![]() |
рд▓рдХ्рд╖्рдоी |
рд▓рдХ्рд╖्рдоी
рдПрдо.рдП.- рдЬрд╡ाрд╣рд░рд▓ाрд▓ рдиेрд╣рд░ु рд╡िрд╢्рд╡рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп, рдирдИ рджिрд▓्рд▓ी
рдкीрдПрдЪ.рдбी. рд╢ोрдзाрд░्рдеी -рд╣िंрджी рдЕрдз्рдпрдпрди рдХेंрдж्рд░, рдЧुрдЬрд░ाрдд рдХेंрдж्рд░ीрдп рд╡िрд╢्рд╡рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп, рдЧांрдзीрдирдЧрд░-382030 (рдЧुрдЬрд░ाрдд)
рдЬрдм рднी рдХिрд╕ी рд╕ाрд╣िрдд्рдпिрдХ рдХृрддि рдкрд░ рдлिрд▓्рдо рдмрдирддी рд╣ै, рддрдм рдпрд╣ рдк्рд░рд╢्рди рдЬрд░ूрд░ рдЦреЬा рд╣ोрддा рд╣ै рдХि рдлिрд▓्рдо рдиे рдХृрддि рдХे рд╕ाрде рди्рдпाрдп рдХिрдпा рдпा рдирд╣ीं? рд╕ाрд╣िрдд्рдпिрдХ рдХृрддि рдХे рд╕िрдиे рд░ूрдкांрддрд░рдг рдкрд░ рдХрдИ рдмाрд░ рдХृрддि рдХे рд▓ेрдЦрдХ рдФрд░ рдлिрд▓्рдо рдХे рдиिрд░्рджेрд╢рдХ рдХे рдмीрдЪ рдЕрд╕рд╣рдорддि рдЗрддрдиी рдмреЭ рдЬाрддी рд╣ै рдХि рд╕рдоाрдзाрди рдХे рд▓िрдП рди्рдпाрдпाрд▓рдп рдХे рджрд░рд╡ाреЫे рдЦрдЯрдЦрдЯाрдиे рдкреЬрддे рд╣ैं। рдиिрд░्рджेрд╢рдХ рдХो рд░рдЪрдиाрдд्рдордХ рд╕्рд╡рддंрдд्рд░рддा рджेрдиे рдХे рдоाрдорд▓े рдоें рдХाреЮी рдЙрджाрд░ рдоाрдиी рдЬाрдиे рд╡ाрд▓ी рд▓ेрдЦिрдХा рдорди्рдиू рднंрдбाрд░ी рдиे рднी ‘рдЖрдкрдХा рдмंрдЯी’ рдкрд░ рдмрдиी рдлिрд▓्рдо ‘рд╕рдордп рдХी рдзाрд░ा’ рдкрд░ рдоुрдХрджрдоा рджाрдпрд░ рдХрд░ рджिрдпा рдеा।1 рдпूँ рддो рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдФрд░ рд╕िрдиेрдоा рдХा рдкाрд░рд╕्рдкрд░िрдХ рд╕ंрдмंрдз рдоूрдХ рдлिрд▓्рдоों рдХे рджौрд░ рд╕े рд╣ी рдк्рд░ाрд░ंрдн рд╣ो рдЧрдпा рдеा। рд▓ेрдХिрди рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдФрд░ рд╕िрдиेрдоा рдХी рд╡िрдзाрдЧрдд рднिрди्рдирддाрдУं рдХे рдХाрд░рдг рдЗрдирдХे рдмीрдЪ рдПрдХ рдЬрдЯिрд▓ рд╕ंрдмंрдз рд░рд╣ा рд╣ै। рд╕ाрд╣िрдд्рдпिрдХ рдХृрддि рдкрд░ рдмрдиी рдлिрд▓्рдо рдХे рд╕ाрде рдПрдХ рд╡िрд╢ेрд╖ рд╕рдорд╕्рдпा рдЬुрдбрддी рд╣ै। рд╡рд╣ рдпрд╣ рдХि рдмेрд╢рдХ рд▓ेрдЦрди рд╢рдм्рдж рдЖрдзाрд░िрдд рд╣ोрддा рд╣ै рд▓ेрдХिрди рдЙрд╕рдоे рднी рдмिрдо्рдмाрдд्рдордХрддा рд╣ोрддी рд╣ै। рд░рдЪрдиा рдкрдврдиे рдХे рд╕ाрде рдкाрдардХ рдХे рдорд╕्рддिрд╖्рдХ рдоें рдПрдХ рдмिрдо्рдм рдмрди рдЬाрддा рд╣ै। рдЕрдЧрд░ рдлिрд▓्рдо рдХे рджृрд╢्рдп рдкрд╣рд▓े рд╕े рдмрдиे рдмिрдо्рдм рдХे рд╕ाрде рдЕрд╕ंрдЧрдд рд╣ो рддो рджрд░्рд╢рдХ рдХो рдлिрд▓्рдо рдХे рдЖрд╕्рд╡ाрджрди рдоें рдмाрдзा рдорд╣рд╕ूрд╕ рд╣ोрддी рд╣ै। рдЗрд╕рд▓िрдП рдпрд╣ рдк्рд░рд╢्рди рд╡िрдЪाрд░рдгीрдп рд╣ो рдЬाрддा рд╣ै рдХि рдЖрдЦिрд░ рдиिрд░्рджेрд╢рдХ рдлिрд▓्рдо рдХा рдиिрд░्рдоाрдг рдХрд░рддे рд╕рдордп рдоूрд▓ рдХृрддि рдоें рдкрд░िрд╡рд░्рддрди рдХрд░рддा рд╣ी рдХ्рдпों рд╣ैं?
рд╕िрдиे рд░ूрдкांрддрд░рдг рдХे рдХ्рд░рдо рдоें, рдоूрд▓ рдХृрддि рдоें рдмрджрд▓ाрд╡ рдХे рдкीрдЫे рдХрдИ рдХाрд░рдг рд╣ोрддे рд╣ैं। рдмрджрд▓ाрд╡ рдХा рдПрдХ рдмреЬा рдХाрд░рдг рдпрд╣ рд╣ै рдХि рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдФрд░ рд╕िрдиेрдоा рджो рдЕрд▓рдЧ рдоाрдз्рдпрдо рд╣ैं рдЗрд╕рд▓िрдП рдХुрдЫ рдмрджрд▓ाрд╡ рдоाрдз्рдпрдо рдХी рд╕ीрдоाрдУं рдХे рдХाрд░рдг рдордЬрдмूрд░рди рдХрд░рдиे рдкреЬрддे рд╣ैं। рдЗрд╕рдХे рдЕрд▓ाрд╡ा, рдлिрд▓्рдо рдиिрд░्рдоाрдг рдПрдХ рдЯीрдо-рд╡рд░्рдХ рд╣ै рдФрд░ рдЗрд╕ рдХाрд░्рдп рдХो рд╕ुрд╡िрдзाрдЬрдирдХ рддрд░ीрдХे рд╕े рд╕ंрдкрди्рди рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рднी рдиिрд░्рджेрд╢рдХ рдоूрд▓ рдХृрддि рдоें рдХुрдЫ реЫрд░ूрд░ी рдмрджрд▓ाрд╡ рдХрд░рддा рд╣ै। рдиिрд░्рджेрд╢рдХ рд╕्рд╡рдпं рдПрдХ рдХрд▓ाрдХाрд░ рд╣ोрддा рд╣ै рдФрд░ рджूрд╕рд░े рдХрд▓ाрдХाрд░ों рдХी рддрд░рд╣ рдЙрд╕рдХा рдорди рдХुрдЫ рд░рдЪрдиाрдд्рдордХ рдЫूрдЯ рдЪाрд╣рддा рд╣ै। рдЕрдкрдиे рд░рдЪрдиाрдд्рдордХ рдорди рдХो рд╕ंрддुрд╖्рдЯ рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рд╡рд╣ рдоूрд▓ рдХृрддि рдоें рдмрджрд▓ाрд╡ рдХрд░рддा рд╣ै। рд╕िрдиे рд░ूрдкांрддрд░рдг рдХे рджौрд░ाрди рдоूрд▓ рдХृрддि рдоें рдХिрдП рдЬाрдиे рд╡ाрд▓े рдмрджрд▓ाрд╡ों рдХी рдПрдХ рд╡рдЬрд╣ рдпрд╣ рднी рд╣ै рдХि рдлिрд▓्рдо-рдиिрд░्рдоाрдг рдПрдХ рдЙрдж्рдпोрдЧ рд╣ै рдЬिрд╕рдоे рдмреЬी рдоाрдд्рд░ा рдоें рдкूंрдЬी рд▓рдЧрддी рд╣ै। рдлिрд▓्рдо-рдиिрд░्рдоाрдг рдХे рдкीрдЫे рдПрдХ рдЙрдж्рджेрд╢्рдп рдХिрдП рдЧрдП рдиिрд╡ेрд╢ рдкрд░ рд▓ाрдн рдЕрд░्рдЬिрдд рдХрд░рдиा рд╣ोрддा рд╣ै рдЬिрд╕рд╕े рдЯीрдо рдХो рд╡ेрддрди рдЖрджि рдФрд░ рдиिрд╡ेрд╢рдХों рдХो рд▓ाрдн рджिрдпा рдЬा рд╕рдХे। рдЗрд╕рд▓िрдП рд▓ाрдн рдХो рдЕрдзिрдХрддрдо рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рдиिрд░्рджेрд╢рдХ рджेрд╢-рдХाрд▓ рд╡ рд╕рдоाрдЬ-рд╕ंрд╕्рдХृрддि рдХो рдз्рдпाрди рдоें рд░рдЦрддे рд╣ुрдП рдХुрдЫ рдмрджрд▓ाрд╡ рдХрд░рддा рд╣ै। рдЗрди рдмрджрд▓ाрд╡ों рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рд╡рд╣ рдХृрддि рдХो рджेрд╢-рдХाрд▓ рдХे рд╕ाрдЭे рдоूрд▓्рдпों рдХे рд╕ाрде рд╕рдоाрдпोрдЬिрдд рдХрд░рдиे рдХा рдк्рд░рдпाрд╕ рдХрд░рддा рд╣ै рддाрдХि рдЖрдо рджрд░्рд╢рдХ рдлिрд▓्рдо рдХो рдЕрдкрдиे рд╕े рдЬोреЬ рд╕рдХे। рд╡िрдиोрдж рджाрд╕ ‘рднाрд░рддीрдп рд╕िрдиेрдоा рдХा рдЕंрддःрдХрд░рдг’ рдкुрд╕्рддрдХ рдоें рд▓िрдЦрддे рд╣ैं рдХि ‘рдХुрдЫ рдлिрд▓्рдордХाрд░ рдЕрдкрдиी рдк्рд░ाрдердоिрдХрддाрдУं рдХे рдордж्рджेрдирдЬрд░ рдоूрд▓ рдХрд╣ाрдиी рд╕े рдЫूрдЯ рд▓ेрддे рд╣ैं। рд▓ेрдХिрди рдХрдИ рдмाрд░ рдРрд╕ा рд╣ोрддा рд╣ै рдХि рдлिрд▓्рдордХाрд░ рд╕ाрд╣िрдд्рдпिрдХ рдХृрддि рдХी рдоूрд▓ рд╕ंрд╡ेрджрдиाрдУं рдХो рдЕрдХ्рд╖ुрдг्рдг рдмрдиाрдП рд░рдЦрдиा рдЪाрд╣рддे рд╣ैं। рдХिрди्рддु рдлिрд▓्рдо рдоाрдз्рдпрдо рдХी рдЖрдд्рдпंрддिрдХ реЫрд░ूрд░рддों рдХो рдкूрд░ा рдХрд░рдиे рдХी рджृрд╖्рдЯि рд╕े рдЙрди्рд╣ें рднी рдХрдеा рдоें рдоाрдоूрд▓ी рд░рдж्рджोрдмрджрд▓ рдХрд░рдиा рдкреЬрддा рд╣ै।’2
рдХुрдЫ рдРрд╕ी рд╣ी рдмाрдд рдбॉ рд╡िрдЬрдп рдХुрдоाрд░ рдоिрд╢्рд░, ‘рд╣िंрджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдФрд░ рд╕िрдиेрдоा : рд░ूрдкांрддрд░рдг рдХे рдЖрдпाрдо’ рдкुрд╕्рддрдХ рдоें рд▓िрдЦрддे рд╣ैं| рд╡рд╣ рдХрд╣рддे рд╣ैं- ‘рдХिрд╕ी рднी рд╕ाрд╣िрдд्рдпिрдХ рдХृрддि рдХे рд╕िрдиेрдоाрдИ рд░ूрдкांрддрд░рдг рдХे рдХ्рд░рдо рдоें рдПрдХ рдк्рд░рд╢्рди рдмрд╣ुрдд рд╣ी рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рд╣ोрддा рд╣ै рд╡рд╣ рдпрд╣ рдХि рдХृрддि рдХी рдЖрдд्рдоा рдЕрдерд╡ा рдЙрд╕рдХे рд╕ंрд╡ेрджрдиाрдд्рдордХ рдЙрдж्рджेрд╢्рдп рдХे рд╕ाрде рдХिрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдЯ्рд░ीрдЯ рдХिрдпा рдЬाрдП। рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдФрд░ рд╕िрдиेрдоा рдХे рднिрди्рди рдХрд▓ाрд░ूрдк рд╣ोрдиे рдХे рдЪрд▓рддे рд╕ाрд╣िрдд्рдп рд╕े рд╕िрдиेрдоा рддрдХ рдХी рдпाрдд्рд░ा рдХे рдХ्рд░рдо рдоें рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рдкрд░िрд╡рд░्рддрди рдЕрд╡рд╢्рдпंрднाрд╡ी рд╣ै। рдкрд░рди्рддु рдпрд╣ рдкрд░िрд╡рд░्рддрди рдХिрддрдиा, рдХिрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдФрд░ рдХिрд╕ рд╣рдж рддрдХ рд╣ो рдХि рдХृрддिрдХाрд░ рдХे рд╕ंрд╡ेрджрдиाрдд्рдордХ рдЙрдж्рджेрд╢्рдпों рдХी рд░рдХ्рд╖ा рд╣ो рд╕рдХे, рдЙрд╕рдХे рдкाрдардХों рдХी рд░ुрдЪि рдФрд░ рдзाрд░рдгाрдУं рдХो рдЪोрдЯ рди рдкрд╣ुँрдЪे।’3 рдЗрд╕рдХा рдЕрд░्рде рд╣ै рдХि рдиिрд░्рджेрд╢рдХ рдХो рднी рдпрд╣ рдЕрдзिрдХाрд░ рдирд╣ीं рдХि рд╡рд╣ рд▓ेрдЦрдХ рдХे рд╕ाрд╣िрдд्рдпिрдХ рд╕्рдЯैंрдб (рд▓िрдЯрд░ेрд░ी рд╕्рдЯैंрдб) рдХो рд╡िрд░ूрдкिрдд рдХрд░े। рдиिрд░्рджेрд╢рдХ рд▓ेрдЦрдХ рдХी рдЗрдЪ्рдЫा рдХे рдЦिрд▓ाреЮ, рд╡्рдпाрд╡рд╕ाрдпिрдХ рдлाрдпрджे рдХी рдЪाрд╣рдд рдоें рдРрд╕ा рдХрд░ рдмैрдарддे рд╣ैं। рдЗрд╕рд▓िрдП рдлिрд▓्рдо рдоें рдЕрдиाрд╡рд╢्рдпрдХ рдмрджрд▓ाрдУं рдХी рдкрд╣рдЪाрди реЫрд░ूрд░ी рд╣ो рдЬाрддी рд╣ै। рдорди्рдиू рднंрдбाрд░ी рдХी рдЪрд░्рдЪिрдд рдХрд╣ाрдиी “рдпрд╣ी рд╕рдЪ рд╣ै”(1966) рдкрд░ 1974 рдоें рд░рдЬрдиीрдЧंрдзा рдлिрд▓्рдо рдмрдиी। рдлिрд▓्рдо рдХे рдиिрд░्рджेрд╢рдХ рд╣ैं- рдмाрд╕ू рдЪрдЯрд░्рдЬी। рдпрд╣ाँ рд░рдЬрдиीрдЧंрдзा рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рд╕िрдиे рд░ूрдкांрддрд░рдг рдХे рдЖрдпाрдоों рдХो рд╕рдордЭрдиे рдХा рдк्рд░рдпाрд╕ рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै рдФрд░ рд╕ाрде рдоें рдпрд╣ рднी рдЬाрдирдиे рдХी рдХोрд╢िрд╢ рд╣ै рдХि рдПрдХ рдлिрд▓्рдо рдХे рд░ूрдк рдоें ‘рд░рдЬрдиीрдЧंрдзा’ рдоूрд▓ рдХृрддि ‘рдпрд╣ी рд╕рдЪ рд╣ै’ рдХे рд╕ाрде рди्рдпाрдп рдХрд░рдиे рдоें рдХिрддрдиी рд╕рдлрд▓ рд╣ुрдИ рд╣ै?
рдиिрд░्рджेрд╢рдХ рдмाрд╕ु рдЪрдЯрд░्рдЬी рдиे рдлिрд▓्рдо рдХा рдиाрдо рдХрд╣ाрдиी рдХे рд╢ीрд░्рд╖рдХ рд╕े рдЕрд▓рдЧ рд░рдЦा рд╣ै। рдХрд╣ाрдиी рдХा рд╢ीрд░्рд╖рдХ рд╣ै- ‘рдпрд╣ी рд╕рдЪ рд╣ै’ рдФрд░ рдлिрд▓्рдо рдХा рдиाрдо ‘рд░рдЬрдиीрдЧंрдзा’ рд╣ै। рдЗрд╕ рдкрд░िрд╡рд░्рддрди рдХा рдХाрд░рдг рдпрд╣ рд╣ो рд╕рдХрддा рд╣ै рдХि “рдпрд╣ी рд╕рдЪ рд╣ै” рд╢ीрд░्рд╖рдХ рдмेрд╣рдж рдЕрдоूрд░्рдд рдк्рд░рдХृрддि рдХा рд╣ै। рдХрд╣ाрдиी рдХा рдкाрдардХ рд╡рд░्рдЧ рд╕ाрдХ्рд╖рд░ рд╣ोрддा рд╣ै рдЗрд╕рд▓िрдП рд╢ीрд░्рд╖рдХ рдоूрд░्рдд рд╣ो рдпा рдЕрдоूрд░्рдд, рдЙрд╕े рдЬ्рдпाрджा рдлрд░्рдХ рдирд╣ीं рдкреЬрддा рдмрд╢рд░्рддे рдХि рд╡рд╣ рдЬिрдЬ्рдЮाрд╕ा рдЙрдд्рдкрди्рди рдХрд░рдиे рдоें рд╕рдХ्рд╖рдо рд╣ो рдФрд░ рдХрд╣ाрдиी рдХे рдЙрдж्рджेрд╢्рдп рд╕े рд╕ुрд╕ंрдЧрдд рд╣ो। рд▓ेрдХिрди рдлिрд▓्рдо рдкूрд░्рдг рд░ूрдк рд╕े рдЕрд▓рдЧ рдоाрдз्рдпрдо рд╣ै। рджृрд╢्рдп рдоाрдз्рдпрдо рд╣ोрдиे рдХे рдХाрд░рдг рдлिрд▓्рдо рдХрд╣ाрдиी рдХी рддुрд▓рдиा рдоें рдПрдХ рдмреЬे рд╡рд░्рдЧ рдХो рдЯाрд░рдЧेрдЯ рдХрд░рддी рд╣ै। рдЗрд╕ рд╡рд░्рдЧ рдоें рд╕ाрдХ्рд╖рд░-рдиिрд░рдХ्рд╖рд░, рдЧ्рд░ाрдоीрдг-рд╢рд╣рд░ी рд╕рднी рдЖ рдЬाрддे рд╣ैं। рдРрд╕े рдоें рдЕрдоूрд░्рдд рд╢ीрд░्рд╖рдХ рдХा рд╕्рдХोрдк рдмрд╣ुрдд рдХрдо рд░рд╣ рдЬाрддा рд╣ै। рдоूрд░्рдд рд╢ीрд░्рд╖рдХ рдЬрди-рд╕ाрдоाрди्рдп рдоें рдлिрд▓्рдо рдХे рд▓िрдП рдЖрдХрд░्рд╖рдг рдмреЭा рджेрддा рд╣ै। рдХрд╣ाрдиी рдоें рд░рдЬрдиीрдЧंрдзा рдХे рдлूрд▓ों рдХा рдЬिрдХ्рд░ рдмाрд░-рдмाрд░ рдЖрдпा рд╣ै। рдпрд╣ рдЬिрдХ्рд░ рдЬрдм рднी рдЖрдпा рд╣ै, рдк्рд░ेрдо рдХा рдк्рд░рддीрдХ рдмрдирдХрд░ рдЖрдпा рд╣ै। рд░рдЬрдиीрдЧंрдзा рдХे рдлूрд▓ों рдХे рдк्рд░рддि рджीрдкा рдХा рдЖрдХрд░्рд╖рдг рд╕ंрдЬрдп рдХे рдк्рд░рддि рдЙрд╕рдХे рдк्рд░ेрдо рдХा рдФрд░ рдлूрд▓ों рд╕े рддрдЯрд╕्рдерддा рдиिрд╢ीрде рдХे рдк्рд░рддि рдЭुрдХाрд╡ рдХा рдк्рд░рддीрдХ рд╣ै। “рдпрд╣ी рд╕рдЪ рд╣ै” рд╢ीрд░्рд╖рдХ рдЬिрд╕ рджुрд╡िрдзा рдпा ‘рдк्рд░ेрдо рдоें рд╡िрдЪрд▓рди рдХे рд╕рдЪ’ рдХी рдУрд░ рдЗрд╢ाрд░ा рд╣ै, рд░рдЬрдиीрдЧंрдзा рдХे рдлूрд▓ рднी рдЙрд╕ी рддрд░рдл рд╕ंрдХेрдд рдХрд░ рд░рд╣े рд╣ैं। рдЗрд╕рд▓िрдП рд╢ीрд░्рд╖рдХ рдоें рдлेрд░-рдмрджрд▓ рд░рдЪрдиा рдХे рдоूрд▓ рдк्рд░рднाрд╡ рдХे рд╕ाрде рдХोрдИ рд╕рдордЭौрддा рдирд╣ी рд╣ोрдиे рджेрддा। рдпрд╣ рдиिрд░्рджेрд╢рдХ рдХी рд░рдЪрдиाрдд्рдордХрддा рд╣ी рд╣ै рдЬिрд╕рд╕े рд╡рд╣ рдХрд╣ाрдиी рдХे рдорд░्рдо рдФрд░ рдлिрд▓्рдо рдХे рдЖрд░्рдеिрдХ рдкрдХ्рд╖ рдХे рдмीрдЪ рдЖрд╕ाрдиी рд╕े рд╕ाрдоंрдЬрд╕्рдп рд╕्рдеाрдкिрдд рдХрд░ рд▓ेрддा рд╣ै।
рдорди्рдиू рднंрдбाрд░ी рдХी рдХрд╣ाрдиी рдЬिрди рджो рд╕्рдеाрдиों рдкрд░ рдШрдЯ рд░рд╣ी рд╣ै, рд╡े рдХाрдирдкुрд░ рдФрд░ рдХрд▓рдХрдд्рддा рд╣ैं। рдбाрдпрд░ी рд╢ैрд▓ी рдоें рд▓िрдЦे рд╣ोрдиे рдХे рдХाрд░рдг рдЗрди рджो рд╕्рдеाрдиों рдХे рдиाрдо рд╕े рдПंрдЯ्рд░ी рдоिрд▓рддी рд╣ैं рдкрд░рди्рддु рдлिрд▓्рдо рдоें рдпे рд╕्рдеाрди рдмрджрд▓рдХрд░ рдХ्рд░рдорд╢ः рджिрд▓्рд▓ी рдФрд░ рдоुंрдмрдИ рдХрд░ рджिрдП рдЧрдП рд╣ैं। рдЗрд╕рдХे рдЕрд▓ाрд╡ा рдкाрдд्рд░ों рдХे рдиाрдо рдоें рднी рдлेрд░-рдмрджрд▓ рджिрдЦрддा рд╣ै। рдХрд╣ाрдиी рдХे рдиिрд╢ीрде рдХे рдиाрдо рдоें рдкрд░िрд╡рд░्рддрди рдХрд░ рдирд╡ीрди (рджिрдиेрд╢ рдаाрдХुрд░) рдХрд░ рджिрдпा рдЧрдпा рд╣ै। рдЬрд╣ाँ рддрдХ рдкाрдд्рд░ рдХे рдиाрдо рдоें рдкрд░िрд╡рд░्рддрди рдХा рд╕рд╡ाрд▓ рд╣ै, рдпрд╣ рдЬрдЯिрд▓рддा рдХे рдЪрд▓рддे рдХिрдпा рдЧрдпा рд▓рдЧрддा рд╣ै। рдиिрд╢ीрде рдХी рддुрд▓рдиा рдоें рдирд╡ीрди рдЙрдЪ्рдЪाрд░рдг рдХी рджृрд╖्рдЯि рд╕े рд╕рд░рд▓ рд╣ै рд╕ाрде рд╣ी рдмेрд╣рдж рдЖрдо рдиाрдо рд╣ै। рдЖрдо рджрд░्рд╢рдХ рд╕рд╣рдЬ рд╣ी рдЗрд╕ рдиाрдо рд╕े рдЕрдкрдиे рдХो рдЬोреЬ рд▓ेрддा рд╣ै। рд╕ंрдЬрдп (рдЕрдоोрд▓ рдкाрд▓ेрдХрд░) рдФрд░ рджीрдкा (рд╡िрдж्рдпा рд╕िрди्рд╣ा) рдкрд╣рд▓े рд╕े рд╣ी рд╕рд░рд▓ рдиाрдо рд╣ैं рдЗрд╕рд▓िрдП рдЗрдирдоें рдХिрд╕ी рднी рдк्рд░рдХाрд░ рдХा рдХोрдИ рдкрд░िрд╡рд░्рддрди рдХрд░рдиे рдХी рд╕ंрднाрд╡рдиा рд╣ी рдирд╣ीं рдеी। рдЬрд╣ाँ рддрдХ рд╕्рдеाрдиों рдХे рдиाрдо рдоें рдмрджрд▓ाрд╡ рдХा рд╕рд╡ाрд▓ рд╣ै, рдЗрд╕рдХा рднी рдиिрд╢्рдЪिрдд рдХाрд░рдг рдиреЫрд░ рдЖрддा рд╣ै। рд╣рдо рдЬाрдирддे рд╣ैं рдХि рдХрд╣ाрдиी рдПрдХрд▓ рд╡िрдзा рд╣ै। рд▓ेрдЦрдХ рдЕрдкрдиे рд╡िрдЪाрд░ों рдХो рдПрдХ рдкेрдкрд░ рдФрд░ рдкेрди рдХी рд╕рд╣ाрдпрддा рд╕े рдХрд╣ाрдиी рдХे рд░ूрдк рдоें рдЙрддाрд░ рд╕рдХрддा рд╣ै। рдЕрди्рдп рдХाрд░рдХ рдЗрд╕рдоें рди рдХे рдмрд░ाрдмрд░ рднूрдоिрдХा рдиिрднाрддे рд╣ैं рдЬрдмрдХि рдлिрд▓्рдо рдиिрд░्рдоाрдг рдПрдХ рдЯीрдо рд╡рд░्рдХ рд╣ोрддा рд╣ै। рдиिрд░्рджेрд╢рдХ, рдХैрдорд░ाрдоैрди, рдоेрдХ-рдЕрдк рдЖрд░्рдЯिрд╕्рдЯ्рд╕, рдЕрднिрдиेрддा, рдЕрднिрдиेрдд्рд░ी рдЖрджि рдХी рдПрдХ рдкूрд░ी рдЯीрдо рдПрдХ рд╕ाрде рдоिрд▓рдХрд░ рдХाрд░्рдп рдХрд░рддी рд╣ै। рдЖрдЬ рддो рддрдХрдиीрдХ рдиे рдЗрддрдиा рд╡िрдХाрд╕ рдХрд░ рд▓िрдпा рд╣ै рдХि рдПрдХ рдЫोрдЯे рд╕े рдХैрдорд░े рд╕े рднी рдеोреЬी-рдмрд╣ुрдд рд╢ूрдЯिंрдЧ рд╣ो рд╣ी рдЬाрддी рд╣ै। рдкрд░рди्рддु рд╕рдд्рддрд░ рдХे рджрд╢рдХ рдоें рд╢ूрдЯिंрдЧ рдХे рд▓िрдП рднाрд░ी-рднрд░рдХрдо рдХैрдорд░ा рд╕ेрдЯрдЕрдк рдХी рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддा рд╣ोрддी рдеी। рдРрд╕े рдоें рд╢ूрдЯिंрдЧ рдХे рд▓िрдП рд╕्рдеाрди рдХा рдЪुрдиाрд╡ рдЯीрдо рдХी рд╕рд╣ूрд▓िрдпрдд рдФрд░ рд╕ुрд╡िрдзाрдУं рдХी рдЙрдкрд▓рдм्рдзрддा рдХो рдз्рдпाрди рдоें рд░рдЦрдХрд░ рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ोрдЧा। рджिрд▓्рд▓ी рдФрд░ рдоुंрдмрдИ рдорд╣ाрдирдЧрд░ рд╣ैं рдЬिрдирдоें рд╕рднी рд╕ुрд╡िрдзाрдПँ рдЖрд╕ाрдиी рд╕े рдоिрд▓ рдЬाрддी рд╣ैं। рд╕ाрде рд╣ी рдоुंрдмрдИ рд╢рд╣рд░ рдлिрд▓्рдо рдЙрдж्рдпोрдЧ рдХा рдХेंрдж्рд░ рднी рд╣ै। рдЗрд╕рд▓िрдП рдиिрд░्рджेрд╢рдХ рдиे рд╕्рдеाрдиों рдоें рдмрджрд▓ाрд╡ рдХिрдпा рд╣ोрдЧा। рдПрдХ рдХाрд░рдг рдпрд╣ рднी рд╣ो рд╕рдХрддा рд╣ै рдХि рдЗрди рджोрдиों рд╢рд╣рд░ों рд╕े рд╣рд░ рднाрд░рддीрдп рдкрд░िрдЪिрдд рд╣ै। рд╕ुрджूрд░ рджрдХ्рд╖िрдг рдХा рд╡्рдпрдХ्рддि рдХाрдирдкुрд░ рд╕े рдЕрдирднिрдЬ्рдЮ рд╣ो рд╕рдХрддा рд╣ै рдкрд░рди्рддु рджिрд▓्рд▓ी, рдоुंрдмрдИ рд╕े рдирд╣ीं। рдЗрди рд╢рд╣рд░ों рдоें рдХрдИ рд╕्рдеाрди рдЗрддрдиे рдк्рд░рд╕िрдж्рдз рд╣ैं рдХि рдЙрди्рд╣ें рдкृрд╖्рдарднूрдоि рдоें рджिрдЦाрдиे рднрд░ рд╕े рджрд░्рд╢рдХ рдЬाрди рд▓ेрддा рд╣ै рдХि рдХौрди-рд╕े рд╢рд╣рд░ рдХी рдмाрдд рд╣ो рд░рд╣ी рд╣ै। рд╡िрд╢ेрд╖ рд╕ूрдЪрдиा рджेрдиे рдХी рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддा рд╣ी рдирд╣ीं рд░рд╣рддी। рдЬैрд╕े рджिрд▓्рд▓ी рдХे рд▓िрдП рдЗंрдбिрдпा рдЧेрдЯ рдФрд░ рдоुंрдмрдИ рдХे рд▓िрдП рдЧेрдЯрд╡े-рдСреЮ-рдЗंрдбिрдпा рдХो рджिрдЦा рджेрдиा рдкрд░्рдпाрдк्рдд рд╣ोрддा рд╣ै। рдЗрд╕рдХे рдЕрд▓ाрд╡ा рдХрд▓рдХрдд्рддा рдХी рддुрд▓рдиा рдоें рдоुंрдмрдИ рдХी рдЬीрд╡рди-рд╢ैрд▓ी рднी рдЖрдХрд░्рд╖рдХ рд╣ै। рдоाрдпाрдирдЧрд░ी рдХा рдЖрдХрд░्рд╖рдг рджрд░्рд╢рдХों рдХो рдЦींрдЪрддा рд░рд╣ा рд╣ै। рд╕ंрднрд╡рддः рдиिрд░्рджेрд╢рдХ рдиे рдЗрд╕ рдкрдХ्рд╖ рдХो рднी рдз्рдпाрди рдоें рд░рдЦрдХрд░ рдЙрдкрд░ोрдХ्рдд рдмрджрд▓ाрд╡ рдХिрдпा рд╣ोрдЧा।
рдмाрд╕ु рдЪрдЯрд░्рдЬी рдХी рдЗрд░ा рдорди्рдиू рднंрдбाрд░ी рдХी рдЗрд░ा рдХी рддुрд▓рдиा рдоें рдЖрдзुрдиिрдХ рдФрд░ рдмрд╣िрд░्рдоुрдЦी рд╡्рдпрдХ्рддिрдд्рд╡ рдХी рд╣ै। рдкूрд░ी рдХрд╣ाрдиी рдоें рдЗрд░ा рдХा рдЪрд░िрдд्рд░ рд╣ी рдРрд╕ा рд╣ै рдЬрд╣ाँ рдиिрд░्рджेрд╢рдХ рдЬिрддрдиी рдЪाрд╣े рдЙрддрдиी рд░рдЪрдиाрдд्рдордХ рдЫूрдЯ рд▓े рд╕рдХрддा рд╣ै। рдХ्рдпोंрдХि рдХрд╣ाрдиी рдХी рджृрд╖्рдЯि рд╕े рдпрд╣ рдЙрддрдиा рдорд╣рддрд╡рдкूрд░्рдг рдЪрд░िрдд्рд░ рдирд╣ीं рд╣ै। рдЕрддः рдиिрд░्рджेрд╢рдХ рдиे рд░рдЪрдиाрдд्рдордХ рдЫूрдЯ рд▓ेрддे рд╣ुрдП рдЗрд░ा рдХे рдЪрд░िрдд्рд░ рдХो рдЧ्рд▓ैрдорд░ рдирдЧрд░ी рдоुंрдмрдИ рдХी рдЬीрд╡рди-рд╢ैрд▓ी рдХे рдЕрдиुрд░ूрдк рдкрд░िрд╡рд░्рддिрдд рдХрд░ рджिрдпा рд╣ै। рдХрд╣ाрдиी рдХी рдЗрд░ा рдЬрд╣ाँ рдПрдХ рдШрд░ेрд▓ू рд╕्рдд्рд░ी рд╣ै рдФрд░ рдПрдХ рдмрдЪ्рдЪे рдХी рдоाँ рднी рд╣ै рд╡рд╣ीं рдлिрд▓्рдо рдХी рдЗрд░ा рдоुंрдмрдИ рдХी рдПрдХ рдХाрдордХाрдЬी, рдЖрдЬाрдж-рдЦ्рдпाрд▓ рдорд╣िрд▓ा рд╣ै, рдЬो рдмрдЪ्рдЪे рдХे реЩрдпाрд▓ рд╕े рднी рдХोрд╕ों рджूрд░ рд╣ै। рдЗрд╕ी рдЪрд░िрдд्рд░ рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рдоुंрдмрдИ рдХी рдкाрд░्рдЯी-рд╕ंрд╕्рдХृрддि рдХो рднी рдиिрд░्рджेрд╢рдХ рдлिрд▓्рдо рдоें рджिрдЦा рд╕рдХा рд╣ै। рдоुंрдмрдИ рдХी рдЬीрд╡рди-рд╢ैрд▓ी рдХे рдк्рд░рддि рдЖрдХрд░्рд╖рдг рдЖрдо рджрд░्рд╢рдХों рдоें рд╣рдоेрд╢ा рд╕े рд░рд╣ा рд╣ै, рдЬिрд╕े рд╕ाрдзрдиे рдХी рдХोрд╢िрд╢ рдпрд╣ाँ рджिрдЦाрдИ рджेрддी рд╣ै। рдоुंрдмрдИ рдХे рд╡ाрддाрд╡рд░рдг рдХे рдЕрдиुрд░ूрдк рд╣ी ‘рдирд╡ीрди’ рдХो рд╡िрдЬ्рдЮाрдкрди рдиिрд░्рджेрд╢рдХ рдХे рд░ूрдк рдоें рджिрдЦाрдпा рд╣ै। рдХрд╣ाрдиी рдоें рдирд╡ीрди рдХा рд╡्рдпрд╡рд╕ाрдп рдХ्рдпा рд╣ै, рдЗрд╕рдХा рдЙрд▓्рд▓ेрдЦ рдХрд╣ीं рднी рдирд╣ीं рд╣ै рдЬрдмрдХि рдлिрд▓्рдо рдоें рдЙрд╕े рд╡िрдЬ्рдЮाрдкрди рдХंрдкрдиी рд╕े рдЬुреЬा рджिрдЦाрдпा рдЧрдпा рд╣ै। рд░рдЪрдиाрдд्рдордХ рдЫूрдЯ рд▓ेрддे рд╣ुрдП рд╣ी рдиिрд░्рджेрд╢рдХ рдиे рдЗрд░ा рдФрд░ рдиिрд╢ीрде рдХी рдкрд╣рд▓े рд╕े рд╣ी рдЬाрди-рдкрд╣рдЪाрди рджिрдЦाрдИ рд╣ै рдФрд░ рдЗрд░ा рдХो рджीрдкा рдФрд░ рдиिрд╢ीрде рдХी рджोрдмाрд░ा рдоुрд▓ाрдХाрдд рдоें рдмिрдЪौрд▓िрдП рдХे рддौрд░ рдкрд░ рднी рдЗрд╕्рддेрдоाрд▓ рдХрд░ рд▓िрдпा рд╣ै। рдХрд╣ाрдиी рдоें рджीрдкा рдФрд░ рдиिрд╢ीрде рдХा рдоुंрдмрдИ рдХे рдПрдХ рдХॉрдлीрд╣ाрдЙрд╕ рдоें рдоिрд▓рдиा рдЗрдд्рддेрдлाрдХрди рд╣ुрдЖ рд╣ै рдкрд░рди्рддु рдлिрд▓्рдо рдоें рдЗрд░ा рдФрд░ рдиिрд╢ीрде рдХी рдкрд╣рд▓े рд╕े рдЬाрди-рдкрд╣рдЪाрди рджिрдЦाрдпी рдЧрдИ рд╣ै। рдЗрд░ा рд╣ी рджोрдиों рдХी рджोрдмाрд░ा рдоुрд▓ाрдХाрдд рдХрд░ाрддी рд╣ै। рд░рдЪрдиाрдд्рдордХ рдЫूрдЯ рдХा рджूрд╕рд░ा рд╕рдмрд╕े рдмреЭिрдпा рдЙрджाрд╣рд░рдг рд╣ै- рд░ंрдЧрдиाрдерди рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рдСрдлिрд╕ рдкॉрд▓िрдЯिрдХ्рд╕ рдФрд░ рджрдл्рддрд░ों рдоें рднाрдИ-рднрддीрдЬाрд╡ाрдж рдХी рд╕ंрд╕्рдХृрддि рдХा рдЪिрдд्рд░рдг। рдпрд╣ рдк्рд░рд╕ंрдЧ рдоूрд▓ рдХрд╣ाрдиी рдоें рдХрд╣ीं рднी рдирд╣ीं рд╣ै рд▓ेрдХिрди рдлिрд░ рднी рдХрд╣ाрдиी рдоें рдмрд╣ुрдд рдЕрдЪ्рдЫे рд╕े рдлिрдЯ рд╣ो рдЧрдпा рд╣ै। рдПрдХ рдк्рд░ेрдо рдХрд╣ाрдиी рдХे рднीрддрд░ рднी рдиिрд░्рджेрд╢рдХ рдиे рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╕рд░ोрдХाрд░ों рдХे рд▓िрдП рдЧुंрдЬाрдЗрд╢ рдкैрджा рдХрд░ рд▓ी рд╣ै। рдХрд╣ाрдиी рдкрд░ рдлिрд▓्рдо рдмрдиाрддे рд╕рдордп рдпूं рднी рдХрдИ рдк्рд░рд╕ंрдЧों рдХो рдЬोреЬрдиे рдХी рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддा рдкреЬрддी рд╣ै।
рдЬрд╣ाँ рд▓ेрдЦрдХ рдХा рдЕрд╕्рдд्рд░ рдХрд▓рдо рд╣ोрддा рд╣ै рд╡рд╣ीं рдиिрд░्рджेрд╢рдХ рдХा рдЕрд╕्рдд्рд░ рд╣ोрддा рд╣ै- рдЙрд╕рдХा рдХैрдорд░ा। рдХрд╣ाрдиी рдоें рд╢рдм्рдж рд╣ी рдПрдХрдоाрдд्рд░ рд╕ाрдзрди рд╣ोрддा рд╣ै рдЬрдмрдХि рдлिрд▓्рдо рдЪिрдд्рд░, рдз्рд╡рдиि-рд╕ंрдЧीрдд, рд╢рдм्рдж, рдЕрднिрдирдп рдЬैрд╕े рдЕрдиेрдХ рд╕ाрдзрдиों рдХा рдПрдХ рд╕ंрдпोрдЬрди рд╣ै। реЮिрд▓्рдо рдПрдХ рджृрд╢्рдп рдоाрдз्рдпрдо рд╣ै, рдЬिрд╕рдоें рдоुрдЦ्рдпрддः рджृрд╢्рдпों рдХे рдк्рд░рд╡ाрд╣ рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рдЧрддि рд╣ोрддी рд╣ै। рдмрд╣ुрдд рд╢рдм्рджों рдоें рд▓िрдЦрдХрд░ рд╕рдордЭाрдИ рдЬाрдиे рд╡ाрд▓ी рдмाрдд рдХैрдорд░ा рдХुрдЫ рджृрд╢्рдпों рдХो рджिрдЦाрдХрд░ рдЖрд╕ाрдиी рд╕े рд╕рдордЭा рджेрддा рд╣ै। рдпрд╣ рдЗрд╕ рдоाрдз्рдпрдо рдХी рдПрдХ рдЦूрдмी рд╣ै। рджोрдиों рдоाрдз्рдпрдо рдоें рдЗрд╕ рдЕंрддрд░ рдХे рдЪрд▓рддे рдХुрдЫ рдмрджрд▓ाрд╡ рд╕्рд╡ाрднाрд╡िрдХ рддौрд░ рдкрд░ рдХрд░рдиे рдкреЬрддे рд╣ैं। рдХрд╣ाрдиी рдХी рдХрд▓рдХрдд्рддा рдоें рдЯैрдХ्рд╕ी рдоें рджीрдкा рдХे рдорди рдоें рдЙрдаे рддूреЮाрди рдХो рджрд░्рд╢ाрдиे рдХे рд▓िрдП рдПрдХ рднी рд╢рдм्рдж рдХी рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддा рдирд╣ीं рдкреЬрддी рдХ्рдпोंрдХि рдХैрдорд░ा рдЗрд╕ рдХाрдо рдХो рдмрдЦूрдмी рдХрд░ рд╕рдХрддा рдеा рд▓ेрдХिрди рдиिрд░्рджेрд╢рдХ рдиे рдПрдХ рдЧीрдд рдХा рдк्рд░рдпोрдЧ рдХрд░рдХे рдЗрд╕ рд╕ीрди рдХो рдлिрд▓्рдо рдХा рд╕рдмрд╕े рдЦूрдмрд╕ूрд░рдд рд╣िрд╕्рд╕ा рдмрдиा рджिрдпा рд╣ै। рдпрд╣ рджृрд╢्рдп рдФрд░ рд╢рдм्рдж рдХे рдмेрд╣рддрд░ीрди рддाрд▓рдоेрд▓ рдХा рдЙрджाрд╣рд░рдг рд╣ै। рд╣ाрд▓ाँрдХि рдлिрд▓्рдо рдоें рдЬो рдПрдХ рдмाрдд рдХрд╣ीं-рдХрд╣ीं рдЦрдЯрдХрддी рд╣ै рд╡рд╣ рдпрд╣ рдХि рдХुрдЫ рд╣िрд╕्рд╕ों рдоें рджृрд╢्рдп рдХो рдл्рд░ीрдЬ рдХрд░рдХे рдкाрд░्рд╢्рд╡ рд╕े рд╕ंрд╡ाрдж рдмुрд▓рд╡ाрдП рдЧрдП рд╣ैं। рд▓ेрдХिрди рдЗрд╕ рдПрдХ рдЧीрдд рдФрд░ рдЯैрдХ्рд╕ी рдХे рджृрд╢्рдп рдХा рдХॉрдо्рдмिрдиेрд╢рди рдЗрд╕ рдмाрдд рдХा рдк्рд░рдоाрдг рд╣ै рдХि рдЧीрдд рдЬोрдХि рд╣िंрджी рд╕िрдиेрдоा рдХा рдПрдХ реЫрд░ूрд░ी рдЕंрдЧ рдмрди рдЪुрдХा рд╣ै, рдЙрд╕рдХा рдЙрдкрдпोрдЧ рдиिрд░्рджेрд╢рдХ рдХिрддрдиे рд░рдЪрдиाрдд्рдордХ рддрд░ीрдХे рд╕े рдлिрд▓्рдо рдоें рдХिрд╕ी рдоोреЬ рдкрд░ рдХрде्рдп рдХो рд╕्рдкрд╖्рдЯ рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рдХрд░ рд╕рдХрддा рд╣ै। рдпрд╣ рдРрд╕ा рд╕ीрди рдмрди рдкреЬा рд╣ै рдХि рдХрдИ рджिрдиों рддрдХ реЫेрд╣рди рд╕े рдиिрдХрд▓рддा рд╣ी рдирд╣ीं। рдЧीрдд рдХे рдмोрд▓ рдХुрдЫ рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рд╣ैं- рдХрдИ рдмाрд░ рдпूँ рднी рджेрдЦा рд╣ै, / рдпे рдЬो рдорди рдХी рд╕ीрдоा рд░ेрдЦा рд╣ै, /рдорди рддोреЬрдиे рд▓рдЧрддा рд╣ै।
рдлिрд▓्рдо рдоें рджीрдкा рдФрд░ рдЙрд╕рдХे рдкрд░िрд╡ाрд░ рдХे рд╕ंрдмंрдзों рдоें рднी рдмрджрд▓ाрд╡ рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै। рдЬрд╣ाँ рдХрд╣ाрдиी рдоें рдЙрдирдХे рдмीрдЪ рддрдиाрд╡ рдХे рд╕ंрдХेрдд рд╣ैं рд╡рд╣ीं рдлिрд▓्рдо рдоें рдЙрдирдХे рд╕ंрдмंрдз рдмрд╣ुрдд рдордзुрд░ рджिрдЦाрдП рдЧрдП рд╣ैं। рд╣ाрд▓ाँрдХि рдлिрд▓्рдо рдоें рднी рджीрдкा рдХे рднाрдИ-рднाрднी рдХे рджृрд╢्рдп рдХрдо рд╣ी рд╣ैं рдФрд░ рдмрд╕ рд╢ुрд░ुрдЖрддी рднाрдЧ рдоें рд╣ैं। рдк्рд░рд╢्рди рдЙрдарддा рд╣ै рдХि рдкाрд░िрд╡ाрд░िрдХ рд╕ंрдмंрдзों рдоें рдмрджрд▓ाрд╡ рдХрд░рдХे рдиिрд░्рджेрд╢рдХ рдиे рдХिрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдХे рд╣िрдд рдХो рд╕ाрдзрдиे рдХा рдк्рд░рдпाрд╕ рдХिрдпा рд╣ै? рд╕ंрднрд╡рддः рд╕рдд्рддрд░ рдХे рджрд╢рдХ рдоें рдПрдХ рдРрд╕ी рд▓рдбрдХी рдХे рд╕ाрде рджрд░्рд╢рдХों рдХी рд╕рд╣ाрдиुрднूрддि рдЬोреЬрдиा рдоुрд╢्рдХिрд▓ рд░рд╣ा рд╣ोрдЧा рдЬो рдкрд░िрд╡ाрд░ рд╕े рдЕрд▓рдЧ рдЕрдХेрд▓ी рд░рд╣рдХрд░ рдкреЭाрдИ рдХрд░ рд░рд╣ी рд╣ै рдФрд░ рджो рдкुрд░ुрд╖ों рд╕े рдк्рд░ेрдо рдХो рд▓ेрдХрд░ рджुрд╡िрдзा рдоें рд╣ै। рдлेрдоिрдиिрдЬ्рдордЗрдирдЗंрдбिрдпाрдбॉрдЯрдХॉрдо рдкрд░ рдЕрдкрдиे рд▓ेрдЦ ‘реЮिрд▓्рдо рд░िрд╡्рдпु: рд░рдЬрдиीрдЧंрдзा - рдЕ рд╡ूрдорди्рд╕ рдиैрд░ेрдЯिрд╡ рдСрд░ рдкॉрд▓िрдЯिрдХ्рд╕ рдСреЮ рдЕрдкीреЫрдоेंрдЯ?’ рдоें рдЕрдкрд░्рдгा рд╕ंрдЬрдп рд▓िрдЦрддी рд╣ैं- ‘A feminist criticism of Rajnigandha shows that it indulges in an effort to make Deepa’s character more socially acceptable by subtly removing the important socio-cultural underpinnings which were present in Bhandari’s story.’4 рдкрд░िрд╡ाрд░ рд╕े рд╡्рдпрдХ्рддि рдХे рд╕ंрдмंрдз рдХैрд╕े рд╣ैं, рдЗрд╕рдХा рдк्рд░рднाрд╡ рдЙрд╕рдХे рд╡्рдпрдХ्рддिрдд्рд╡ рдкрд░ рдкреЬрддा рд╣ै। рдкрд░िрд╡ाрд░ рдХे рд╕ाрде рд╕ंрдмंрдз рддрдиाрд╡рдкूрд░्рдг рд╣ोрдиे рд╕े рд╡्рдпрдХ्рддि рдоें рдЕрд╕ुрд░рдХ्рд╖ा рдХी рднाрд╡рдиा рдмреЭрддी рд╣ै। рдПрдХ рдкुрд░ुрд╖ рдХी рдЕрдкेрдХ्рд╖ा рд╕्рдд्рд░ी рдХे рд╡्рдпрдХ्рддिрдд्рд╡ рдкрд░ рдЗрд╕рдХा рдк्рд░рднाрд╡ рдЕрдзिрдХ рд╣ोрддा рд╣ै। рдЗрд╕ рдкрд░िрд╡рд░्рддрди рд╕े рдорди्рдиू рднंрдбाрд░ी рдХी рджीрдкा рдоें рдЬो рдЕрд╕ुрд░рдХ्рд╖ाрдмोрдз рдШрд░-рдкрд░िрд╡ाрд░ рд╕े рджूрд░ рд░рд╣рдиे рдХे рдХाрд░рдг рдкैрджा рд╣ुрдЖ рдеा, рдЙрд╕рдХा рд╕्рд╡ाрднाрд╡िрдХ рдЖрдзाрд░ рдЦрддрд░े рдоें рдкреЬ рдЧрдпा рд╣ै। рд▓ेрдХिрди рдиिрд░्рджेрд╢рдХ рдиे рдкाрд░िрд╡ाрд░िрдХ рд╕ंрдмंрдзो рдоें рдмрджрд▓ाрд╡ рд╕े рд╣ुрдИ рдХ्рд╖рддि рдХी рднрд░рдкाрдИ рджीрдкा рдХे рд╕्рд╡рдк्рди рдХे рджृрд╢्рдп рдХो рдЬोреЬрдХрд░ рдХी рд╣ै।
рдлिрд▓्рдо рдХे рдУрдкрдиिंрдЧ рд╕ीрди рдоें рджीрдкा рдХे рд╕्рд╡рдк्рди рдХे рджृрд╢्рдп рдХो рд▓िрдпा рд╣ै। рдЗрд╕ рд╕्рд╡рдк्рди рдоें рджिрдЦाрдпा рдЧрдпा рд╣ै рдХि рджीрдкा рд╕рдкрдиा рджेрдЦ рд░рд╣ी рд╣ै рдХि рдПрдХ рд╕рд░рдкрдЯ рднाрдЧрддी рд░ेрд▓рдЧाреЬी рдоें рд╡рд╣ рдЕрдХेрд▓ी рд╣ै। рдШрдмрд░ाрдХрд░ рд╡рд╣ рдПрдХ рд╕्рдЯेрд╢рди рдкрд░ рдЙрддрд░ рдЬाрддी рд╣ै рд▓ेрдХिрди рдкीрдЫे рдоुреЬрдХрд░ рджेрдЦрддी рд╣ै рддो рд░ेрд▓рдЧाреЬी рдоें рдмрд╣ुрдд рд╕ाрд░े рд▓ोрдЧ рдмैрдаे рджिрдЦрддे рд╣ैं рдФрд░ рд░ेрд▓рдЧाреЬी рдЪрд▓рдиे рдХो рддैрдпाрд░ рд╣ै। рджीрдкा рднाрдЧрдХрд░ рдЙрд╕рдоें рдЪреЭрдиे рдХी рдХोрд╢िрд╢ рдХрд░рддी рд╣ै рд▓ेрдХिрди рдХोрд╢िрд╢ рдХрд░рдиे рдкрд░ рднी рдЪреЭ рдирд╣ीं рдкाрддी рдФрд░ рдЧिрд░ рдкреЬрддी рд╣ै। рд░ेрд▓рдЧाреЬी рдоें рдмैрдаे рд▓ोрдЧ рдЙрд╕ рдкрд░ рд╣ँрд╕ рдкреЬрддे рд╣ै। рдЗрд╕ी рдХे рд╕ाрде рдЙрд╕рдХी рдиींрдж рдЯूрдЯ рдЬाрддी рд╣ै। рдпрд╣ рд╕рдкрдиा рджीрдкा рдХे рдЕрд╕ुрд░рдХ्рд╖ाрдмोрдз рдХा рдк्рд░рддीрдХ рд╣ै। рд╡рд╣ рдЬीрд╡рди рдХी рд░ेрд▓рдЧाреЬी рдоें рдЕрдХेрд▓ी рд╕реЮрд░ рдХрд░рдиे рд╕े рдбрд░рддी рд╣ै। рдорди्рдиू рднंрдбाрд░ी рдХी рджीрдкा рдЕрдХेрд▓ी рд░рд╣рддी рд╣ै рдЗрд╕рд▓िрдП рдЙрд╕рдоें рдЕрд╕ुрд░рдХ्рд╖ाрдмोрдз рдХा рдЕंрджाрдЬा рдкाрдардХ рд╕рд╣рдЬ рд╣ी рд▓рдЧा рд╕рдХрддा рд╣ै। рд▓ेрдХिрди рд░рдЬрдиीрдЧंрдзा рдХी рджीрдкा рдкрд░िрд╡ाрд░ рдХे рд╕ाрде рд░рд╣рддी рд╣ै, рдЙрд╕рдоें рднी рднाрд╡ी рдЬीрд╡рди рдХे рдк्рд░рддि рдЕрд╕ुрд░рдХ्рд╖ाрдмोрдз рд╣ै рдФрд░ рдЗрд╕े рджिрдЦाрдиे рдХे рд▓िрдП рдлिрд▓्рдордХाрд░ рдиे рд╕्рд╡рдк्рди рд╡ाрд▓े рд╕ीрди рдХो рдЬोреЬा। рдпрд╣ी рдЕрд╕ुрд░рдХ्рд╖ाрдмोрдз рджीрдкा рдХा рдоूрд▓ рд╡्рдпрдХ्рддिрдд्рд╡ рд╣ै рдЬिрд╕рдХे рдХाрд░рдг рдиिрд╢ीрде рдХी рдУрд░ рднाрд╡рдиाрдд्рдордХ рдЭुрдХाрд╡ рд╣ोрдиे рдХे рдмाрд╡рдЬूрдж рд╡рд╣ рд╕ंрдЬрдп рдХे рдк्рд░ेрдо рдоें рдк्рд░ाрдк्рдд рд╕ुрд░рдХ्рд╖ा рдХो рдирдХाрд░ рдирд╣ीं рдкाрддी।
рдорди्рдиू рднंрдбाрд░ी рдХी рдХрд╣ाрдиी рдХी рдиाрдпिрдХा рджीрдкा рд╢िрдХ्рд╖िрдд рдФрд░ рдЖрдд्рдордиिрд░्рднрд░ рд╕्рдд्рд░ी рд╣ै рдФрд░ рдЕрдкрдиे рдХрд░िрдпрд░ рдХो рд▓ेрдХрд░ рдмрд╣ुрдд рдЬाрдЧрд░ूрдХ рд╣ै। рдХрд╣ाрдиी рдХी рд╢ुрд░ुрдЖрдд рдоें рд╣ी рдЗрд╕ рдУрд░ рдПрдХ рдЫोрдЯा рд╕ा рд╕ंрдХेрдд рд╣ै। рд╕ंрдЬрдп рд╣рдоेрд╢ा рдХी рддрд░рд╣ рдЙрд╕ рд╕рдордп рдкрд░ рдирд╣ीं рдкрд╣ुँрдЪ рдкाрдпा рд╣ै рдЬो рдЙрд╕рдиे рджीрдкा рдХो рдоिрд▓рдиे рдХे рд▓िрдП рджिрдпा рдеा। рдЗрд╕рд╕े рдиाрд░ाреЫ рджीрдкा рд╕ोрдЪрддी рд╣ै- ‘рд╣рдоेрд╢ा рд╕ंрдЬрдп рдЕрдкрдиे рдмрддाрдП рд╣ुрдП рд╕рдордп рд╕े рдШंрдЯे-рджो рдШंрдЯे рджेрд░ी рдХрд░рдХे рдЖрддा рд╣ै, рдФрд░ рдоैं рд╣ूँ рдХि рдЙрд╕ी рдХ्рд╖рдг рд╕े рдк्рд░рддीрдХ्рд╖ा рдХрд░рдиे рд▓рдЧрддी рд╣ूँ। рдЙрд╕рдХे рдмाрдж рд▓ाрдЦ рдХोрд╢िрд╢ рдХрд░рдХे рднी рддो рдХिрд╕ी рдХाрдо рдоें рдЕрдкрдиा рдорди рдирд╣ीं рд▓рдЧा рдкाрддी। рд╡рд╣ рдХ्рдпों рдирд╣ीं рд╕рдордЭрддा рдХि рдоेрд░ा рд╕рдордп рдмрд╣ुрдд рдЕрдоूрд▓्рдп рд╣ै; рдеीрд╕िрд╕ рдкूрд░ी рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рдЕрдм рдоुрдЭे рдЕрдкрдиा рд╕ाрд░ा рд╕рдордп рдкрдв़ाрдИ рдоें рд╣ी рд▓рдЧाрдиा рдЪाрд╣िрдП। рдкрд░ рдпрд╣ рдмाрдд рдЙрд╕े рдХैрд╕े рд╕рдордЭाрдКँ!’5 рдпрд╣ाँ рддрдХ рддो рдХрд╣ाрдиी рдФрд░ рдлिрд▓्рдо рдХрджрдо рд╕े рдХрджрдо рдоिрд▓ाрдХрд░ рдЪрд▓рддी рд╣ैं рд▓ेрдХिрди рдлिрд▓्рдо рдХे рдЕंрддिрдо рд╣िрд╕्рд╕े рдоें рд╣рдоें рдЬो рджीрдкा рджिрдЦрддी рд╣ै рд╡рд╣ рдХрд╣ाрдиी рдХी рджीрдкा рд╕े рдХुрдЫ рдЕрд▓рдЧ рд╣ै। рдлिрд▓्рдо рдХे рдЕंрддिрдо рджृрд╢्рдп рдоें рд╕ंрдЬрдп рдХे рдк्рд░рдоोрд╢рди рдХी рдЦрдмрд░ рдФрд░ рджीрдкा рдХा рдоुंрдмрдИ рдирд╣ीं рдЬाрдиे рдХा рдиिрд░्рдгрдп рдХрд╣ाрдиी рдоें рдХрд╣ीं рдирд╣ीं рд╣ै। рдХрд╣ाрдиी рдХी рджीрдкा рдХे рдкाрд╕ рдиिрд╢ीрде рдХो рдЪुрдирдиे рдХा рд╡िрдХрд▓्рдк рдирд╣ीं рд╣ै рдЗрд╕рд▓िрдП рд╡рд╣ рд╕ंрдЬрдп рдХो рдЪुрдирддी рд╣ै рдкрд░рди्рддु рдлिрд▓्рдо рдХी рджीрдкा рдПрдХ рдХрджрдо рдЖрдЧे рдЬाрдХрд░ рдЕрдкрдиे рдХрд░िрдпрд░ рдкрд░ рд╕ंрдЬрдп рдХो рд╡рд░ीрдпрддा рджेрддी рд╣ै। рдорди्рдиू рднंрдбाрд░ी рдХी рдХрд╣ाрдиी рдХे рдЕंрдд рдоें рд╣рдо рджेрдЦрддे рд╣ैं рдХि рджीрдкा рдоुंрдмрдИ рди рдЬाрдиे рдХो рд▓ेрдХрд░ рдХोрдИ рдЯिрдк्рдкрдгी рдирд╣ीं рдХрд░рддी рдкрд░рди्рддु рдиिрд░्рджेрд╢рдХ рдиे рдлिрд▓्рдо рдХी рджीрдкा рд╕े рдмुрд▓рд╡ाрдпा рд╣ै рдХि рдЙрд╕े рдоुंрдмрдИ рдирд╣ीं рдЬाрдиा। рдпрд╣ рдкрд░िрд╡рд░्рддрди рдЗрддрдиा рдЫोрдЯा рд╕ा рд╣ै рдХि рд╕ाрдоाрди्рдпрддः рджрд░्рд╢рдХ рдХा рдЗрд╕ рдУрд░ рдз्рдпाрди рд╣ी рдирд╣ीं рдЬाрддा। реЮिрд▓्рдордХाрд░ рдж्рд╡ाрд░ा рдХिрдпा рдЧрдпा рдпрд╣ рдмрджрд▓ाрд╡ рджрд░рдЕрд╕рд▓ рднाрд░рддीрдп рдоूрд▓्рдпों рдХी рдЙрдкрдЬ рд╣ै рдЬрд╣ाँ рдПрдХ рд╕्рдд्рд░ी рдХी рдк्рд░ाрдердоिрдХрддा рдкрддि рдФрд░ рдШрд░ рд╣ैं। рдХрд░िрдпрд░ рдоें рд╣ाрде рдЖрдпा рдПрдХ рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рдЕрд╡рд╕рд░ рдПрдХ рд╕्рдд्рд░ी рдХे рд▓िрдП рдпрд╣ाँ рдЬ्рдпाрджा рдорд╣рдд्рдд्рд╡ рдирд╣ी рд░рдЦрддा। рд╢ाрдпрдж, рд╕рдд्рддрд░ рдХे рджрд╢рдХ рдХा рджрд░्рд╢рдХ рдПрдХ рдЕрдХेрд▓ी рдорд╣िрд▓ा рдФрд░ рдЙрд╕рдХे рд╡िрд╡ाрд╣рдкूрд░्рд╡ рд╕ंрдмंрдзों рдХो рд╕्рд╡ीрдХाрд░рдиे рдХो рддैрдпाрд░ рдирд╣ीं рдеा। рдЗрд╕рд▓िрдП рдмाрд╕ु рдЪрдЯрд░्рдЬी рдиे рдЖрдЦिрд░ी рд╕ीрди рдоें рджीрдкा рдХो рдПрдХ рдЖрджрд░्рд╢ рдкाрд░ंрдкрд░िрдХ рднाрд░рддीрдп рд╕्рдд्рд░ी рдХी рдк्рд░рддिрдХृрддि рджिрдЦाрдпा рд╣ै। рд▓ेрдХिрди рд╣рдоें рдпрд╣ рднी рдирд╣ी рднूрд▓рдиा рдЪाрд╣िрдП рдХि рдПрдХ рдРрд╕े рджौрд░ рдоें рдЬрдм рд╕िрдиेрдоा рдоें рдЬрдм рд▓ीрдб рд░ोрд▓ рдоें рдкुрд░ुрд╖ рд╣ी рд╣ोрддा рдеा, рдмाрд╕ु рдЪрдЯрд░्рдЬी рдиे рдПрдХ рдРрд╕ी рдорд╣िрд▓ा рдХो рдХेंрдж्рд░ рдоें рд▓ेрдХрд░ рд▓िрдЦी рдЧрдИ рдХрд╣ाрдиी рдкрд░ рдлिрд▓्рдо рдмрдиाрдиे рдХा рд╕ाрд╣рд╕ рдХिрдпा рдЬो рджो рдкुрд░ुрд╖ों рдХे рдк्рд░рддि рдЕрдкрдиे рдк्рд░ेрдо рдХो рд▓ेрдХрд░ рджुрд╡िрдзाрдЧ्рд░рд╕्рдд рд╣ै।
рдиिрд╖्рдХрд░्рд╖
рдХрд╣ाрдиी рдХे рд╕िрдиे рд░ूрдкांрддрд░рдг рдХी рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा рдоें рдЬो рдмрджрд▓ाрд╡ рдХिрдпे рд╣ैं рд╡े рдЕрд▓рдЧ-рдЕрд▓рдЧ рдХाрд░рдгों рд╕े рдХिрдпे рдЧрдП рдк्рд░рддीрдд рд╣ोрддे рд╣ैं। рджीрдкा рдХा рдкрд░िрд╡ाрд░ рдХे рд╕ाрде рд░рд╣рдиा, рдЖрдЦिрд░ी рд╕ीрди рдоें рдоुंрдмрдИ рдЬाрдиे рд╕े рдЗंрдХाрд░ рдХрд░рдиा рдЖрджि рджрд░्рд╢рдХ рдХी рд╕ाрдоाрдЬिрдХ-рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рдкृрд╖्рдарднूрдоि рдХे рдХाрд░рдг рдХिрдП рдЧрдП рд▓рдЧрддे рд╣ैं। рд╢рд╣рд░ों рдХे рдиाрдо рдоें рдкрд░िрд╡рд░्рддрди, рдкреЬौрд╕ी рдХे рдмрдЪ्рдЪे рдХा рдЪрдпрди, рдиिрд╢ीрде рдХे рдиाрдо рдоें рдкрд░िрд╡рд░्рддрди рдпрд╣ рд╕рдм рд╕ुрд╡िрдзा рдФрд░ рдЬрдЯिрд▓рддा рд╕े рдмрдЪрдиे рдХे рд▓िрдП рдХिрдпा рдЧрдпा рд▓рдЧрддा рд╣ै। рджीрдкा рдФрд░ рдирд╡ीрди рдХे рдм्рд░ेрдХ-рдЕрдк рдХी рдХрд╣ाрдиी, рджीрдкा рдХो рд╕ी-рдСреЮ рдХे рд▓िрдП рд╕ंрдЬрдп рдХा рд╕्рдЯेрд╢рди рдкрд░ рдк्рд░рдХрдЯ рд╣ोрдиा, рд░ंрдЧрдиाрдерди рдФрд░ рдСрдлिрд╕-рдкॉрд▓िрдЯिрдХ्рд╕ рдХा рдЬिрдХ्рд░, рдУрдкрдиिंрдЧ рд╕ीрди рдоें рджीрдкा рдХे рд╕рдкрдиे рдХा рджृрд╢्рдп, рдЗрд░ा рдФрд░ рдирд╡ीрди рдХी рдкрд╣рд▓े рд╕े рдЬाрди-рдкрд╣рдЪाрди рдФрд░ рдирд╡ीрди рдХी рдкेрд╢ेрдЧрдд рдЬाрдирдХाрд░ी рдпрд╣ рд╕рдм рдиिрд░्рджेрд╢рдХ рдХे рд░рдЪрдиाрдд्рдордХ рдмрджрд▓ाрд╡ों рдХे рдЕंрддрд░्рдЧрдд рдЖрддे рд╣ैं। рдлिрд▓्рдо рдПрдХ рджृрд╢्рдп-рд╢्рд░рд╡्рдп рд╡िрдзा рд╣ै рдЬрдмрдХि рдХрд╣ाрдиी рдкाрда्рдп-рд╡िрдзा рд╣ै рдЗрд╕рд▓िрдП рдлिрд▓्рдо рдХा рдЖрдХрд░्рд╖рдг рд╕ाрдоाрди्рдпрддः рдЕрдзिрдХ рд╣ोрддा рд╣ै। рдкрд░рди्рддु рд╕ाрд╣िрдд्рдпिрдХ рдХृрддि рдкрд░ рдмрдиे рд╕िрдиेрдоा рдХे рдк्рд░рднाрд╡ рдХो рд╣рдоेрд╢ा рдоूрд▓ рдХृрддि рдХे рд╕рди्рджрд░्рдн рдоें рд╣ी рджेрдЦा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै। рдлिрд▓्рдо рдХे рд▓िрдП рдоूрд▓ рдХृрддि рдПрдХ рдоाрдирдХ рдмрди рдЬाрддी рд╣ै। рдЗрд╕рд▓िрдП рдоूрд▓ рдХृрддि рд╕े рдлिрд▓्рдо рдХी рддुрд▓рдиा рдмाрд░-рдмाрд░ рд╣ोрддी рд╣ै। рд░рдЬрдиीрдЧंрдзा рдПрдХ рдк्рд░рднाрд╡рд╢ाрд▓ी рдлिрд▓्рдо рд╣ै, рдЬो рдоूрд▓ рдХृрддि рдХी рд╕ंрд╡ेрджрдиा рдХो рд▓рдЧрднрдЧ рдЙрд╕ी рд░ूрдк рдоें рджрд░्рд╢рдХ рддрдХ рдкрд╣ुँрдЪाрдиे рдоें рд╕рдлрд▓ рд░рд╣ी рд╣ै। рдХрд╣ाрдиी рд╡्рдпाрд╡рд╕ाрдпिрдХ рд╣िрддों рд╕े рдкрд░िрдЪाрд▓िрдд рд╣ोрдХрд░ рдирд╣ीं рд▓िрдЦी рдЬाрддी рдЗрд╕рд▓िрдП рдЙрд╕े рдЯिрдХрдЯ рдЦрд░ीрджрдХрд░ рдлिрд▓्рдо рджेрдЦрдиे рд╡ाрд▓े рджрд░्рд╢рдХ рдХी рд░ुрдЪि рдФрд░ рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рд░ुрдЭाрди рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рдЪрд▓рдиे рдХी рдмाрдз्рдпрддा рдирд╣ीं рд╣ोрддी। рд╡рд╣ рдмिрдиा рджрдмाрд╡ рдХे рдЕрдкрдиी рдмाрдд рдкाрдардХो рддрдХ рд░рдЦрддी рд╣ै рдЬрдмрдХि реЮिрд▓्рдордХाрд░ рдЗрддрдиा рдЬोрдЦिрдо рд▓ेрдиा рдЕрдлोрд░्рдб рдирд╣ीं рдХрд░ рд╕рдХрддा। рдпрд╣ी рдХाрд░рдг рд╣ै рдХि рдЙрд╕े рдлिрд▓्рдо рдХी рдХрд╣ाрдиी рдоें рдмрджрд▓ाрд╡ рдХрд░рдиे рдХी рдЬрд░ूрд░рдд рдкреЬрддी рд╣ै। рдоेрд░े реЩрдпाрд▓ рд╕े рдпुрдХ्рддिрдпुрдХ्рдд рдкрд░िрд╡рд░्рддрди рдХрд╣ाрдиी рдкрд░ рдмрдиाрдИ рдЧрдИ рдлिрд▓्рдо рдХो рдФрд░ рдЕрдзिрдХ рд░ोрдЪрдХ рд╣ी рдмрдиाрддे рд╣ैं рдХ्рдпोंрдХि рдЗрди рдЫोрдЯे рдоोрдЯे рдмрджрд▓ाрд╡ों рдХी рдмрджौрд▓рдд рдлिрд▓्рдо рдХрд╣ाрдиी рдХी рд╣ूрдмрд╣ू рдиреШрд▓ рд╣ोрдиे рд╕े рдмрдЪ рдЬाрддी рд╣ै। рдпрд╣ рдмाрдд рднी рдЧौрд░ рдХрд░рдиे рд▓ाрдпрдХ рд╣ै рдХि рдиिрд░्рджेрд╢рдХ рдмाрд╕ु рдЪрдЯрд░्рдЬी рдиे рдХृрддि рдХे рдоूрд▓ рд╕ंрд╡ेрджрдиाрдд्рдордХ рдЙрдж्рджेрд╢्рдпों рд╕े рдХिрд╕ी рднी рдк्рд░рдХाрд░ рдХोрдИ рдЕрди्рдпाрдп рдирд╣ीं рд╣ोрдиे рджिрдпा рд╣ै। рдЙрди्рд╣ोंрдиे рд╕ाрд╣िрдд्рдпिрдХ рдк्рд░рддिрдмрдж्рдзрддा рдФрд░ рд╡्рдпाрд╡рд╕ाрдпिрдХ рд╣िрддों рдоें рд╕ाрдоंрдЬрд╕्рдп рд╕ाрдзрдиे рдХा рднрд░рд╕рдХ рдк्рд░рдпрдд्рди рдХिрдпा рд╣ै рдФрд░ рдЙрд╕рдоें рд╡े рд╕рдлрд▓ рднी рд░рд╣े рд╣ैं। рдЗрд╕ी рдХे рдЪрд▓рддे ‘рд░рдЬрдиीрдЧंрдзा’ рд╕ाрд╣िрдд्рдпिрдХ рдХृрддिрдпों рдкрд░ рдмрдиी рд╕рдлрд▓рддрдо рдлिрд▓्рдоों рдоें рдЧिрдиी рдЬाрддी рд╣ै।
рдЖрдзाрд░ рд╕ाрдордЧ्рд░ी
1) рднंрдбाрд░ी, рдорди्рдиू, рдпрд╣ी рд╕рдЪ рд╣ै, рдк्рд░рддिрдиिрдзि рдХрд╣ाрдиिрдпाँ, рд░ाрдЬрдХрдорд▓ рдк्рд░рдХाрд╢рди, рдирдИ рджिрд▓्рд▓ी 110002
2) рдЪрдЯрд░्рдЬी, рдмाрд╕ु, рд░рдЬрдиीрдЧंрдзा, 1974
рд╕рди्рджрд░्рдн
1) рдорди्рдиू рднंрдбाрд░ी рдмрдиाрдо рдХрд▓ा рд╡िрдХाрд╕ рдкिрдХ्рдЪрд░्рд╕ рдк्рд░ाрдЗрд╡ेрдЯ рд▓िрдоिрдЯेрдб рд╡ाрдж, рджिрд▓्рд▓ी рдЙрдЪ्рдЪ рди्рдпाрдпाрд▓рдп, 8 рдЕрдЧрд╕्рдд, 1986
( https://indiankanoon.org/doc/331111/)
2) рджाрд╕, рд╡िрдиोрдж, рднाрд░рддीрдп рд╕िрдиेрдоा рдХा рдЕंрддःрдХрд░рдг, рдоेрдзा рдмुрдХ्рд╕, рджिрд▓्рд▓ी, рд╕ंрд╕्рдХрд░рдг, 2003, рдкृрд╖्рда 167
3) рдоिрд╢्рд░, рд╡िрдЬрдп рдХुрдоाрд░, рд╣िंрджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдФрд░ рд╕िрдиेрдоा : рд░ूрдкांрддрд░рдг рдХे рдЖрдпाрдо, рд╢िрд╡ाрд▓िрдХ рдк्рд░рдХाрд╢рди, рджिрд▓्рд▓ी, рд╕ंрд╕्рдХрд░рдг, 2020, рдкृ. 134
4) рд╕ंрдЬрдп, рдЕрдкрд░्рдгा, реЮिрд▓्рдо рд░िрд╡्рдпु : рд░рдЬрдиीрдЧंрдзा - рдЕ рд╡ूрдорди्рд╕ рдиैрд░ेрдЯिрд╡ рдСрд░ рдкॉрд▓िрдЯिрдХ्рд╕ рдСреЮ рдЕрдкीреЫрдоेंрдЯ?, рдлेрдоिрдиिрдЬ्рдордЗрдирдЗंрдбिрдпाрдбॉрдЯ.рдХॉрдо, 21 рдЕрдЧрд╕्рдд, 2020
(https://feminisminindia.com/2020/08/21/film-review-rajnigandha-womans-narrative-politics-of-appeasement/)
5) рднंрдбाрд░ी, рдорди्рдиू, рдк्рд░рддिрдиिрдзि рдХрд╣ाрдиिрдпाँ, рд░ाрдЬрдХрдорд▓ рдкेрдкрд░рдмैрдХ, рдмाрд░рд╣рд╡ाँ рд╕ंрд╕्рдХрд░рдг, рдкृрд╖्рда 9
рдмрд╣ुрдд рдЕрдЪ्рдЫा рдФрд░ рдЬाрдирдХाрд░ी рджेрдиे рд╡ाрд▓ा рд▓ेрдЦ рдЖрдкрдХे рдж्рд╡ाрд░ा рд▓िрдЦा рдЧрдпा । рдпрджि рд╕рдо्рднрд╡ рд╣ो рддो рдЗрд╕рдоें рдХाрдЧ़рдЬ़ рдХрд▓рдо рд▓िрдЦा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै рдкेрдкрд░ рдкेрди рдХी рдЬрдЧрд╣ рдФрд░ рдХाрдирдкुрд░ рд▓िрдЦा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै рдХाрдирдкूрд░ рдХे рд╕्рдеाрди рдкрд░ । рдмाрдХ़ी рдЖрдкрдХे рд▓ेрдЦ рдХो рдмाрд░ीрдХी рд╕े рдкрдв़рдХрд░ рдмрд╣ुрдд рдЕрдЪ्рдЫा рд▓рдЧा рдЬिрди рдЖрдпाрдоों рд╕े рдЖрдкрдиे рд╡िрд╖рдп рдХो рджेрдЦ рдХрд░ рдкाрдардХों рдХो рджिрдЦाрдиे рдХा рдк्рд░рдпाрд╕ рдХिрдпा рд╡े рд╕рд░ाрд╣рдиीрдп рд╣ैं । рдЖрд╢ा рд╣ै рдЖрдк рдд्рд░ुрдЯि рд╕ुрдзाрд░ рдпрдеाрд╢ीрдШ्рд░ рдХрд░рдХे рд╕ूрдЪिрдд рдХрд░ेंрдЧी ।
ReplyDeleteрдмрд╣ुрдд рдЕрдЪ्рдЫा рдФрд░ рдЬाрдирдХाрд░ी рджेрдиे рд╡ाрд▓ा рд▓ेрдЦ рдЖрдкрдХे рдж्рд╡ाрд░ा рд▓िрдЦा рдЧрдпा । рдпрджि рд╕рдо्рднрд╡ рд╣ो рддो рдЗрд╕рдоें рдХाрдЧ़рдЬ़ рдХрд▓рдо рд▓िрдЦा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै рдкेрдкрд░ рдкेрди рдХी рдЬрдЧрд╣ рдФрд░ рдХाрдирдкुрд░ рд▓िрдЦा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै рдХाрдирдкूрд░ рдХे рд╕्рдеाрди рдкрд░ । рдмाрдХ़ी рдЖрдкрдХे рд▓ेрдЦ рдХो рдмाрд░ीрдХी рд╕े рдкрдв़рдХрд░ рдмрд╣ुрдд рдЕрдЪ्рдЫा рд▓рдЧा рдЬिрди рдЖрдпाрдоों рд╕े рдЖрдкрдиे рд╡िрд╖рдп рдХो рджेрдЦ рдХрд░ рдкाрдардХों рдХो рджिрдЦाрдиे рдХा рдк्рд░рдпाрд╕ рдХिрдпा рд╡े рд╕рд░ाрд╣рдиीрдп рд╣ैं । рдЖрд╢ा рд╣ै рдЖрдк рдд्рд░ुрдЯि рд╕ुрдзाрд░ рдпрдеाрд╢ीрдШ्рд░ рдХрд░рдХे рд╕ूрдЪिрдд рдХрд░ेंрдЧी ।
ReplyDeleteрдмрд╣ुрдд рдЕрдЪ्рдЫा рдФрд░ рдЬाрдирдХाрд░ी рджेрдиे рд╡ाрд▓ा рд▓ेрдЦ рдЖрдкрдХे рдж्рд╡ाрд░ा рд▓िрдЦा рдЧрдпा । рдпрджि рд╕рдо्рднрд╡ рд╣ो рддो рдЗрд╕рдоें рдХाрдЧ़рдЬ़ рдХрд▓рдо рд▓िрдЦा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै рдкेрдкрд░ рдкेрди рдХी рдЬрдЧрд╣ рдФрд░ рдХाрдирдкुрд░ рд▓िрдЦा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै рдХाрдирдкूрд░ рдХे рд╕्рдеाрди рдкрд░ । рдмाрдХ़ी рдЖрдкрдХे рд▓ेрдЦ рдХो рдмाрд░ीрдХी рд╕े рдкрдв़рдХрд░ рдмрд╣ुрдд рдЕрдЪ्рдЫा рд▓рдЧा рдЬिрди рдЖрдпाрдоों рд╕े рдЖрдкрдиे рд╡िрд╖рдп рдХो рджेрдЦ рдХрд░ рдкाрдардХों рдХो рджिрдЦाрдиे рдХा рдк्рд░рдпाрд╕ рдХिрдпा рд╡े рд╕рд░ाрд╣рдиीрдп рд╣ैं । рдЖрд╢ा рд╣ै рдЖрдк рдд्рд░ुрдЯि рд╕ुрдзाрд░ рдпрдеाрд╢ीрдШ्рд░ рдХрд░рдХे рд╕ूрдЪिрдд рдХрд░ेंрдЧी ।
ReplyDeleteрд▓ेрдЦ рдЖрдкрдХो рдкрд╕ंрдж рдЖрдпा, рдЗрд╕рдХे рд▓िрдП рдмрд╣ुрдд рдмрд╣ुрдд рдзрди्рдпрд╡ाрдж।
Delete