рд╕िрдиे рд░ूрдкांрддрд░рдг рдХे рдЖрдпाрдо рдФрд░ рд░рдЬрдиीрдЧंрдзा

рд▓рдХ्рд╖्рдоी

рд▓рдХ्рд╖्рдоी

рдПрдо.рдП.- рдЬрд╡ाрд╣рд░рд▓ाрд▓ рдиेрд╣рд░ु рд╡िрд╢्рд╡рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп, рдирдИ рджिрд▓्рд▓ी
рдкीрдПрдЪ.рдбी. рд╢ोрдзाрд░्рдеी -рд╣िंрджी рдЕрдз्рдпрдпрди рдХेंрдж्рд░, рдЧुрдЬрд░ाрдд рдХेंрдж्рд░ीрдп рд╡िрд╢्рд╡рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп, рдЧांрдзीрдирдЧрд░-382030 (рдЧुрдЬрд░ाрдд)


рдЬрдм рднी рдХिрд╕ी рд╕ाрд╣िрдд्рдпिрдХ рдХृрддि рдкрд░ рдлिрд▓्рдо рдмрдирддी рд╣ै, рддрдм рдпрд╣ рдк्рд░рд╢्рди рдЬрд░ूрд░ рдЦреЬा рд╣ोрддा рд╣ै рдХि рдлिрд▓्рдо рдиे рдХृрддि рдХे рд╕ाрде рди्рдпाрдп рдХिрдпा рдпा рдирд╣ीं? рд╕ाрд╣िрдд्рдпिрдХ рдХृрддि рдХे рд╕िрдиे рд░ूрдкांрддрд░рдг рдкрд░ рдХрдИ рдмाрд░ рдХृрддि рдХे рд▓ेрдЦрдХ рдФрд░ рдлिрд▓्рдо рдХे рдиिрд░्рджेрд╢рдХ рдХे рдмीрдЪ рдЕрд╕рд╣рдорддि рдЗрддрдиी рдмреЭ рдЬाрддी рд╣ै рдХि рд╕рдоाрдзाрди рдХे рд▓िрдП рди्рдпाрдпाрд▓рдп рдХे рджрд░рд╡ाреЫे рдЦрдЯрдЦрдЯाрдиे рдкреЬрддे рд╣ैं। рдиिрд░्рджेрд╢рдХ рдХो рд░рдЪрдиाрдд्рдордХ рд╕्рд╡рддंрдд्рд░рддा рджेрдиे рдХे рдоाрдорд▓े рдоें рдХाреЮी рдЙрджाрд░ рдоाрдиी рдЬाрдиे рд╡ाрд▓ी рд▓ेрдЦिрдХा рдорди्рдиू рднंрдбाрд░ी рдиे рднी ‘рдЖрдкрдХा рдмंрдЯी’ рдкрд░ рдмрдиी рдлिрд▓्рдо ‘рд╕рдордп рдХी рдзाрд░ा’ рдкрд░ рдоुрдХрджрдоा рджाрдпрд░ рдХрд░ рджिрдпा рдеा।1  рдпूँ рддो рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдФрд░ рд╕िрдиेрдоा рдХा рдкाрд░рд╕्рдкрд░िрдХ рд╕ंрдмंрдз рдоूрдХ рдлिрд▓्рдоों рдХे рджौрд░ рд╕े рд╣ी рдк्рд░ाрд░ंрдн рд╣ो рдЧрдпा рдеा। рд▓ेрдХिрди рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдФрд░ рд╕िрдиेрдоा рдХी рд╡िрдзाрдЧрдд рднिрди्рдирддाрдУं рдХे рдХाрд░рдг рдЗрдирдХे рдмीрдЪ рдПрдХ рдЬрдЯिрд▓ рд╕ंрдмंрдз рд░рд╣ा рд╣ै। рд╕ाрд╣िрдд्рдпिрдХ рдХृрддि рдкрд░ рдмрдиी рдлिрд▓्рдо рдХे рд╕ाрде рдПрдХ рд╡िрд╢ेрд╖ рд╕рдорд╕्рдпा рдЬुрдбрддी рд╣ै। рд╡рд╣ рдпрд╣ рдХि рдмेрд╢рдХ рд▓ेрдЦрди рд╢рдм्рдж рдЖрдзाрд░िрдд рд╣ोрддा рд╣ै рд▓ेрдХिрди рдЙрд╕рдоे рднी рдмिрдо्рдмाрдд्рдордХрддा рд╣ोрддी рд╣ै। рд░рдЪрдиा рдкрдврдиे рдХे рд╕ाрде рдкाрдардХ рдХे рдорд╕्рддिрд╖्рдХ рдоें рдПрдХ рдмिрдо्рдм рдмрди рдЬाрддा рд╣ै। рдЕрдЧрд░ рдлिрд▓्рдо рдХे рджृрд╢्рдп рдкрд╣рд▓े рд╕े рдмрдиे рдмिрдо्рдм рдХे рд╕ाрде рдЕрд╕ंрдЧрдд рд╣ो рддो рджрд░्рд╢рдХ рдХो рдлिрд▓्рдо рдХे рдЖрд╕्рд╡ाрджрди рдоें рдмाрдзा рдорд╣рд╕ूрд╕ рд╣ोрддी рд╣ै।  рдЗрд╕рд▓िрдП рдпрд╣ рдк्рд░рд╢्рди рд╡िрдЪाрд░рдгीрдп рд╣ो рдЬाрддा рд╣ै рдХि рдЖрдЦिрд░ рдиिрд░्рджेрд╢рдХ рдлिрд▓्рдо рдХा рдиिрд░्рдоाрдг рдХрд░рддे рд╕рдордп рдоूрд▓ рдХृрддि рдоें рдкрд░िрд╡рд░्рддрди рдХрд░рддा рд╣ी рдХ्рдпों рд╣ैं?

рд╕िрдиे рд░ूрдкांрддрд░рдг рдХे рдХ्рд░рдо рдоें, рдоूрд▓ рдХृрддि рдоें рдмрджрд▓ाрд╡ рдХे рдкीрдЫे рдХрдИ рдХाрд░рдг рд╣ोрддे рд╣ैं। рдмрджрд▓ाрд╡ рдХा рдПрдХ рдмреЬा рдХाрд░рдг рдпрд╣ рд╣ै рдХि рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдФрд░ рд╕िрдиेрдоा рджो рдЕрд▓рдЧ рдоाрдз्рдпрдо рд╣ैं рдЗрд╕рд▓िрдП рдХुрдЫ рдмрджрд▓ाрд╡ рдоाрдз्рдпрдо рдХी рд╕ीрдоाрдУं рдХे рдХाрд░рдг рдордЬрдмूрд░рди рдХрд░рдиे рдкреЬрддे рд╣ैं। рдЗрд╕рдХे рдЕрд▓ाрд╡ा, рдлिрд▓्рдо рдиिрд░्рдоाрдг рдПрдХ рдЯीрдо-рд╡рд░्рдХ рд╣ै рдФрд░ рдЗрд╕ рдХाрд░्рдп рдХो рд╕ुрд╡िрдзाрдЬрдирдХ рддрд░ीрдХे рд╕े рд╕ंрдкрди्рди рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рднी рдиिрд░्рджेрд╢рдХ рдоूрд▓ рдХृрддि рдоें рдХुрдЫ реЫрд░ूрд░ी рдмрджрд▓ाрд╡ рдХрд░рддा рд╣ै। рдиिрд░्рджेрд╢рдХ рд╕्рд╡рдпं рдПрдХ рдХрд▓ाрдХाрд░ рд╣ोрддा рд╣ै рдФрд░ рджूрд╕рд░े рдХрд▓ाрдХाрд░ों рдХी рддрд░рд╣ рдЙрд╕рдХा рдорди рдХुрдЫ рд░рдЪрдиाрдд्рдордХ рдЫूрдЯ рдЪाрд╣рддा рд╣ै। рдЕрдкрдиे рд░рдЪрдиाрдд्рдордХ рдорди рдХो рд╕ंрддुрд╖्рдЯ рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рд╡рд╣ рдоूрд▓ рдХृрддि рдоें рдмрджрд▓ाрд╡ рдХрд░рддा рд╣ै। рд╕िрдиे рд░ूрдкांрддрд░рдг рдХे рджौрд░ाрди рдоूрд▓ рдХृрддि рдоें рдХिрдП рдЬाрдиे рд╡ाрд▓े рдмрджрд▓ाрд╡ों рдХी рдПрдХ рд╡рдЬрд╣ рдпрд╣ рднी рд╣ै рдХि рдлिрд▓्рдо-рдиिрд░्рдоाрдг рдПрдХ рдЙрдж्рдпोрдЧ рд╣ै рдЬिрд╕рдоे рдмреЬी рдоाрдд्рд░ा рдоें рдкूंрдЬी рд▓рдЧрддी рд╣ै। рдлिрд▓्рдо-рдиिрд░्рдоाрдг рдХे рдкीрдЫे рдПрдХ рдЙрдж्рджेрд╢्рдп рдХिрдП рдЧрдП рдиिрд╡ेрд╢ рдкрд░ рд▓ाрдн рдЕрд░्рдЬिрдд рдХрд░рдиा рд╣ोрддा рд╣ै рдЬिрд╕рд╕े рдЯीрдо рдХो рд╡ेрддрди рдЖрджि рдФрд░ рдиिрд╡ेрд╢рдХों рдХो рд▓ाрдн рджिрдпा рдЬा рд╕рдХे। рдЗрд╕рд▓िрдП рд▓ाрдн рдХो рдЕрдзिрдХрддрдо рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рдиिрд░्рджेрд╢рдХ рджेрд╢-рдХाрд▓ рд╡ рд╕рдоाрдЬ-рд╕ंрд╕्рдХृрддि рдХो рдз्рдпाрди рдоें рд░рдЦрддे рд╣ुрдП рдХुрдЫ рдмрджрд▓ाрд╡ рдХрд░рддा рд╣ै। рдЗрди рдмрджрд▓ाрд╡ों рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рд╡рд╣ рдХृрддि рдХो рджेрд╢-рдХाрд▓ рдХे рд╕ाрдЭे рдоूрд▓्рдпों рдХे рд╕ाрде рд╕рдоाрдпोрдЬिрдд рдХрд░рдиे рдХा рдк्рд░рдпाрд╕ рдХрд░рддा рд╣ै рддाрдХि рдЖрдо рджрд░्рд╢рдХ рдлिрд▓्рдо рдХो рдЕрдкрдиे рд╕े рдЬोреЬ рд╕рдХे। рд╡िрдиोрдж рджाрд╕ ‘рднाрд░рддीрдп рд╕िрдиेрдоा рдХा рдЕंрддःрдХрд░рдг’ рдкुрд╕्рддрдХ рдоें рд▓िрдЦрддे рд╣ैं рдХि ‘рдХुрдЫ рдлिрд▓्рдордХाрд░ рдЕрдкрдиी рдк्рд░ाрдердоिрдХрддाрдУं рдХे рдордж्рджेрдирдЬрд░ рдоूрд▓ рдХрд╣ाрдиी рд╕े рдЫूрдЯ рд▓ेрддे рд╣ैं। рд▓ेрдХिрди рдХрдИ рдмाрд░ рдРрд╕ा рд╣ोрддा рд╣ै рдХि рдлिрд▓्рдордХाрд░ рд╕ाрд╣िрдд्рдпिрдХ рдХृрддि рдХी рдоूрд▓ рд╕ंрд╡ेрджрдиाрдУं рдХो рдЕрдХ्рд╖ुрдг्рдг рдмрдиाрдП рд░рдЦрдиा рдЪाрд╣рддे рд╣ैं। рдХिрди्рддु рдлिрд▓्рдо рдоाрдз्рдпрдо рдХी рдЖрдд्рдпंрддिрдХ реЫрд░ूрд░рддों рдХो рдкूрд░ा рдХрд░рдиे рдХी рджृрд╖्рдЯि рд╕े рдЙрди्рд╣ें рднी рдХрдеा рдоें рдоाрдоूрд▓ी рд░рдж्рджोрдмрджрд▓ рдХрд░рдиा рдкреЬрддा рд╣ै।’2  

рдХुрдЫ рдРрд╕ी рд╣ी рдмाрдд рдбॉ рд╡िрдЬрдп рдХुрдоाрд░ рдоिрд╢्рд░, ‘рд╣िंрджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдФрд░ рд╕िрдиेрдоा : рд░ूрдкांрддрд░рдг рдХे рдЖрдпाрдо’ рдкुрд╕्рддрдХ рдоें рд▓िрдЦрддे рд╣ैं| рд╡рд╣ рдХрд╣рддे рд╣ैं- ‘рдХिрд╕ी рднी рд╕ाрд╣िрдд्рдпिрдХ рдХृрддि рдХे рд╕िрдиेрдоाрдИ рд░ूрдкांрддрд░рдг рдХे рдХ्рд░рдо рдоें рдПрдХ рдк्рд░рд╢्рди рдмрд╣ुрдд рд╣ी рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рд╣ोрддा рд╣ै рд╡рд╣ рдпрд╣ рдХि рдХृрддि рдХी рдЖрдд्рдоा рдЕрдерд╡ा рдЙрд╕рдХे рд╕ंрд╡ेрджрдиाрдд्рдордХ рдЙрдж्рджेрд╢्рдп рдХे рд╕ाрде рдХिрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдЯ्рд░ीрдЯ рдХिрдпा рдЬाрдП। рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдФрд░ рд╕िрдиेрдоा рдХे рднिрди्рди рдХрд▓ाрд░ूрдк рд╣ोрдиे рдХे рдЪрд▓рддे рд╕ाрд╣िрдд्рдп рд╕े рд╕िрдиेрдоा рддрдХ рдХी рдпाрдд्рд░ा рдХे рдХ्рд░рдо рдоें рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рдкрд░िрд╡рд░्рддрди рдЕрд╡рд╢्рдпंрднाрд╡ी рд╣ै। рдкрд░рди्рддु рдпрд╣ рдкрд░िрд╡рд░्рддрди рдХिрддрдиा, рдХिрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдФрд░ рдХिрд╕ рд╣рдж рддрдХ рд╣ो рдХि рдХृрддिрдХाрд░ рдХे рд╕ंрд╡ेрджрдиाрдд्рдордХ рдЙрдж्рджेрд╢्рдпों рдХी рд░рдХ्рд╖ा рд╣ो рд╕рдХे, рдЙрд╕рдХे рдкाрдардХों рдХी рд░ुрдЪि рдФрд░ рдзाрд░рдгाрдУं рдХो рдЪोрдЯ рди рдкрд╣ुँрдЪे।’3  рдЗрд╕рдХा рдЕрд░्рде рд╣ै рдХि рдиिрд░्рджेрд╢рдХ рдХो рднी рдпрд╣ рдЕрдзिрдХाрд░ рдирд╣ीं рдХि рд╡рд╣ рд▓ेрдЦрдХ рдХे рд╕ाрд╣िрдд्рдпिрдХ рд╕्рдЯैंрдб (рд▓िрдЯрд░ेрд░ी рд╕्рдЯैंрдб) рдХो рд╡िрд░ूрдкिрдд рдХрд░े। рдиिрд░्рджेрд╢рдХ рд▓ेрдЦрдХ рдХी рдЗрдЪ्рдЫा рдХे рдЦिрд▓ाреЮ, рд╡्рдпाрд╡рд╕ाрдпिрдХ рдлाрдпрджे рдХी рдЪाрд╣рдд рдоें рдРрд╕ा рдХрд░ рдмैрдарддे рд╣ैं। рдЗрд╕рд▓िрдП рдлिрд▓्рдо рдоें рдЕрдиाрд╡рд╢्рдпрдХ рдмрджрд▓ाрдУं рдХी рдкрд╣рдЪाрди реЫрд░ूрд░ी рд╣ो рдЬाрддी рд╣ै। рдорди्рдиू рднंрдбाрд░ी рдХी рдЪрд░्рдЪिрдд рдХрд╣ाрдиी “рдпрд╣ी рд╕рдЪ рд╣ै”(1966) рдкрд░ 1974 рдоें рд░рдЬрдиीрдЧंрдзा рдлिрд▓्рдо рдмрдиी। рдлिрд▓्рдо рдХे рдиिрд░्рджेрд╢рдХ рд╣ैं- рдмाрд╕ू рдЪрдЯрд░्рдЬी। рдпрд╣ाँ рд░рдЬрдиीрдЧंрдзा рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рд╕िрдиे рд░ूрдкांрддрд░рдг рдХे рдЖрдпाрдоों рдХो рд╕рдордЭрдиे рдХा рдк्рд░рдпाрд╕ рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै рдФрд░ рд╕ाрде рдоें рдпрд╣ рднी рдЬाрдирдиे рдХी рдХोрд╢िрд╢ рд╣ै рдХि рдПрдХ рдлिрд▓्рдо рдХे рд░ूрдк рдоें ‘рд░рдЬрдиीрдЧंрдзा’ рдоूрд▓ рдХृрддि ‘рдпрд╣ी рд╕рдЪ рд╣ै’ рдХे рд╕ाрде рди्рдпाрдп рдХрд░рдиे рдоें рдХिрддрдиी рд╕рдлрд▓ рд╣ुрдИ рд╣ै?

рдиिрд░्рджेрд╢рдХ рдмाрд╕ु рдЪрдЯрд░्рдЬी рдиे рдлिрд▓्рдо рдХा рдиाрдо рдХрд╣ाрдиी рдХे рд╢ीрд░्рд╖рдХ рд╕े рдЕрд▓рдЧ рд░рдЦा рд╣ै। рдХрд╣ाрдиी рдХा рд╢ीрд░्рд╖рдХ рд╣ै- ‘рдпрд╣ी рд╕рдЪ рд╣ै’ рдФрд░ рдлिрд▓्рдо рдХा рдиाрдо ‘рд░рдЬрдиीрдЧंрдзा’ рд╣ै। рдЗрд╕ рдкрд░िрд╡рд░्рддрди рдХा рдХाрд░рдг рдпрд╣ рд╣ो рд╕рдХрддा рд╣ै рдХि “рдпрд╣ी рд╕рдЪ рд╣ै” рд╢ीрд░्рд╖рдХ рдмेрд╣рдж рдЕрдоूрд░्рдд рдк्рд░рдХृрддि рдХा рд╣ै। рдХрд╣ाрдиी рдХा рдкाрдардХ рд╡рд░्рдЧ рд╕ाрдХ्рд╖рд░ рд╣ोрддा рд╣ै рдЗрд╕рд▓िрдП рд╢ीрд░्рд╖рдХ рдоूрд░्рдд рд╣ो рдпा рдЕрдоूрд░्рдд, рдЙрд╕े рдЬ्рдпाрджा рдлрд░्рдХ рдирд╣ीं рдкреЬрддा рдмрд╢рд░्рддे рдХि рд╡рд╣ рдЬिрдЬ्рдЮाрд╕ा рдЙрдд्рдкрди्рди рдХрд░рдиे рдоें рд╕рдХ्рд╖рдо рд╣ो рдФрд░ рдХрд╣ाрдиी рдХे рдЙрдж्рджेрд╢्рдп рд╕े рд╕ुрд╕ंрдЧрдд рд╣ो। рд▓ेрдХिрди рдлिрд▓्рдо рдкूрд░्рдг рд░ूрдк рд╕े рдЕрд▓рдЧ рдоाрдз्рдпрдо рд╣ै। рджृрд╢्рдп рдоाрдз्рдпрдо рд╣ोрдиे рдХे рдХाрд░рдг рдлिрд▓्рдо рдХрд╣ाрдиी рдХी рддुрд▓рдиा рдоें рдПрдХ рдмреЬे рд╡рд░्рдЧ рдХो рдЯाрд░рдЧेрдЯ рдХрд░рддी рд╣ै। рдЗрд╕ рд╡рд░्рдЧ рдоें рд╕ाрдХ्рд╖рд░-рдиिрд░рдХ्рд╖рд░, рдЧ्рд░ाрдоीрдг-рд╢рд╣рд░ी рд╕рднी рдЖ рдЬाрддे рд╣ैं। рдРрд╕े рдоें рдЕрдоूрд░्рдд рд╢ीрд░्рд╖рдХ рдХा рд╕्рдХोрдк рдмрд╣ुрдд рдХрдо рд░рд╣ рдЬाрддा рд╣ै। рдоूрд░्рдд рд╢ीрд░्рд╖рдХ рдЬрди-рд╕ाрдоाрди्рдп рдоें рдлिрд▓्рдо рдХे рд▓िрдП рдЖрдХрд░्рд╖рдг рдмреЭा рджेрддा рд╣ै। рдХрд╣ाрдиी рдоें рд░рдЬрдиीрдЧंрдзा рдХे рдлूрд▓ों рдХा рдЬिрдХ्рд░ рдмाрд░-рдмाрд░ рдЖрдпा рд╣ै। рдпрд╣ рдЬिрдХ्рд░ рдЬрдм рднी рдЖрдпा рд╣ै, рдк्рд░ेрдо рдХा рдк्рд░рддीрдХ рдмрдирдХрд░ рдЖрдпा рд╣ै। рд░рдЬрдиीрдЧंрдзा рдХे рдлूрд▓ों рдХे рдк्рд░рддि рджीрдкा рдХा рдЖрдХрд░्рд╖рдг рд╕ंрдЬрдп рдХे рдк्рд░рддि рдЙрд╕рдХे рдк्рд░ेрдо рдХा рдФрд░ рдлूрд▓ों рд╕े рддрдЯрд╕्рдерддा рдиिрд╢ीрде рдХे рдк्рд░рддि рдЭुрдХाрд╡ рдХा рдк्рд░рддीрдХ рд╣ै। “рдпрд╣ी рд╕рдЪ рд╣ै” рд╢ीрд░्рд╖рдХ рдЬिрд╕ рджुрд╡िрдзा рдпा ‘рдк्рд░ेрдо рдоें рд╡िрдЪрд▓рди рдХे рд╕рдЪ’ рдХी рдУрд░ рдЗрд╢ाрд░ा рд╣ै, рд░рдЬрдиीрдЧंрдзा рдХे рдлूрд▓ рднी рдЙрд╕ी рддрд░рдл рд╕ंрдХेрдд рдХрд░ рд░рд╣े рд╣ैं। рдЗрд╕рд▓िрдП рд╢ीрд░्рд╖рдХ рдоें рдлेрд░-рдмрджрд▓ рд░рдЪрдиा рдХे рдоूрд▓ рдк्рд░рднाрд╡ рдХे рд╕ाрде рдХोрдИ рд╕рдордЭौрддा рдирд╣ी рд╣ोрдиे рджेрддा। рдпрд╣ рдиिрд░्рджेрд╢рдХ рдХी рд░рдЪрдиाрдд्рдордХрддा рд╣ी рд╣ै рдЬिрд╕рд╕े рд╡рд╣ рдХрд╣ाрдиी рдХे рдорд░्рдо рдФрд░ рдлिрд▓्рдо рдХे рдЖрд░्рдеिрдХ рдкрдХ्рд╖ рдХे рдмीрдЪ рдЖрд╕ाрдиी рд╕े рд╕ाрдоंрдЬрд╕्рдп рд╕्рдеाрдкिрдд рдХрд░ рд▓ेрддा рд╣ै।

           рдорди्рдиू рднंрдбाрд░ी рдХी рдХрд╣ाрдиी рдЬिрди рджो рд╕्рдеाрдиों рдкрд░ рдШрдЯ рд░рд╣ी рд╣ै, рд╡े рдХाрдирдкुрд░ рдФрд░ рдХрд▓рдХрдд्рддा рд╣ैं। рдбाрдпрд░ी рд╢ैрд▓ी рдоें рд▓िрдЦे рд╣ोрдиे рдХे рдХाрд░рдг рдЗрди рджो рд╕्рдеाрдиों рдХे рдиाрдо рд╕े рдПंрдЯ्рд░ी рдоिрд▓рддी рд╣ैं рдкрд░рди्рддु рдлिрд▓्рдо рдоें рдпे рд╕्рдеाрди рдмрджрд▓рдХрд░ рдХ्рд░рдорд╢ः рджिрд▓्рд▓ी рдФрд░ рдоुंрдмрдИ рдХрд░ рджिрдП рдЧрдП рд╣ैं। рдЗрд╕рдХे рдЕрд▓ाрд╡ा рдкाрдд्рд░ों рдХे рдиाрдо рдоें рднी рдлेрд░-рдмрджрд▓ рджिрдЦрддा рд╣ै। рдХрд╣ाрдиी рдХे рдиिрд╢ीрде рдХे рдиाрдо рдоें рдкрд░िрд╡рд░्рддрди рдХрд░ рдирд╡ीрди (рджिрдиेрд╢ рдаाрдХुрд░) рдХрд░ рджिрдпा рдЧрдпा рд╣ै। рдЬрд╣ाँ рддрдХ рдкाрдд्рд░ рдХे рдиाрдо рдоें рдкрд░िрд╡рд░्рддрди рдХा рд╕рд╡ाрд▓ рд╣ै, рдпрд╣ рдЬрдЯिрд▓рддा рдХे рдЪрд▓рддे рдХिрдпा рдЧрдпा рд▓рдЧрддा рд╣ै। рдиिрд╢ीрде рдХी рддुрд▓рдиा рдоें рдирд╡ीрди рдЙрдЪ्рдЪाрд░рдг рдХी рджृрд╖्рдЯि рд╕े рд╕рд░рд▓ рд╣ै рд╕ाрде рд╣ी рдмेрд╣рдж рдЖрдо рдиाрдо рд╣ै। рдЖрдо рджрд░्рд╢рдХ рд╕рд╣рдЬ рд╣ी рдЗрд╕ рдиाрдо рд╕े рдЕрдкрдиे рдХो рдЬोреЬ рд▓ेрддा рд╣ै। рд╕ंрдЬрдп (рдЕрдоोрд▓ рдкाрд▓ेрдХрд░) рдФрд░ рджीрдкा (рд╡िрдж्рдпा рд╕िрди्рд╣ा) рдкрд╣рд▓े рд╕े рд╣ी рд╕рд░рд▓ рдиाрдо рд╣ैं рдЗрд╕рд▓िрдП рдЗрдирдоें рдХिрд╕ी рднी рдк्рд░рдХाрд░ рдХा рдХोрдИ рдкрд░िрд╡рд░्рддрди рдХрд░рдиे рдХी рд╕ंрднाрд╡рдиा рд╣ी рдирд╣ीं рдеी। рдЬрд╣ाँ рддрдХ рд╕्рдеाрдиों рдХे рдиाрдо рдоें рдмрджрд▓ाрд╡ рдХा рд╕рд╡ाрд▓ рд╣ै, рдЗрд╕рдХा рднी рдиिрд╢्рдЪिрдд рдХाрд░рдг рдиреЫрд░ рдЖрддा рд╣ै। рд╣рдо рдЬाрдирддे рд╣ैं рдХि рдХрд╣ाрдиी рдПрдХрд▓ рд╡िрдзा рд╣ै। рд▓ेрдЦрдХ рдЕрдкрдиे рд╡िрдЪाрд░ों рдХो рдПрдХ рдкेрдкрд░ рдФрд░ рдкेрди рдХी рд╕рд╣ाрдпрддा рд╕े рдХрд╣ाрдиी рдХे рд░ूрдк рдоें рдЙрддाрд░ рд╕рдХрддा рд╣ै। рдЕрди्рдп рдХाрд░рдХ рдЗрд╕рдоें рди рдХे рдмрд░ाрдмрд░ рднूрдоिрдХा рдиिрднाрддे рд╣ैं рдЬрдмрдХि рдлिрд▓्рдо рдиिрд░्рдоाрдг рдПрдХ рдЯीрдо рд╡рд░्рдХ рд╣ोрддा рд╣ै। рдиिрд░्рджेрд╢рдХ, рдХैрдорд░ाрдоैрди, рдоेрдХ-рдЕрдк рдЖрд░्рдЯिрд╕्рдЯ्рд╕, рдЕрднिрдиेрддा, рдЕрднिрдиेрдд्рд░ी рдЖрджि рдХी рдПрдХ рдкूрд░ी рдЯीрдо рдПрдХ рд╕ाрде рдоिрд▓рдХрд░ рдХाрд░्рдп рдХрд░рддी рд╣ै। рдЖрдЬ рддो рддрдХрдиीрдХ рдиे рдЗрддрдиा рд╡िрдХाрд╕ рдХрд░ рд▓िрдпा рд╣ै рдХि рдПрдХ рдЫोрдЯे рд╕े рдХैрдорд░े рд╕े рднी рдеोреЬी-рдмрд╣ुрдд рд╢ूрдЯिंрдЧ рд╣ो рд╣ी рдЬाрддी рд╣ै। рдкрд░рди्рддु рд╕рдд्рддрд░ рдХे рджрд╢рдХ рдоें рд╢ूрдЯिंрдЧ рдХे рд▓िрдП рднाрд░ी-рднрд░рдХрдо рдХैрдорд░ा рд╕ेрдЯрдЕрдк рдХी рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддा рд╣ोрддी рдеी। рдРрд╕े рдоें рд╢ूрдЯिंрдЧ рдХे рд▓िрдП рд╕्рдеाрди рдХा рдЪुрдиाрд╡ рдЯीрдо рдХी рд╕рд╣ूрд▓िрдпрдд рдФрд░ рд╕ुрд╡िрдзाрдУं рдХी рдЙрдкрд▓рдм्рдзрддा рдХो рдз्рдпाрди рдоें рд░рдЦрдХрд░ рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ोрдЧा। рджिрд▓्рд▓ी рдФрд░ рдоुंрдмрдИ рдорд╣ाрдирдЧрд░ рд╣ैं рдЬिрдирдоें рд╕рднी рд╕ुрд╡िрдзाрдПँ рдЖрд╕ाрдиी рд╕े рдоिрд▓ рдЬाрддी рд╣ैं। рд╕ाрде рд╣ी рдоुंрдмрдИ рд╢рд╣рд░ рдлिрд▓्рдо рдЙрдж्рдпोрдЧ рдХा рдХेंрдж्рд░ рднी рд╣ै। рдЗрд╕рд▓िрдП рдиिрд░्рджेрд╢рдХ рдиे рд╕्рдеाрдиों рдоें рдмрджрд▓ाрд╡ рдХिрдпा рд╣ोрдЧा। рдПрдХ рдХाрд░рдг рдпрд╣ рднी рд╣ो рд╕рдХрддा рд╣ै рдХि рдЗрди рджोрдиों рд╢рд╣рд░ों рд╕े рд╣рд░ рднाрд░рддीрдп рдкрд░िрдЪिрдд рд╣ै। рд╕ुрджूрд░ рджрдХ्рд╖िрдг рдХा рд╡्рдпрдХ्рддि рдХाрдирдкुрд░ рд╕े рдЕрдирднिрдЬ्рдЮ рд╣ो рд╕рдХрддा рд╣ै рдкрд░рди्рддु рджिрд▓्рд▓ी, рдоुंрдмрдИ рд╕े рдирд╣ीं। рдЗрди рд╢рд╣рд░ों рдоें рдХрдИ рд╕्рдеाрди рдЗрддрдиे рдк्рд░рд╕िрдж्рдз рд╣ैं рдХि рдЙрди्рд╣ें рдкृрд╖्рдарднूрдоि рдоें рджिрдЦाрдиे рднрд░ рд╕े рджрд░्рд╢рдХ рдЬाрди рд▓ेрддा рд╣ै рдХि рдХौрди-рд╕े рд╢рд╣рд░ рдХी рдмाрдд рд╣ो рд░рд╣ी рд╣ै। рд╡िрд╢ेрд╖ рд╕ूрдЪрдиा рджेрдиे рдХी рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддा рд╣ी рдирд╣ीं рд░рд╣рддी। рдЬैрд╕े рджिрд▓्рд▓ी рдХे рд▓िрдП рдЗंрдбिрдпा рдЧेрдЯ рдФрд░ рдоुंрдмрдИ рдХे рд▓िрдП рдЧेрдЯрд╡े-рдСреЮ-рдЗंрдбिрдпा рдХो рджिрдЦा рджेрдиा рдкрд░्рдпाрдк्рдд рд╣ोрддा рд╣ै। рдЗрд╕рдХे рдЕрд▓ाрд╡ा рдХрд▓рдХрдд्рддा рдХी рддुрд▓рдиा рдоें рдоुंрдмрдИ рдХी рдЬीрд╡рди-рд╢ैрд▓ी рднी рдЖрдХрд░्рд╖рдХ рд╣ै। рдоाрдпाрдирдЧрд░ी рдХा рдЖрдХрд░्рд╖рдг рджрд░्рд╢рдХों рдХो рдЦींрдЪрддा рд░рд╣ा рд╣ै। рд╕ंрднрд╡рддः рдиिрд░्рджेрд╢рдХ рдиे рдЗрд╕ рдкрдХ्рд╖ рдХो рднी рдз्рдпाрди рдоें рд░рдЦрдХрд░ рдЙрдкрд░ोрдХ्рдд рдмрджрд▓ाрд╡ рдХिрдпा рд╣ोрдЧा।

               рдмाрд╕ु рдЪрдЯрд░्рдЬी рдХी рдЗрд░ा рдорди्рдиू рднंрдбाрд░ी рдХी рдЗрд░ा рдХी рддुрд▓рдиा рдоें рдЖрдзुрдиिрдХ рдФрд░ рдмрд╣िрд░्рдоुрдЦी рд╡्рдпрдХ्рддिрдд्рд╡ рдХी рд╣ै। рдкूрд░ी рдХрд╣ाрдиी рдоें рдЗрд░ा рдХा рдЪрд░िрдд्рд░ рд╣ी рдРрд╕ा рд╣ै рдЬрд╣ाँ рдиिрд░्рджेрд╢рдХ рдЬिрддрдиी рдЪाрд╣े рдЙрддрдиी рд░рдЪрдиाрдд्рдордХ рдЫूрдЯ рд▓े рд╕рдХрддा рд╣ै। рдХ्рдпोंрдХि рдХрд╣ाрдиी рдХी рджृрд╖्рдЯि рд╕े рдпрд╣ рдЙрддрдиा рдорд╣рддрд╡рдкूрд░्рдг рдЪрд░िрдд्рд░ рдирд╣ीं рд╣ै। рдЕрддः рдиिрд░्рджेрд╢рдХ рдиे рд░рдЪрдиाрдд्рдордХ рдЫूрдЯ рд▓ेрддे рд╣ुрдП рдЗрд░ा рдХे рдЪрд░िрдд्рд░ рдХो рдЧ्рд▓ैрдорд░ рдирдЧрд░ी рдоुंрдмрдИ рдХी рдЬीрд╡рди-рд╢ैрд▓ी рдХे рдЕрдиुрд░ूрдк рдкрд░िрд╡рд░्рддिрдд рдХрд░ рджिрдпा рд╣ै। рдХрд╣ाрдиी рдХी рдЗрд░ा рдЬрд╣ाँ рдПрдХ рдШрд░ेрд▓ू рд╕्рдд्рд░ी рд╣ै рдФрд░ рдПрдХ рдмрдЪ्рдЪे рдХी рдоाँ рднी рд╣ै рд╡рд╣ीं рдлिрд▓्рдо рдХी рдЗрд░ा рдоुंрдмрдИ рдХी рдПрдХ рдХाрдордХाрдЬी, рдЖрдЬाрдж-рдЦ्рдпाрд▓ рдорд╣िрд▓ा рд╣ै, рдЬो рдмрдЪ्рдЪे рдХे реЩрдпाрд▓ рд╕े рднी рдХोрд╕ों рджूрд░ рд╣ै। рдЗрд╕ी рдЪрд░िрдд्рд░ рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рдоुंрдмрдИ рдХी рдкाрд░्рдЯी-рд╕ंрд╕्рдХृрддि рдХो рднी рдиिрд░्рджेрд╢рдХ рдлिрд▓्рдо рдоें рджिрдЦा рд╕рдХा рд╣ै। рдоुंрдмрдИ рдХी рдЬीрд╡рди-рд╢ैрд▓ी рдХे рдк्рд░рддि рдЖрдХрд░्рд╖рдг рдЖрдо рджрд░्рд╢рдХों рдоें рд╣рдоेрд╢ा рд╕े рд░рд╣ा рд╣ै, рдЬिрд╕े рд╕ाрдзрдиे рдХी рдХोрд╢िрд╢ рдпрд╣ाँ рджिрдЦाрдИ рджेрддी рд╣ै। рдоुंрдмрдИ рдХे рд╡ाрддाрд╡рд░рдг рдХे рдЕрдиुрд░ूрдк рд╣ी ‘рдирд╡ीрди’ рдХो рд╡िрдЬ्рдЮाрдкрди рдиिрд░्рджेрд╢рдХ рдХे рд░ूрдк рдоें рджिрдЦाрдпा рд╣ै। рдХрд╣ाрдиी рдоें рдирд╡ीрди рдХा рд╡्рдпрд╡рд╕ाрдп рдХ्рдпा рд╣ै, рдЗрд╕рдХा рдЙрд▓्рд▓ेрдЦ рдХрд╣ीं рднी рдирд╣ीं рд╣ै рдЬрдмрдХि рдлिрд▓्рдо рдоें рдЙрд╕े рд╡िрдЬ्рдЮाрдкрди рдХंрдкрдиी рд╕े рдЬुреЬा рджिрдЦाрдпा рдЧрдпा рд╣ै। рд░рдЪрдиाрдд्рдордХ рдЫूрдЯ рд▓ेрддे рд╣ुрдП рд╣ी рдиिрд░्рджेрд╢рдХ рдиे рдЗрд░ा рдФрд░ рдиिрд╢ीрде рдХी рдкрд╣рд▓े рд╕े рд╣ी рдЬाрди-рдкрд╣рдЪाрди рджिрдЦाрдИ рд╣ै рдФрд░ рдЗрд░ा рдХो рджीрдкा рдФрд░ рдиिрд╢ीрде рдХी рджोрдмाрд░ा рдоुрд▓ाрдХाрдд рдоें рдмिрдЪौрд▓िрдП рдХे рддौрд░ рдкрд░ рднी рдЗрд╕्рддेрдоाрд▓ рдХрд░ рд▓िрдпा рд╣ै। рдХрд╣ाрдиी рдоें рджीрдкा рдФрд░ рдиिрд╢ीрде рдХा рдоुंрдмрдИ рдХे рдПрдХ рдХॉрдлीрд╣ाрдЙрд╕ рдоें рдоिрд▓рдиा рдЗрдд्рддेрдлाрдХрди рд╣ुрдЖ рд╣ै рдкрд░рди्рддु рдлिрд▓्рдо рдоें рдЗрд░ा рдФрд░ рдиिрд╢ीрде рдХी рдкрд╣рд▓े рд╕े рдЬाрди-рдкрд╣рдЪाрди рджिрдЦाрдпी рдЧрдИ рд╣ै। рдЗрд░ा рд╣ी рджोрдиों рдХी рджोрдмाрд░ा рдоुрд▓ाрдХाрдд рдХрд░ाрддी рд╣ै। рд░рдЪрдиाрдд्рдордХ рдЫूрдЯ рдХा рджूрд╕рд░ा рд╕рдмрд╕े рдмреЭिрдпा рдЙрджाрд╣рд░рдг рд╣ै- рд░ंрдЧрдиाрдерди рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рдСрдлिрд╕ рдкॉрд▓िрдЯिрдХ्рд╕ рдФрд░ рджрдл्рддрд░ों рдоें рднाрдИ-рднрддीрдЬाрд╡ाрдж рдХी рд╕ंрд╕्рдХृрддि рдХा рдЪिрдд्рд░рдг। рдпрд╣ рдк्рд░рд╕ंрдЧ рдоूрд▓ рдХрд╣ाрдиी рдоें рдХрд╣ीं рднी рдирд╣ीं рд╣ै рд▓ेрдХिрди рдлिрд░ рднी рдХрд╣ाрдиी рдоें рдмрд╣ुрдд рдЕрдЪ्рдЫे рд╕े рдлिрдЯ рд╣ो рдЧрдпा рд╣ै। рдПрдХ рдк्рд░ेрдо рдХрд╣ाрдиी рдХे рднीрддрд░ рднी рдиिрд░्рджेрд╢рдХ рдиे рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╕рд░ोрдХाрд░ों рдХे рд▓िрдП рдЧुंрдЬाрдЗрд╢ рдкैрджा рдХрд░ рд▓ी рд╣ै। рдХрд╣ाрдиी рдкрд░ рдлिрд▓्рдо рдмрдиाрддे рд╕рдордп рдпूं рднी рдХрдИ рдк्рд░рд╕ंрдЧों рдХो рдЬोреЬрдиे рдХी рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддा рдкреЬрддी рд╣ै। 
  
рдЬрд╣ाँ рд▓ेрдЦрдХ рдХा рдЕрд╕्рдд्рд░ рдХрд▓рдо рд╣ोрддा рд╣ै рд╡рд╣ीं рдиिрд░्рджेрд╢рдХ рдХा рдЕрд╕्рдд्рд░ рд╣ोрддा рд╣ै- рдЙрд╕рдХा рдХैрдорд░ा। рдХрд╣ाрдиी рдоें рд╢рдм्рдж рд╣ी рдПрдХрдоाрдд्рд░ рд╕ाрдзрди рд╣ोрддा рд╣ै рдЬрдмрдХि рдлिрд▓्рдо рдЪिрдд्рд░, рдз्рд╡рдиि-рд╕ंрдЧीрдд, рд╢рдм्рдж, рдЕрднिрдирдп рдЬैрд╕े рдЕрдиेрдХ рд╕ाрдзрдиों рдХा рдПрдХ рд╕ंрдпोрдЬрди рд╣ै। реЮिрд▓्рдо рдПрдХ рджृрд╢्рдп рдоाрдз्рдпрдо рд╣ै, рдЬिрд╕рдоें рдоुрдЦ्рдпрддः рджृрд╢्рдпों рдХे рдк्рд░рд╡ाрд╣ рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рдЧрддि рд╣ोрддी рд╣ै। рдмрд╣ुрдд рд╢рдм्рджों рдоें рд▓िрдЦрдХрд░ рд╕рдордЭाрдИ рдЬाрдиे рд╡ाрд▓ी рдмाрдд рдХैрдорд░ा рдХुрдЫ рджृрд╢्рдпों рдХो рджिрдЦाрдХрд░ рдЖрд╕ाрдиी рд╕े рд╕рдордЭा рджेрддा рд╣ै। рдпрд╣ рдЗрд╕ рдоाрдз्рдпрдо рдХी рдПрдХ рдЦूрдмी рд╣ै। рджोрдиों рдоाрдз्рдпрдо рдоें рдЗрд╕ рдЕंрддрд░ рдХे рдЪрд▓рддे рдХुрдЫ рдмрджрд▓ाрд╡ рд╕्рд╡ाрднाрд╡िрдХ рддौрд░ рдкрд░ рдХрд░рдиे рдкреЬрддे рд╣ैं। рдХрд╣ाрдиी рдХी рдХрд▓рдХрдд्рддा рдоें рдЯैрдХ्рд╕ी рдоें рджीрдкा рдХे рдорди рдоें рдЙрдаे рддूреЮाрди рдХो рджрд░्рд╢ाрдиे рдХे рд▓िрдП рдПрдХ рднी рд╢рдм्рдж рдХी рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддा рдирд╣ीं рдкреЬрддी рдХ्рдпोंрдХि рдХैрдорд░ा рдЗрд╕ рдХाрдо рдХो рдмрдЦूрдмी рдХрд░ рд╕рдХрддा рдеा рд▓ेрдХिрди рдиिрд░्рджेрд╢рдХ рдиे рдПрдХ рдЧीрдд рдХा рдк्рд░рдпोрдЧ рдХрд░рдХे рдЗрд╕ рд╕ीрди рдХो рдлिрд▓्рдо рдХा рд╕рдмрд╕े рдЦूрдмрд╕ूрд░рдд рд╣िрд╕्рд╕ा рдмрдиा рджिрдпा рд╣ै। рдпрд╣ рджृрд╢्рдп рдФрд░ рд╢рдм्рдж рдХे рдмेрд╣рддрд░ीрди рддाрд▓рдоेрд▓ рдХा рдЙрджाрд╣рд░рдг рд╣ै। рд╣ाрд▓ाँрдХि рдлिрд▓्рдо рдоें рдЬो рдПрдХ рдмाрдд рдХрд╣ीं-рдХрд╣ीं рдЦрдЯрдХрддी рд╣ै рд╡рд╣ рдпрд╣ рдХि рдХुрдЫ рд╣िрд╕्рд╕ों рдоें рджृрд╢्рдп рдХो рдл्рд░ीрдЬ рдХрд░рдХे рдкाрд░्рд╢्рд╡ рд╕े рд╕ंрд╡ाрдж рдмुрд▓рд╡ाрдП рдЧрдП рд╣ैं। рд▓ेрдХिрди рдЗрд╕ рдПрдХ рдЧीрдд рдФрд░ рдЯैрдХ्рд╕ी рдХे рджृрд╢्рдп рдХा рдХॉрдо्рдмिрдиेрд╢рди рдЗрд╕ рдмाрдд рдХा рдк्рд░рдоाрдг рд╣ै рдХि рдЧीрдд рдЬोрдХि рд╣िंрджी рд╕िрдиेрдоा рдХा рдПрдХ реЫрд░ूрд░ी рдЕंрдЧ рдмрди рдЪुрдХा рд╣ै, рдЙрд╕рдХा рдЙрдкрдпोрдЧ рдиिрд░्рджेрд╢рдХ рдХिрддрдиे рд░рдЪрдиाрдд्рдордХ рддрд░ीрдХे рд╕े рдлिрд▓्рдо рдоें рдХिрд╕ी рдоोреЬ рдкрд░ рдХрде्рдп рдХो рд╕्рдкрд╖्рдЯ рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рдХрд░ рд╕рдХрддा рд╣ै। рдпрд╣ рдРрд╕ा рд╕ीрди рдмрди рдкреЬा рд╣ै рдХि рдХрдИ рджिрдиों рддрдХ реЫेрд╣рди рд╕े рдиिрдХрд▓рддा рд╣ी рдирд╣ीं। рдЧीрдд рдХे рдмोрд▓ рдХुрдЫ рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рд╣ैं- рдХрдИ рдмाрд░ рдпूँ рднी рджेрдЦा рд╣ै, / рдпे рдЬो рдорди рдХी рд╕ीрдоा рд░ेрдЦा рд╣ै, /рдорди рддोреЬрдиे рд▓рдЧрддा рд╣ै।

рдлिрд▓्рдо рдоें рджीрдкा рдФрд░ рдЙрд╕рдХे рдкрд░िрд╡ाрд░ рдХे рд╕ंрдмंрдзों рдоें рднी рдмрджрд▓ाрд╡ рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै। рдЬрд╣ाँ рдХрд╣ाрдиी рдоें рдЙрдирдХे рдмीрдЪ рддрдиाрд╡ рдХे рд╕ंрдХेрдд рд╣ैं рд╡рд╣ीं рдлिрд▓्рдо рдоें рдЙрдирдХे рд╕ंрдмंрдз рдмрд╣ुрдд рдордзुрд░ рджिрдЦाрдП рдЧрдП рд╣ैं। рд╣ाрд▓ाँрдХि рдлिрд▓्рдо рдоें рднी рджीрдкा рдХे рднाрдИ-рднाрднी рдХे рджृрд╢्рдп рдХрдо рд╣ी рд╣ैं рдФрд░ рдмрд╕ рд╢ुрд░ुрдЖрддी рднाрдЧ рдоें рд╣ैं। рдк्рд░рд╢्рди рдЙрдарддा рд╣ै рдХि рдкाрд░िрд╡ाрд░िрдХ рд╕ंрдмंрдзों рдоें рдмрджрд▓ाрд╡ рдХрд░рдХे рдиिрд░्рджेрд╢рдХ рдиे рдХिрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдХे рд╣िрдд рдХो рд╕ाрдзрдиे рдХा рдк्рд░рдпाрд╕ рдХिрдпा рд╣ै? рд╕ंрднрд╡рддः рд╕рдд्рддрд░ рдХे рджрд╢рдХ рдоें рдПрдХ рдРрд╕ी рд▓рдбрдХी рдХे рд╕ाрде рджрд░्рд╢рдХों рдХी рд╕рд╣ाрдиुрднूрддि рдЬोреЬрдиा рдоुрд╢्рдХिрд▓ рд░рд╣ा рд╣ोрдЧा рдЬो рдкрд░िрд╡ाрд░ рд╕े рдЕрд▓рдЧ рдЕрдХेрд▓ी рд░рд╣рдХрд░ рдкреЭाрдИ рдХрд░ рд░рд╣ी рд╣ै рдФрд░ рджो рдкुрд░ुрд╖ों рд╕े рдк्рд░ेрдо рдХो рд▓ेрдХрд░ рджुрд╡िрдзा рдоें рд╣ै। рдлेрдоिрдиिрдЬ्рдордЗрдирдЗंрдбिрдпाрдбॉрдЯрдХॉрдо рдкрд░ рдЕрдкрдиे рд▓ेрдЦ ‘реЮिрд▓्рдо рд░िрд╡्рдпु: рд░рдЬрдиीрдЧंрдзा - рдЕ рд╡ूрдорди्рд╕ рдиैрд░ेрдЯिрд╡ рдСрд░ рдкॉрд▓िрдЯिрдХ्рд╕ рдСреЮ рдЕрдкीреЫрдоेंрдЯ?’ рдоें рдЕрдкрд░्рдгा рд╕ंрдЬрдп рд▓िрдЦрддी рд╣ैं- ‘A feminist criticism of Rajnigandha shows that it indulges in an effort to make Deepa’s character more socially acceptable by subtly removing the important socio-cultural underpinnings which were present in Bhandari’s story.’4  рдкрд░िрд╡ाрд░ рд╕े рд╡्рдпрдХ्рддि рдХे рд╕ंрдмंрдз рдХैрд╕े рд╣ैं, рдЗрд╕рдХा рдк्рд░рднाрд╡ рдЙрд╕рдХे рд╡्рдпрдХ्рддिрдд्рд╡ рдкрд░ рдкреЬрддा рд╣ै। рдкрд░िрд╡ाрд░ рдХे рд╕ाрде рд╕ंрдмंрдз рддрдиाрд╡рдкूрд░्рдг рд╣ोрдиे рд╕े рд╡्рдпрдХ्рддि рдоें рдЕрд╕ुрд░рдХ्рд╖ा рдХी рднाрд╡рдиा рдмреЭрддी рд╣ै। рдПрдХ рдкुрд░ुрд╖ рдХी рдЕрдкेрдХ्рд╖ा рд╕्рдд्рд░ी рдХे рд╡्рдпрдХ्рддिрдд्рд╡ рдкрд░ рдЗрд╕рдХा рдк्рд░рднाрд╡ рдЕрдзिрдХ рд╣ोрддा рд╣ै। рдЗрд╕ рдкрд░िрд╡рд░्рддрди рд╕े рдорди्рдиू рднंрдбाрд░ी рдХी рджीрдкा рдоें рдЬो рдЕрд╕ुрд░рдХ्рд╖ाрдмोрдз рдШрд░-рдкрд░िрд╡ाрд░ рд╕े рджूрд░ рд░рд╣рдиे рдХे рдХाрд░рдг рдкैрджा рд╣ुрдЖ рдеा, рдЙрд╕рдХा рд╕्рд╡ाрднाрд╡िрдХ рдЖрдзाрд░ рдЦрддрд░े рдоें рдкреЬ рдЧрдпा рд╣ै। рд▓ेрдХिрди рдиिрд░्рджेрд╢рдХ рдиे рдкाрд░िрд╡ाрд░िрдХ рд╕ंрдмंрдзो рдоें рдмрджрд▓ाрд╡ рд╕े рд╣ुрдИ рдХ्рд╖рддि рдХी рднрд░рдкाрдИ рджीрдкा рдХे рд╕्рд╡рдк्рди рдХे рджृрд╢्рдп рдХो рдЬोреЬрдХрд░ рдХी рд╣ै। 

  рдлिрд▓्рдо рдХे рдУрдкрдиिंрдЧ рд╕ीрди рдоें рджीрдкा рдХे рд╕्рд╡рдк्рди рдХे рджृрд╢्рдп рдХो рд▓िрдпा рд╣ै। рдЗрд╕ рд╕्рд╡рдк्рди рдоें рджिрдЦाрдпा рдЧрдпा рд╣ै рдХि рджीрдкा рд╕рдкрдиा рджेрдЦ рд░рд╣ी рд╣ै рдХि рдПрдХ рд╕рд░рдкрдЯ рднाрдЧрддी рд░ेрд▓рдЧाреЬी рдоें рд╡рд╣ рдЕрдХेрд▓ी рд╣ै। рдШрдмрд░ाрдХрд░ рд╡рд╣ рдПрдХ рд╕्рдЯेрд╢рди рдкрд░ рдЙрддрд░ рдЬाрддी рд╣ै рд▓ेрдХिрди рдкीрдЫे рдоुреЬрдХрд░ рджेрдЦрддी рд╣ै рддो рд░ेрд▓рдЧाреЬी рдоें рдмрд╣ुрдд рд╕ाрд░े рд▓ोрдЧ рдмैрдаे рджिрдЦрддे рд╣ैं рдФрд░ рд░ेрд▓рдЧाреЬी рдЪрд▓рдиे рдХो рддैрдпाрд░ рд╣ै। рджीрдкा рднाрдЧрдХрд░ рдЙрд╕рдоें рдЪреЭрдиे рдХी рдХोрд╢िрд╢ рдХрд░рддी рд╣ै рд▓ेрдХिрди рдХोрд╢िрд╢ рдХрд░рдиे рдкрд░ рднी рдЪреЭ рдирд╣ीं рдкाрддी рдФрд░ рдЧिрд░ рдкреЬрддी рд╣ै। рд░ेрд▓рдЧाреЬी рдоें рдмैрдаे рд▓ोрдЧ рдЙрд╕ рдкрд░ рд╣ँрд╕ рдкреЬрддे рд╣ै। рдЗрд╕ी рдХे рд╕ाрде рдЙрд╕рдХी рдиींрдж рдЯूрдЯ рдЬाрддी рд╣ै। рдпрд╣ рд╕рдкрдиा рджीрдкा рдХे рдЕрд╕ुрд░рдХ्рд╖ाрдмोрдз рдХा рдк्рд░рддीрдХ рд╣ै। рд╡рд╣ рдЬीрд╡рди рдХी рд░ेрд▓рдЧाреЬी рдоें рдЕрдХेрд▓ी рд╕реЮрд░ рдХрд░рдиे рд╕े рдбрд░рддी рд╣ै।   рдорди्рдиू рднंрдбाрд░ी рдХी рджीрдкा рдЕрдХेрд▓ी рд░рд╣рддी рд╣ै рдЗрд╕рд▓िрдП рдЙрд╕рдоें рдЕрд╕ुрд░рдХ्рд╖ाрдмोрдз рдХा рдЕंрджाрдЬा рдкाрдардХ рд╕рд╣рдЬ рд╣ी рд▓рдЧा рд╕рдХрддा рд╣ै। рд▓ेрдХिрди рд░рдЬрдиीрдЧंрдзा рдХी рджीрдкा рдкрд░िрд╡ाрд░ рдХे рд╕ाрде рд░рд╣рддी рд╣ै, рдЙрд╕рдоें рднी рднाрд╡ी рдЬीрд╡рди рдХे рдк्рд░рддि рдЕрд╕ुрд░рдХ्рд╖ाрдмोрдз рд╣ै рдФрд░ рдЗрд╕े рджिрдЦाрдиे рдХे рд▓िрдП рдлिрд▓्рдордХाрд░ рдиे рд╕्рд╡рдк्рди рд╡ाрд▓े рд╕ीрди рдХो рдЬोреЬा। рдпрд╣ी рдЕрд╕ुрд░рдХ्рд╖ाрдмोрдз рджीрдкा рдХा рдоूрд▓ рд╡्рдпрдХ्рддिрдд्рд╡ рд╣ै рдЬिрд╕рдХे рдХाрд░рдг рдиिрд╢ीрде рдХी рдУрд░ рднाрд╡рдиाрдд्рдордХ рдЭुрдХाрд╡ рд╣ोрдиे рдХे рдмाрд╡рдЬूрдж рд╡рд╣ рд╕ंрдЬрдп рдХे рдк्рд░ेрдо рдоें рдк्рд░ाрдк्рдд рд╕ुрд░рдХ्рд╖ा рдХो рдирдХाрд░ рдирд╣ीं рдкाрддी।

 рдорди्рдиू рднंрдбाрд░ी рдХी рдХрд╣ाрдиी рдХी рдиाрдпिрдХा рджीрдкा рд╢िрдХ्рд╖िрдд рдФрд░ рдЖрдд्рдордиिрд░्рднрд░ рд╕्рдд्рд░ी рд╣ै рдФрд░ рдЕрдкрдиे рдХрд░िрдпрд░ рдХो рд▓ेрдХрд░ рдмрд╣ुрдд рдЬाрдЧрд░ूрдХ рд╣ै। рдХрд╣ाрдиी рдХी рд╢ुрд░ुрдЖрдд рдоें рд╣ी рдЗрд╕ рдУрд░ рдПрдХ рдЫोрдЯा рд╕ा рд╕ंрдХेрдд рд╣ै। рд╕ंрдЬрдп рд╣рдоेрд╢ा рдХी рддрд░рд╣ рдЙрд╕ рд╕рдордп рдкрд░ рдирд╣ीं рдкрд╣ुँрдЪ рдкाрдпा рд╣ै рдЬो рдЙрд╕рдиे рджीрдкा рдХो рдоिрд▓рдиे рдХे рд▓िрдП рджिрдпा рдеा। рдЗрд╕рд╕े рдиाрд░ाреЫ рджीрдкा рд╕ोрдЪрддी рд╣ै- ‘рд╣рдоेрд╢ा рд╕ंрдЬрдп рдЕрдкрдиे рдмрддाрдП рд╣ुрдП рд╕рдордп рд╕े рдШंрдЯे-рджो рдШंрдЯे рджेрд░ी рдХрд░рдХे рдЖрддा рд╣ै, рдФрд░ рдоैं рд╣ूँ рдХि рдЙрд╕ी рдХ्рд╖рдг рд╕े рдк्рд░рддीрдХ्рд╖ा рдХрд░рдиे рд▓рдЧрддी рд╣ूँ। рдЙрд╕рдХे рдмाрдж рд▓ाрдЦ рдХोрд╢िрд╢ рдХрд░рдХे рднी рддो рдХिрд╕ी рдХाрдо рдоें рдЕрдкрдиा рдорди рдирд╣ीं рд▓рдЧा рдкाрддी। рд╡рд╣ рдХ्рдпों рдирд╣ीं рд╕рдордЭрддा рдХि рдоेрд░ा рд╕рдордп рдмрд╣ुрдд рдЕрдоूрд▓्рдп рд╣ै; рдеीрд╕िрд╕ рдкूрд░ी рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рдЕрдм рдоुрдЭे рдЕрдкрдиा рд╕ाрд░ा рд╕рдордп рдкрдв़ाрдИ рдоें рд╣ी рд▓рдЧाрдиा рдЪाрд╣िрдП। рдкрд░ рдпрд╣ рдмाрдд рдЙрд╕े рдХैрд╕े рд╕рдордЭाрдКँ!’5 рдпрд╣ाँ рддрдХ рддो рдХрд╣ाрдиी рдФрд░ рдлिрд▓्рдо рдХрджрдо рд╕े рдХрджрдо рдоिрд▓ाрдХрд░ рдЪрд▓рддी рд╣ैं рд▓ेрдХिрди рдлिрд▓्рдо рдХे рдЕंрддिрдо рд╣िрд╕्рд╕े рдоें рд╣рдоें рдЬो рджीрдкा рджिрдЦрддी рд╣ै рд╡рд╣ рдХрд╣ाрдиी рдХी рджीрдкा рд╕े рдХुрдЫ рдЕрд▓рдЧ рд╣ै। рдлिрд▓्рдо рдХे рдЕंрддिрдо рджृрд╢्рдп рдоें рд╕ंрдЬрдп рдХे рдк्рд░рдоोрд╢рди рдХी рдЦрдмрд░ рдФрд░ рджीрдкा рдХा рдоुंрдмрдИ рдирд╣ीं рдЬाрдиे рдХा рдиिрд░्рдгрдп рдХрд╣ाрдиी рдоें рдХрд╣ीं рдирд╣ीं рд╣ै। рдХрд╣ाрдиी рдХी рджीрдкा рдХे рдкाрд╕ рдиिрд╢ीрде рдХो рдЪुрдирдиे рдХा рд╡िрдХрд▓्рдк рдирд╣ीं рд╣ै рдЗрд╕рд▓िрдП рд╡рд╣ рд╕ंрдЬрдп рдХो рдЪुрдирддी рд╣ै рдкрд░рди्рддु рдлिрд▓्рдо рдХी рджीрдкा рдПрдХ рдХрджрдо рдЖрдЧे рдЬाрдХрд░ рдЕрдкрдиे рдХрд░िрдпрд░ рдкрд░ рд╕ंрдЬрдп рдХो рд╡рд░ीрдпрддा рджेрддी рд╣ै। рдорди्рдиू рднंрдбाрд░ी рдХी рдХрд╣ाрдиी рдХे рдЕंрдд рдоें рд╣рдо рджेрдЦрддे рд╣ैं рдХि рджीрдкा рдоुंрдмрдИ рди рдЬाрдиे рдХो рд▓ेрдХрд░ рдХोрдИ рдЯिрдк्рдкрдгी рдирд╣ीं рдХрд░рддी рдкрд░рди्рддु рдиिрд░्рджेрд╢рдХ рдиे рдлिрд▓्рдо рдХी рджीрдкा рд╕े рдмुрд▓рд╡ाрдпा рд╣ै рдХि рдЙрд╕े рдоुंрдмрдИ рдирд╣ीं рдЬाрдиा। рдпрд╣ рдкрд░िрд╡рд░्рддрди рдЗрддрдиा рдЫोрдЯा рд╕ा рд╣ै рдХि рд╕ाрдоाрди्рдпрддः рджрд░्рд╢рдХ рдХा рдЗрд╕ рдУрд░ рдз्рдпाрди рд╣ी рдирд╣ीं рдЬाрддा। реЮिрд▓्рдордХाрд░ рдж्рд╡ाрд░ा рдХिрдпा рдЧрдпा рдпрд╣ рдмрджрд▓ाрд╡ рджрд░рдЕрд╕рд▓ рднाрд░рддीрдп рдоूрд▓्рдпों рдХी рдЙрдкрдЬ рд╣ै рдЬрд╣ाँ рдПрдХ рд╕्рдд्рд░ी рдХी рдк्рд░ाрдердоिрдХрддा рдкрддि рдФрд░ рдШрд░ рд╣ैं। рдХрд░िрдпрд░ рдоें рд╣ाрде рдЖрдпा рдПрдХ рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рдЕрд╡рд╕рд░  рдПрдХ рд╕्рдд्рд░ी рдХे рд▓िрдП рдпрд╣ाँ рдЬ्рдпाрджा рдорд╣рдд्рдд्рд╡ рдирд╣ी рд░рдЦрддा। рд╢ाрдпрдж, рд╕рдд्рддрд░ рдХे рджрд╢рдХ рдХा рджрд░्рд╢рдХ рдПрдХ рдЕрдХेрд▓ी рдорд╣िрд▓ा рдФрд░ рдЙрд╕рдХे рд╡िрд╡ाрд╣рдкूрд░्рд╡ рд╕ंрдмंрдзों рдХो рд╕्рд╡ीрдХाрд░рдиे рдХो рддैрдпाрд░ рдирд╣ीं рдеा। рдЗрд╕рд▓िрдП рдмाрд╕ु рдЪрдЯрд░्рдЬी рдиे рдЖрдЦिрд░ी рд╕ीрди рдоें рджीрдкा рдХो рдПрдХ рдЖрджрд░्рд╢ рдкाрд░ंрдкрд░िрдХ рднाрд░рддीрдп рд╕्рдд्рд░ी рдХी рдк्рд░рддिрдХृрддि рджिрдЦाрдпा рд╣ै। рд▓ेрдХिрди рд╣рдоें рдпрд╣ рднी рдирд╣ी рднूрд▓рдиा рдЪाрд╣िрдП рдХि рдПрдХ рдРрд╕े рджौрд░ рдоें рдЬрдм рд╕िрдиेрдоा рдоें рдЬрдм рд▓ीрдб рд░ोрд▓ рдоें рдкुрд░ुрд╖ рд╣ी рд╣ोрддा рдеा, рдмाрд╕ु рдЪрдЯрд░्рдЬी рдиे рдПрдХ рдРрд╕ी рдорд╣िрд▓ा рдХो рдХेंрдж्рд░ рдоें рд▓ेрдХрд░ рд▓िрдЦी рдЧрдИ рдХрд╣ाрдиी рдкрд░ рдлिрд▓्рдо рдмрдиाрдиे рдХा рд╕ाрд╣рд╕ рдХिрдпा рдЬो рджो рдкुрд░ुрд╖ों рдХे рдк्рд░рддि рдЕрдкрдиे рдк्рд░ेрдо рдХो рд▓ेрдХрд░ рджुрд╡िрдзाрдЧ्рд░рд╕्рдд рд╣ै। 

рдиिрд╖्рдХрд░्рд╖  

рдХрд╣ाрдиी рдХे рд╕िрдиे рд░ूрдкांрддрд░рдг рдХी рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा рдоें рдЬो рдмрджрд▓ाрд╡ рдХिрдпे рд╣ैं рд╡े рдЕрд▓рдЧ-рдЕрд▓рдЧ рдХाрд░рдгों рд╕े рдХिрдпे рдЧрдП рдк्рд░рддीрдд рд╣ोрддे рд╣ैं। рджीрдкा рдХा рдкрд░िрд╡ाрд░ рдХे рд╕ाрде рд░рд╣рдиा, рдЖрдЦिрд░ी рд╕ीрди рдоें рдоुंрдмрдИ рдЬाрдиे рд╕े рдЗंрдХाрд░ рдХрд░рдиा рдЖрджि рджрд░्рд╢рдХ рдХी рд╕ाрдоाрдЬिрдХ-рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рдкृрд╖्рдарднूрдоि рдХे рдХाрд░рдг рдХिрдП рдЧрдП рд▓рдЧрддे рд╣ैं। рд╢рд╣рд░ों рдХे рдиाрдо рдоें рдкрд░िрд╡рд░्рддрди, рдкреЬौрд╕ी рдХे рдмрдЪ्рдЪे рдХा рдЪрдпрди, рдиिрд╢ीрде рдХे рдиाрдо рдоें рдкрд░िрд╡рд░्рддрди рдпрд╣ рд╕рдм рд╕ुрд╡िрдзा рдФрд░ рдЬрдЯिрд▓рддा рд╕े рдмрдЪрдиे рдХे рд▓िрдП рдХिрдпा рдЧрдпा рд▓рдЧрддा рд╣ै। рджीрдкा рдФрд░ рдирд╡ीрди рдХे рдм्рд░ेрдХ-рдЕрдк рдХी рдХрд╣ाрдиी, рджीрдкा рдХो рд╕ी-рдСреЮ рдХे рд▓िрдП рд╕ंрдЬрдп рдХा рд╕्рдЯेрд╢рди рдкрд░ рдк्рд░рдХрдЯ рд╣ोрдиा, рд░ंрдЧрдиाрдерди рдФрд░ рдСрдлिрд╕-рдкॉрд▓िрдЯिрдХ्рд╕ рдХा рдЬिрдХ्рд░, рдУрдкрдиिंрдЧ рд╕ीрди рдоें рджीрдкा рдХे рд╕рдкрдиे рдХा рджृрд╢्рдп, рдЗрд░ा рдФрд░ рдирд╡ीрди рдХी рдкрд╣рд▓े рд╕े рдЬाрди-рдкрд╣рдЪाрди рдФрд░ рдирд╡ीрди рдХी рдкेрд╢ेрдЧрдд рдЬाрдирдХाрд░ी рдпрд╣ рд╕рдм рдиिрд░्рджेрд╢рдХ рдХे рд░рдЪрдиाрдд्рдордХ рдмрджрд▓ाрд╡ों рдХे рдЕंрддрд░्рдЧрдд рдЖрддे рд╣ैं। рдлिрд▓्рдо рдПрдХ рджृрд╢्рдп-рд╢्рд░рд╡्рдп рд╡िрдзा рд╣ै рдЬрдмрдХि рдХрд╣ाрдиी рдкाрда्рдп-рд╡िрдзा рд╣ै рдЗрд╕рд▓िрдП рдлिрд▓्рдо рдХा рдЖрдХрд░्рд╖рдг рд╕ाрдоाрди्рдпрддः рдЕрдзिрдХ рд╣ोрддा рд╣ै। рдкрд░рди्рддु рд╕ाрд╣िрдд्рдпिрдХ рдХृрддि рдкрд░ рдмрдиे рд╕िрдиेрдоा рдХे рдк्рд░рднाрд╡ рдХो рд╣рдоेрд╢ा рдоूрд▓ рдХृрддि рдХे рд╕рди्рджрд░्рдн рдоें рд╣ी рджेрдЦा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै। рдлिрд▓्рдо рдХे рд▓िрдП рдоूрд▓ рдХृрддि рдПрдХ рдоाрдирдХ рдмрди рдЬाрддी рд╣ै। рдЗрд╕рд▓िрдП рдоूрд▓ рдХृрддि рд╕े рдлिрд▓्рдо рдХी рддुрд▓рдиा рдмाрд░-рдмाрд░ рд╣ोрддी рд╣ै। рд░рдЬрдиीрдЧंрдзा рдПрдХ рдк्рд░рднाрд╡рд╢ाрд▓ी рдлिрд▓्рдо рд╣ै, рдЬो рдоूрд▓ рдХृрддि рдХी рд╕ंрд╡ेрджрдиा рдХो рд▓рдЧрднрдЧ рдЙрд╕ी рд░ूрдк рдоें рджрд░्рд╢рдХ рддрдХ рдкрд╣ुँрдЪाрдиे рдоें рд╕рдлрд▓ рд░рд╣ी рд╣ै। рдХрд╣ाрдиी рд╡्рдпाрд╡рд╕ाрдпिрдХ рд╣िрддों рд╕े рдкрд░िрдЪाрд▓िрдд рд╣ोрдХрд░ рдирд╣ीं рд▓िрдЦी рдЬाрддी рдЗрд╕рд▓िрдП рдЙрд╕े рдЯिрдХрдЯ рдЦрд░ीрджрдХрд░ рдлिрд▓्рдо рджेрдЦрдиे рд╡ाрд▓े рджрд░्рд╢рдХ рдХी рд░ुрдЪि рдФрд░ рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рд░ुрдЭाрди рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рдЪрд▓рдиे рдХी рдмाрдз्рдпрддा рдирд╣ीं рд╣ोрддी। рд╡рд╣ рдмिрдиा рджрдмाрд╡ рдХे рдЕрдкрдиी рдмाрдд рдкाрдардХो рддрдХ рд░рдЦрддी рд╣ै рдЬрдмрдХि реЮिрд▓्рдордХाрд░ рдЗрддрдиा рдЬोрдЦिрдо рд▓ेрдиा рдЕрдлोрд░्рдб рдирд╣ीं рдХрд░ рд╕рдХрддा। рдпрд╣ी рдХाрд░рдг рд╣ै рдХि рдЙрд╕े рдлिрд▓्рдо рдХी рдХрд╣ाрдиी рдоें рдмрджрд▓ाрд╡ рдХрд░рдиे рдХी рдЬрд░ूрд░рдд рдкреЬрддी рд╣ै। рдоेрд░े реЩрдпाрд▓ рд╕े рдпुрдХ्рддिрдпुрдХ्рдд рдкрд░िрд╡рд░्рддрди рдХрд╣ाрдиी рдкрд░ рдмрдиाрдИ рдЧрдИ рдлिрд▓्рдо рдХो рдФрд░ рдЕрдзिрдХ рд░ोрдЪрдХ рд╣ी рдмрдиाрддे рд╣ैं рдХ्рдпोंрдХि рдЗрди рдЫोрдЯे рдоोрдЯे рдмрджрд▓ाрд╡ों рдХी рдмрджौрд▓рдд рдлिрд▓्рдо рдХрд╣ाрдиी рдХी рд╣ूрдмрд╣ू рдиреШрд▓ рд╣ोрдиे рд╕े рдмрдЪ рдЬाрддी рд╣ै। рдпрд╣ рдмाрдд рднी рдЧौрд░ рдХрд░рдиे рд▓ाрдпрдХ рд╣ै рдХि рдиिрд░्рджेрд╢рдХ рдмाрд╕ु рдЪрдЯрд░्рдЬी рдиे рдХृрддि рдХे рдоूрд▓ рд╕ंрд╡ेрджрдиाрдд्рдордХ рдЙрдж्рджेрд╢्рдпों рд╕े рдХिрд╕ी рднी рдк्рд░рдХाрд░ рдХोрдИ рдЕрди्рдпाрдп рдирд╣ीं рд╣ोрдиे рджिрдпा рд╣ै। рдЙрди्рд╣ोंрдиे рд╕ाрд╣िрдд्рдпिрдХ рдк्рд░рддिрдмрдж्рдзрддा рдФрд░ рд╡्рдпाрд╡рд╕ाрдпिрдХ рд╣िрддों рдоें рд╕ाрдоंрдЬрд╕्рдп рд╕ाрдзрдиे рдХा рднрд░рд╕рдХ рдк्рд░рдпрдд्рди рдХिрдпा рд╣ै рдФрд░ рдЙрд╕рдоें рд╡े рд╕рдлрд▓ рднी рд░рд╣े рд╣ैं। рдЗрд╕ी рдХे рдЪрд▓рддे ‘рд░рдЬрдиीрдЧंрдзा’ рд╕ाрд╣िрдд्рдпिрдХ рдХृрддिрдпों рдкрд░ рдмрдиी рд╕рдлрд▓рддрдо рдлिрд▓्рдоों рдоें рдЧिрдиी рдЬाрддी рд╣ै। 


рдЖрдзाрд░ рд╕ाрдордЧ्рд░ी 
1)  рднंрдбाрд░ी, рдорди्рдиू, рдпрд╣ी рд╕рдЪ рд╣ै, рдк्рд░рддिрдиिрдзि рдХрд╣ाрдиिрдпाँ, рд░ाрдЬрдХрдорд▓ рдк्рд░рдХाрд╢рди, рдирдИ рджिрд▓्рд▓ी 110002 
2)  рдЪрдЯрд░्рдЬी, рдмाрд╕ु, рд░рдЬрдиीрдЧंрдзा, 1974 


рд╕рди्рджрд░्рдн 
1) рдорди्рдиू рднंрдбाрд░ी рдмрдиाрдо рдХрд▓ा рд╡िрдХाрд╕ рдкिрдХ्рдЪрд░्рд╕ рдк्рд░ाрдЗрд╡ेрдЯ рд▓िрдоिрдЯेрдб рд╡ाрдж, рджिрд▓्рд▓ी рдЙрдЪ्рдЪ рди्рдпाрдпाрд▓рдп, 8 рдЕрдЧрд╕्рдд, 1986
( https://indiankanoon.org/doc/331111/)
2)  рджाрд╕, рд╡िрдиोрдж, рднाрд░рддीрдп рд╕िрдиेрдоा рдХा рдЕंрддःрдХрд░рдг, рдоेрдзा рдмुрдХ्рд╕, рджिрд▓्рд▓ी, рд╕ंрд╕्рдХрд░рдг, 2003, рдкृрд╖्рда 167 
3)   рдоिрд╢्рд░, рд╡िрдЬрдп рдХुрдоाрд░, рд╣िंрджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдФрд░ рд╕िрдиेрдоा : рд░ूрдкांрддрд░рдг рдХे рдЖрдпाрдо, рд╢िрд╡ाрд▓िрдХ рдк्рд░рдХाрд╢рди, рджिрд▓्рд▓ी,   рд╕ंрд╕्рдХрд░рдг, 2020, рдкृ. 134 
4) рд╕ंрдЬрдп, рдЕрдкрд░्рдгा, реЮिрд▓्рдо рд░िрд╡्рдпु : рд░рдЬрдиीрдЧंрдзा - рдЕ рд╡ूрдорди्рд╕ рдиैрд░ेрдЯिрд╡ рдСрд░ рдкॉрд▓िрдЯिрдХ्рд╕ рдСреЮ рдЕрдкीреЫрдоेंрдЯ?, рдлेрдоिрдиिрдЬ्рдордЗрдирдЗंрдбिрдпाрдбॉрдЯ.рдХॉрдо, 21 рдЕрдЧрд╕्рдд, 2020 
(https://feminisminindia.com/2020/08/21/film-review-rajnigandha-womans-narrative-politics-of-appeasement/)
5) рднंрдбाрд░ी, рдорди्рдиू, рдк्рд░рддिрдиिрдзि рдХрд╣ाрдиिрдпाँ, рд░ाрдЬрдХрдорд▓ рдкेрдкрд░рдмैрдХ, рдмाрд░рд╣рд╡ाँ рд╕ंрд╕्рдХрд░рдг, рдкृрд╖्рда 9


4 comments :

  1. рдмрд╣ुрдд рдЕрдЪ्рдЫा рдФрд░ рдЬाрдирдХाрд░ी рджेрдиे рд╡ाрд▓ा рд▓ेрдЦ рдЖрдкрдХे рдж्рд╡ाрд░ा рд▓िрдЦा рдЧрдпा । рдпрджि рд╕рдо्рднрд╡ рд╣ो рддो рдЗрд╕рдоें рдХाрдЧ़рдЬ़ рдХрд▓рдо рд▓िрдЦा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै рдкेрдкрд░ рдкेрди рдХी рдЬрдЧрд╣ рдФрд░ рдХाрдирдкुрд░ рд▓िрдЦा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै рдХाрдирдкूрд░ рдХे рд╕्рдеाрди рдкрд░ । рдмाрдХ़ी рдЖрдкрдХे рд▓ेрдЦ рдХो рдмाрд░ीрдХी рд╕े рдкрдв़рдХрд░ рдмрд╣ुрдд рдЕрдЪ्рдЫा рд▓рдЧा рдЬिрди рдЖрдпाрдоों рд╕े рдЖрдкрдиे рд╡िрд╖рдп рдХो рджेрдЦ рдХрд░ рдкाрдардХों рдХो рджिрдЦाрдиे рдХा рдк्рд░рдпाрд╕ рдХिрдпा рд╡े рд╕рд░ाрд╣рдиीрдп рд╣ैं । рдЖрд╢ा рд╣ै рдЖрдк рдд्рд░ुрдЯि рд╕ुрдзाрд░ рдпрдеाрд╢ीрдШ्рд░ рдХрд░рдХे рд╕ूрдЪिрдд рдХрд░ेंрдЧी ।

    ReplyDelete
  2. рдмрд╣ुрдд рдЕрдЪ्рдЫा рдФрд░ рдЬाрдирдХाрд░ी рджेрдиे рд╡ाрд▓ा рд▓ेрдЦ рдЖрдкрдХे рдж्рд╡ाрд░ा рд▓िрдЦा рдЧрдпा । рдпрджि рд╕рдо्рднрд╡ рд╣ो рддो рдЗрд╕рдоें рдХाрдЧ़рдЬ़ рдХрд▓рдо рд▓िрдЦा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै рдкेрдкрд░ рдкेрди рдХी рдЬрдЧрд╣ рдФрд░ рдХाрдирдкुрд░ рд▓िрдЦा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै рдХाрдирдкूрд░ рдХे рд╕्рдеाрди рдкрд░ । рдмाрдХ़ी рдЖрдкрдХे рд▓ेрдЦ рдХो рдмाрд░ीрдХी рд╕े рдкрдв़рдХрд░ рдмрд╣ुрдд рдЕрдЪ्рдЫा рд▓рдЧा рдЬिрди рдЖрдпाрдоों рд╕े рдЖрдкрдиे рд╡िрд╖рдп рдХो рджेрдЦ рдХрд░ рдкाрдардХों рдХो рджिрдЦाрдиे рдХा рдк्рд░рдпाрд╕ рдХिрдпा рд╡े рд╕рд░ाрд╣рдиीрдп рд╣ैं । рдЖрд╢ा рд╣ै рдЖрдк рдд्рд░ुрдЯि рд╕ुрдзाрд░ рдпрдеाрд╢ीрдШ्рд░ рдХрд░рдХे рд╕ूрдЪिрдд рдХрд░ेंрдЧी ।

    ReplyDelete
  3. рдмрд╣ुрдд рдЕрдЪ्рдЫा рдФрд░ рдЬाрдирдХाрд░ी рджेрдиे рд╡ाрд▓ा рд▓ेрдЦ рдЖрдкрдХे рдж्рд╡ाрд░ा рд▓िрдЦा рдЧрдпा । рдпрджि рд╕рдо्рднрд╡ рд╣ो рддो рдЗрд╕рдоें рдХाрдЧ़рдЬ़ рдХрд▓рдо рд▓िрдЦा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै рдкेрдкрд░ рдкेрди рдХी рдЬрдЧрд╣ рдФрд░ рдХाрдирдкुрд░ рд▓िрдЦा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै рдХाрдирдкूрд░ рдХे рд╕्рдеाрди рдкрд░ । рдмाрдХ़ी рдЖрдкрдХे рд▓ेрдЦ рдХो рдмाрд░ीрдХी рд╕े рдкрдв़рдХрд░ рдмрд╣ुрдд рдЕрдЪ्рдЫा рд▓рдЧा рдЬिрди рдЖрдпाрдоों рд╕े рдЖрдкрдиे рд╡िрд╖рдп рдХो рджेрдЦ рдХрд░ рдкाрдардХों рдХो рджिрдЦाрдиे рдХा рдк्рд░рдпाрд╕ рдХिрдпा рд╡े рд╕рд░ाрд╣рдиीрдп рд╣ैं । рдЖрд╢ा рд╣ै рдЖрдк рдд्рд░ुрдЯि рд╕ुрдзाрд░ рдпрдеाрд╢ीрдШ्рд░ рдХрд░рдХे рд╕ूрдЪिрдд рдХрд░ेंрдЧी ।

    ReplyDelete
    Replies
    1. рд▓ेрдЦ рдЖрдкрдХो рдкрд╕ंрдж рдЖрдпा, рдЗрд╕рдХे рд▓िрдП рдмрд╣ुрдд рдмрд╣ुрдд рдзрди्рдпрд╡ाрдж।

      Delete

We welcome your comments related to the article and the topic being discussed. We expect the comments to be courteous, and respectful of the author and other commenters. Setu reserves the right to moderate, remove or reject comments that contain foul language, insult, hatred, personal information or indicate bad intention. The views expressed in comments reflect those of the commenter, not the official views of the Setu editorial board. рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рд░рдЪрдиा рд╕े рд╕рдо्рдмंрдзिрдд рд╢ाрд▓ीрди рд╕рдо्рд╡ाрдж рдХा рд╕्рд╡ाрдЧрдд рд╣ै।