![]() |
рдЪंрдж्рд░ рдоोрд╣рди рднрдг्рдбाрд░ी |
рдХिрд╕ी рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ рдХे рд╡िрдХाрд╕ рдХी рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा рдХा рд╡िрд╢्рд▓ेрд╖рдг рдмрд╣ुрдЖрдпाрдоी рдПрд╡ं рдмрд╣ु-рд╕्рддрд░ीрдп рд╣ोрддा рд╣ै рдФрд░ рдЙрд╕рдХी рдЬрдЯिрд▓рддा рдХा рдЖрдХрд▓рди рдЕрдХ्рд╕рд░ рдоुрд╢्рдХिрд▓ рд╣ोрддा рд╣ै рдкрд░ рдЕрд╕ंрднрд╡ рдирд╣ीं। ‘рдпрдеाрд░्рде рдХрднी рдЕрд░्рдердкूрд░्рдг рдирд╣ीं рд╣ोрддा рдЬрдмрдХि рдПрдХ рдХрдеा, рдиिрдмंрдз рдпा рдиाрдЯрдХ рдЕрд░्рдердкूрд░्рдг рд╣ुрдЖ рдХрд░рддे рд╣ैं’; рдПрд▓्рдбрд╕ рд╣рдХ्рд╕рд▓े рдХा рдпрд╣ рд╕ाрд░рдЧрд░्рднिрдд рдХрдерди рдФрд░ рднी рд╕ाрд░्рдердХ рд╣ो рдЬाрддा рд╣ै рдЕрдЧрд░ рдХрдеिрдд рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ рднाрд░рдд рдЬैрд╕ा рд╡िрд╢ाрд▓ рд╣ो, рдПрдХ рд╕ौ рдкрдЪीрд╕ рдХрд░ोреЬ рдХी рдЖрдмाрджी рдХो рд▓ोрдХрддांрдд्рд░िрдХ рдкрддрд╡ाрд░ рд╕े рдЦेрддा рд╣ुрдЖ। рдРрд╕े рдоें рд▓ेрдЦрдиी рдХा рд╕рд╣ाрд░ा рд▓ेрдиा рд╣ोрддा рд╣ै рдпрдеाрд░्рде рдХे рдмीрд╣реЬ рдоें рдХुрдЫ рд╕ाрд░्рдердХ рддрд▓ाрд╢рдиे рдХे рд▓िрдпे। рдпрдеाрд░्рде рдХी рд╣рд░ рдмाрдд рдоें рдЗрддрдиे рд╕ाрд░े рдЕрдиुрднрд╡ рдЧрдб्рдбрдордб्рдб рд╣ो рдЬाрддे рд╣ैं рдХि рдЕрд░्рде рдиिрдХाрд▓рдиे рдХे рд▓िрдпे рдмрд╣ुрдд рд╕ी рдорд╣рдд्рд╡ рдХी рдмाрддों рдХो рдиेрдкрде्рдп рдоें рдзрдХेрд▓рдиा рд╣ोрддा рд╣ै рдХेрд╡рд▓ ‘рдХाрдо рдХी рдмाрдд’ рдХो рд╕ाрдордиे рд░рдЦрддे рд╣ुрдП, рдФрд░ ‘рдХाрдо рдХी рдмाрдд’ рд▓ेрдЦрдХ рддрдп рдХрд░рддा рд╣ै рдХि рд╡рд╣ рдХौрди рд╕ी рдмाрдд рдкрд░ рдлोрдХрд╕ рдХрд░рдиा рдЪाрд╣рддा рд╣ै। рд╢ाрдпрдж рдЗрд╕ीрд▓िрдпे рдиिрдмंрдз рдпा рдХрдеा рдЕрд░्рдердкूрд░्рдг рд╣ोрддे рд╣ैं рдХ्рдпोंрдХि рд▓ेрдЦрдХ рдиे рдЙрд╕ рдЦोрдЬ рдХो рдЕрдкрдиी рд░рдЪрдиा рдХा рдЖрдзाрд░ рдмрдиाрдпा рд╣ै। рдЬो рдмाрддें рдиेрдкрде्рдп рдоें рдзрдХेрд▓ рджी рдЬाрддी рд╣ैं рд╡े рдХिрд╕ी рдФрд░ рд╕рдордп рдкрд░ рдлोрдХрд╕ рдоें рдЖ рд╕рдХрддी рд╣ैं рдмाрдХी рд╕рдм рдХो рдиेрдкрде्рдп рдоें рдзрдХेрд▓рдХрд░। рдЗрд╕ рд▓ेрдЦ рдоें ‘рдХाрдо рдХी рдмाрдд’ рдЙрд╕ рд╕ृрдЬрдирд╢ीрд▓ рдоाрд╣ौрд▓ рдХी рдПрдХ рдЦाрд╕ рдЭрд▓рдХ рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдХрд░рдиा рд╣ै рдЬिрд╕рдоें рдЖрдЬाрджी рдХे рдмाрдж рдХे рджрд╢рдХों рдоें рдирд╡-рдЙрдж्рднाрд╕िрдд рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ рдХी рдЫрд╡ि рдЙрднрд░рддी рд╣ै рдЕрдкрдиी рд╕ाрд░ी рдЦूрдмिрдпों рдПрд╡ं рдЦाрдоिрдпों рдХे рд╕ाрде।
- 1 -
рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдХी рдХрд░рд╡рдЯ
рдХिрд╕ी рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ рдХे рдЬीрд╡рди рдоे рдХुрдЫ рдХाрд▓рдЦंрдб рдЕрдкрдиी рд╕рдШрди рд╕ृрдЬрдирд╢ीрд▓рддा рдХे рдХाрд░рдг рдПрдХ рд╢ृंрдЦрд▓ा рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा рдХे рдиिрд░्рдоाрдг рдоे рд╕рд╣ाрдпрдХ рд╣ोрддे рд╣ैं рдФрд░ рднाрд╡ी рджिрд╢ाрдмोрдз рдХो рдк्рд░рднाрд╡िрдд рдХрд░рдиे рдоें рд╕рдлрд▓ рд╣ो рдЬाрддे рд╣ैं। рдХрднी рдРрд╕ा рднी рд╣ोрддा рд╣ै рдХि рдЕрдкрдиी рдЕрдХ्рд╖рдорддाрдУं рдХे рдХाрд░рдг рдПрдХ рдЕрдЪ्рдЫा рдЖрд░рдо्рдн рдХे рдмाрд╡рдЬूрдж рд╣рдо рдкрд░िрд╕्рдеिрддि рдХा рднрд░рдкूрд░ рд▓ाрдн рдЙрдаाрдиे рдоें рдЕрд╕рдорд░्рде рд╣ो рдЬाрддे рд╣ैं। рдЫोрдЯा рд╕ा рдЕंрддрд░ рджीрд░्рдШрдХाрд▓ рдоें рд╕рдлрд▓рддा рдпा рдЕрд╕рдлрд▓рддा рдХे рдоाрдирджंрдб рдиिрд░्рдзाрд░िрдд рдХрд░ рджेрддा рд╣ै। рдк्рд░рд╕्рддुрдд рд▓ेрдЦ рдРрд╕े рд╣ी рдПрдХ рдХाрд▓рдЦंрдб рдХी рдЭрд▓рдХ рджेрддा рд╣ै рдФрд░ рдпрд╣ рдЬाрдирдиे рдХा рдк्рд░рдпाрд╕ рднी рдХрд░рддा рд╣ै рдХि рд╣рдо рдПрдХ рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ рдХे рд░ूрдк рдоे рд╕рдлрд▓рддा рдХे рдХिрд╕ рдкाрдпрджाрди рдкрд░ рд╣ैं। рд▓ेрдЦ рдоें рдХрд╣ीं-рдХрд╣ीं рд╡्рдпрдХ्рддिрдЧрдд рдЕрдиुрднрд╡ों рдХा рдЙрд▓्рд▓ेрдЦ рдХेрд╡рд▓ рдЙрд╕ рдоाрд╣ौрд▓ рдХी рд╡िрд╢िрд╖्рдЯрддा рдХो рдЙрдЬाрдЧрд░ рдХрд░рдиे рднрд░ рдХे рд▓िрдпे рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै рдЕрди्рдпрдеा рдпрд╣ рдЕрдиुрднрд╡ рдЙрд╕ рдкрд░िрд╡ेрд╢ рдоें рдХिрд╕ी рднी рд╡िрдЪाрд░рд╢ीрд▓ рдпुрд╡ा рдХी рд╕्рд╡рдк्рдиिрд▓ рдЖँрдЦों рд╕े рджेрдЦा рдЬा рд╕рдХрддा рдеा।
рдЖрдЬाрджी рдоिрд▓ी рдФрд░ рдПрдХ рд▓рдо्рдмा рджु:рдЦрдж рдЕंрдзाрдпुрдЧ рдкीрдЫे рдЫोреЬ рдПрдХ рдирд╡ рдк्рд░рднाрдд рд╣рдоाрд░े рд╕ाрдордиे рдеा। рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдиे рдХрд░рд╡рдЯ рд▓ी рдФрд░ рд╣рдоें рд╡рд╣ рд╕рдм рдирд╕ीрдм рд╣ुрдЖ рдЬिрд╕рдХे рд▓िрдпे рдЕрдирдЧिрдирдд рд▓ोрдЧों рдиे рд╢рд╣ाрджрдд рджी। рдпोрдЧрджाрди рдЙрдирдХा рднी рдеा рдЬिрди्рд╣ोंрдиे рд╡ैрдЪाрд░िрдХ рд╕्рддрд░ рдкрд░ рд╕ंрдШрд░्рд╖ рдЬाрд░ी рд░рдЦ рдорд╢ाрд▓ рдХो рдмुрдЭрдиे рдирд╣ीं рджिрдпा। рджूрд╕рд░े рд╡िрд╢्рд╡ рдпुрдж्рдз рдХे рдмाрдж рдХुрдЫ рд╡िрд╢ेрд╖ рдкрд░िрд╕्рдеिрддिрдпों рдХी рд╡рдЬрд╣ рд╕े рдФрд░ рдХुрдЫ рдЖрдЬाрджी рдХी рд▓рдбाрдИ рдХे рдиिрд░рди्рддрд░ рджрдмाрд╡ рд╕े рд╢ांрддिрдкूрд░्рдг рддрд░ीрдХे рд╕े рд╕рдд्рддा рд╣рд╕्рддाрди्рддрд░рдг рд╕ंрднрд╡ рд╣ो рд╕рдХा рдЕрди्рдпрдеा рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬ рдЗрддрдиी рдЖрд╕ाрдиी рд╕े рд╕ोрдиे рдХी рдЪिреЬिрдпा рдХो рд╣ाрде рд╕े рдЬाрдиे рдирд╣ीं рджेрддे। рдЕрдоेрд░िрдХी рдЗрддिрд╣ाрд╕рдХाрд░ рд╡िрд▓ рдб्рдпूрд░ेрди्рдЯ [1] рдиे рдЗрд╕рдХी рд╡िрд╕्рддाрд░ рд╕े рдЪрд░्рдЪा рдХी рд╣ै рдЙрди्рд╣ीं рдХे рд╢рдм्рджों рдоें “рдм्рд░िрдЯिрд╢ рд╣ुрдХूрдордд рдиे рднाрд░рдд рдХा рдЕंрдзाрдзुрди्рдз рд╢ोрд╖рдг рдХрд░ рдЙрд╕े рд▓рдЧрднрдЧ рдорд░рдгाрд╕рди्рди рдХрд░ рджिрдпा рдеा.” рдЕрди्рдп рд▓ेрдЦрдХों рдиे рднी рдЗрд╕ рд╡िрд╖рдп рдкрд░ рд╡िрд╕्рддाрд░ рд╕े рдЪрд░्рдЪा рдХी рд╣ै [2]।
рдЕрдкрдиे рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдкрд░ рдирдЬрд░ рдбाрд▓ें рддो рдмрд╣ुрдд рдХुрдЫ рд╕ीрдЦрдиे рдХो рдоिрд▓рддा рд╣ै। рдпे рджूрд╕рд░ी рдмाрдд рд╣ै рдХि рд╣рдо рдЦुрдж рдХो рд╡िрд╢्рд╡рдЧुрд░ु рдоाрди рдмैрдаे рд░рд╣ें рдпрд╣ рд╕ोрдЪрдХрд░ рдХि рдЧुрд░ु рддो рд╕िрдЦाрддा рд╣ै рд╕ीрдЦрддा рдирд╣ीं। рдЕрдм рдРрд╕ी рд╕ोрдЪ рдХे рд▓िрдпे рдХोрдИ рдХ्рдпा рдХрд░ рд╕рдХрддा рд╣ै। рдРрд╕ी рдк्рд░рд╡ृрдд्рддिрдпां рд╣рдоें рдЕрдХ्рд╕рд░ рдкीрдЫे рдзрдХेрд▓рддी рд░рд╣ी рд╣ैं рдФрд░ рдЖрдЬ рднी рдердоी рдирд╣ीं рд╣ैं। рдХुрдЫ рддो рдЦाрд╕ рд╣ै рд╣рдо рд▓ोрдЧों рдоें рдЬो рдЖрд╕ाрдиी рд╕े рдмрд╣рдХ рдЬाрддे рд╣ैं рдпा рдмрд╣рдХा рд▓िрдпे рдЬाрддे рд╣ैं। рдХिрд╕ी рд╕्рд╡рдк्рдиिрд▓ рдЖрджрд░्рд╢ рдЬीрд╡рди рдХी рдкрд░िрдХрд▓्рдкрдиा рдоें рд╡рд╣ рд╕рдм рдХрд░ рдмैрдарддे рд╣ैं рдЬो рдЕंрдзрдХाрд░ рд╕े рдк्рд░рдХाрд╢ рдХी рдУрд░ рдирд╣ीं рдЕрдкिрддु рд╡िрдкрд░ीрдд рджिрд╢ा рдоें рд▓े рдЬाрддा рд╣ै। рдХ्рдпों рдРрд╕ा рд╣ोрддा рд╣ै рдХि рд╣рдо рддाрд░्рдХिрдХ рдЪिрди्рддрди рд╕े рдк्рд░ाрдк्рдд рдиिрд╖्рдХрд░्рд╖ों рдХो рдЬीрд╡рди рдоें рдЙрдЪिрдд рд╕्рдеाрди рдирд╣ीं рджे рдкाрддे? рд╡ैрд╕े рдпрд╣ рднी рд╕рдЪ рд╣ै рдХि рдЬीрд╡рди рдоें рдмрд╣ुрдд рдХुрдЫ рдРрд╕ा рднी рд╣ै рдЬो рддाрд░्рдХिрдХрддा рдХे рджाрдпрд░े рдоें рдирд╣ीं рдЖрддा рдкрд░ рдЙрд╕рдХो рдкूрд░ी рддрд░рд╣ рдирдЬрд░рдЕंрджाрдЬ рдХрд░рдиा рдпा рдлिрд░ рддрд░्рдХ рдХो рдХुрддрд░्рдХ рдоें рд░ूрдкांрддрд░िрдд рдХрд░ рд╕्рд╡рдпं рдХो рдиिрд░рди्рддрд░ рдн्рд░рдоिрдд рдХрд░рддे рдЬाрдиा рджीрд░्рдШ рдХाрд▓ рдоें рд╣рдоें рджिрд╢ाрдмोрдз рд╕े рднрдЯрдХा рд╕рдХрддा рд╣ै। рд╕рдЪ рддो рдпрд╣ рд╣ै рдХि рдРрд╕ा ‘рд╣ो рд╕рдХрддा рд╣ै’ рдХे рдмрдЬाрдп рдХрд╣рдиा рд╣ोрдЧा ‘рдЕрдХ्рд╕рд░ рд╣ुрдЖ рднी рд╣ै’ рдФрд░ рдЖрдЬ рднी рд╣ो рд░рд╣ा рд╣ै।
рдк्рд░рд╢्рди, рдк्рд░рд╢्рди рдФрд░ рдк्рд░рд╢्рди – рдЙрдд्рддрд░ рдвूंрдврдиे рдХा рд╕ाрд░्рдердХ рдк्рд░рдпाрд╕ рднी рдирд╣ीं, рдкрд░ рдорди рдмेрдЪैрди рд╣ै рдХि рдХुрдЫ рд╕ाрд░्рдердХ рд╕ाрдордиे рдЖрдпे рдФрд░ рд╣рдоाрд░े рдХрд▓्рдкिрдд рдЖрджрд░्рд╢ рдФрд░ рдпрдеाрд░्рде рдХे рдмीрдЪ рдлाрд╕рд▓ा рдХुрдЫ рдХрдо рд╣ो рд╕рдХे।
рдмेрдЪैрди рдЪीрд▓
рдЙрд╕ рдЬैрд╕ा рдоैं рдкрд░्рдпрдЯрдирд╢ीрд▓
рдк्рдпाрд╕ा рдк्рдпाрд╕ा
рджेрдЦрддा рд░рд╣ूँрдЧा рдПрдХ рджрдордХрддी рд╣ुрдИ рдЭीрд▓
рдпा рдкाрдиी рдХा рдХोрд░ा рдЭाँрд╕ा
(рдоुрдХ्рддिрдмोрдз)
рдХрд╡िрддा рдоें рдЬिрд╕ рдЭाँрд╕े рдХी рдмाрдд рдХी рдЧрдИ рд╣ै рд╡рд╣ рдХрднी рджृрд╖्рдЯि рдн्рд░рдо рд╣ो рд╕рдХрддा рд╣ै рдкрд░ рдЙрд╕рдХे рдЗрддрд░ рднी рдЭाँрд╕े рдХे рдХрдИ рд░ूрдк рд╣ैं। рдЭाँрд╕ा рджेрдиे рдХी рдмाрдд рдХрд░ें рдЗрд╕ рдХрд▓ा рдоें рд╣рдо рдоाрд╣िрд░ рд╣ैं рдЦाрд╕ рдХрд░ рдЦुрдж рдХो рдЭाँрд╕ा рджेрдиे рдоें। рдХोрдИ рдоाрдиे рдпा рди рдоाрдиे рд╣рдордиे рдЦुрдж рдХो рд╡िрд╢्рд╡рдЧुрд░ु рдХी рдЙрдкाрдзि рджे рдбाрд▓ी। рд╡ैрд╕े рдЧुрд░ु рд╢рдм्рдж рдХी рдЬैрд╕ी рдзрдЬ्рдЬिрдпाँ рд╣рдо рдЙреЬाрддे рд░рд╣े рд╣ैं рд╡рд╣ рдмेрдоिрд╕ाрд▓ рд╣ै। рди рднूрддो рди рднрд╡िрд╖्рдпрддि। рдЧुрд░ुрдУं рдХे рдЕрдирдЧिрдирдд рд░ूрдкाрди्рддрд░рдг рдФрд░ рдЖрдпाрдо рдЗрд╕ рдзрд░рддी рдкрд░ рдЙрдЬाрдЧрд░ рд╣ोрддे рд░рд╣рддे рд╣ैं। рдФрд░ рд╡े рднी рддाрд░ीрдлे рдХाрдмिрд▓ рд╣ैं рдЬो рдЗрд╕ рдоाрд╣ौрд▓ рдХो рд╣рд╡ा рджेрддे рд╣ैं рдпाрдиी рдЬिрдирдХे рджрдо рдкрд░ рдФрд░ рдЬिрдирдХे рд╣िрддाрд░्рде рдпрд╣ рд╕рдм рд╣ोрддा рд╣ै।
рдПрдХ рд╢ाрдирджाрд░ рдЖрд░рдо्рдн
рдкрд░ рд╢ाрдпрдж рд╕рджा рд╕े рдРрд╕ा рдирд╣ीं рдеा рдФрд░ рд╡ैрдЪाрд░िрдХ рд╕्рддрд░ рдкрд░ рд╣рдоाрд░ी рд╢ुрд░ुрдЖрдд рд╕्рд╡рд╕्рде рдПрд╡ं рд╕рд╣рдЬ рдеी। рд╣рдоाрд░े рд╕рдмрд╕े рдк्рд░ाрдЪीрди рдЧ्рд░ंрде рдЛрдЧ्рд╡ेрдж рдХा рдЪрд░्рдЪिрдд рдиाрд╕рджीрдп рд╕ूрдд्рд░ рд╕ृрд╖्рдЯि рдХे рд╡िрд╖рдп рдоें рдЕрдиुрдоाрдирдд: рдХुрдЫ рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рд╡рд░्рдгрди рдХрд░рддा рд╣ै: (рдкूрд░्рдг рд╢рдм्рджाрд░्рде рдирд╣ीं)
рдЗрд╕ рдЬрдЧрдд рдХी рдЙрдд्рдкрдд्рддि рд╕े рдкрд╣рд▓े рди рд╣ी рдХिрд╕ी рдХा рдЕрд╕्рддिрдд्рд╡ рдеा рдФрд░ рди рд╣ी рдЕрдирд╕्рддिрдд्рд╡,
рдЗрд╕ рдЬрдЧрдд рдХा рдЙрдж्рдЧрдо рд╢ूрди्рдп рд╕े рд╣ुрдЖ।
рд╕ृрд╖्рдЯि рд░рдЪрдиा рдХा рд╕्рд░ोрдд рдХ्рдпा рд╣ै?
рдХौрди рд╣ै рдЗрд╕рдХा рдХрд░्рддा-рдзрд░्рддा?
рд╕ृрд╖्рдЯि рд╕ंрдЪाрд▓рдХ, рдЕрд╡рд▓ोрдХрди рдХрд░्рддा,
рдКрдкрд░ рдХрд╣ीं рд╕्рд╡рд░्рдЧ рдоें рдмैрдаा।
рд╣े рд╡िрдж्рд╡ाрдиो, рдЙрд╕рдХो рдЬाрдиो
рддुрдо рдирд╣ीं рдЬाрди рд╕рдХрддे рддो рдХौрди рдЬाрди рд╕рдХрддा рд╣ै।
рдпрд╣ рд╕ूрдд्рд░ рдПрдХ рдоिрд╕ाрд▓ рд╣ै рд╕्рд╡рд╕्рде рдПрд╡ं рд╕्рд╡рддंрдд्рд░ рдЪिрди्рддрди рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा рдХी। рдзाрд░्рдоिрдХ рд╡िрд╢्рд╡ाрд╕ рдФрд░ рдкौрд░ाрдгिрдХ рдХрдеा рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХे рдЙрд╕ рдпुрдЧ рдоें рдЗрд╕ рддрд░рд╣ рдХी рдмाрдд рджрд░्рд╢ाрддी рд╣ै рдХि рддрдм рдХिрд╕ी рдк्рд░рдХाрд░ рдХा рдЕрдиाрд╡рд╢्рдпрдХ рдЖрдЧ्рд░рд╣ рдирд╣ीं рдеा рдЕрдкрдиी рдмाрдд рдФрд░ों рдкрд░ рдеोрдкрдиे рдХा। рд▓ेрдХिрди рд╕рд╡ाрд▓ рдпрд╣ рдЙрдарддा рд╣ै рдХि рдХ्рдпा рдХिрд╕ी рдХाрд▓ рд╡िрд╢ेрд╖ рдХी рдпрд╣ рд╕ोрдЪ рдЙрд╕ рдкूрд░े рд╕рдоाрдЬ рдХा рдк्рд░рддिрдиिрдзिрдд्рд╡ рдХрд░рддी рдеी рдпा рдирд╣ीं? рдФрд░ рдХिрд╕ी рд╡िрд╢ेрд╖ рдХाрд▓ рдЦंрдб рдоें рдХрд░рддी рднी рд╣ो рддрдм рд╡рд╣ рд╕рдордп рдХे рд╕ाрде рдмрджрд▓ рднी рд╕рдХрддी рдеी рдФрд░ рдРрд╕ा рд╣ुрдЖ рднी। рдмрд╣рд░рд╣ाрд▓ рд╕рд╡ाрд▓ рдпे рд╣ै рдХि рдРрд╕ा рдХ्рдпोंрдХрд░ рд╣ुрдЖ рдХि рдЖрд░рдо्рдн рдЕрдЪ्рдЫा рд╣ोрдиे рдХे рдмाрд╡рдЬूрдж рдмाрдд рдирд╣ीं рдмрдиी। рдХुрдЫ рд╡ैрд╕े рд╣ी рдЬैрд╕े рдХ्рд░िрдХेрдЯ рдоें рдХрдИ рдмाрд░ рдЖрд░рдо्рднिрдХ рдмрд▓्рд▓ेрдмाрдЬ рд╢рддрдХीрдп рдкाрд░ी рдЦेрд▓рддे рд╣ैं рдФрд░ рдордз्рдп рдХ्рд░рдо рд▓реЬрдЦреЬा рдЬाрддा рд╣ै। рдХुрдЫ рдЗрд╕ी рддрд░рд╣ рдХी рдмाрдд рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рд╡िрдХाрд╕ рдпाрдд्рд░ा рдоें рд╣ोрдиा рд╕ंрднрд╡ рд╣ै рдФрд░ рд╣рдоाрд░े рд╕ंрджрд░्рдн рдоें рдХрдИ рдмाрд░ рд╣ुрдЖ рднी рд╣ै।
рдЖрдЬाрджी рдФрд░ рдЙрд╕рдХे рдмाрдж
рдЖрдЬाрджी рдХे рдирд╡ рдк्рд░рднाрдд рдоें рдирдпा рдЙрдд्рд╕ाрд╣ рдорди рдоें рд▓िрдпे рд╣рдо рдПрдХ рдирдпे рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ рдХे рдиिрд░्рдоाрдг рдХी рдкрд░िрдХрд▓्рдкрдиा рд▓ेрдХрд░ рдмрдвे। рд░ाрд╕्рддा рдЖрд╕ाрди рдирд╣ीं рдеा рдФрд░ рдЖрдзुрдиिрдХ рдпुрдЧ рдХी рдЪुрдиौрддिрдпों рдХे рд╕ाрде рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ рдиिрд░्рдоाрдг рдХी рдЬрдЯिрд▓ рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा рдпрд╣ाँ рдХे рд╕ाрдоाрдЬिрдХ-рдЖрд░्рдеिрдХ-рд░ाрдЬрдиैрддिрдХ рддाрдиे-рдмाрдиे рдХे рд╕ाрде рд╕ाрдордЮ्рдЬрд╕्рдп рд░рдЦрдиे рдХे рдк्рд░рдпाрд╕ рдоें рд▓реЬрдЦреЬाрдХрд░ рдШिрд╕рдЯрддी рдЪрд▓рддी рд░рд╣ी। рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ рдиिрд░्рдоाрдг рдХे рдЗрд╕ рдХाрд░्рдп рдоें рд▓ोрдХрддंрдд्рд░ рдХा рдк्рд░рдпोрдЧ рднी рдоाрдпрдиे рд░рдЦрддा рдеा рдФрд░ рдЕрдкрдиी рд╕ाрд░ी рдЦाрдоिрдпों рдХे рдмाрд╡рдЬूрдж рдЙрд╕рдиे рдкूрд░ी рддрд░рд╣ рдиिрд░ाрд╢ рдирд╣ीं рдХिрдпा। рд▓ोрдХрддंрдд्рд░ рдХे рд╣рдоाрд░े рдк्рд░рдпोрдЧ рдмрд╣ुрдд рдХुрдЫ рджूрд╕рд░े рджेрд╢ों рдХे рдЕрдиुрднрд╡ों рд╕े рдк्рд░рднाрд╡िрдд рдеे рдЬिрдирдоें рдЕрдоेрд░िрдХा рдХा рд╡िрд╢ेрд╖ рд╕्рдеाрди рдеा। рдЬрдм рдЕрдоेрд░िрдХी рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ рдХे рдиिрд░्рдоाрдг рдоें рд▓ोрдХрддंрдд्рд░ рдХो рд╕्рд╡ीрдХृрддि рдоिрд▓ी рддрдм рд╡рд╣ाँ рдХे рд╡िрдЪाрд░рдХों рдиे рдпрд╣ рд╕ाрдл рддौрд░ рдкрд░ рд╕्рд╡ीрдХाрд░ рдХिрдпा рдХि рд▓ोрдХрддांрдд्рд░िрдХ рдкрдж्рдзрддि рдЦाрдоिрдпों рд╕े рднрд░ी рд╣ै рдФрд░ рдЙрд╕рдХे рджुрд░ुрдкрдпोрдЧ рдХी рд╕ंрднाрд╡рдиा рдкрдЧ-рдкрдЧ рдкрд░ рдмрдиी рд░рд╣ेрдЧी рдкрд░ рд╕ाрде рд╣ी рдпрд╣ рднी рд╕рдЪ рд╣ै рдХि рдлिрд▓рд╣ाрд▓ рдЙрдирдХे рд╕ाрдордиे рдЗрд╕рд╕े рдмेрд╣рддрд░ рдХोрдИ рд╡िрдХрд▓्рдк рдирд╣ीं рдеा। рд╣ाँ рджुрд░ुрдкрдпोрдЧ рдХी рд╕ंрднाрд╡рдиा рдкрд░ рдХुрдЫ рдЕंрдХुрд╢ рд▓рдЧाрдиे рдХी рдЬрд░ूрд░рдд рдкрд░ рд╡िрдЪाрд░ рдХिрдпा рдЧрдпा। рдпрд╣ рдПрдХ рд╕рдордЭрджाрд░ी рдХा рдХрджрдо рдеा рдФрд░ рдЙрд╕рдХा рд▓ाрдн рдзीрд░े-рдзीрд░े рдЙрдЬाрдЧрд░ рд╣ोрддा рдЧрдпा। рд╢ाрд╕рди рддंрдд्рд░ рдХे рддीрди рд╕्рддрдо्рдн – рди्рдпाрдпрдкाрд▓िрдХा, рдХाрд░्рдпрдкाрд▓िрдХा рдФрд░ рд╡िрдзाрди рдоंрдбрд▓ -- рдПрдХ рдиाрдЬुрдХ рд╕ंрддुрд▓рди рдоें рд░рдЦрддे рд╣ुрдП рд▓ोрдХрддंрдд्рд░ рдХी рдЦाрдоिрдпों рдХा рдк्рд░рднाрд╡ рдиिрдпंрдд्рд░िрдд рдХрд░рдиे рдХा рдк्рд░рдпाрд╕ рд╣ुрдЖ рдФрд░ рдХिрд╕ी рд╕ीрдоा рддрдХ рд╕рдлрд▓ рднी рд░рд╣ा। рдпрд╣ рдПрдХ рдЕрднिрдирд╡ рдк्рд░рдпोрдЧ рдеा рдФрд░ рдЗрд╕рдоें рд╕ोрдЪ рд╡िрдЪाрд░ рдХрд░ рдиिрдХाрдп рдФрд░ рд╡्рдпрдХ्рддि рдХी рдХрдоिрдпों рдХो рдЬрдЧрд╣ рджेрдиे рдХा рдк्рд░ाрд╡рдзाрди рднी рдеा। рд╕рдмрд╕े рдЦाрд╕ рдмाрдд рдпрд╣ рдеी рдХि рд╕ंрд╡िрдзाрди рдиिрд░्рдоाрддाрдУं рдХो рдиिрдХाрдп рдХी рдХрдоिрдпों рдФрд░ рдЦूрдмिрдпों рдХी рдкूрд░ी рдЬाрдирдХाрд░ी [3] рдеी। рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдЕрднिрдпांрдд्рд░िрдХी рдХी рджृрд╖्рдЯि рд╕े рдпрд╣ рдПрдХ рд╕्рд╡рд╕्рде рд╡िрдЪाрд░рд╢ीрд▓ рдФрд░ рддрд░्рдХрд╕ंрдЧрдд рдк्рд░рдпोрдЧ рдеा। рд╕рдЪ рджेрдЦें рддो рдЬीрд╡рди рд╡ рдЙрд╕ рд╕े рдЬुреЬी рдмाрддें рдХुрдЫ рдЗрд╕ी рддрд░рд╣ рд╣ुрдЖ рдХрд░рддी рд╣ैं рд╕िрд░्рдл рд╢्рдпाрдо рдФрд░ рд╢्рд╡ेрдд рдирд╣ीं рдЕрдкिрддु рд╕ाрд░े рд░ंрдЧ рдоौрдЬूрдж рд╣ोрддे рд╣ैं рд╡े рд░ंрдЧ рднी рдЬिрдирдХो рдХोрдИ рдиाрдо рдирд╣ीं рджिрдпा рдЬाрддा рд╣ै।
рд╡िрд╢्рд▓ेрд╖рдгрдкрд░рдХ рдПрд╡ं рд╡рд╕्рддुрдкрд░рдХ рдЪिंрддрди рдХा рдЕрднाрд╡
рд╣рдоाрд░े рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ рдиिрд░्рдоाрдг рдоें рдХुрдЫ рдРрд╕ी рд╣ी рд╕ंрддुрд▓िрдд рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдХी рдЬрд░ूрд░рдд рдеी рдЬो рдЙрд╕ рд╕ीрдоा рддрдХ рдирд╣ीं рд╣ो рд╕рдХी рдЬिрддрдиी рдЕрдкेрдХ्рд╖ा рдеी। рд╣рд░ рджेрд╢-рдХाрд▓ рдХी рдЦाрд╕ рдЬрд░ूрд░рддें рдФрд░ рд╕рдорд╕्рдпाрдПँ рд╣ोрддी рд╣ैं рдЬिрдирдХे рд▓िрдпे рдЙрд╕ी рддрд░рд╣ рдХे рдк्рд░ाрд╡рдзाрди рд╡ рд╕ंрддुрд▓рди рддंрдд्рд░ рдХी рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рд╣ोрдиी рдЕрдкेрдХ्рд╖िрдд рд╣ै। рд╣рдо рдЖँрдЦ рдмрди्рдж рдХрд░ рджूрд╕рд░े рджेрд╢ों рдХी рдирдХрд▓ рдирд╣ीं рдХрд░ рд╕рдХрддे। рдЗрд╕ рддрд░рд╣ рдХे рдк्рд░рдпोрдЧ рдоोрдЯे рддौрд░ рдкрд░ рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдЕрднिрдпांрдд्рд░िрдХी рдХे рдЕंрддрд░्рдЧрдд рд░рдЦे рдЬा рд╕рдХрддे рд╣ैं рдФрд░ рдЙрдирдХे рдХ्рд░िрдпाрди्рд╡рдпрди рдоें рдЕрднिрдпांрдд्рд░िрдХीрдп рдиिрдпрдоों рдХी рдЬाрдирдХाрд░ी [4] рдЕрдкेрдХ्рд╖िрдд рд╣ै। рдЙрдЪ्рдЪ-рдЖрджрд░्рд╢ рдк्рд░ेрд░िрдд рд╕िрдж्рдзांрдд рдФрд░ рджेрд╢-рдХाрд▓ рдХा рдЬрдоीрдиी рдпрдеाрд░्рде - рджोрдиों рдХे рдмीрдЪ рдиाрдЬुрдХ рд╕ंрддुрд▓рди рдмрдиाрдпे рд░рдЦрддे рд╣ुрдП рднрд╡िрд╖्рдпрдкрде рдХी рддрд▓ाрд╢ рдиिрд░рди्рддрд░ рдЪрд▓рдиे рд╡ाрд▓ी рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा рд╣ै। рджेрд╢-рдХाрд▓ рдХा рдЬрдоीрдиी рдпрдеाрд░्рде рдХ्рд░िрдпाрди्рд╡рдпрди рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा рдХो рдк्рд░рднाрд╡िрдд рдХрд░рддा рд╣ै рдФрд░ рдЗрд╕ीрд▓िрдпे рд╣ूрдмрд╣ू рдирдХрд▓ рдХрд░ рджेрдиे рдоाрдд्рд░ рд╕े рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рдкрд░िрдгाрдо рд╣ाрд╕िрд▓ рдирд╣ीं рд╣ोрддे। рд╕ाрде рд╣ी рдоाрдирд╡ рдорди рдХी рдЦूрдмिрдпों рд╡ рдХрдордЬोрд░िрдпों рдХी рдЬाрдирдХाрд░ी рднी рджिрд╢ा-рдиिрд░्рдзाрд░рдг рдоें рд╕рд╣ाрдпрдХ рд╣ो рд╕рдХрддी рд╣ै। рдЕрдоेрд░िрдХी рд▓ोрдХрддंрдд्рд░ рдХे рдХрд░्рдгрдзाрд░ों рдиे рд╕ाрдлрддौрд░ рдкрд░ рд▓ोрдХрддांрдд्рд░िрдХ рдкрдж्рдзрддि рдПрд╡ं рдоाрдирд╡-рдорди рдХी рдЦाрдоिрдпों рдХो рд╕्рд╡ीрдХाрд░ рдХрд░ рдЙрдирд╕े рдмрдЪрдиे рдХे рдЙрдкाрдп рднी рд╕ोрдЪрдиा рдЖрд░рдо्рдн рдХрд░ рджिрдпा рдеा рдкрд░ рд╣рдо рдРрд╕ी рд╡ैрдЪाрд░िрдХ рд╕рдордЭ рд╕े рдЕрд▓рдЧ-рдерд▓рдЧ рдЗрд╕рдкрд░ рд▓рдЧрднрдЧ рдЕंрдзрд╡िрд╢्рд╡ाрд╕ рд╕ा рдХрд░рдиे рд▓рдЧे।
рд╕ांрдЦ्рдпिрдХीрдп рдкрд░िрджृрд╢्рдп
рдЬрдм рд╣рдо рдХिрд╕ी рджेрд╢ рдпा рд╕рдоाрдЬ рдХी рдмाрдд рдХрд░рддे рд╣ैं рддो рдпрд╣ рдЬाрдирдХрд░ рдЪрд▓рдиा рд╣ोрддा рд╣ै рдХि рд╣рдо рдПрдХ рдФрд╕рдд рдХी рдмाрдд рдХрд░ рд░рд╣े рд╣ैं рдЬो рдХिрд╕ी рд╕ीрдоा рддрдХ рд╕ाрд░्рдердХ рдЬाрдирдХाрд░ी рджे рд╕рдХрддा рд╣ै рдкрд░ рдкूрд░ी рдпा рд╡िрд╢िрд╖्рдЯ рдЬाрдирдХाрд░ी рдирд╣ीं। рдПрдХ рдЙрджाрд╣рд░рдг : рдПрдХ рдЖрджрдоी рдиे рддाрд▓ाрдм рдХे рдкाрд╕ рдкрд╣ुँрдЪрдХрд░ рдиोрдЯिрд╕ рдмोрд░्рдб рдкрд░ рд▓िрдЦा рджेрдЦा: “рддाрд▓ाрдм рдХी рдФрд╕рдд рдЧрд╣рд░ाрдИ 3 рдлीрдЯ”; рдХ्рдпों рди рдеोреЬा рдирд╣ा рд▓िрдпा рдЬाрдпे। рд╡рд╣ рдкाрдиी рдоें рдХूрджा рд╣ी рдеा рдХि рдбूрдмрдиे рдХी рдиौрдмрдд рдЖ рдЧрдпी. рдЙрд╕े рдмрдЪा рд▓िрдпा рдЧрдпा рдкрд░ рд╡рд╣ рдФрд╕рдд рдХा рдорддрд▓рдм рд╕рдордЭ рдЧрдпा। рдХिрд╕ी рджेрд╢ рдпा рд╕рдоाрдЬ рдХे рд╡िрд╢्рд▓ेрд╖рдг рдоें рдпрд╣ рдФрд╕рдд рдоाрдпрдиे рд░рдЦрддा рд╣ै рдЬिрд╕рдоें рд╣рдо рдЬंрдЧрд▓ рдХी рдмाрдд рдХрд░ рд░рд╣े рд╣ोрддे рд╣ैं рдХुрдЫ рдЦाрд╕ рдкेреЬों рдХी рдирд╣ीं।
рдЕрдм рдоैं рдЙрд╕ рдоूрд▓ рдмाрдд рдкрд░ рдЖрддा рд╣ूँ рдЬिрд╕рдХो рд▓ेрдХрд░ рдЗрд╕ рд▓ेрдЦ рдХी рдХрд▓्рдкрдиा рдХी рдеी:
- 2 –
рднाрд░рдд рдоाрдирд╡рддा рдХा рд╕ाрд░ рд╣ै। рдпрд╣ рдПрдХрдоाрдд्рд░ рджेрд╢ рд╣ै рдЬो рдЬीрд╡рди-рд╕рд░िрддा рдХो рдЪрд░िрддाрд░्рде рдХрд░рдиे рдХा рд╣рдХрджाрд░ рд╣ै।
- рдмिрд▓ рдПрдЯрдХेрди
рд╕्рд╡ाрддंрдд्рд░्рдпोрдд्рддрд░ рднाрд░рдд рдХा рдПрдХ рд╡िрд╢िрд╖्рдЯ рд╕ृрдЬрдирд╢ीрд▓ рдХाрд▓рдЦंрдб
рдк्рд░рд╡ाрд╣, рд╕ंрдЧрдо рдФрд░ рдЙрд╕рдХे рдЗрддрд░рдЖрд░рдо्рднिрдХ рд╢िрдХ्рд╖ा рдк्рд░ाрдк्рдд рдХрд░ рдЬрдм рдкिрддा рдХे рд╕ाрде рдЗрд▓ाрд╣ाрдмाрдж рд╡िрд╢्рд╡рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп рдХे рд▓िрдпे рдк्рд░рд╕्рдеाрди рдХिрдпा рддो рдЖрд╢ंрдХिрдд рдеा рдШрд░ рдХे рд╕ुрд░рдХ्рд╖ा рдХрд╡рдЪ рдХे рдмिрдиा рдЖрдЧे рдХी рдЬीрд╡рди рдпाрдд्рд░ा рдХी рдмाрдд рд╕े। рд▓ेрдХिрди рдЙрдд्рд╕ाрд╣िрдд рднी рдеा рдЗрд╕ рдиिрд░्рдгрдп рдкрд░ рдХि рдоुрдЭे рджूрд░ рд╣ी рд╕рд╣ी рдЕрдЪ्рдЫी рдЬрдЧрд╣ рд╢िрдХ्рд╖ा рдк्рд░ाрдк्рдд рдХрд░рдиे рдХा рдЕрд╡рд╕рд░ рдоिрд▓ рд░рд╣ा рдеा। рдЖрд╢ंрдХा рд╡ рдЙрдд्рд╕ाрд╣ рдХे рдмीрдЪ рдбрдЧрдордЧाрддे рдоेрд░े рдХрджрдо рдмрдв़рддे рд░рд╣े। рдЕрдзिрдХрддрд░ рд╕рдпाрдиों рдХी рдмाрддों рдоें рддрдм рдЗрд╕ рдирдЧрд░ рдХी рдкрд╣рдЪाрди рд╕ंрдЧрдо рд╕े рд╣ोрддी рдеी рдкрд░ рдпрд╣ рддो рдоैंрдиे рдХाрдлी рд╕рдордп рдмाрдж рдЕрдиुрднрд╡ рдХिрдпा рдХि рдирджी рдПрд╡ं рд╕ंрдЧрдо рдХिрддрдиे рд╡िрд╕्рддीрд░्рдг рд╡ рдЧрд╣рди рдЕрд░्рде рд▓े рд╕рдХрддे рд╣ैं [5]। рдд्рд░िрд╡ेрдгी рдХी рддीрд╕рд░ी рдЕрджृрд╢्рдп рдирджी рд╕рд░рд╕्рд╡рддी рд╡िрд╢्рд╡рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп рдХे рд░ूрдк рдоे рдЕрд╡рддрд░िрдд рд▓рдЧी рдЬрд╣ाँ рдЕрдиेрдХ рд╕ंрдЧрдо рдк्рд░рддिрдмिрдо्рдмिрдд рджिрдЦाрдпी рджिрдпे। рд╕ंрдЧрдо рдеे рдкрд░рдо्рдкрд░ाрдУं, рддौрд░-рддрд░ीрдХों рдФрд░ рд╡िрдЪाрд░ों рдХे। рдЗрд╕ी рд╕ंрдЧрдо рдкрд░ рд░ाрдЬा рд╣рд░्рд╖ рдХे рд╕рдордп рд╕े рд╣рд░ рдмाрд░рд╣рд╡ें рд╕ाрд▓ рджेрд╢рднрд░ рд╕े рд▓ोрдЧों рдХा рдЖрдЧрдорди, рдоिрд▓рди рдПрд╡ं рд╡ैрдЪाрд░िрдХ рдоंрдерди рдПрдХ рдкрд░рдо्рдкрд░ा рдмрди рдЧрдпी, рдХुंрдн рдоेрд▓े рдХे рдЖрдпोрдЬрди рдХे рд░ूрдк рдоें। рдпрд╣ рдХрд╣рдиा рдЕрди्рдпрдеा рдирд╣ीं рд╣ोрдЧा рдХि рдЕंрддрдд: рдоाрдирд╡ рдХी рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ-рд╡िрдХाрд╕-рдпाрдд्рд░ा рд╡ैрдЪाрд░िрдХ рд╕ंрдЧрдоों рдПрд╡ं рдк्рд░рд╡ाрд╣ों рдХा рд╣ी рдк्рд░рддिрдлрд▓ рд╣ै। рдЧौрд░ рд╕े рджेрдЦें рддो рд╕ाрдл рд▓рдЧेрдЧा рдХि рдХोрдИ рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рд╕िрдж्рдзांрдд рдпा рд╡िрдЪाрд░ рд╡ैрдЪाрд░िрдХ рдоिрд▓рди рдмिрди्рджुрдУं рдПрд╡ं рдк्рд░рд╡ाрд╣ों рдХा рд╣ी рдк्рд░рддिрдлрд▓ рд╣ोрддा рд╣ै। рдХिрд╕ी рд░рдЪрдиाрдХाрд░ рдХी рд░рдЪрдиा рднी рдорди рдХे рдЕंрджрд░ рд╡िрдЪाрд░ рдк्рд░рд╡ाрд╣ों, рдЙрдирдХे рдоिрд▓рди рдмिंрджुрдУं рдПрд╡ं рд╕ंрдпुрдХ्рдд рд╡िрдЪाрд░ рдХे рдкुрди: рдкुрди: рдк्рд░рд╡ाрд╣рдоाрди рд╣ोрддे рд░рд╣рдиे рдХा рд╣ी рдиिрд╖्рдХрд░्рд╖ рд╣ै।
рдоाрд╣ौрд▓, рдк्рд░ेрд░рдгा рдФрд░ рд╕ंрднाрд╡рдиा
рдпрд╣ рд╡рд╣ рд╕рдордп рдеा рдЬрдм рд╡िрд╢्рд╡ рдоें рдФрд░ рд╕्рдеाрдиीрдп рд╕्рддрд░ рдкрд░ рднी рдмрд╣ुрдд рдХुрдЫ рдмрджрд▓ рд░рд╣ा рдеा। рддрдм рдЕрдзिрдХрддрд░ рд▓ोрдЧों рдХे рдорди рдоें рд╕рдмрд╕े рдмрдб़ा рдЖрдХрд░्рд╖рдг рдеा рдк्рд░рд╢ाрд╕рдиिрдХ рд╕ेрд╡ा; рдЖрдИ рдП рдПрд╕ рдХी рдкрд░ीрдХ्рд╖ा рдХी рддैрдпाрд░ी рдоें рдЬुрдЯрдиा рдФрд░ рдЙрд╕рдоें рдЙрдд्рддीрд░्рдг рд╣ोрдиा। рдПрдХ рд▓рдо्рдмी рджाрд╕рддा рдХा рдпрд╣ рдЕрдкрд░िрд╣ाрд░्рдп рдиिрд╖्рдХрд░्рд╖ рдеा। рдоेрд░े рдФрд░ рдоेрд░े рд░ूрдордоेрдЯ рдХे рдорди рдоें рд╡िрдЬ्рдЮाрди рд╡ рд╢ोрдз рдХे рд▓िрдпे рдХुрдЫ рдЬрдЧрд╣ рдеी। рдЬрдм рд╣рдордиे рдЕрдкрдиे рд╡िрдЪाрд░ों рд╕े рд▓ोрдЧों рдХो рдЕрд╡рдЧрдд рдХрд░ाрдпा рддрдм рд▓рдЧा рдХि рдХрд╣ीं рдХुрдЫ рдЧрд▓рдд рд╣ो рдЧрдпा рд╣ै। рдоाрд╣ौрд▓ рд╣ी рдХुрдЫ рдРрд╕ा рдеा рддрдм рд╡िрд╢्рд╡рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп рдХी рддाрд░ीрдл рдЙрд╕рдХी рд╢ैрдХ्рд╖рдгिрдХ рдЙрдкрд▓рдм्рдзिрдпों рдпा рд╢ोрдзों рдХी рд╡рдЬрд╣ рд╕े рдирд╣ीं рдЕрдкिрддु рдЖрдИ рдП рдПрд╕ рдпा рдЕрди्рдп рдк्рд░рд╢ाрд╕рдиिрдХ рд╕ेрд╡ाрдУं рдоें рдЪुрдиे рдЧрдпे рд▓ोрдЧों рдХी рд╕ंрдЦ्рдпा рд╕े рддрдп рд╣ोрддी рдеी। рдкрд░ рд╕ाрде рд╣ी рдпрд╣ рднी рдХрд╣рдиा рдЬрд░ूрд░ी рд╣ोрдЧा рдХि рдзीрд░े-рдзीрд░े рдкрд░िрд╡рд░्рддрди рдХी рдмрдпाрд░ рдмрд╣рдиा рд╢ुрд░ू рд╣ो рд░рд╣ी рдеी। рд╕्рд╡рдк्рдиिрд▓ рдЖँрдЦों рдоें рддрд░рд╣-рддрд░рд╣ рдХे рд╕рдкрдиे рд╕ंрдЬोрдпे рдХुрдЫ рдХрд░ рдЧुрдЬрд░рдиे рдХी рд▓рд▓рдХ рднी рдпुрд╡ाрдУं рдоें рджेрдЦी рдЬा рд╕рдХрддी рдеी।
рдк्рд░рдХाрд╢ рдХिрд░рдг рднी
рдмрд╣ुрдд рдХुрдЫ рдеा рдЬो рдХрднी рджेрдЦे рдЧрдпे рд╕рдкрдиों рд╕े рдоेрд▓ рдЦाрддा рдеा рдЖंрд╢िрдХ рд░ूрдк рдоें рд╣ी рд╕рд╣ी। рддрдм рдЗрд▓ाрд╣ाрдмाрдж рдПрдХ рд╕ोрдпा рд╣ुрдЖ рд╢рд╣рд░ рдеा рдФрд░ рдЖрдЬ рдХी рддुрд▓рдиा рдоें рдЬीрд╡рди рд╕рд░рд▓ рд╡ рд╢ांрдд рдеा। рд╡ैрд╕े рддो рд╕ोрдпा рд╣ुрдЖ рд╕ाрд░ा рджेрд╢ рдеा рд╕рджिрдпों рд╕े рдЕрдкрдиे рдЕрд╕рд▓ी рд╣ाрд▓ाрдд рд╕े рдкрд▓ाрдпрди рдХी рд╢ुрддुрд░्рдоुрд░्рдЧी-рдоुрдж्рд░ा рдоें। рдкрд░ рдХुрдЫ рдеा рдЬो рдмрджрд▓ рд░рд╣ा рдеा рдФрд░ рдПрдХ рдЕрдк्рд░рдд्рдпрдХ्рд╖ рдзीрдоी рдХ्рд░ाрди्рддि рджेрд╢ рдоें рд╣ो рд░рд╣ी рдеी। рд╕ोрдпे рджेрд╢ рдиे рдХрд░рд╡рдЯ рд▓ी рдеी рдФрд░ рд╕ुрдмрд╣ рджूрд░ рдирд╣ीं рдеी। рдкрд╣рд▓े рд╣ी рд╕рдк्рддाрд╣ рдХрдХ्рд╖ा рдХी рдУрд░ рдЬाрддे рдоैंрдиे рдЧौрд░ рдХिрдпा рд░िрдХ्рд╢ा рдкрд░ рдмैрдаे рдПрдХ рд╕рдЬ्рдЬрди рд╣рд░े рдХрд╡рд░ рд╡ाрд▓ी рдХोрдИ рдоैрдЧрдЬीрди рдкрдв़рдиे рдоें рдорд╢рдЧूрд▓ рдеे। рдлिрд░ рддो рдпрд╣ рджृрд╢्рдп рд╕ाрдоाрди्рдп рд╕ा рд╣ो рдЧрдпा рдФрд░ рдкूрдЫрдиे рдкрд░ рдкрддा рдЪрд▓ा рдХि рд╡े рднौрддिрдХी рдХे рдк्рд░ोрдлेрд╕рд░ рд╡рд░्рдоा рдеे рдФрд░ рд╣рд░े рдХрд╡рд░ рд╡ाрд▓ी рдоैрдЧрдЬीрди рдХोрдИ рд╕ाрдоाрди्рдп рдкрдд्рд░िрдХा рдирд╣ीं рдЕрдкिрддु рдЕрдоेрд░िрдХा рд╕े рдк्рд░рдХाрд╢िрдд ‘рдлिрдЬिрдХрд▓ рд░िрд╡्рдпू’ рдиाрдо рдХा рд╢ोрдз-рдк्рд░рдХाрд╢рди рдеा। рддрдм рдЗрд╕ рд╡ рдРрд╕ी рдЕрдиेрдХ рд╕ाрдоाрди्рдп рд╕ी рдШрдЯрдиाрдУं рдиे рдоुрдЭे рдЕंрджрд░ рдЧрд╣рд░ाрдИ рддрдХ рдк्рд░рднाрд╡िрдд рдХिрдпा рдеा рдЬिрди्рд╣ोंрдиे рдоेрд░े рдЕंрджрд░ рд╕ुрдк्рдд рдЪिंрдЧाрд░ी рдХो рдмुрдЭрдиे рдирд╣ीं рджिрдпा।
рд╕्рдиाрддрдХ рдкрд░ीрдХ्рд╖ा рдкाрд╕ рдХрд░рдиे рдХे рдмाрдж рдоैंрдиे рдЙрдд्рддрд░ рд╕्рдиाрддрдХ рдЕрдз्рдпрдпрди рдХे рд▓िрдпे рднौрддिрдХी рдХो рдЪुрдиा। рдпрд╣ рднी рдПрдХ рд╕ंрдпोрдЧ рд╣ी рдеा рдХि рдбी рдлिрд▓ рдк्рд░ोрдЧ्рд░ाрдо рдХे рд▓िрдпे рдоेрд░े рдоाрд░्рдЧ-рджрд░्рд╢рдХ рд╡рд╣ी рдк्рд░ोрдлेрд╕рд░ рд╡рд░्рдоा рдмрдиे। рдЗрд▓ाрд╣ाрдмाрдж рдоें рддрдм рдПрдХ рдк्рд░ेрд░рдгाрдк्рд░рдж рдоाрд╣ौрд▓ рдеा рд╡िрд╢्рд╡рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп рдХो ‘рдкूрд░्рд╡ рдХा рдСрдХ्рд╕рдлोрд░्рдб’ рдХрд╣ा рдЬाрддा рдеा। рдЬрд╣ाँ рддрдХ рд╡िрднिрди्рди рдХ्рд╖ेрдд्рд░ों рдоें рд╢िрдХ्рд╖ा рд╡ рд╢ोрдз рд╕ंрдмंрдзी рдЙрдкрд▓рдм्рдзिрдпों рдХी рдмाрдд рд╣ै рдпрд╣ рдПрдХ рдЕрддिрд╢рдпोрдХ्рддि рд▓рдЧी, рдкрд░ рдЬрд╣ाँ рддрдХ рдк्рд░ेрд░рдгाрджाрдпी рд╡ рдЙрдж्рджेрд╢्рдпрдкрд░рдХ рдоाрд╣ौрд▓ рдХी рдмाрдд рдеी рдоेрд░े рд╡िрдЪाрд░ рдоें рддुрд▓рдиा рдпрдеाрд░्рде рд╕े рдЕрдзिрдХ рджूрд░ рдирд╣ीं рдеी। рдпрд╣ рд╣рдордиे рд╕्рд╡рдпं рд╣ी рдЬाрдиा рдХि рд╕рд░рд▓рддा рдФрд░ рд╡िрдж्рд╡рддा рдХैрд╕े рд╕ाрде рд░рд╣ рд╕рдХрддे рд╣ैं। рдк्рд░ोрдлेрд╕рд░ рд╡рд░्рдоा рд╣рдоेрд╢ा рд░िрдХ्рд╢ा рдоें рд╣ी рдЖрддे рдЬाрддे рд░рд╣े рдЬрдмрдХि рдХुрдЫ рд╕ाрд▓ рдЕрдоेрд░िрдХा рдоें рд░рд╣рдиे рдХे рдмाрдж рд╡े рдХाрд░ рд░рдЦ рд╕рдХрддे рдеे। рд╡े рдлिрдЬिрдХрд▓ рд░िрд╡्рдпू рд╡ рдХुрдЫ рдЕрди्рдп рд╢ोрдз рдк्рд░рдХाрд╢рдиों рдХो рдЦрд░ीрджрддे рдеे рдЬрдмрдХि рдЗрдирдХी рдХीрдордд рдХाрдлी рдЕрдзिрдХ рдеी рдФрд░ рд╡े рд▓ाрдпрдм्рд░ेрд░ी рд╕े рднी рдк्рд░ाрдк्рдд рдХिрдпे рдЬा рд╕рдХрддे рдеे। рд╡े рдЕрдЪ्рдЫा рдЦाрд╕ा рдзрди рдШрд░ рдкрд░ рдЕрдкрдиी рд▓ाрдпрдм्рд░ेрд░ी рдкрд░ рд╣ी рдЦрд░्рдЪ рдХрд░рддे рдеे। рдЧрдгिрдд рдХे рдк्рд░ोрдлेрд╕рд░ рддिрд╡िрдХ्рд░рдо рдкрддि рд░िрдХ्рд╢ा рдкрд░ рдпा рдкैрджрд▓ рднी рджेрдЦे рдЬा рд╕рдХрддे рдеे। рдЕрдкрдиे рд╡िрд╖рдп рдоें рдЕрдЪ्рдЫा рд╢ोрдзрдХाрд░्рдп рдеा рд╣ी, рд╕ाрде рд╣ी рдЙрдирдХा рдЕрдз्рдпрдпрди рд╡िрд╕्рддृрдд рдеा рдФрд░ рдЕрди्рдп рд╡िрд╖рдпों рдХी рднी рдЕрдЪ्рдЫी рдЬाрдирдХाрд░ी рдЙрди्рд╣ें рд░рд╣рддी рдеी। рдпрд╣ рд╕рдм рдЙрдирдХी рднाрд╖ा рдХ्рд╖рдорддा рдХे рд╕ाрде рдоिрд▓рдХрд░ рдЙрди्рд╣ें рд╢्рд░ेрд╖्рда рд╡рдХ्рддा рдХे рд░ूрдк рдоें рд╕्рдеाрдкिрдд рдХрд░ рдЪुрдХे рдеे।
рдЗрди्рд╣ीं рджिрдиों рдХे рдПрдХ рдк्рд░рд╕ंрдЧ рдХो рдоैं рдЕрдХ्рд╕рд░ рдпाрдж рдХрд░рддा рд╣ूँ рдЬрдм рд░рд╕ाрдпрди рд╡िрдЬ्рдЮाрди рдХे рдПрдХ рдк्рд░ोрдлेрд╕рд░ (рд╕ंрднрд╡рдд: рдк्рд░ोрдлेрд╕рд░ рдк्рд░рдХाрд╢) рдХे рд╕ाрде рд╕ाрдоाрди्рдп рд╡िрд╖рдпेрддрд░ рдмाрддрдЪीрдд рдоें рдХुрдЫ рдЫाрдд्рд░ों рдХे рд╕ाрдордиे рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдПрдХ рдк्рд░рд╢्рди рд░рдЦा: ”рдХिрд╕ी рджेрд╢ рдХा рднрд╡िрд╖्рдп рд╡िрдХाрд╕ोрди्рдоुрдЦ рдПрд╡ं рд╕рд╣ी рджिрд╢ा рдоें рд╣ै рдХिрд╕ рдПрдХ рдмाрдд рдХो рджेрдЦ рдХрд░ рдкрддा рд▓рдЧाрдУрдЧे?” рдХिрд╕ी рдиे рдХрд╣ा- рд╢िрдХ्рд╖ा рдХी рдЧुрдгрд╡рдд्рддा, рдХिрд╕ी рдиे рдЖрд░्рдеिрдХ рд╕ुрдзाрд░ рдХी рдмाрдд рдХी, рдХिрд╕ी рдиे рдн्рд░рд╖्рдЯाрдЪाрд░ рд░рд╣िрдд рдк्рд░рд╢ाрд╕рди рдХी рддो рдХिрд╕ी рдиे рдХुрдЫ рдФрд░ рдХрд╣ा। рдк्рд░ोрдлेрд╕рд░ рдоुрд╕्рдХрд░ाрддे рд░рд╣े рдФрд░ рдордЬा рд▓ेрддे рд░рд╣े рд╣рдоाрд░े рдЪेрд╣рд░े рдкрд░ рднाрд╡ों рдХी рдЕрдардЦेрд▓िрдпों рдХा, рдлिрд░ рдЕрдкрдиे рд░ोрдЪрдХ рдЕंрджाрдЬ рдоें рдмोрд▓े, ‘рд╡ो рджेрд╢ рдк्рд░рдЧрддि рдкрде рдкрд░ рдмреЭेрдЧा рдЬिрд╕рдоें рд╕рдирдХिрдпों рдпा рдЦрдк्рддिрдпों (crazy persons) рдХी рддाрджाрдж рдЬ्рдпाрджा рд╣ोрдЧी।’ рдкрд╣рд▓े рд▓рдЧा рдк्рд░ोрдлेрд╕рд░ рд╕ाрд╣рдм рдордЬाрдХ рдХे рдоूрдб рдоें рд╣ैं рдкрд░ рдЬрдм рдЙрди्рд╣ोंрдиे рд╡िрд╕्рддाрд░ рд╕े рдмрддрд▓ाрдпा рддो рд▓рдЧा рдмाрдд рдоें рдмреЬा рджрдо рд╣ै। рдк्рд░ोрдлेрд╕рд░ рд╕्рд╡рдпं рд╣рдоेрд╢ा рдЧेрд░ुрд╡ा рд╡рд╕्рдд्рд░ рдоें рд░рд╣рддे рдеे।
рдЬिрддрдиी рд╢ाрдЦाрдПँ, рдЙрддрдиे рдкेреЬ
рдиिрд╢्рдЪрдп рд╣ी рд╕рдм рдоिрд▓ाрдХрд░ рдЗрд▓ाрд╣ाрдмाрдж рд╡िрд╢्рд╡рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп рдХा рд╡ाрддाрд╡рд░рдг рд╢ांрдд, рдЕрдз्рдпрд╡рд╕ाрдпी, рдк्рд░ेрд░рдгाрдк्рд░рдж рдФрд░ рдЙрдд्рд╕ाрд╣ी рдеा рдФрд░ рдпुрд╡ा рдЬिрдЬ्рдЮाрд╕ु рдорди рдХे рд▓िрдпे рд╕्рд╡рдк्рдиिрд▓ рдЕрдиुрднूрддिрдпों рдХा рд╕्рд░ोрдд। рддрдм рднрд▓े рд╣ी рдкрд░्рдпाрдк्рдд рд╢рдм्рдж рди рд░рд╣े рд╣ों рд╣рдоाрд░े рд╢рдм्рджрдХोрд╢ рдоें рд╡ाрддाрд╡рд░рдг рдХो рдкрд░िрднाрд╖िрдд рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдпे рд▓ेрдХिрди рд╣рд╡ा рдоें рдЬो рдЦрдирдХ рдеी рдЙрд╕े рдорд╣рд╕ूрд╕ рдХрд░рдиे рдоें рдХोрдИ рдХрдаिрдиाрдИ рди рдеी рдмрд╢рд░्рддे рдЕंрджрд░ рдЪिंрдЧाрд░ी рдкूрд░ी рддрд░рд╣ рдмुрдЭी рди рд╣ो। рдЙрд╕ рдЪिंрдЧाрд░ी рдХो рдмुрдЭрдиे рди рджेрдиे рдХा рдк्рд░рдпाрд╕ рдХрд░ рд░рд╣े рд▓ोрдЧ рдирд╡ाрдЧрди्рддुрдХ рдпुрд╡ाрдУं рдХे рд▓िрдпे рд╕ंрдЬीрд╡рдиी рдХी рддрд░рд╣ рдеे। рд╡िрд╢्рд╡рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп рдХा рдЖрджрд░्рд╢рд╡ाрдХ्рдп (рдоोрдЯो) рдеा – Quot Rami, Tot Arbores - ‘рдЬिрддрдиी рд╢ाрдЦाрдпें рдЙрддрдиे рдкेрдб़’, рдЬिрд╕рдХे рд╕ाрде рдмрд░рдЧрдж рдХे рдкेрдб़ рдХा рдЪिрдд्рд░ рдЕрд░्рдердкूрд░्рдг рдФрд░ рд╕рдЯीрдХ рдеा। рдпुрд╡ा рдорди рдХो рд▓рдЧрддा рдеा рдЬैрд╕े рдпрд╣ рдоोрдЯो рдЙрд╕ी рдХो рдз्рдпाрди рдоें рд░рдЦ рдХрд╣ा рдЧрдпा рд╣ै рдФрд░ рд╣рдоें рдЗрд╕ рд╢ाрдЦा рдХो рдкेреЬ рдмрдиाрдиा рд╣ी рд╣ोрдЧा рдмрд░рдЧрдж рд╕рдоाрди рдЬिрд╕рдХी рд╣рд░ рд╢ाрдЦ... рдФрд░ рдХрд▓्рдкрдиा рдХी рдбोрд░ рддрдм рддрдХ рдЦिंрдЪрддी рд░рд╣рддी рдЬрдм рддрдХ рдЙрд╕ рд╡рдХ्рдд рдХी рдЬрдоीрдиी рд╣рдХीрдХрдд рд╕ाрдордиे рдЖрдХрд░ рдоोрд╣рднंрдЧ рди рдХрд░ рджेрддी।
рд╡िрд╢्рд╡рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп рдоें рдоेрд░े рдк्рд░рд╡ेрд╢ рд╕े рдкрд╣рд▓े рдХे рджрд╢рдХों рдоें рднौрддिрдХी рд╡िрднाрдЧ рдк्рд░ोрдлेрд╕рд░ рдоेрдШрдиाрдж рд╕ाрд╣ा рддрдеा рдк्рд░ोрдлेрд╕рд░ рдХृрд╖्рдгрди рдХी рдЕрдз्рдпрдХ्рд╖рддा рдоें рдкрд▓्рд▓рд╡िрдд рд╣ुрдЖ рдеा рдЬिрд╕рдоें рд╢िрдХ्рд╖рдг рдХे рд╕ाрде-рд╕ाрде рд╢ोрдз рдХी рднी рдПрдХ рдкрд░рдо्рдкрд░ा рд╕्рдеाрдкिрдд рд╣ो рдЪुрдХी рдеी। рдк्рд░ोрдлेрд╕рд░ рдХृрд╖्рдгрди рдХा рд╢ोрдзрдХाрд░्рдп рдХोрд▓рдХрддा рдоें рдЪрди्рдж्рд░ рд╢ेрдЦрд░ рд╡ेंрдХрдЯ рд░рдорди рдХे рд╕ाрде рд╣ुрдЖ рдеा। рдиिрд╢्рдЪрдп рд╣ी рдЕрди्рдп рд╡िрднाрдЧों рдоें рднी рдЙрд╕ ‘рдирд╡рдпुрдЧ’ рдХा рдЖрд░рдо्рдн рд╣ो рд░рд╣ा рдеा рдЬिрд╕рдХी рд╢ुрд░ुрдЖрдд рднौрддिрдХी рд╡िрднाрдЧ рдоें рд▓рдЧрднрдЧ рджो рджрд╢рдХ рдкрд╣рд▓े рдмीрд╕рд╡ीं рд╕рджी рдХे рддीрд╕рд░े рджрд╢рдХ рдоें рд╣ो рдЪुрдХी рдеी। рдХोрд▓рдХрддा рдЙрд╕ рд╕рдордп рдкूрд░े рджेрд╢ рдХे рд▓िрдпे рдПрдХ рд▓ाрдЗрдЯ-рд╣ाрдЙрд╕ рдХी рддрд░рд╣ рдеा рдЬрд╣ाँ рдмीрд╕рд╡ीं рд╕рджी рдХे рдЖрд░рдо्рднिрдХ рджрд╢рдХ рдПрдХ рд╕ृрдЬрди-рдпुрдЧ рдкрд░िрднाрд╖िрдд рдХрд░ рдЪुрдХे рдеे। рд╡िрдЬ्рдЮाрди, рдХрд▓ा, рд╕ाрд╣िрдд्рдп, рд╕ंрдЧीрдд, рд╕िрдиेрдоा – рд╣рд░ рд╡िрдзा рдоें рдмрд╣ुрдд рдХुрдЫ рд╡рд╣ाँ рдкрд░ рдШрдЯ рд░рд╣ा рдеा рдЬो рдк्рд░ेрд░рдХ рд╣ोрдиे рдХे рд╕ाрде рдпुрд╡ा рдорди рдХे рд▓िрдпे рд╕ंрдЬीрд╡рдиी рдХी рддрд░рд╣ рдеा। рднौрддिрдХी рдоें (рдЬो рдоेрд░ा рд╡िрд╖рдп рдеा) рд░рдорди рдПрд╡ं рдХृрд╖्рдгрди рдХे рдЗрддрд░ рдПрдХ рдФрд░ рдиाрдо рдЪрд░्рдЪिрдд рдеा рд╕рдд्рдпेрди्рдж्рд░рдиाрде рдмोрд╕ рдХा рдЬिрди्рд╣ोंрдиे рдХुрдЫ рд╡िрд╢ेрд╖ рдк्рд░рдХाрд░ рдХे рдХрдгों рдХी рд╕ांрдЦ्рдпिрдХी рд╕े рд╕ंрдмंрдзिрдд рдЕрдкрдиा рд╢ोрдзрдкрдд्рд░ рдЕрд▓рдмрд░्рдЯ рдЖрдЗंрд╕्рдЯाрдЗрди рдХो рднेрдЬा। рдЖрдЗंрд╕्рдЯाрдЗрди рдиे рдЙрд╕рдоें рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рд╕ंрд╢ोрдзрди рдХрд░ рдЙрд╕े рдк्рд░рдХाрд╢рди рдХे рд▓िрдпे рднेрдЬ рджिрдпा рдЬिрд╕рдХे рд╢ोрдзрдХрд░्рддाрдУं рдХे рдиाрдо рдеे рд╕рдд्рдпेрди्рдж्рд░рдиाрде рдмोрд╕ рдФрд░ рдЕрд▓рдмрд░्рдЯ рдЖрдЗंрд╕्рдЯाрдЗрди। рдРрд╕े рдХрдг рдЬिрдирдоें рдк्рд░рдХाрд╢-рдХрдг (рдлोрдЯोрди) рд╢ाрдоिрд▓ рд╣ैं рдмोрд╕-рдЖрдЗंрд╕्рдЯाрдЗрди рд╕ांрдЦ्рдпिрдХी рд╕े рдкрд░िрдЪाрд▓िрдд рд╣ोрддे рд╣ैं ‘рдмोрд╕ोрди’ рдХрд╣рд▓ाрддे рд╣ैं। рдпрд╣ рд╕рдм рдоेрд░े рдЬैрд╕े рдпुрд╡ा рд╢ोрдзрдХрд░्рддा рдХे рд▓िрдпे рдк्рд░ेрд░рдгाрд╕्рд░ोрдд рдХी рддрд░рд╣ рдеे। рд▓рдЧрддा рдХрд╣ीं рджूрд░ рд╕े рдХोрдИ рдХрд╣ рд░рд╣ा рд╣ो- (рдХрд╡ि рдоुрдХ्рддिрдмोрдз рдХी рдХрд╡िрддा рд╕े)
рддाрдиा-рдмाрдиा
рдоाрдирд╡ рджिрдЧंрдд рдХी рдХिрд░рдгों рдХा
рдоैंрдиे рддुрдордоें, рдЬрди-рдЬрди рдоें рдЬिрд╕ рджिрди рдкрд╣рдЪाрдиा
рдЙрд╕ рджिрди, рдЙрд╕ рдХ्рд╖рдг рдиीрд▓े рдирдн рдХा рд╕ूрд░рдЬ
рд╣ँрд╕рддे-рд╣ँрд╕рддे рдЙрддрд░ा
рдоेрд░े рдЖंрдЧрди।
рдбॉ. рддाрд░ा рдЪंрдж рдЕрдкрдиे рд╕рдордп рдХे рдЬाрдиे рдоाрдиे рдкुрд░ाрддрдд्рд╡рд╡िрдж рдеे рдЬो рд╡िрд╢्рд╡рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп рдХे рдХुрд▓рдкрддि рднी рд░рд╣े। рдмाрдж рдоें рд╡े рдИрд░ाрди рдоें рднाрд░рдд рдХे рд░ाрдЬрджूрдд рднी рдиिрдпुрдХ्рдд рд╣ुрдП। рдЕрдорд░рдиाрде рдЭा, рддाрд░ा рдЪंрдж рд╕рд░ीрдЦे рдХुрд▓рдкрддिрдпों рдиे рдк्рд░рддिрднाрд╢ाрд▓ी рд▓ोрдЧों рдХो рдЖрдоंрдд्рд░िрдд рдХрд░рдиे рдХे рдЕрдердХ рдк्рд░рдпाрд╕ рдХिрдпे। рдоेрдШрдиाрдж рд╕ाрд╣ा рд╡ рдХृрд╖्рдгрди рд╕рд░ीрдЦी рдк्рд░рддिрднाрдУं рдХो рдпрд╣ाँ рдмुрд▓ाрдиे рдХे рд▓िрдпे рдЙрдирдХी рдУрд░ рд╕े рд╡िрд╢ेрд╖ рдк्рд░рдпрдд्рди рдХिрдпे рдЧрдпे рдеे। рдЪрд░्рдЪा рдпрд╣ рднी рдеी рдХि рдХ्рд╡ांрдЯрдо-рднौрддिрдХी рдХे рдЬрдирдХ рдПрд░рд╡िрди рд╢्рд░ोрдбिंрдЧрд░ рдХो рд╡िрд╢्рд╡рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп рдХे рднौрддिрдХी рд╡िрднाрдЧ рдХे рд▓िрдпे рдЖрдоंрдд्рд░िрдд рдХिрдпा рдЧрдпा рдеा рдЬिрд╕े рдЙрди्рд╣ोंрдиे рд╕्рд╡ीрдХाрд░ рдХрд░ рд▓िрдпा рдеा рдкрд░ рдЗрд╕ी рджौрд░ाрди рджूрд╕рд░े рд╡िрд╢्рд╡рдпुрдж्рдз рдХे рдЪрд▓рддे рдмाрдд рдЯрд▓ рдЧрдпी। рдЗрд╕ рдмाрдд рдХी рд╕рдЪ्рдЪाрдИ рдЬाрдирдиे рдХा рдк्рд░рдпрдд्рди рди рдХрд░ рд╕рдХा рд▓ेрдХिрди рддрдм рдиिрд╢्рдЪрдп рд╣ी рдЕрдЪ्рдЫी рдк्рд░рддिрднाрдУं рдХो рдЖрдоंрдд्рд░िрдд рдХрд░рдиे рдХे рдк्рд░рдпाрд╕ рдЬाрд░ी рдеे। рдРрд╕े рд╣ी рдк्рд░рдпाрд╕ों рдоें рдоेрд░े рд╢ोрдзрдХाрд░्рдп рдХे рджौрд░ाрди рдЕрдоेрд░िрдХा рд╕े рдк्рд░ोрдлेрд╕рд░ рд╕िंрдШрд╡ी рдиे рд╡िрднाрдЧाрдз्рдпрдХ्рд╖ рдХे рд░ूрдк рдоें рдиिрдпुрдХ्рддि рд╕्рд╡ीрдХाрд░ी рдкрд░ рдХिрд╕ी рдХाрд░рдгрд╡рд╢ рд╡े рдЕрдзिрдХ рд░ुрдХे рдирд╣ीं।
рд╕ाрд╣िрдд्рдпिрдХ рдкрд░िрд╡ेрд╢
рддрдм рдЗрд▓ाрд╣ाрдмाрдж рдоें рд╕ाрд╣िрдд्рдпिрдХ рдЧрддिрд╡िрдзिрдпों рдХे рд▓िрдпे рднी рд╕्рд╡рд╕्рде рдПрд╡ं рдк्рд░ेрд░рдгाрдк्рд░рдж рдоाрд╣ौрд▓ рдеा। рднौрддिрдХी рд╡िрднाрдЧ рдоें рдк्рд░ोрдлेрд╕рд░ рдмिрдкिрди рдЕрдЧ्рд░рд╡ाрд▓ рд╕ाрд╣िрдд्рдпрдХाрд░ों рдоें рдЧिрдиे рдЬाрддे рдФрд░ рдЙрдирдХी рд╢ाрдоें рдХाрдлी рд╣ाрдЙрд╕ рдоें рд╕ाрд╣िрдд्рдпिрдХों рдХे рд╕ाрде рдмीрддा рдХрд░рддीं। рдХрдИ рдЬाрдиे рдоाрдиे рд╕ाрд╣िрдд्рдпрдХाрд░ рд╢рд╣рд░ рдоें рджेрдЦे рдЬा рд╕рдХрддे рдеे। рдЙрд░्рджू рд╢ाрдпрд░ рдлिрд░ाрдХ рдЧोрд░рдЦрдкुрд░ी, рд╕ूрд░्рдпрдХांрдд рдд्рд░िрдкाрдаी рдиिрд░ाрд▓ा, рдорд╣ाрджेрд╡ी рд╡рд░्рдоा, рдЗрд▓ाрдЪрди्рдж्рд░ рдЬोрд╢ी, рд╣рд░िрд╡ंрд╢рд░ाрдп рдмрдЪ्рдЪрди, рдзीрд░ेрди्рдж्рд░ рд╡рд░्рдоा, рдзрд░्рдорд╡ीрд░ рднाрд░рддी рд╢рд╣рд░ рд╕े рдЕंрддрд░ंрдЧ рд░ूрдк рдоें рдЬुрдб़े рдеे। рд╕ुрдоिрдд्рд░ाрдиंрджрди рдкंрдд, рдоुрдХ्рддिрдмोрдз рдФрд░ рдЕрдЬ्рдЮेрдп рдХा рднी рдирдЧрд░ рд╕े рдЦाрд╕ рд▓рдЧाрд╡ рдеा। рдлिрд░ाрдХ рдФрд░ рдиिрд░ाрд▓ा рд╕े рдЬुрдб़े рдк्рд░рд╕ंрдЧ рд╣рдоें рдЕрдХ्рд╕рд░ рд╕ुрдирдиे рдХो рдоिрд▓ рдЬाрддे рдЬिрдирдоें рд╕ुрдиाрдиे рд╡ाрд▓ों рдХी рдЕрдкрдиी рдХрд▓्рдкрдиा рдХा рдкुрдЯ рднी рдЬुреЬрддा рдЬाрддा। рдмрдЪ्рдЪрди рдХी рдордзुрд╢ाрд▓ा рдХी рдЪрд░्рдЪा рднी рд╕ुрдирдиे рдХो рдЕрдХ्рд╕рд░ рдоिрд▓рддी рдкрд░ рдЙрди्рд╣ीं рдХे рдоुрдЦ рд╕े рд╕ुрди рдкाрдиे рдХा рд╕ौрднाрдЧ्рдп рдоुрдЭे рдирд╣ीं рдоिрд▓ рд╕рдХा। рдХрдИ рджрд╢рдХों рдХे рдмाрдж рдЬрдм рдорди्рдиा рдбे рдХी рдЖрд╡ाрдЬ рдоें рдордзुрд╢ाрд▓ा рд╕ुрдирдиे рдХा рдЕрд╡рд╕рд░ рдоिрд▓ा рддрдм рдЬाрдиा рдХि рдЬिрди рд▓ोрдЧों рдиे рдмрдЪ्рдЪрди рдЬी рд╕े рд╣ी рдЗрд╕े рд╕ुрдиा рд╣ोрдЧा рддрдм рдХिрд╕ рддрд░рд╣ рдХी рдЕрдиुрднूрддि рд╣ुрдИ рд╣ोрдЧी। рддрдм рдЯेрд▓ीрд╡िрдЬрди рдХा рдиाрдоोрдиिрд╢ाँ рднी рдирд╣ीं рдеा рдФрд░ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдпा рд╕ंрдЧीрдд рдк्рд░ेрдоिрдпों рдХो рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рдЦुрд░ाрдХ рд╕ाрдк्рддाрд╣िрдХ рдЧोрд╖्рдаिрдпों рд╕े рдоिрд▓ рдЬाрдпा рдХрд░рддी। рдоेрд░े рдбी рдлिрд▓ рдХाрд░्рдпрдХाрд▓ рдХे рддрд╣рдд рдоैं рд╕्рд╡рдпं рддीрди рдЕрд▓рдЧ рдоंрдЪों рд╕े рдЬुрдб़ा рдеा। рдЬैрд╕ा рдоैंрдиे рдкрд╣рд▓े рдХрд╣ा рдХि рд╣рд╡ा рдоें рдПрдХ рдЦрдирдХ рд╣ुрдЖ рдХрд░рддी рдеी рдФрд░ рдЙрд╕े рдорд╣рд╕ूрд╕ рдХिрдпा рдЬा рд╕рдХрддा рдеा। рдРрд╕े рдХिрд╕ी рдиिрдмंрдз рдоें рдЙрд╕ рд╡рдХ्рдд рдХे рд╕ृрдЬрдирд╢ीрд▓ рдоाрд╣ौрд▓ рдХी рдмाрдд рдХрд░рддे рдХेрд╡рд▓ рдХुрдЫ рдЬाрдиे-рдоाрдиे рдФрд░ рдЪрд░्рдЪिрдд рдиाрдо рд╣ी рд▓ेрдиा рд╕ंрднрд╡ рд╣ो рдкाрддा рд╣ै рдкрд░ рд╕рдЪ рддो рдпрд╣ рд╣ै рдХि рд╕ृрдЬрдирд╢ीрд▓ рдоाрд╣ौрд▓ рдХे рд╕ूрдд्рд░рдзाрд░ рдХрдо рдЪрд░्рдЪिрдд рд░рдЪрдиाрдХाрд░ рдПрд╡ं рдкाрдардХ рдЧрдг рднी рд╣ोрддे рд╣ैं рдЬिрдирдХे рдмिрдиा рдкрд░िрд╡ेрд╢ीрдп рд╕ृрдЬрдирд╢ीрд▓рддा [6] рд▓рдЧрднрдЧ рдЕрд░्рдерд╣ीрди рд╣ो рдЬाрддी рд╣ै।
рдЖрдЬ рд░ंрдЧрдоंрдЪ рдкрд░ рдиाрдЯрдХों рдХा рдоंрдЪрди рдХुрдЫ рдЧिрдиी рдЪुрдиी рдЬрдЧрд╣ों рдХो рдЫोрдб़ рд╕ुрджूрд░ рдЕрддीрдд рдХी рдмाрдд рд▓рдЧрддी рд╣ै। рд▓ेрдХिрди рддрдм рдк्рд░рдпाрдЧ рд░ंрдЧрдоंрдЪ рдФрд░ рдЗрд▓ाрд╣ाрдмाрдж рдЖрд░्рдЯिрд╕्рдЯ्рд╕ рдПрд╕ोрд╕िрдПрд╢рди рдХी рдЧрддिрд╡िрдзिрдпों рдкрд░ рд╕рдмрдХी рдирдЬрд░ рд░рд╣рддी рдеी рдФрд░ рдЕрдЪ्рдЫे рдиाрдЯрдХ, рдХрд▓ाрдХाрд░ рд╡ рдЙрдирдХी рднूрдоिрдХाрдПँ рдЪрд░्рдЪा рдХा рд╡िрд╖рдп рд░рд╣рддी рдеीं। рднाрд░рддी рдЬी рдХे рдиाрдЯрдХ рдЕंрдзाрдпुрдЧ рдХी рдЪрд░्рдЪा рдЕрдХ्рд╕рд░ рд╣ुрдЖ рдХрд░рддी рдЬिрд╕рдХा рдоंрдЪрди рд▓рдЧрднрдЧ рджेрд╢ рдХे рд╕рднी рдмреЬे рдирдЧрд░ों рдоें рд╣ुрдЖ। рдЗрдм्рд░ाрд╣ीрдо рдЕрд▓рдХाрдЬी рд╡ рдоोрд╣рди рдорд╣рд░्рд╖ि рд╕рд╣िрдд рдЕрдиेрдХ рд░ंрдЧрдоंрдЪ рдиिрд░्рджेрд╢рдХों рдиे рдЗрд╕рдХा рд╕рдлрд▓ рдоंрдЪрди рдХिрдпा।
рдоेрд░ा рд╢ोрдз рдХाрд░्рдп рд╡ рдбी рдлिрд▓ рдеीрд╕िрд╕ рдХा рдХाрдо рдЗрди рд╕рдм рдЧрддिрд╡िрдзिрдпों рдХे рд╕ाрде рдЪрд▓рддा рд░рд╣ा। рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдоें рд░ुрдЪि рд╣ोрддे рднी рдЗрддрдиा рд╕рдордп рддो рдирд╣ीं рдоिрд▓ рдкाрддा рдеा рдХि рдЙрд╕рдХे рд╡िрд╕्рддाрд░ рдоें рдЬा рд╕рдХें рдкрд░ рд╣рдоाрд░े рд▓िрдпे рдЗрддрдиा рднी рдкрд░्рдпाрдк्рдд рдеा рд╣рдоें рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдЬрдЧрдд рдХी рдоुрдЦ्рдп рдШрдЯрдиाрдУं рд╕े рд╕рдо्рдкрд░्рдХ рдоें рд░рдЦрдиे рдХे рд▓िрдпे। рдмोрдЭिрд▓ рдЧрдгिрддीрдп рд╕рдоीрдХрд░рдгों рдоें рдЙрд▓рдЭे рдорди рдХी рдердХाрди рджूрд░ рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдпे рдпрд╣ рдЬрд░ूрд░ी рдеा। рдоेрд░ा рд╕ौрднाрдЧ्рдп рдеा рдХि рдбी рдлिрд▓ рдХाрд░्рдп рдХी рд╕рдоाрдк्рддि рдХे рддुрд░ंрдд рдмाрдж рдоेрд░ी рдк्рд░рд╡рдХ्рддा рдХे рддौрд░ рдкрд░ рднौрддिрдХी рд╡िрднाрдЧ рдоें рдиिрдпुрдХ्рддि рд╣ो рдЧрдпी рдФрд░ рдЗрд▓ाрд╣ाрдмाрдж рд╕े рд▓рдЧрднрдЧ рд╕्рдеाрдпी рд░िрд╢्рддे рдХी рдмुрдиिрдпाрдж рдкрдб़ рдЧрдпी। рдЗрд╕ी рджौрд░ाрди рд╡ैрдЪाрд░िрдХी рдиाрдордХ рдоंрдЪ рдХी рдиींрд╡ рдкрдб़ी рдЬिрд╕рдХा рдЙрдж्рджेрд╢्рдп рд╡िрдЬ्рдЮाрди рдХे рд╡िрд╡िрдз рд╡िрд╖рдпों рдХी рдЬाрдирдХाрд░ी рдХे рд╕ाрде рдПрдХ рд╕ृрдЬрдирд╢ीрд▓ рдкрд░िрд╡ेрд╢ рдмрдиाрдиे рдХा рдеा। рдЗрд╕ी рджौрд░ाрди рдоेрд░े рдХुрдЫ рдЫाрдд्рд░ों рдиे рдоिрд▓рдХрд░ рджिрд╢ाрдмोрдз рдиाрдо рд╕े рдПрдХ рдоंрдЪ рдХी рд╕्рдеाрдкрдиा рдХी рдЬिрд╕рдоें рдЕрдзिрдХрддрд░ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдоें рд░ुрдЪि рд░рдЦрдиे рд╡ाрд▓े рд╡िрдЬ्рдЮाрди рдХे рдЫाрдд्рд░ рдеे। рдмाрдж рдоें рдХुрдЫ рдЫाрдд्рд░ рд╕рджрд╕्рдп рд╣िंрджी рд╡िрднाрдЧ рд╕े рднी рдЖ рдЬुреЬे। рдПрдХ рдмाрд░ рдЗрди्рд╣ीं рдЫाрдд्рд░ों рдиे рдоुрдЭрд╕े рдЕрдиुрд░ोрдз рдХिрдпा рдХि рдоैं рдХ्рд╡ांрдЯрдо рдЕрд╡рдзाрд░рдгा рдХे рдмाрд░े рдоे рдХुрдЫ рдмрддाрдКं। рдЙрдирдХे рд▓िрдпे рддрдм рдоैंрдиे рдПрдХ рдиिрдмंрдз рд▓िрдЦा рдЬिрд╕рдХा рд╢ीрд░्рд╖рдХ рдеा ‘рд╕ूрдХ्рд╖्рдо рдЬрдЧрдд рдХा рд╕्рдеूрд▓ рдпрдеाрд░्рде’। рд▓ेрдЦ рд╣ोрд╕्рдЯрд▓ рдХी рдкрдд्рд░िрдХा рдоें рдЫрдкा рдФрд░ рдЪрд░्рдЪिрдд рднी рд╣ुрдЖ। рдХрд╣рдиे рдХा рдЙрдж्рджेрд╢्рдп рдпрд╣ी рдеा рдХि рд╡िрд╢्рд╡ рдоें рдмрд╣ुрдд-рдХुрдЫ рдШрдЯ рд░рд╣ा рдеा рдФрд░ рдпुрд╡ा рдорди рдоें рдЬाрдирдиे рд╕рдордЭрдиे рдХा рдЕрдкूрд░्рд╡ рдЙрдд्рд╕ाрд╣ рдеा। рдпрд╣ी рдЫाрдд्рд░ рдеे рдЬिрди्рд╣ोंрдиे рдоुрдХ्рддिрдмोрдз рдХे рд╕ाрд╣िрдд्рдп рд╕े рдоेрд░ा рдк्рд░рдердо рдкрд░िрдЪрдп рдХрд░ाрдпा рдеा।
рдкрд░ рдмेрдЪैрди рдЪीрд▓ рдХो рдЬो рджрдордХрддी рд╣ुрдИ рдЭीрд▓ рджिрдЦाрдпी рджी рдеी рдЙрд╕рдХा рд╕рдЪ рднी рд╕ाрдордиे рдЖрдиा рд╣ै। рдПрдХ рд╕ृрдЬрдирд╢ीрд▓ рдкрд░िрд╡ेрд╢ рдЙрд╕ рд╡рдХ्рдд рдХा рд╕рдЪ рдеा рдФрд░ рдЙрд╕рдиे рдЕрдкрдиा рдХाрдо рдХिрдпा рднी। рдоैंрдиे рд╕्рд╡рдпं рдпрд╣ рдЕрдиुрднрд╡ рдХिрдпा рдХि рд╡िрдЬ्рдЮाрди рдХे рд╕ाрде-рд╕ाрде рд╕ाрд╣िрдд्рдп рд╕े рднी рд╕ंрдкрд░्рдХ рд╕ूрдд्рд░ рдмрдиाрдпे рд░рдЦрдиे рдХी рдоेрд░ी рдк्рд░рддिрдмрдж्рдзрддा рдмрд╣ुрдд-рдХुрдЫ рдЙрд╕ рдкрд░िрд╡ेрд╢ рдХी рджेрди рдеी рдФрд░ рдХुрдЫ рдмрдЪрдкрди рд╕े рдоिрд▓े рд╕ंрд╕्рдХाрд░ों рдХी। рдЬो рдоेрд░ा рдЕрдиुрднрд╡ рдеा рдкрд░िрд╡ेрд╢ рдХे рд╕ंрджрд░्рдн рдоें рдоेрд░े рдХрдИ рдоिрдд्рд░ों рд╡ рд╕рд╣рдпोрдЧिрдпों рдХा рднी рдеा। рдпрд╣ рд╡рд╣ рд╕рдордп рдеा рдЬрдм рджेрд╢ рдоें рдмрд╣ुрдд рдХुрдЫ рдШрдЯ рд░рд╣ा рдеा। рдкुрд░ाрдиे рдФрд░ рдирдпे рдоूрд▓्рдпों рдХे рдмीрдЪ рд╕ंрд╡ाрдж рдЬाрд░ी рдеा рдФрд░ рдЖрдЬ рднी рд╣ै।
рдЖрдЬाрджी рдоिрд▓рдиे рдХे рдкूрд░्рд╡рд╡рд░्рддी рджрд╢рдХों рдоें рдЗрд▓ाрд╣ाрдмाрдж рд░ाрдЬрдиैрддिрдХ рдЧрддिрд╡िрдзि рдХा рдХेрди्рдж्рд░ рдеा। рдЖрдиंрдж рднрд╡рди рдоें рдЕрдХ्рд╕рд░ рдЪрд░्рдЪाрдПँ рдПрд╡ं рдЧोрд╖्рдаिрдпाँ рдЖрдпोрдЬिрдд рд╣ोрддी рд░рд╣рддी рдеीं। рдЗрд╕ी рд╢рд╣рд░ рдоें 1765 рдоे рд╢ाрд╣ рдЖрд▓рдо рд╡ рдИрд╕्рдЯ рдЗंрдбिрдпा рдХंрдкрдиी рдХे рдмीрдЪ рдХрд░ाрд░ рд╣ुрдЖ рдеा рдЬिрд╕рдоें рдХंрдкрдиी рдХो рдмрд╣ुрдд рд╕े рдЕрдзिрдХाрд░ рджे рджिрдпे рдЧрдпे рдЬिрдирдХी рдкрд░िрдгрддि рднाрд░рдд рдоें рдм्рд░िрдЯिрд╢ рд░ाрдЬ рдХे рд░ूрдк рдоें рд╣ुрдИ। рдпрд╣ी рдирдЧрд░ рдмीрд╕рд╡ीं рд╕рджी рдХे рдордз्рдп рджрд╢рдХों рдоें рдЖрдЬाрджी рд╕े рдЬुреЬी рдЧрддिрд╡िрдзिрдпों рдХा рднी рдХेрди्рдж्рд░ рдмрди рдЧрдпा।
рдЖрдиंрдж рднрд╡рди рдЬो рдиेрд╣рд░ू рдкрд░िрд╡ाрд░ рдХा рдЖрд╡ाрд╕ рднी рдеा рдХांрдЧ्рд░ेрд╕ рдХी рдЧрддिрд╡िрдзिрдпों рдХा рдХेрди्рдж्рд░ рдеा। рдЬрд╡ाрд╣рд░рд▓ाрд▓ рдиेрд╣рд░ू рдиे 1928 рдоें рднाрд░рдд рдЫोреЬो рдЖрди्рджोрд▓рди рдХा рдк्рд░ाрд░ूрдк рдпрд╣ीं рдкрд░ рдмрдиाрдпा। рд╡िрд╢्рд╡рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп рдХे рдкाрд╕ рд╣ी рдоें рдЕрд▓рдл्рд░ेрдб рдкाрд░्рдХ рдоे рдЪрди्рдж्рд░рд╢ेрдЦрд░ рдЖрдЬाрдж рдХी рдк्рд░рддिрдоा рд╣ै рдЬрд╣ाँ рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬ рд╣ुрдХूрдордд рд╕े рд▓реЬрддे рд╣ुрдП рд╡े рд╢рд╣ीрдж рд╣ुрдП рдеे।
-3-
рдЙрдд्рдХрд░्рд╖ рдФрд░ рдЙрд╕рдХे рдмाрдж
рдд्рд╡рд░िрдд рдШрдЯрдиाрдЪрдХ्рд░, рдЙрд▓рдЭाрддे рдмिрдо्рдмрд▓ेрдХिрди рдзीрд░े рдзीрд░े рдпрд╣ рднी рдирдЬрд░ рдЖрдиे рд▓рдЧा рдХि рд╡рд╣ рдк्рд░ेрд░рдгाрджाрдпी рдоाрд╣ौрд▓ рджीрд░्рдШрдХाрд▓ рддрдХ рдмрдиाрдпे рд░рдЦрдиा рд╕ंрднрд╡ рди рд╣ोрдЧा। рд╣ाрд▓ाрдд рддेрдЬी рд╕े рдмрджрд▓ рд░рд╣े рдеे рдЬिрдирдоें рд╕्рдеाрдиीрдп рд╡ рд╡ैрд╢्рд╡िрдХ рджोрдиों рд╣ी рдмाрддों рдХी рднूрдоिрдХा рдеी। рд╡ैрд╢्рд╡ीрдХрд░рдг рдиे рднाрд╖ाрдпी рд╕ृрдЬрдиाрдд्рдордХрддा рдХो рдХिрддрдиा рдк्рд░рднाрд╡िрдд рдХрд░ рджिрдпा рд╣ै рдЗрд╕рдХा рд╕рд╣ी рдЖрдХрд▓рди рдХрд░рдиा рдЖрд╕ाрди рдирд╣ीं рд╣ै рдкрд░ рдпрд╣ рддो рдХрд╣ा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै рдпрд╣ рдк्рд░рднाрд╡ рд╣िंрджी рдХे рд▓िрдпे рдХрдаिрди рд╕рдордп рдХा рдж्рдпोрддрдХ рд╕िрдж्рдз рд╣ुрдЖ। рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬी рд╡िрд╢्рд╡ рдХी рдФрд░ рд╣рдоाрд░े рджेрд╢ рдХी рднी рд╕ंрдкрд░्рдХ рднाрд╖ा рдХा рд╕्рдеाрди рд▓े рдЪुрдХी рд╣ै рдФрд░ рдпрд╣ рд╕्рдеिрддि рд╕्рдеाрдпी рд╣ी рд░рд╣рдиी рд╣ै। рдмाрдд рд╕िрд░्рдл рдЗрддрдиी рд╣ी рд╣ोрддी рддो рдЪिंрддा рдЙрддрдиी рди рд╣ोрддी рдкрд░ рд╕рд╣ी рддो рдпрд╣ рд╣ै рдХि рдзीрд░े-рдзीрд░े рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬी рд╣рдоाрд░े рд╡ैрдЪाрд░िрдХ рд╡िрдХाрд╕ рд╡ рд╕ृрдЬрди рдХी рднाрд╖ा рдмрдирддी рдирдЬрд░ рдЖрдиे рд▓рдЧी рдФрд░ рдпрд╣ рдк्рд░рдХ्рд░рдо рдЖрдЬ рднी рдЬाрд░ी рд╣ै। рдРрд╕ा рд╣ोрдиे рдХे рдкीрдЫे рдХाрд░рдг рдЬाрди рд╕рдХрдиा рдоुрд╢्рдХिрд▓ рдирд╣ीं рдеा। рдЕрдзिрдХрддрд░ рдЙрдЪ्рдЪ рд╢िрдХ्рд╖ा рдк्рд░ाрдк्рдд рд▓ोрдЧ рдЖрдкрд╕ी рд╕ाрдоाрди्рдп рдмाрддрдЪीрдд рдоें рднी рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬी рдХा рдк्рд░рдпोрдЧ рдХрд░ рдЧрд░्рд╡ рдЕрдиुрднрд╡ рдХрд░рдиे рд▓рдЧे рдФрд░ рдЬो рдРрд╕ा рдирд╣ीं рдХрд░ рд░рд╣े рд╣ोрддे рдЙрди्рд╣ें рдХрдорддрд░ рдЖंрдХрдиे рдХा рдк्рд░рдпाрд╕ рдХрд░рддे। рдРрд╕े рдоें рд╣िंрджी рдоें рд╕ृрдЬрдирд╢ीрд▓рддा рдХा рднрд╡िрд╖्рдпрдкрде [6] рдзुंрдзрд▓ाрддा рдирдЬрд░ рдЖрдиे рд▓рдЧा।
рдмीрд╣реЬ рдпрдеाрд░्рде
рд╡िрд╢्рд╡рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп рдХे рд╢िрдХ्рд╖рдг рд╡ рд╢ोрдз рдХे рдоाрдорд▓ों рдоें рднी рдЬрдоीрдиी рд╣рдХीрдХрдд рдФрд░ рд╕्рд╡рдк्рдиिрд▓ рднाрд╡рд▓ोрдХ рдХा рдЕंрддрд░ рддेрдЬी рд╕े рдмреЭрддा рдЧрдпा। рдЖрдЬाрджी рдХे рдмाрдж рдХे рджрд╢рдХों рдоें рдХрдИ рдирдпे рд╕ंрд╕्рдеाрди рдЦुрд▓े рдЬो рдк्рд░рддिрднाрдУं рдХो рдЖрдХрд░्рд╖िрдд рдХрд░рдиे рд▓рдЧे। рджेрд╢ рдХे рд╡िрдХाрд╕ рдоें рдпрд╣ рд╕рд╣рдЬ рдПрд╡ं рд╕्рд╡ाрднाрд╡िрдХ рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा рдеी рдкрд░ рдирдЧрд░ рдХे рдЬिрд╕ рдк्рд░ेрд░рдгाрдк्рд░рдж рдоाрд╣ौрд▓ рдХी рдмाрдд рдкрд╣рд▓े рд╣ुрдИ рд╣ै рдЙрд╕рдоें рддेрдЬी рд╕े рдЧिрд░ाрд╡рдЯ рдЬाрд░ी рд░рд╣ी। рдЗрд╕рдХे рдХाрд░рдгों рдоें рдирдпे рд╕ंрд╕्рдеाрдиों рдХा рдк्рд░рддिрднा рдЖрдХрд░्рд╖िрдд рдХрд░рдиा рд╕्рд╡ाрднाрд╡िрдХ рдЬрд░ूрд░ рдеा рдкрд░ рдХुрдЫ рдРрд╕ा рднी рдеा рдЬिрд╕े рд╕्рд╡ाрднाрд╡िрдХ рдирд╣ीं рдХрд╣ा рдЬा рд╕рдХрддा। рджрд▓рдЧрдд рд░ाрдЬрдиीрддि – рдЫाрдд्рд░ों рдХी рдФрд░ рдХिрд╕ी рд╕ीрдоा рддрдХ рд╢िрдХ्рд╖рдХों рдХी рднी – рдЕрдкрдиा рдЕрд╕рд░ рджिрдЦा рд░рд╣ी рдеी рдФрд░ рдЙрд╕े рд░ोрдХрдиा рдХिрд╕ी рдХे рдмрд╕ рдоें рд╢ाрдпрдж рдирд╣ीं рдеा। рджрд▓рдЧрдд рдПрд╡ं рдЬाрддीрдп рд╕рдоीрдХрд░рдгों рдХा рдк्рд░рднाрд╡ рд╡िрд╢्рд╡рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп рдХे рдЙрд╕ рд╕ृрдЬрдирд╢ीрд▓ рдоाрд╣ौрд▓ рдоें рднी рдиिрд░рд╕्рддिрдд्рд╡ рдирд╣ीं рд╣ुрдЖ рдеा। рджूрд╕рд░ी рдУрд░ рдЖрд░рдХ्рд╖рдг рдХी рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддा рдиि:рд╕ंрджेрд╣ рд╕्рд╡ीрдХाрд░्рдп рдеी рдФрд░ рд╕ीрдоिрдд рд╕ंрджрд░्рдн рдоें рдЙрдкрдпोрдЧी рднी, рд▓ेрдХिрди рдЙрд╕рдкрд░ рдЕрдкेрдХ्рд╖िрдд рдЧрд╣рди рд╡िрдЪाрд░-рд╡िрдорд░्рд╢ рдПрд╡ं рдХुрд╢рд▓ рдХ्рд░िрдпाрди्рд╡рдпрди рдирд╣ीं рд╣ो рд╕рдХा। рдзीрд░े-рдзीрд░े рдпрд╣ рдПрдХ рд░ाрдЬрдиैрддिрдХ рд╣рдеिрдпाрд░ рдХी рддрд░рд╣ рдк्рд░рдпोрдЧ рдХिрдпा рдЬाрдиे рд▓рдЧा। рд╣рдоाрд░े рдмुрдж्рдзिрдЬीрд╡ी, рд░ाрдЬрдиेрддा рдФрд░ рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдХाрд░्рдпрдХрд░्рддा рдоिрд▓ рдмैрдардХрд░ рд╕рднी рдкрд╣рд▓ुрдУं рдкрд░ рдз्рдпाрди рд░рдЦрддे рд╣ुрдП рдПрдХ рдиिрд░्рдзाрд░िрдд рдХाрд░्рдпрдХ्рд░рдо рдХे рддрд╣рдд рдХिрд╕ी рдиिрд╖्рдХрд░्рд╖ рдкрд░ рдкрд╣ुँрдЪрддे рдпрд╣ рдЕрдкेрдХ्рд╖िрдд рдеा рдкрд░ рд╕ंрднрд╡ рдирд╣ीं рд╣ुрдЖ। рдХुрдЫ рдпрд╣ी рдмाрдд рд╢िрдХ्рд╖ा рдХी рдЧुрдгрд╡рдд्рддा рдХे рдмाрд░े рдоें рднी рд╕ोрдЪी рдЬा рд╕рдХрддी рдеी рдЬिрд╕рдоें рдЧрд╣рди рд╡िрдЪाрд░-рд╡िрдорд░्рд╢ рдХे рдЙрдкрд░ांрдд рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рдиिрд╖्рдХрд░्рд╖ों рддрдХ рдкрд╣ुँрдЪрдиे рдХा рдк्рд░рдпाрд╕ рдХिрдпा рдЬाрддा рд▓ेрдХिрди рдЗрд╕ рдУрд░ рд╕े рд╕рднी рдХी рдЙрджाрд╕ीрдирддा рдЪिंрддрдиीрдп рд╣ै। рдЖрдЬ рдХुрдЫ рдЪुрдиिंрджा рд╕ंрд╕्рдеाрдиों рдХो рдЫोреЬ рдЙрдЪ्рдЪ рд╢िрдХ्рд╖ा рдХे рд╕ाрде рд╕्рдХूрд▓ рд╡ рдХाрд▓ेрдЬ рдоें рджी рдЬा рд░рд╣ी рд╢िрдХ्рд╖ा рднी рдЧुрдгрд╡рдд्рддा рдЦोрддी рдЬा рд░рд╣ी рд╣ै। рд╕्рдХूрд▓ी рд╢िрдХ्рд╖ा рдоें рддेрдЬी рд╕े рдЧिрд░ाрд╡рдЯ [7] рдЖрдиा рдЖрд░ंрдн рд╣ुрдИ рдЬो рдЪिंрддрдиीрдп рд╣ै। рдк्рд░ाрдЗрд╡ेрдЯ рдпूрдиिрд╡рд░्рд╕िрдЯी, рдбिрдЧ्рд░ी рдХाрд▓ेрдЬ, рдЗंрдЯрд░рдиेрд╢рдирд▓ рд╕्рдХूрд▓, рд╕्рдХूрд▓िंрдЧ рдмिрдЬрдиेрд╕ – рджुрдХाрдиें рдЦुрд▓ी рд╣ैं рдФрд░ рдлрд▓-рдлूрд▓ рд░рд╣ी рд╣ैं। рдЗрд╕ рд╕рдмрдХे рджूрд░рдЧाрдоी рдк्рд░рднाрд╡ рд╕े рдмेрдЦрдмрд░ рд╕рдм рдмреЭ рд░рд╣े рд╣ैं рдПрдХ рдЕрдкрд░िрднाрд╖िрдд рдПрд╡ं рдЕрдиिрд╢्рдЪिрдд рднрд╡िрд╖्рдп рдХी рдУрд░। рд╕्рд╡рдк्рдиिрд▓ рднाрд╡рд▓ोрдХ рдЙрдд्рддрд░ी рдз्рд░ुрд╡ рд╣ै рддो рдЬрдоीрдиी рд╣рдХीрдХрдд рджрдХ्рд╖िрдгी рдз्рд░ुрд╡। рд╡рд╣ рдЬो рджрдордХрддी рд╣ुрдИ рдЭीрд▓ рджेрдЦी рдеी, рдЬिрд╕ рдХрд▓्рдкрдиा рдХो рд▓ेрдХрд░ рдЖрдЧे рдмреЭे рдХ्рдпा рдоाрдд्рд░ рдЫрд▓ाрд╡ा рдеी? рдпрд╣ рдЪрд░्рдЪा рднी рдоिрдд्рд░ों рдХे рдмीрдЪ рдЕрдХ्рд╕рд░ рд╣ोрддी рдХि рдЬैрд╡िрдХ рд╡िрдХाрд╕ рдоें рднрд▓े рдпोрдЧ्рдпрддрдо рдХा рдЕрд╕्рддिрдд्рд╡ рд░рд╣рддा рд╣ो рд╣рдоाрд░े рджेрд╢ рдоें рд╕ाрдоाрди्рдп рдпा рдФрд╕рдд ( mediocre) рд╣ी рдЕрдзिрдХ рд╕рдлрд▓ рд░рд╣ा рдХрд░рддे рд╣ैं। рдоुрдЭे рдпाрдж рд╣ै рд╡ेрд▓्рд╕ рд╡िрд╢्рд╡рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп рдоें рдПрдХ рдЪрд░्рдЪा рдХे рджौрд░ाрди рдоेрд░ी рдХुрдЫ рдкाрдХिрд╕्рддाрдиी рдЫाрдд्рд░ों рд╕े рдмाрддрдЪीрдд рд╣ो рд░рд╣ी рдеी। рдЬрдм рдоैंрдиे рдЙрди्рд╣ें рдмрддाрдпा рдХि рдЕрдкрдиे рд╡िрд╢्рд╡рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп рдоें рд╕्рдиाрддрдХ рдХрдХ्рд╖ाрдУं рдХी рдлीрд╕ рдкंрдж्рд░рд╣ рд░ुрдкрдпा рдк्рд░рддि рдоाрд╣ рдеी рддो рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдпрдХीрди рдирд╣ीं рдХिрдпा рд▓ेрдХिрди рдмाрдж рдоें рдЬрдм рдЕрди्рдп рднाрд░рддीрдп рд╢ोрдз рдЫाрдд्рд░ों рдиे рдмाрдд рдХी рдкुрд╖्рдЯि рдХी рддрдм рдЙрдирдоें рд╕े рдПрдХ рдиे рдХрд╣ा: ”рдЕрдм рд╕рдордЭ рдЖ рд░рд╣ा рд╣ै рдХि рдЖрдкрдХा рджेрд╢ рд╡िрдЬ्рдЮाрди рдоें рд╣рдорд╕े рдХाрдлी рдЖрдЧे рдХ्рдпों рдиिрдХрд▓ рдЧрдпा рдЬрдмрдХि рдЖрд░рдо्рдн рдПрдХрд╕ाрде рд╣ुрдЖ рдеा”। рдЖрдЬ рд╕ाрдл рдирдЬрд░ рдЖ рд░рд╣ा рд╣ै рдХि рдЕрдЪ्рдЫे рдЖрд░рдо्рдн рдХा рд▓ाрдн рд╣рдо рд▓рдЧрднрдЧ рдЦो рдЪुрдХे рд╣ैं।
рд╡ैрд╕े рдЗрди рд╕рдмрдХे рд╕ाрде рдоंрдЧрд▓рдпाрди рдФрд░ рдЪрди्рдж्рд░рдпाрди рдХी рд╕рдлрд▓рддा рдХी рдХрдеा рднी рд▓िрдЦी рдЬाрддी рд░рд╣ी рд╣ै, рдЕрдоेрд░िрдХा рд╡ рдпूрд░ोрдк рдоें рдк्рд░рд╡ाрд╕ी рднाрд░рддीрдпों рдХी рд╕рдлрд▓рддा рдХी рдХрд╣ाрдиी рднी। рд▓рдЧрддा рд╣ै рд╕рджा рд╕े рднाрд░рдд рдЕрдкрд░िрднाрд╖िрдд рд╣ी рд░рд╣ा рд╣ै рдФрд░ рдЖрдЬ рднी рд╣ै। рдХрдИ рднाрд░рдд рд╣ैं рдЕрдоीрд░ рднी, рдЧрд░ीрдм рднी, рдк्рд░рдЧрддिрд╢ीрд▓ рд╡ рдкिрдЫреЬा рднी, рдЖрдзुрдиिрдХ рднी рдкाрд░рдо्рдкрд░िрдХ рднी, рдмेрд░рд╣рдо рднी рд╡ рдмेрд░рд╣рдоी рд╕े рдХुрдЪрд▓ा рдЧрдпा рднी। рдЖрдЬ рднी рдЬाрддिрдЧрдд рд╕рдоीрдХрд░рдгों рдоें рдЙрд▓рдЭा рд╕рдоाрдЬ рдк्рд░рдЧрддिрд╢ीрд▓рддा рдХे рд╕ाрд░े рдЖрд╡рд░рдгों рдХे рдмाрд╡рдЬूрдж рдЕрдкрдиी рдЕрд╕рд▓िрдпрдд рдЬрдм-рддрдм рджिрдЦा рдЬाрддा рд╣ै। рдЖрдЬ рдЗрдХ्рдХीрд╕рд╡ीं рд╕рджी рдХे рджो рджрд╢рдХ рдкूрд░े рд╣ोрдиे рдХे рдмाрд╡рдЬूрдж рдЕрдзिрдХांрд╢ рджрд▓िрдд рдЙрд╕ рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рди्рдпाрдп рдХी рдоृрдЧ-рдорд░ीрдЪिрдХा рдЭेрд▓ рд░рд╣ा рд╣ै। рд╕рдм рдоौрдЬूрдж рд╣ै рдЖрдкрдХो рдЕрдзिрдХрддрд░ рд╡рд╣ी рджिрдЦेрдЧा рдЬिрд╕рдХे рдЖрдк рд╕ंрдкрд░्рдХ рдоें рд╣ैं।
рдХैрд▓ाрд╢ рд╕рдд्рдпाрд░्рдеी рдХो рдиोрдмेрд▓ рдкुрд░рд╕्рдХाрд░ рдоिрд▓рддा рд╣ै рдЧрд░्рд╡ рд╣ोрддा рд╣ै рд▓ेрдХिрди рдЙрди рдкрд░िрд╕्рдеिрддिрдпों рдкрд░ рдЧौрд░ рдХрд░ें рдЬो рдЙрдирдХे рдХाрд░्рдп рдХे рдлोрдХрд╕ рдкрд░ рдеे [8] - рдЗрдХ्рдХीрд╕рд╡ीं рд╕рджी рдоें рднी рджेрд╢ рдоें рджाрд╕рддा рдХी рдЙрдкрд╕्рдеिрддि рдЕрдкрдиे рдЖрдзुрдиिрдХ рд░ूрдкों рдоें, рдЬिрдирдоें рдмाрд▓ рд╢्рд░рдо, рдмंрдзрд╡ा рдордЬрджूрд░ी, рдпौрди рд╢ोрд╖рдг рд╢ाрдоिрд▓ рд╣ैं । рдЙрди рд╣ाрд▓ाрдд рдХी рдмреЬे рдкैрдоाрдиे рдкрд░ рдЙрдкрд╕्рдеिрддि рдЖрдЬ рднी рджेрд╢ рдоें рд╣ोрдиा - рдпрд╣ рд╕рдм рджेрдЦ рдХрд░ рд╢рд░्рдо рднी рдорд╣рд╕ूрд╕ рд╣ोрддी рд╣ै। 2013-14 рдХे рдЖँрдХреЬों рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рд╣рд░ рд╕ाрд▓ рдкрдЪाрд╕ рд╣рдЬाрд░ рд╕े рдЕрдзिрдХ рдмрдЪ्рдЪे рд▓ाрдкрддा рд╣ो рдЬाрддे рд╣ैं рдЬिрдирдоें рд╕े рдЕрдзिрдХांрд╢ рд╡ाрдкрд╕ рдирд╣ीं рдкрд╣ुँрдЪ рдкाрддे। рдПрдХ рдк्рд░рдЧрддिрд╢ीрд▓, рдмрд╣ुрд▓рддाрд╡ाрджी рд▓ोрдХрддंрдд्рд░ рдХा рд╕рдкрдиा рд▓िрдпे рднाрд░рдд рд╡िрд╢्рд╡ рдоें рдЕрдкрдиा рд╕्рдеाрди рддрд▓ाрд╢рдиे рдХी рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा рдоें рдХुрдЫ рднрдЯрдХ рдЧрдпा рд▓рдЧрддा рд╣ै। рдЬрд░ूрд░рдд рдЗрд╕ рдмाрдд рдХी рд╣ै рдХि рд╣рдо рдЗрди рд╕рдм рдмाрддों рдкрд░ рдЧрд╣рди рдЖрдд्рдо-рд╡िрд╢्рд▓ेрд╖рдг рдХрд░ें рдФрд░ рд╕рдорд╕्рдпाрдУं рдХे рддाрд░्рдХिрдХ рд╕рдоाрдзाрди рдЦोрдЬрдиे рдХा рдк्рд░рдпाрд╕ рдХрд░ें, рдкрд░ рд╢ाрдпрдж рд╣рдоें рд╡рд╣ рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рд╢рд░्рдо рдорд╣рд╕ूрд╕ рдирд╣ीं рд╣ोрддी рдЬो рд╣ोрдиी рдЪाрд╣िрдпे। рднाрд░рдд рдЕрдкрдиे рдЖрдкрд╕े рдЬूрдЭ рд░рд╣ा рд╣ै рдПрдХ рдЕрдиोрдЦे рдорд╣ाрднाрд░рдд рдоें। рдпрд╣ी рдиिрд░рди्рддрд░ рдЬूрдЭрддे рд░рд╣рдиा рдЕрдкрдиे рд╕े, рдЕрдкрдиों рд╕े рд╡ рдЕрдкрдиे рд╣ी рдЦрдпाрд▓ों рд╕े, рдкाрд░рдо्рдкрд░िрдХ рд╕ोрдЪ рдПрд╡ं рдЖрдзुрдиिрдХрддा рдХे рдж्рд╡ंрдж्рд╡ рд╕े, рд╡िрд╡िрдзрддा рдПрд╡ं рдПрдХрд░ूрдкрддा рдХे рддрдиाрд╡ों рд╕े, рдкाрд░рдо्рдкрд░िрдХ рд╕рд╣िрд╖्рдгुрддा рдПрд╡ं рдЕрдХ्рд╕рд░ рдЙрднрд░ рдЖрддी рд╕ंрдХीрд░्рдг рдоाрдирд╕िрдХ рдк्рд░рд╡ृрдд्рддिрдпों рд╕े – рд╢ाрдпрдж рдпрд╣ी рднाрд░рдд рдХी рдЕрдм рддрдХ рдиिрд░्рдоिрдд рдкрд╣рдЪाрди рд╣ै рдЬिрд╕рдХे рд╢ीрдШ्рд░рддा рд╕े рдмрджрд▓рдиे рдХे рдЖрд╕ाрд░ рдирдЬрд░ рдирд╣ीं рдЖрддे।
рдорд╣ाрднाрд░рдд рдоें рдХिрд╕ी рдпोрдж्рдзा рдХा рдЬिрдХ्рд░ рд╣ै рдЬिрд╕े рд╡рд░рджाрди рдХे рд╕ाрде рд╢ाрдк рднी рдоिрд▓ा рдеा рдХि рд╡рд╣ рдиिрд░्рдгाрдпрдХ рдХ्рд╖рдгों рдоें рдЕрдкрдиी рд╡рд╣ рд╡िрдж्рдпा рднूрд▓ рдЬाрдпेрдЧा рдЬो рдЙрд╕े рд╡рд░рджाрди рдоें рдоिрд▓ी рдеी। рдХुрдЫ рд╡ैрд╕ा рд╣ी рд╣рдо рднाрд░рддीрдпों рдкрд░ рднी рд▓ाрдЧू рд╣ोрддा рдк्рд░рддीрдд рд╣ोрддा рд╣ै: “рддुрдо рдЖрд░рдо्рдн рддो рдмрд╣ुрдд рдЕрдЪ्рдЫी рдХрд░рддे рд░рд╣ोрдЧे рдкрд░ рдЬрдм рддेрдЬी рд╕े рдЖрдЧे рдмреЭрдиे рдХा рдЕрд╡рд╕рд░ рдЖрдпेрдЧा рддрдм рддुрдо рдЙрд╕ी рд╕्рдеिрддि рдоें рдкрд╣ुँрдЪ рдЬाрдУрдЧे рдЬрд╣ाँ рд╕े рд╢ुрд░ू рдХिрдпा рдеा।“ рдЗंрддрдЬाрд░ рдХрд░рдиा рд╣ोрдЧा рдЙрд╕ рдорд╣ाрдиाрдпрдХ рдХा рдЬो рд╣рдоें рдЗрд╕ рдПрдХ рд╢ाрдк рд╕े рдоुрдХ्рддि рджिрд▓ा рд╕рдХे। рд╡рд╣ рдорд╣ाрдоाрдирд╡ рд╣рдоाрд░े рдЕंрджрд░ рдЫुрдкा рднी рд╣ो рд╕рдХрддा рд╣ै рдкрд░ рд╣рдоाрд░ा ‘рд╣рдо’ рдЬрдм рддрдХ рдПрдХ рд╡िрд░ाрдЯ рд░ूрдк рдзाрд░рдг рди рдХрд░ рд▓े рддрдм рддрдХ рдХुрдЫ рднी рдХрд╣рдиा рд╕ंрднрд╡ рдирд╣ीं।
рд╕ंрджрд░्рдн:
[1] Will Durant, The Case for India, Gyan Publishing House, 2017.
[2] Shashi Tharoor, Inglorious Empire- what the British did to India, Scribe US, 2018.
[3] John Platt, Step to Man, John Wiley, 1966.
[4] рдЪрди्рдж्рд░рдоोрд╣рди рднंрдбाрд░ी, рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдЕрднिрдпांрдд्рд░िрдХी, рдЖрд╡िрд╖्рдХाрд░, рдирдИ рджिрд▓्рд▓ी, рдирд╡рдо्рдмрд░-рджिрд╕рдо्рдмрд░ 1982.
[5] рдмिрд▓ рдПрдЯрдХेрди, Seven Sacred Rivers, Penguin Books, India, 1992.
[6] рдЪрди्рдж्рд░рдоोрд╣рди рднंрдбाрд░ी, рдкрд░िрд╡ेрд╢ीрдп рд╕ृрдЬрдирд╢ीрд▓рддा: рд╣िंрджी рд╕ंрд╕ाрд░ рдХा рд╕рдЪ, рд╕ेрддु, рдЕрдХ्рдЯूрдмрд░, 2018.
[7] рдЪрди्рдж्рд░рдоोрд╣рди рднंрдбाрд░ी, Education’s free fall: alarm bells ringing, India@70 Special Issue, Setu, August 2017.
[8] рдЪрди्рдж्рд░рдоोрд╣рди рднंрдбाрд░ी, Pride and Shame: two sides of a coin, India@70, Special Issue, Setu, August 2017.
рд╡िрд╢्рд▓ेрд╖рдгाрдд्рдордХ рдк्рд░рддिрдХ्рд░िрдпा
ReplyDeleteрдЖрдЬ рдоैंрдиे рдмрд╣ुрдд рдЗрдд्рдоिрдиाрди рд╕े рд╕рдо्рдкूрд░्рдг рд▓ेрдЦ рдХो рдкреЭा।
рд╕्рд╡рддंрдд्рд░рддा рд╕े рдкूрд░्рд╡, рдкрд╢्рдЪाрдд рддрдеा рд╡рд░्рддрдоाрди рдХा рд╡िрд╢्рд▓ेрд╖рдгाрдд्рдордХ рдкрд░िрджृрд╢्рдп рд╕рд╣рдЬ, рдЧ्рд░ाрд╣्рдп рдФрд░ рддрд░्рдХрд╢ीрд▓ рднाрд╖ा рд▓ें рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдХрд░рдиे рдХा рд╕рдлрд▓ рдк्рд░рдпाрд╕ рд╣ै рдЬोрдХि рд╕्рд╡ाрддрди्рдд्рд░्рдпोрдд्рддрд░ рднाрд░рдд рдХे рд╕ृрдЬрдирд╢ीрд▓ рдХाрд▓рдЦрдг्рдб рдХो рдмрдЦूрдмी рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै। рдоुрдХ्рддिрдмोрдз рдХी рдХрд╡िрддाрдПं рднी рд▓ेрдЦ рдХो рд╕рд░рд╕् рдФрд░ рдЧ्рд░ाрд╣्рдп рдмрдиाрдиे рдоें рдк्рд░ाрд╕ंрдЧिрдХ рдФрд░ рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рд╣ैं।
рдПрдХ рд╢ाрдирджाрд░ рдЖрд░рдо्рдн рд╕े рд▓ेрдХрд░ рдЖрдЬाрджी рдФрд░ рдЙрд╕рдХे рдмाрдж рд╡िрд╢्рд▓ेрд╖рдгाрдд्рдордХ рдПрд╡ं рд╡рд╕्рддुрдкрд░рдХ рдЪिंрддрди рд╕рд╣िрдд рд╕ांрдЦ्рдпिрдХी рдкрд░िрджृрд╢्рдп рднी рдЙрджाрд╣рд░рдгों рдХे рд╕ाрде рдк्рд░рднाрд╡ी рдПрд╡ं рдЬ्рдЮाрдирдкрд░рдХ рдк्рд░рд╕्рддुрддि рдк्рд░рднाрд╡िрдд рдХрд░рддी рд╣ै।
рдк्рд░рд╡ाрд╣, рд╕ंрдЧрдо рдФрд░ рдЗрд╕рдХे рдЗрддрд░ рдоाрд╣ौрд▓ рдк्рд░ेрд░рдгा рдФрд░ рд╕ंрднाрд╡рдиा рдХे рдЕंрддрд░्рдЧрдд рдмрд╣ुрдд рд╕ाрд░ी рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рдмाрддों рд╕рд╣िрдд рдк्рд░рд╢ाрд╕рдиिрдХ рд╕ेрд╡ा рдЬрд╢्рди рд▓рдо्рдмी рджाрд╕рддा рдХा рдЕрдкрд░िрд╣ाрд░्рдп рдиिрд╖्рдХрд░्рд╖ рдЖрджि рд╕рд╣िрдд рд╢ोрдз рдХी рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддा рдФрд░ рдорд╣рдд्рддा рдХा рд╡िрд╢्рд▓ेрд╖рдг рдмрд╣ुрдд рд╣ी рд╕ाрдордпिрдХ рдФрд░ рдк्рд░ेрд░рдгाрджाрдпрдХ рд▓рдЧा।
рдк्рд░рдХाрд╢ рдХिрд░рдг рднी
рд╕рд░рд▓рддा рдФрд░ рд╡िрдж्рд╡рдд्рддा рд╕ाрде рдХैрд╕े рд░рд╣ рд╕рдХрддी рд╣ै-рдкрд░िрджृрд╖्рдп рдк्рд░ेрд░рдгाрдк्рд░рдж, рдк्рд░ो рд╡рд░्рдоा рдХी рдЬीрд╡рди рд╢ैрд▓ी рдЖрджि..рдк्рд░ेрд░рдХ рдФрд░ рдЕрдЪ्рдЫा рд▓рдЧрдиे рдХे рд╕ाрде рдЙрд╕ рд╕рдордп рдХी рд╡िрдЪाрд░рдзाрд░ा рд╕े рдЕрд╡рдЧрдд рд╣ुрдЖ। рдк्рд░ोрдлेрд╕рд░ рдк्рд░рдХाрд╢ рдПрд╡ं рдЙрдирдХे рдж्рд╡ाрд░ा рдЫाрдд्рд░ों рд╕े рдк्рд░рд╢्рдиोрдд्рддрд░ рдХрд░рдиे рдХी рдкрд░ंрдкрд░ा рднी рдЕрдЪ्рдЫी рд▓рдЧी।
рдЬिрддрдиी рд╢ाрдЦाрдПं, рдЙрддрдиे рдкेреЬ
рдХे рдЕंрддрд░्рдЧрдд рд╢ोрдз рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा рддрдеा рдЕрдкेрдХ्рд╖िрдд рдоाрд╣ौрд▓ рд╕рд╣िрдд рдИ0 рд╡िрд╢्рд╡рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп рдХे рд╕ुрдирд╣рд░े рдЕрддीрдд рдХे рдмाрд░े рдоें рд╕рд╣рдЬрддा рд╕े рдкрд░िрдЪिрдд्рд░рдг рдкреЭ рдХрд░ рдЕрдкрдбेрдЯ рд╣ुрдЖ।
рд╕ाрд╣िрдд्рдпिрдХ рдкрд░िрджृрд╢्рдп рдХे рдЕंрддрд░्рдЧрдд рдЕрддीрдд рдХो рдЬाрдирдиे рдФрд░ рдЙрд╕рд╕े рдХुрдЫ рд╕ीрдЦрдиे рдХो рдоिрд▓ा। рдЕрдкрдиी рдЕрднिрд░ुрдЪि, рдЕрдЪ्рдЫी рд╕ंрдЧрдд рдЕрдЪ्рдЫा рдкрд░िрдгाрдо । рд╡ैрдЪाрд░िрдХी, рджिрд╢ाрдмोрдз рдЬैрд╕े рдоंрдЪ рдмрдиा рдХрд░ рдкрд░рд╕्рдкрд░ рд╕ंрд╡ाрдж рдХे рдоाрдз्рдпрдо рдХी рдкрд░ंрдкрд░ा рдЕрдЪ्рдЫी рдеी рдЬो рдХि рдЕрдм рдиेрдкрде्рдп рдоें рдЪрд▓ी рдЧрдпी рд╣ै। рд╕ूрдХ्рд╖्рдо рдЬрдЧрдд рдХा рд╕्рдеूрд▓ рдпрдеाрд░्рде, рдкुрд░ाрдиे рдФрд░ рдирдП рдоूрд▓्рдпों рдХे рдмीрдЪ рд╕ंрд╡ाрдж рдорд╣рдд्рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рдЪिंрддрди ।
рдЙрдд्рдХрд░्рд╖ рдФрд░ рдЙрд╕рдХे рдмाрдж-рдд्рд╡рд░िрдд рдШрдЯрдиाрдХ्рд░рдо рдФрд░ рдЙрд▓рдЭाрддे рдмिрдо्рдм- рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬी рдФрд░ рд╣िंрджी рднाрд╖ा рдХा рдж्рд╡ंрдж рдЖрджि рд╕े рдЕрд╡рдЧрдд рд╣ुрдЖ।
рдмीрд╣реЬ рдпрдеाрд░्рде
рд╕्рд╡рдк्рдиिрд▓ рднाрд╡рд▓ोрдХ рдФрд░ рдЬрдоीрдиी рд╣рдХीрдХрдд рдХा рд╡ाрд╕्рддрд╡िрдХ рдкрд░िрджृрд╢्рдп। рдЗрд╕рдХे рдЕंрддрд░्рдЧрдд рдмрд╣ुрдд рд╕ाрд░ी рдЪीрдЬों рдХे рд╕ाрде рд╣ी рдорд╣ाрднाрд░рдд рдХे рдЬिрдХ्рд░ рдоें рдмीрд╣реЬ рдпрдеाрд░्рде рдХा рд╡ाрд╕्рддрд╡िрдХ рдкрд░िрджृрд╖्рдп рдкреЭрдиे рдФрд░ рд╕рдордЭрдиे рдХो рдоिрд▓ा।
рдХुрд▓ рдоिрд▓ाрдХрд░ рдЕрддीрдд рд╕े рд╡рд░्рддрдоाрди рддрдХ рдПрдХ рдРрддिрд╣ाрд╕िрдХ рд╡िрд╢्рд▓ेрд╖рдгाрдд्рдордХ рдЪिрдд्рд░рдг рд╕े рдЕрд╡рдЧрдд рд╣ुрдЖ рдЬोрдХि рд╕рдордХाрд▓ीрди рдкीреЭी рд╕े рд▓ेрдХрд░ рдХे рд╡рд░्рддрдоाрди рдкीреЭी рдХे рд▓िрдП рдк्рд░ेрд░рдгाрджाрдпрдХ рдПрд╡ं рдЙрдкрдпोрдЧी рд▓ेрдЦ рд╣ै।
рд╕ाрджрд░
рд╕рдд्рдпेрди्рдж्рд░ рд╕िंрд╣
рдзрди्рдпрд╡ाрдж।
ReplyDeleteрдЗрд╕ рд╡िрд╕्рддृрдд рдПрд╡ं рд╡िрд╢्рд▓ेрд╖рдгрдкрд░рдХ рдк्рд░рддिрдХ्рд░िрдпा рдХो рдкреЭрдХрд░ рдк्рд░рд╕рди्рдирддा рдоिрд▓ी, рдФрд░ рд╕ंрддोрд╖ рд╣ुрд╡ा।
рд▓ेрдЦ рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рд╣ोрдиे рдХे рд▓рдЧрднрдЧ рдбेреЬ рд╕ाрд▓ рдмाрдж рдкрд╣рд▓ी рдПрд╡ं рд╡िрд╕्рддृрдд рд╡िрд╢्рд▓ोेрд╖рдгрдкрд░рдХ рдк्рд░рддिрдХ्рд░िрдпा
рдоिрд▓рдиे рд╕े рд▓рдЧ рд░рд╣ा рд╣ै рдХि рдоेрд░ा рдк्рд░рдпрдд्рди рдиिрд░рд░्рдердХ рдирд╣ीं рд░рд╣ा। рд╡ैрдЪाрд░िрдХ рд╢्рд░ंрдЦрд▓ा рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा рдХे рд▓िрдП
рдРрд╕े рдк्рд░рдпाрд╕ों рдХी рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддा рд╣рдоेрд╢ा рд░рд╣ी рд╣ै рдФрд░ рд░рд╣ेрдЧी।