves the right to moderate, remove or reject comments that contain foul language, insult, hatred, personal information or indicate bad intention. The views expressed in comments reflect those of the commenter, not the official views of the Setu editorial board. рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рд░рдЪрдиा рд╕े рд╕рдо्рдмंрдзिрдд рд╢ाрд▓ीрди рд╕рдо्рд╡ाрдж рдХा рд╕्рд╡ाрдЧрдд рд╣ै।