рд░рд╣рд╕्рдпрдордпी рджेрд╡рдиाрдЧрд░ी рд▓िрдкि*

рд╡ाрдЧीрд╢ा рд╢рд░्рдоा
(vsipdlin@gmail.com) рдЗрди्рдж्рд░рдк्рд░рд╕्рде рдорд╣ाрд╡िрдж्рдпाрд▓рдп, рджिрд▓्рд▓ी

(*рд╣ंрд╕рд░ाрдЬ рдХॉрд▓ेрдЬ рдХी рдЗंрдЯрд░рдиेрд╢рдирд▓ рд╣िрди्рджी рдХॉрди्рдл्рд░ेंрд╕ рдоें рдк्рд░рд╕्рддुрдд рд╢ोрдз-рдкрдд्рд░ рдХा рдкрд░िрд╡рд░्рдзिрдд рд╡ рд╕ंрд╢ोрдзिрдд рд░ूрдк)

рд╕ाрд░ांрд╢: рдХिрд╕ी рднी рдЬिрдЬ्рдЮाрд╕ु рдмुрдж्рдзि рдХा рдпрд╣ рдПрдХ рд╕्рд╡ाрднाрд╡िрдХ рдк्рд░рд╢्рди рд╣ो рд╕рдХрддा рд╣ै рдХि рджेрд╡рдиाрдЧрд░ी рд▓िрдкि рдХा рдЙрдж्рдЧрдо рдХ्рдпा рд╣ै? рдЗрди рд╡рд░्рдгों рдХी рдЖрдХृрддिрдпाँ рдХिрд╕рдиे рдЧреЭीं? рдЗрди рд╡िрд╢िрд╖्рдЯ рдмрдиाрд╡рдЯों рдХा рдХ्рдпा рдХोрдИ рд░рд╣рд╕्рдп рд╣ै? рдЗрдирдХे рдЙрдЪ्рдЪाрд░рдг рдХिрд╕рдиे рдиिрд░्рдзाрд░िрдд рдХिрдП? рдпे рд╡рд░्рдг рдЕрд╕्рддिрдд्рд╡ рдоें рдХैрд╕े рдЖрдП? рдЖрджि-рдЖрджि। рдпрд╣ рддो рд╕рд░्рд╡рд╡िрджिрдд рд╣ै рдХि рджेрд╡рдиाрдЧрд░ी рдХे рдоूрд▓ рдоें рд╕ंрд╕्рдХृрдд рднाрд╖ा рд╣ै рдкрд░ рд╡рд╣ाँ рднी рд╕ंрднрд╡рддः рдХोрдИ рд╡िрд╢ेрд╖ рд╡рд░्рдгрди рдЗрди рдк्рд░рд╢्рдиों рдХे рд░ूрдк рдоें рджेрдЦрдиे рдХो рдирд╣ीं рдоिрд▓рддा। рдк्рд░рд╕्рддुрдд рд╢ोрдз-рдкрдд्рд░ рдЗрд╕ рджिрд╢ा рдоें рдПрдХ рдк्рд░рдпрдд्рди рд╣ै। рд╡рд░्рдгрдоाрд▓ा рдХी рд╕ाрд░्рдердХрддा рдХा рдЬिрддрдиा рдмрдЦाрди рдХрд░ рд▓ो рдЙрддрдиा рд╣ी рдХрдорддрд░ рд╣ै рдкрд░ рдлिрд░ рднी, рд╡рд░्рддрдоाрди рдоें, рд╣िрди्рджी рднाрд╖ा рддрдеा рд╣िрди्рджी-рднाрд╖ी рджोрдиों рд╣ी рдЕрдзिрдХрддрд░ рджोрдпрдо рд╕्рдеाрди рдкрд░ рд░рдХ्рдЦे рдЬाрддे рд╣ैं। рдРрд╕े рдоें рдк्рд░рд╕्рддुрдд рд╢ोрдз-рдкрдд्рд░ рджेрд╡рдиाрдЧрд░ी рдХी рд╕ाрд░्рдердХрддा рддрдеा рд░рд╣рд╕्рдпाрдд्рдордХрддा рдХो рдЙрдЬाрдЧрд░ рдХрд░рдиे рдХा рдПрдХ рдирди्рд╣ा рд╕ा рдк्рд░рдпाрд╕ рд╣ै। рдЗрд╕ рдк्рд░рдпाрд╕ рдоें рд╕рд╣ाрдпрдХ рдмрдиे рд╣ैं- рд╡्рдпाрдХрд░рдгрдЧ्рд░рди्рде, рддрди्рдд्рд░-рд╢ाрд╕्рдд्рд░, рдпोрдЧ-рд╢ाрд╕्рдд्рд░, рдЬ्рдпोрддिрд╖-рд╢ाрд╕्рдд्рд░ рдЗрдд्рдпाрджि।


рдмीрдЬ рд╢рдм्рдж: рд╡рд░्рдгрдоाрд▓ा, рд╕्рд╡рд░, рд╡्рдпрдЮ्рдЬрди, рд╡्рдпाрдкрдХ рд╡рд░्рдг, рд╡्рдпाрдХрд░рдг, рддрди्рдд्рд░, рдХुрдг्рдбрд▓िрдиी, рдпौрдЧिрдХ-рдЪрдХ्рд░, рдпोрдЧ।


рднूрдоिрдХा: рдмрдЪрдкрди рд╕े рд╣ी рд╣рдо рд╕рднी рдиे рднाрд╖ा рдХी рдкрд░िрднाрд╖ा рднाрд╖ा рдЕрднिрд╡्рдпрдХ्рддि рдХा рд╕рд╢рдХ्рдд рдоाрдз्рдпрдо рд╣ै” рдХे рд░ूрдк рдоें рдкреЭी рд╣ै। рд╕्рдкрд╖्рдЯ рд╣ै рдХि рдпрд╣ाँ рдЕрднिрд╡्рдпрдХ्рддि рд╡िрдЪाрд░ों рдХी рд╣ोрддी рд╣ै। рдкрд░ рдпे рд╡िрдЪाрд░ рдХ्рдпा рдХिрд╕ी рднाрд╖ा рдоें рдирд╣ीं рд╣ोрддे? рдпрджि рд╣ोрддे рд╣ैं рддो, рдЕрднिрд╡्рдпрдХ्рддि рдЕрдкрдиे рд╡िрдЪाрд░ों рдХी рд╕्рд╡рдпं рдЕрдкрдиे рд╕े рд╣ी!! рдпрджि рд╡िрдЪाрд░ाрднिрд╡्рдпрдХ्рддि рдХिрд╕ी рдЕрди्рдп рдХे рд▓िрдП рд╣ै рддो рд╡िрдЪाрд░ों рдХी рднाрд╖ा рдХ्рдпा рдеी? рдХ्рдпा рдЕрднिрд╡्рдпрдХ्рдд рд╡िрдЪाрд░ рднाрд╖ा рдоें рдкрд░िрд╡рд░्рддिрдд рд╡िрдЪाрд░ों рд╕े рдЕрд▓рдЧ рд╣ोрддे рд╣ैं? рдШुрдоाрд╡рджाрд░ рдкрд╣ेрд▓ी рдмрди рдЧрдИ рдиा рдпрд╣ाँ। рдкрд╣рд▓े рд╡िрдЪाрд░ рдпा рдкрд╣рд▓े рднाрд╖ा? рдпрджि рд╡िрдЪाрд░ рднाрд╖ा рдкрд░ рдЖрдзाрд░िрдд рд╣ैं рддो рдЧूँрдЧे-рдмрд╣рд░े рдпा рд╢िрд╢ु рд╡िрдЪाрд░рд╣ीрди рд╣ोрдиे рдЪाрд╣िрдПँ। рдкрд░ рдоाрдиा рдЬाрддा рд╣ै рдХि рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдХे рд▓ोрдЧों рдХी рдХрдорддрд░ рдЬ्рдЮाрдиेрди्рдж्рд░िрдпों рдХो рдпрджि рдЫोреЬ рджिрдпा рдЬाрдП рддो рдЕрди्рдп рдЬ्рдЮाрдиेрди्рдж्рд░िрдпाँ рд╕ाрдоाрди्рдп рд╡्рдпрдХ्рддिрдпों рд╕े рдХрд╣ीं рдЕрдзिрдХ рд╕рдХ्рд░िрдп рдФрд░ рд╕рдХ्рд╖рдо рд╣ोрддी рд╣ैं। рдХрд╣рдиे рдХा рддाрдд्рдкрд░्рдп рдпрд╣ рд╣ै рдХि рднाрд╖ा рд╣ो рдпा рди рд╣ो, рд╡िрдЪाрд░ рддो рд╣ैं рд╣ी । рдкрд░ рдХ्рдпा рдХोрдИ рд╡िрдЪाрд░ рдмिрди рднाрд╖ा рдХे рднी рд╣ो рд╕рдХрддा рд╣ै? рд╢िрд╢ु рдиे  рдмिрд╕्рдХिрдЯ рд╢рдм्рдж рдЕрднी рд╕ीрдЦा рдирд╣ीं рд╣ै рдкрд░ рдпрд╣ рдПрдХ рд╕्рд╡ाрджिрд╖्рдЯ рдЦाрдж्рдп рд╣ै рдЗрд╕рд╕े рд╡рд╣ рднрд▓ी рднाँрддि рдкрд░िрдЪिрдд рд╣ै। рдпрд╣ рдкрд░िрдЪрдп рдЕрдиुрднрд╡-рдЬрди्рдп рд╣ै। рдмिрд╕्рдХिрдЯ рджेрдЦ рдХрд░ рдмाрд▓рдХ рдХिрд╕ рднाрд╖ा рдоें рдЙрд╕े рдкрд╣рдЪाрдирддा рд╣ोрдЧा? рдЕрдЪाрдирдХ рд╣ी рдХिрд╕ी рдХे рд╕ाрдордиे рдЖрдиे рдкрд░ рд╣рдо рдмेрд╢рдХ рдЙрд╕рдХा рдиाрдо рди рдпाрдж рдХрд░ рдкाрдПँ рдкрд░ рдЙрд╕े рдкрд╣рдЪाрди рдХрд░ рд╡ाрд░्рддाрд▓ाрдк рдпा рдкрд░िрдЪрд░्рдЪा рддो рдХрд░ рд╣ी рд▓ेрддे рд╣ैं। рдмрд╣ुрдд рд╕ी рдРрд╕ी рд╡рд╕्рддुрдПँ рднी рд╣рдо рджेрдЦрддे рд╣ैं рдЬिрдирдХा рдиाрдо рд╣рдо рдирд╣ीं рдЬाрдирддे рдкрд░ рдкрд╣рдЪाрди реЫрд░ूрд░ рдЬाрддे рд╣ैं। рдСрдлिрд╕ рдпा рдХॉрд▓ेрдЬ рдЬाрддे рд╣ुрдП рджिрдЦाрдИ рджेрдиे рд╡ाрд▓े рд╡्рдпрдХ्рддिрдпों рдХो рд╣рдо рдЬाрдирддे рдмेрд╢рдХ рдирд╣ीं рд╣ैं рдкрд░рди्рддु рдкрд╣рдЪाрдирддे рдЕрд╡рд╢्рдп рд╣ैं। рдпрд╣ рдкрд╣рдЪाрди рдХ्рдпा рд╣ै? рдХिрд╕ рд░ूрдк рдоें рд╣ै? рд╣ो рд╕рдХрддा рд╣ै рдХि рдХिрд╕ी рд╡्рдпрдХ्рддि рд╡िрд╢ेрд╖ рдХी рднाрд╖ा рджूрд╕рд░े рдХो рд╕рдордЭ рдиा рдЖрдП рдкрд░ рдЙрд╕ рд╡्рдпрдХ्рддि рдХे рдорди рдорд╕्рддिрд╖्рдХ рдоें рдХोрдИ рддрд░ीрдХा рддो рд╣ै рдЬो рдкрд╣рдЪाрди рдХो рдмрд░рдХрд░ाрд░ рд░рдЦрддा рд╣ै। рдЗрд╕рдХा рддाрдд्рдкрд░्рдп рдпрд╣ рд╣ुрдЖ рдХि рд╡िрдЪाрд░ों рдХी рдХोрдИ рдиिрд╢्рдЪिрдд рднाрд╖ा рдирд╣ीं рд╣ै। рд▓ेрдЦिрдХा рдХा рдоाрдирдиा рд╣ै рдХि рднाрд╖ा рдХा рдк्рд░рд╢िрдХ्рд╖рдг рд╕िрд░्рдл рд╣рдоाрд░े рд╕ुрдк्рдд рд╕ंрд╕्рдХाрд░ рдХो рдЬрдЧाрддा рд╣ै, рд╡े рд╕ंрд╕्рдХाрд░ рдЬो рд╣рдоाрд░े рдЕрди्рддःрд╕्рдерд▓ рдоें рдкрд╣рд▓े рд╕े рд╣ी рдЙрдкрд╕्рдеिрдд рд░рд╣рддे рд╣ैं, рдЬрди्рдордЬाрдд рд╣ैं рдпा рдпों рдХрд╣िрдП рдЬрди्рдо-рдЬрди्рдоाрди्рддрд░ों рд╕े рд╣рдоाрд░े рднाрд╡-рд╢рд░ीрд░ рдоें рд╕ँрдЬोрддे рдЪрд▓े рдЧрдП рд╣ैं। рдпे рд╕ंрд╕्рдХाрд░ рдкूрд░्рд╡рдЬрди्рдо-рд╕рдЮ्рдЪिрдд рднी рд╣ो рд╕рдХрддे рд╣ैं рдФрд░ рдЕрдиुрднрд╡-рдЬрди्рдп рднी। рдЗрдирдХी рдЕрднिрд╡्рдпрдХ्рддि рдХे рдоाрдз्рдпрдо рдХा рдЪрдпрди рд╡्рдпрдХ्рддि-рд╡िрд╢ेрд╖ рдХा рд╡िрд╡ेрдХ рд╣ै, рд╡िрдХрд▓्рдк рд╣ै। рдХोрдИ рд╕ाрд╣िрдд्рдпिрдХ рднाрд╖ा рдХा рдЪрдпрди рдХрд░рддा рд╣ै рддो рдХोрдИ рдиिрд╣ाрдпрдд рд╣ी рдЕрднрдж्рд░ рднाрд╖ा рдХो рдЙрдЪिрдд рд╕рдордЭрддा рд╣ै। рдХोрдИ рдкрд░िрд╕्рдеिрддिрд╡рд╢ рдпा рджिрд╡्рдпाрдЩ्рдЧрддा рдХे рдХाрд░рдг рд╕ाрдЩ्рдХेрддिрдХ рднाрд╖ा рдХा рдк्рд░рдпोрдЧ рдХрд░рддा рд╣ै рддो рдХोрдИ рд╕िрд░्рдл рдоुрдЦрдоुрдж्рд░ा рдпा рд╣ाрд╡-рднाрд╡ рд╕े рд╣ी рд╕ंрд╡ाрдж рд╕्рдеाрдкिрдд рдХрд░ рд▓ेрддा рд╣ै рднрд░े рднौрди рдоें реШрд░рдд рд╣ै рдиैрдирди рд╣ी рд╕ौं рдмाрдд। рднाрд╖ा рдХोрдИ рднी рд╣ो, рд╡िрдЪाрд░ рдЧुрд╣्рдп рдЕрди्рддःрд╕्рдерд▓ рдоें рд╕्рд╡рддः рд╡िрдж्рдпрдоाрди рдЕрдиाрд╣рдд рдиाрдж рдХा рд╣ी рдХृрдд्рд░िрдо рд░ूрдк рд╣ै। рд╣рд░ рднाрд╖ा рдЗрди्рд╣ीं рднाрд╡ों рдХा рдк्рд░рддिрдкाрджрди рдХрд░рддी рд╣ै, рдЕрднिрд╡्рдпрдХ्рддि рдХрд░рддी рд╣ै। рдЗрд╕ рднाрд╡-рдЕрднिрд╡्рдпрдХ्рддि рдХे рд▓िрдП рдЗрд╕ рдЖрд▓ेрдЦ рдоें рд╣िрди्рджी рднाрд╖ा рдХो рдЪुрдиा рдЧрдпा рд╣ै।


рд╕ंрд╕ाрд░ рдоें рдЕрдиेрдХाрдиेрдХ рднाрд╖ाрдПँ рд╣ैं। рд╕рднी рднाрд╖ाрдУं рдХी рдЬाрдирдХाрд░ी рд╕рднी рдХो рд╣ो рдпрд╣ рдХोрдИ рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рдирд╣ीं। рдкрд░ рд╣рд░ рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдХी рднाрд╖ा рдХा рдПрдХ рдЗрддिрд╣ाрд╕ рд╣ोрддा рд╣ै рдЬिрд╕े рд╕рдордп рдХे рд╕ाрде рдЬрдирд╕ाрдзाрд░рдг рднूрд▓ рдЬाрддा рд╣ै рдФрд░ рднाрд╖ा рдЕрдкрдиे рд░ूреЭ рдЕрд░्рдеों рдоें рд╣ी рдЕрдкрдиा рдЕрд╕्рддिрдд्рд╡ рдмрдиाрдиे рд▓рдЧрддी рд╣ै। рдкрд░рди्рддु рдпрджि рдХिрд╕ी рднी рдкौрдзे рдХो рдЙрд╕рдХी рдЬреЬ рд╕े рдЕрд▓рдЧ рдХрд░ рджिрдпा рдЬाрдпे рддो рд╡рд╣ рдзीрд░े-рдзीрд░े рд╕ूрдЦрдиे рд▓рдЧрддा рд╣ै। рдРрд╕ा рд╣ी рд╣рд╢्рд░ рдоाрддृ-рднाрд╖ा рд╣िрди्рджी рдХा рднी рд╣ो рд░рд╣ा рд╣ै। рд╣िрди्рджी рднाрд╖ा рд╕ंрд╕्рдХृрдд рднाрд╖ा рд╕े рдЕрд▓рдЧ рд╣ो рдХрд░ рдЕрдкрдиा рд╕्рд╡рддрди्рдд्рд░ рдЕрд╕्рддिрдд्рд╡ рддो рд▓िрдП рд╣ै рдкрд░рди्рддु рдЙрд╕рдХी рд╕ाрд░рдЧрд░्рднिрддा рд╕े рдЬрдирд╕ाрдзाрд░рдг рдЕрдЫूрддा рд╣ी рд░рд╣рддा рдЬा рд░рд╣ा рд╣ै। рдЗрд╕ рдЖрд▓ेрдЦ рдоें рдЙрд╕ी рд▓ुрдк्рдд-рдк्рд░ाрдпः рдЧुрд╣्рдп рд░рд╣рд╕्рдп рдХो рд╕ाрдоाрди्рдп рд╢рдм्рджों  рдоें рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рдХрд░рдиे рдХा рд▓ेрдЦिрдХा рдХा рдоुрдЦ्рдп рдз्рдпेрдп рд╣ै।


рд╣िрди्рджी-рднाрд╖ा рдХो рджेрд╡рдиाрдЧрд░ी рд▓िрдкि рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рд╡िрдХाрд╕ рдоिрд▓ा рд╣ै। рдпрд╣ рд▓िрдкि рджेрд╡рдиाрдЧрд░ी рдпाрдиि рджेрд╡ों рдХी рдирдЧрд░ी рдХी рд▓िрдкि рдХ्рдпों рдХрд╣рд▓ाрддी рд╣ै, рдпрд╣ рд╡िрдЪाрд░рдгीрдп рдк्рд░рд╢्рди рд╣ै। рджेрд╡ рд╢рдм्рдж рджेрдиे рдХे рдЕрд░्рдеों рдХो рд▓िрдП рд╣ै। рдпрд╣ рд▓िрдкि рдЬрд╣ाँ рдЕрднिрд╡्рдпрдХ्рддि рдХा рдЙрдкрд╣ाрд░ рджेрддी рд╣ैं рд╡рд╣ीं рдЕрддि-рд╕ाрд░рдЧрд░्рднिрдд рдЕрд░्рдеों рдХो рдЕрдкрдиाрдП рд╣ुрдП рдЕрдиाрдпाрд╕ рд╣ी рдЕрди्рдп рдмрд╣ुрдд-рдХुрдЫ рднी рджे рджेрддी рд╣ै рдЬिрд╕рдХा рд╣рдоें рднाрди рддрдХ рдирд╣ीं рд╣ोрддा। рдпोрдЧ-рд╢ाрд╕्рдд्рд░, рддрди्рдд्рд░-рд╢ाрд╕्рдд्рд░, рд╡्рдпाрдХрд░рдг рд╢ाрд╕्рдд्рд░, рдЬ्рдпोрддिрд╖-рд╢ाрд╕्рдд्рд░ рдЗрдд्рдпाрджि рд╕рднी рдЗрди рд░рд╣рд╕्рдпों рдХो рдЫिрдкाрдпे рд╣ैं। рдЗрди्рд╣ीं рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рдЗрд╕ рд╡िрд╖рдп рдХो рдк्рд░рддिрдкाрджिрдд рдХрд░рдиे рдХा рдпрд╣ाँ рдк्рд░рдпाрд╕ рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै। рдпрд╣ाँ рдк्рд░рдпुрдХ्рдд рддрди्рдд्рд░-рд╢ाрд╕्рдд्рд░ рдХोрдИ рдЬाрджू-рдЯोрдиों рд╕े рд╕рдо्рдмрди्рдз рдирд╣ीं рд░рдЦрддा। рд╕рд╣ी рдоाрдпрдиों рдоें рддрди्рдд्рд░ рд╢рдм्рдж рддрди् рдзाрддु рд╕े рдмрдиा рд╣ै рдЬो рдХि рд╡िрд╕्рддाрд░ рдХे рдЕрд░्рде рдоें рдк्рд░рдпुрдХ्рдд рд╣ोрддी рд╣ै। рдпрд╣ рд╡िрд╕्рддाрд░ рдЬ्рдЮाрди рдФрд░ рдмुрдж्рдзि рдХा рд╡िрд╕्рддाрд░ рд╣ै рдЬो рдХि рд╕ुрдЪाрд░ू рдЬीрд╡рди рдХे рдЖрдзाрд░рднूрдд рдкрд╣рд▓ू рд╣ैं।  


рд╣िрди्рджी рднाрд╖ा рдХे рдоूрд▓ рдоें рд╡рд░्рдгрдоाрд▓ा рд╣ै рдЬो рдХि рд╕्рд╡рд░ рдФрд░ рд╡्рдпрдЮ्рдЬрдиों рдоें рд╡рд░्рдЧीрдХृрдд рд╣ै। рд╡्рдпाрд╡рд╣ाрд░िрдХ рд╢िрдХ्рд╖рдг рдоें рд╣िрди्рджी-рднाрд╖ा рд╕े рдкрд░िрдЪрдп рд╡рд░्рдгрдоाрд▓ा рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рд╣ी рд╣ोрддा рд╣ै рднрд▓े рд╣ी рдЙрд╕рд╕े рдкрд╣рд▓े рдоाрддृрднाрд╖ा рдХे рд░ूрдк рдоें рд╣рдо рд╣िрди्рджी рдпा рдХोрдИ рднी рдЕрди्рдп рдХ्рд╖ेрдд्рд░ीрдп рднाрд╖ा рд╕े рдХाрдлी рд╣рдж рддрдХ рдкрд░िрдЪिрдд рд░рд╣рддे рд╣ैं। рд╡िрд╢्рд▓ेрд╖рдгाрдд्рдордХ рдкрд░िрдкрдХ्рд╡ рдмुрдж्рдзि рдХा рдпрд╣ рд╕्рд╡ाрднाрд╡िрдХ рдк्рд░рд╢्рди рд╣ो рд╕рдХрддा рд╣ै рдХि рдпे рд╡рд░्рдгрдоाрд▓ा рдХ्рдпा рд╣ै? рдЗрд╕рдХा рдЙрдж्рдЧрдо рдХैрд╕े рд╣ुрдЖ? рдпрд╣ी рд╡рд░्рдг рдХ्рдпों? рдЗрди рд╡рд░्рдгों рдХी рдпे рдЖрдХृрддिрдпाँ рдХ्рдпों рдФрд░ рдХैрд╕े рдмрдиीं? рдЖрджि-рдЖрджि। рдЗрди्рд╣ीं рдк्рд░рд╢्рдиों рдХी рд╕рдоीрдХ्рд╖ा рд╕े рдЪрд░्рдЪा рдЖрд░рдо्рдн рдХी рдЬाрдПрдЧी।


рд╣िрди्рджी рд╡рд░्рдгрдоाрд▓ा 49 (рдЙрдирдЪाрд╕) рд╡рд░्рдгों рдХा рд╕рдоूрд╣ рдоाрдиी рдЬाрддी рд╣ै। рдЗрд╕рдоें рдЕ, рдЖ, рдЗ, рдИ, рдЙ, рдК, рдЛ, рдП, рдР, рдУ, рдФ, рдЕं, рдЕः рддेрд░рд╣ рд╕्рд╡рд░ рд╣ैं; рдХрд╡рд░्рдЧ, рдЪрд╡рд░्рдЧ, рдЯрд╡рд░्рдЧ, рддрд╡рд░्рдЧ, рддрдеा рдкрд╡рд░्рдЧ рдоें рд╕рдоाрд╣िрдд 5 X 5 = рдкрдЪ्рдЪीрд╕ рд╡्рдпрдЮ्рдЬрди рд╣ैं рддрдеा рдп, рд░, рд▓, рд╡, рд╢, рд╖, рд╕, рд╣, рдХ्рд╖, рдд्рд░, рдЬ्рдЮ рдХे рд░ूрдк рдоें рдЧ्рдпाрд░рд╣ рд╡्рдпाрдкрдХ рд╡рд░्рдг рд╣ैं। рдЖрд░्рд╖ рдЧ्рд░рди्рдеों рдоें рдХ्рд╖’, рдЬ्рдЮ рддрдеा рдд्рд░ рдХो рд╕ंрдпुрдХ्рдд рд╡рд░्рдгों рдХी рд╢्рд░ेрдгी рдоें рд░рдЦрдХрд░ рдЙрдирдХे рд╕्рдеाрди рдкрд░ рд│ рдпा реР рд░рдЦा рдЧрдпा рд╣ै рдЬिрд╕рд╕े рд╡्рдпाрдкрдХ рд╡рд░्рдгों рдХी рд╕ंрдЦ्рдпा рджрд╕ рд░рд╣ рдЬाрддी рд╣ै। рдпрджि рд╣िрди्рджी рдХी рдЬрдирдиी рд╕ंрд╕्рдХृрдд рднाрд╖ा рдХो рд▓ें рддो рдпрд╣ाँ рддीрди рдФрд░ рд╕्рд╡рд░ों реа, рдМ, реб рдХो рдЬोреЬ рдХрд░ рд╕्рд╡рд░ों рдХी рд╕ंрдЦ्рдпा рд╕ोрд▓рд╣ рд╣ोрдиे рд╕े рдХुрд▓ рд╡рд░्рдгों рдХी рд╕ंрдЦ्рдпा рдЗрдХ्рдпाрд╡рди рд╣ो рдЬाрддी рд╣ै। рд╕рд░ рд╡ुрдбрд░ोрдл рдиे рд╕्рд╡рд╡िрд░рдЪिрдд рдЧाрд░рд▓ैंрдб рдСрдл рд╡рд░्рдгрдоाрд▓ा рдиाрдордХ рдкुрд╕्рддрдХ рдоें рдоाँ рдХाрд▓ी рдХी рдоुрдг्рдбрдоाрд▓ рдФрд░ рд╡рд░्рдгрдоाрд▓ा рдХे рдЗрди рдЗрдХ्рдпाрд╡рди рд╡рд░्рдгों рдХा рдЧрд╣рд░ा рд╕рдо्рдмрди्рдз рджिрдЦाрдпा рд╣ै рдЬो рдЗрди рд╡рд░्рдгों рдХी рд░рд╣рд╕्рдпाрдд्рдордХрддा рдХो рдк्рд░рдоाрдгिрдд рдХрд░рддा рд╣ै।


рдЬрдк рдХे рд▓िрдП рдк्рд░рдпुрдХ्рдд рдоाрд▓ा рдоें рднी рдЗрдХ्рдпाрд╡рди рдордирдХों рдХा рдк्рд░рдпोрдЧ рдЛрдЧ्рд╡ेрджीрдп рдЕрдХ्рд╖рдоाрд▓िрдХोрдкрдиिрд╖рдд् [5] рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рд╣ी рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै। рдоाрд▓ा рдХा рдк्рд░рдд्рдпेрдХ рдордирдХा рдПрдХ рд╡рд░्рдг рдХो рдзाрд░рдг рдХिрдП рд░рд╣рддा рд╣ै। рдЗрди рд╡рд░्рдгों рдХे рдк्рд░рддीрдХ्рдпाрд░्рдердХों рдХा рд╡рд░्рдгрди рд╣ी рдЕрдХ्рд╖рдоाрд▓िрдХोрдкрдиिрд╖рдд् рдХा рдк्рд░рддिрдкाрдж्рдп рд╣ै। рдЗрд╕рдХे рдЕрддिрд░िрдХ्рдд рдкрд░ाрдд्рд░ीрд╢िрдХा [7], рдк्рд░рдд्рдпрднिрдЬ्рдЮाрд╣ृрджрдпрдо् [4], рд░ुрджрдпाрдорд▓-рддрди्рдд्рд░рдо् [3] рдЖрджि рдЕрдиेрдХों рдЖрд░्рд╖ рдЧ्рд░рди्рде рдРрд╕े рд╣ैं рдЬो рд╡рд░्рдгों рдХे рдорд╣ाрдд्рдо्рдп рдХो рдк्рд░рддिрдмिрдо्рдмिрдд рдХрд░рддे рд╣ैं। рдЬрдпрджेрд╡ рд╕िंрд╣ [8] рддो рд╡рд░्рдгрдоाрд▓ा рдХे рд╕्рд╡рд░ों рдЕ’; рдЖ’; рдЗ, рдИ; рдЙ, рдК; рдП, рдР, рдУ, рдФ; рдХो рд╢िрд╡ рдХी рдк्рд░рдоुрдЦ рдкाँрдЪ рд╢рдХ्рддिрдпों рдХ्рд░рдорд╢ः рдЪिрдд्рдд, рдЖрдирди्рдж, рдЗрдЪ्рдЫा, рдЬ्рдЮाрди рддрдеा рдХ्рд░िрдпा рдХा рдж्рдпोрддрдХ рдоाрдирддे рд╣ै рддрдеा рдЕрди्рдп рд╡्рдпрдЮ्рдЬрдиों рдХो рдЗрди्рд╣ीं рд╢िрд╡-рд╢рдХ्рддिрдпों рдХी рдк्рд░рддिрдЪ्рдЫाрдпाрдПँ рд╕्рд╡ीрдХाрд░рддे рд╣ैं। 

 

рд╡ैрдпाрдХрд░рдгिрдХ рджृрд╖्рдЯिрдХोрдг: рднाрд░рддीрдп рджрд░्рд╢рди рдоें рд╢рдм्рдж рдпा рдиाрдж рдЖрдХाрд╢ рдХा рдЧुрдг рдоाрдиा рдЧрдпा рд╣ै। рдпрд╣ाँ рд╢рдм्рдж рд╕ाрд░्рдердХ рд╡рд░्рдг-рд╕рдоूрд╣ рдХा рдкрд░्рдпाрдп рди рд╣ोрдХрд░ рд╕िрд░्рдл рдФрд░ рд╕िрд░्рдл рдз्рд╡рдиि рдХा рд╣ी рдж्рдпोрддрдХ рд╣ै рдФрд░ рдЗрд╕ीрд▓िрдП рдЗрд╕ рд╢рдм्рдж рдоें рдЕрдХ्рд╖рд░ рд╡рд░्рдг рд╣ोрдиा рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рдирд╣ीं рдоाрдиा рдЧрдпा। рдкрдЮ्рдЪ рднूрддों рдоें рдоूрд░्рдзрди्рдп рд╕्рдеाрди рдкाрдиे рдХे рдХाрд░рдг рдпрд╣ рдЖрдХाрд╢-рдЧुрдг рд╢рдм्рдж рд╡рд░्рдгाрднाрд╡ рдоें рднी рдЕрд╕्рддिрдд्рд╡-рд╣ीрди рдирд╣ीं рд╣ोрддा। рддो рд╕्рд╡ाрднाрд╡िрдХ рдк्рд░рд╢्рди рд╣ै рдХि реЮिрд░ рдпрд╣ рд╢рдм्рдж рдХ्рдпा рд╣ै? рд╕ंрд╕्рдХृрдд рд╡्рдпाрдХрд░рдг рдХे рдЖрд░्рд╖ рдЧ्рд░рди्рде рд╡ाрдХ्рдпрдкрджीрдп ([1] рд╕े рдЙрдж्рдзृрдд) рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рд╡рдХ्рддा рдХी рдЗрдЪ्рдЫा рдХे рдЕрдиुрд░ूрдк рдЬрдм рдЖрди्рддрд░िрдХ рд╡ाрдпु рд╕рдХ्рд░िрдп рд╣ो рдХрд░ рдХрдг्рда, рддाрд▓ु рдЖрджि рд╕े рдЯрдХрд░ाрддी рд╣ै рддो рдЕрднिрдШाрдд рд╕े рдпрд╣ рд╡ाрдпु рд╢рдм्рдж рдмрди рдЬाрддी рд╣ै:

                   рд▓рдм्рдзрдХ्рд░िрдпः рдк्рд░рдпрдд्рдиेрди рд╡рдХ्рддुрд░िрдЪ्рдЫाрдиुрд╡рд░्рддिрдиा।

                   рд╕्рдеाрдиेрд╖्рд╡рднिрд╣рддो рд╡ाрдпुः рд╢рдм्рджрдд्рд╡ं рдк्рд░рддिрдкрдж्рдпрддे॥

рддाрдд्рдкрд░्рдп рдпрд╣ рд╣ुрдЖ рдХि рд╢рдм्рдж рдЕрди्рддःрд╕्рдерд▓ рдоें рдкрд╣рд▓े рд╣ी рдЕрдиाрд╣рдд рдиाрдж рдХे рд░ूрдк рдоें рд╡िрдж्рдпрдоाрди рдеा рдЬिрд╕े рд╡िрдЪाрд░ рдоाрдиा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै рдкрд░ рдЙрд╕े рд╢्рд░рд╡рдгीрдп рдмрдиाрдиे рдХे рд▓िрдП, рдЕрднिрд╡्рдпрдХ्рдд рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рд╡ाрдпु-рдиिрд░्рдоिрдд рдЕрднिрдШाрдд рдХी рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддा рд╣ुрдИ। рдЗрд╕ рдЕрднिрдШाрдд-рдк्рд░рдгीрдд рд╢рдм्рдж рдпा рдиाрдж рдХो рдЖрд╣рдд рдиाрдж рдХрд╣ा рдЧрдпा। рдпрд╣ рдЖрд╣рдд рдиाрдж рд╣ी рд╡ैреЩрд░ी рд╡ाрдгी рд╣ै рдЬो рдЗрд╕ рд▓ौрдХिрдХ рд╕ंрд╕ाрд░ рдХे рд╕рднी рдХाрд░्рдпрдХрд▓ाрдкों рдоें рдк्рд░рдпुрдХ्рдд рд╣ोрддी рд╣ै। рдиाрдж рдпा рд╢рдм्рдж рдХा рд╣ी рдкрд░्рдпाрдп рд╣ोрдиे рд╕े рд░ूреЭ рдЕрд░्рде рдоें рдз्рд╡рди्рдпाрдд्рдордХ рд╢рдм्рдж рдФрд░ рд╡рд░्рдгाрдд्рдордХ рд╢рдм्рдж рдПрдХ рд╣ी рдоाрдиे рдЬाрдиे рд▓рдЧे рдЬрдмрдХि рдРрд╕ा рдмिрд▓рдХुрд▓ рдирд╣ीं рд╣ै। рдПрдХ рд╣ी рдз्рд╡рдиि рдХे рд▓िрдП рд╡िрднिрди्рди рднाрд╖ाрдУं рдоें рднिрди्рди-рднिрди्рди рд╡рд░्рдгों рдХा рдк्рд░рдпोрдЧ рд╕рдо्рднрд╡ рд╣ै। рдЕрддः рдз्рд╡рдиि рдХा рд░ूрдкाрди्рддрд░рдг рд╡рд░्рдг рдоाрдиा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै рдкрд░ рдкрд░्рдпाрдп рдирд╣ीं।

рд╕ंрд╕्рдХृрдд рд╡्рдпाрдХрд░рдг рдХे рдЖрдк्рдд्рдк्рд░рдоाрдг рдЧ्рд░рди्рде рдХाрд░िрдХाрд╡рд▓ि ([1] рд╕े рдЙрдж्рдзृрдд) рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рд╢рдм्рдж (рдз्рд╡рди्рдпाрдд्рдордХ) рдЬिрд╕ рдХ्рд╖рдг рдЙрдд्рдкрди्рди рд╣ोрддा рд╣ै рдЙрд╕рдХे рдЕрдЧрд▓े рдХ्рд╖рдг рд╕्рдеिрд░ рд░рд╣рддा рд╣ै рдФрд░ рддीрд╕рд░े рдХ्рд╖рдг рд╡िрдирд╖्рдЯ рд╣ो рдЬाрддा рд╣ै। рдЗрд╕ीрд▓िрдП рд╡рд░्рдгрдоाрд▓ा рдоें рд╕рднी рд╡्рдпрдЮ्рдЬрди рд╣рд▓рди्рдд рдХे рд╕ाрде рддो рдХ्рд╖рдгिрдХ рд╣ी рд░рд╣рддे рд╣ैं рдкрд░рди्рддु рдЙрдирдХो рд╕्рдеाрдпिрдд्рд╡ рдк्рд░рджाрди рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рдЙрди्рд╣ें рд╕्рд╡рд░ों рд╕े рд╕рдоाрдпोрдЬिрдд рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै рдпрдеा, рдХ् + рдЕ = рдХ, рдЦ् + рдЕ = рдЦ, рдЖрджि। рджूрд╕рд░े рд╢рдм्рджों рдоें, рд╡्рдпрдЮ्рдЬрдиों рдХी рд╕्рдеिрд░рддा рдмрдиाрдП рд░рдЦрдиे рдХे рд▓िрдП рд╕्рд╡рд░ों рдХी рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддा рд╣ै рдЬрдмрдХि рд╕्рд╡рд░ рд╕्рд╡ рдФрд░ рд░ рдХे рдоिрд╢्рд░рдг рд╕े рдмрдиा рд╣ोрдиे рд╕े рд╕्рд╡рдпं рд╣ी рд░рдЮ्рдЬिрдд рд░рд╣рддा рд╣ै- рд╕्рд╡рдпрдоेрд╡ рд░рдЮ्рдЬрддि рдЗрддि рд╕्рд╡рд░ः

 

рд╡рд░्рдгрдоाрд▓ा рдХे рд╡рд░्рдгों рдХो рдЕрдХ्рд╖рд░ рднी рдХрд╣ा рдЬाрддा рд╣ै। рд╡ैрдпाрдХрд░рдгिрдХों рдХे рдорддाрдиुрд╕ाрд░ рдЕрдХ्рд╖рд░ं рди рдХ्рд╖рд░ं рд╡िрдж्рдпाрдд् – рди рдХ्рд╖ीрдпрддे, рди рдХ्рд╖рд░рддीрддि рд╡ाsрдХ्рд╖рд░рдо् рдЕрд░्рдеाрдд् рдЬो рдХрднी рдХ्рд╖рд░िрдд рдпा рд╡िрдирд╖्рдЯ рди рд╣ोрд╡े рд╡рд╣ рдЕрдХ्рд╖рд░ рд╣ै। рдЕрдХ्рд╖рд░ рдЕрдХ्рд╖ рдФрд░ рд░ рдХे рд╕ाрдпुрдЬ्рдп рд╕े рдмрдиा рд╣ै। рд░ рд╡рд░्рдг рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рдХрд░рдиे рдХे рдЕрд░्рдеों рдоें рдк्рд░рдпुрдХ्рдд рд╣ोрддा рд╣ै рддрдеा рдЕрдХ्рд╖ рдЕ рд╕े рдХ्рд╖ рдкрд░्рдпрди्рдд рд╡рд░्рдгों рдХा рдж्рдпोрддрдХ рдоाрдиा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै। рдЗрди рдоाрдпрдиों рдоें рдЕрдХ्рд╖рд░ рдЕ рд╕े рдХ्рд╖ рдкрд░्рдпрди्рдд рд╡рд░्рдгों рд╕े рдиिрд░्рдоिрдд рд╢рдм्рджों рдХे рдЕрд░्рдеों рдХो рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рдХрд░рдиे рдХा рднाрд╡ рд▓िрдП рд╣ै। рдЗрд╕ीрд▓िрдП рд╢िрд╡-рд╕ूрдд्рд░ [8] рд╡рд░्рдгों рдЕрд░्рдеाрдд рдЕрдХ्рд╖рд░ों рдХो рдоाрддृрдХा рдХा рд╕्рдеाрди рджेрддे рд╣ैं рдХ्рдпोंрдХि рдпрд╣ी рд╡рд░्рдг рд╕рдорд╕्рдд рдЬрдЧрдд् рдХो рд╡िрдЪाрд░-рд╡िрдиिрдордп рдХी рд╕ाрдорд░्рде्рдп рджेрддे рд╣ैं, рдпा рдпों рдХрд╣िрдП рдХि рд╕рдорд╕्рдд рд╡ाрдЩ्рдордп рдХी рдЬрдирдиी рд╣ी рдпे рдоाрддृрдХाрдПँ рд╣ैं। рдЗрди рдЕрдХ्рд╖рд░ों рдХे рд╕ाрд░्рдердХ рд╕рдоूрд╣ рд╕े рднाрд╖ा-рд╡िрд╖рдпрдХ рд╢рдм्рджों рдХा рдиिрд░्рдоाрдг рд╣ोрддा рд╣ै рдЬो рд▓ौрдХिрдХ рд╕ंрд╕ाрд░ рдоें рд╡िрдЪाрд░ рд╡िрдиिрдордп рдХा рд╕рд╢рдХ्рдд рдоाрдз्рдпрдо рд╣ै।

 

рд╡्рдпुрдд्рдкрдд्рдпाрд░्рдердХ рджृрд╖्рдЯिрдХोрдг рд╕े рд╡рд░्рдгो рд╡ृрдгोрддेःрдЕрд░्рдеाрдд् рд╡рд░्рдг рд╡рд╣ рд╣ै рдЬिрд╕рдХा рд╡рд░рдг рдХिрдпा рдЬाрдП। рд╡рд░्рдг рдХे рдЗрд╕ рдЕрд░्рде рдХे рд╕рди्рджрд░्рдн рд╕े рд╣ी рд╡рд░्рдг рд░рдЩ्рдЧ рдХा рдкрд░्рдпाрдпрд╡ाрдЪी рдмрдирддा рд╣ै। рдпрд╣ाँ рд╢рдм्рдж рд░рдЩ्рдЧ рд▓ाрд▓, рдкीрд▓ा, рдиीрд▓ा рдЗрдд्рдпाрджि рд▓ौрдХिрдХ рдЕрд░्рдеों рдХो рд╕рдо्рдмोрдзिрдд рдирд╣ीं рдХрд░рддा рдЕрдкिрддु рд╡рд░рдг рдХрд░рдиे рдХे рдЕрд░्рде рдоें рдк्рд░рдпुрдХ्рдд рд╣ोрддा рд╣ै। рдЗрд╕ी рдЕрд░्рде рдХे рддрд╣рдд рд╣ी  рд╡рд░्рдгрд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рд░ूрдкी рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╡рд░्рдЧीрдХрд░рдг рд╕рдо्рднрд╡ рд╣ो рд╕рдХा рдеा। рдЬिрд╕ рдЧुрдг рд╡ рдХрд░्рдо рдХो рдк्рд░ाрдгी рдЕрдкрдиाрддा рдеा рдпाрдиि рд╡рд░рдг рдХрд░рддा рдеा, рдЙрд╕ी рдоें рд▓िрдкाрдпрдоाрди рд╣ो рдЬाрддा рдеा рддो рд╡рд╣ी рдЙрд╕рдХा рд╡рд░्рдг рдоाрдиा рдЬाрддा рдеा। рдЗрд╕ीрд▓िрдП рд╡ाрд╕्рддрд╡िрдХ рд╡рд░्рдгрд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдЧुрдг рд╡ рдХрд░्рдо рдкрд░ рдЖрдзाрд░िрдд рд╣ोрддी рд╣ै рдмрдЬाрдп рдХि рдЖрдЬ рдХे рдоाрдпрдиों рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░, рдЬрд╣ाँ рд╡рд░्рдг рдХा рд╕рд╣ी рдЕрд░्рде рднुрд▓ाрдХрд░ рдЬрди्рдо рддрдеा рдЬाрддि рд╣ी рдЗрд╕рдХा рдЖрдзाрд░ рдоाрдиा рдЬाрдиे рд▓рдЧा рд╣ै। рдпрд╣ рд╕рд░्рд╡рдеा рдЕрдоाрди्рдп рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рд╣ै рддрдеा рд╕рдоाрдЬ рдХो рдЧрд▓рдд рдврдЩ्рдЧ рд╕े рдмाँрдЯрдиे рдХी рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рд╣ै।

 

рдпौрдЧिрдХ рджृрд╖्рдЯिрдХोрдг: рдк्рд░ाрдгी рдХा рдЬीрд╡рди рд╢्рд╡ाрд╕-рдЙрдЪ्рдЫрд╡ाрд╕ рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा рдХा рдкрд░िрдгाрдо рд╣ै। рдк्рд░ाрдгों рдХा рдзाрд░рдХ рд╣ोрдиे рд╕े рд╡рд╣ рдк्рд░ाрдгी рдХрд╣рд▓ाрддा рд╣ै। рдкрдЮ्рдЪ-рдорд╣ाрднूрддों рдоें рд╕े рд╡ाрдпु рдорд╣ाрднूрдд рдк्рд░ाрдгों рдХा рдиिрдпाрдордХ рд╣ै। рд╢्рд╡ाрд╕-рдк्рд░рд╢्рд╡ाрд╕ рд╕े рдЙрдд्рдкрди्рди рд╕्рд╡ाрднाрд╡िрдХ рдз्рд╡рдиि рд╕ोsрд╣рдо् рдпा ‘(рдЕ)рд╣ंрд╕ः рдХे рд╕рдоाрди рд╣ोрддी рд╣ै। рдпौрдЧिрдХ рдЧ्рд░рди्рде рдпрд╣ाँ рдк्рд░рдпुрдХ्рдд рд╕ः рдХो рд╢िрд╡ рд░ूрдк рддрдеा рдЕрд╣рдо् рдХो (рдоैं) рдк्рд░ाрдгी рд░ूрдк рдоें рджेрдЦрддे рд╣ैं। рд╣рд░ेрдХ рд╢्рд╡ाрд╕ोрдЪ्рдЫ्рд╡ाрд╕ рдоें рдоैं рд╢िрд╡ рд╣ूँ рдпा рд╢िрд╡ рдоैं рд╣ूँ рдХी рдк्рд░рддिрдз्рд╡рдиि рдЗрд╕ рдмाрдд рдХी рдж्рдпोрддрдХ рд╣ै рдХि рд╣рд░ рдк्рд░ाрдгी рд╢िрд╡ рд░ूрдкी рдм्рд░рд╣्рдо рдХी рд╣ी рдк्рд░рддिрдЪ्рдЫाрдпा рд╣ै। рдпрд╣ाँ рдк्рд░рдпुрдХ्рдд рдЕрд╣рдо् (рдоैं) рд╢рдм्рдж рд╡рд░्рдгрдоाрд▓ा рдХे рдкрд╣рд▓े рд╡рд░्рдг рдЕ рддрдеा рдЕрди्рддिрдо рд╡рд░्рдг рд╣ рдХो рд▓ेрдХрд░ рдмрдиा рд╣ै, рдо् рд╕िрд░्рдл рдз्рд╡рдиिрдХाрд░рдХ рд╣ै। рдЕрддः рдЕрд╣рдо् рд╢рдм्рдж рдЗрд╕ рдмाрдд рдХो рджрд░्рд╢ाрддा рд╣ै рдХि рдЕ рд╕े рд▓ेрдХрд░ рд╣ рддрдХ рдХी рд╕рдо्рдкूрд░्рдг рд╡рд░्рдгрдоाрд▓ा рдоैं рдпाрдиि рдЬीрд╡ рдпा рдк्рд░ाрдгी рдоें рд╕рдоाрд╣िрдд рд╣ै, рдЬो рдЕрдиाрд╣рдд рдиाрдж рд╣ै। рдпрд╣ рдЕрд╕्рд╡ैрдЪ्рдЫिрдХ рдз्рд╡рдиि рдЬीрд╡ рддрдеा рдк्рд░ाрдгी рдХा рдЕрдж्рд╡ैрдд рд╕рдо्рдмрди्рдз рдЙрдж्рдШोрд╖िрдд рдХрд░рддी рд╣ै।   


рдиाреЬी-рд╢ाрд╕्рдд्рд░ рдоें рд╡рд░्рдгिрдд рд▓ाрдЦों рдиाреЬिрдпों рдоें рдк्рд░рдоुрдЦ рддीрди рдиाреЬिрдпों рд╣ै- рдЗреЬा, рдкिрдЩ्рдЧрд▓ा рддрдеा рд╕ुрд╖ुрдо्рдиा। рд╢िрд╡рд╕्рд╡рд░ोрджрдп [6] рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рдЗреЬा рд╡ाрдоा рд╣ै рдФрд░ рджрдХ्рд╖िрдг рдиाрд╕िрдХा рд╕े рд╕рдо्рдмрди्рдзिрдд рд╣ै рдЬрдмрдХि рдкिрдЩ्рдЧрд▓ा рджрдХ्рд╖िрдг-рдиाреЬी рд╣ै рд▓ेрдХिрди рд╕рдо्рдмрди्рдз рд╡ाрдо-рдиाрд╕िрдХा рд╕े рд░рдЦрддी рд╣ै। рд╕ुрд╖ुрдо्рдиा рдордз्рдп-рдиाреЬी рд╣ै рдЬो рдХुрдг्рдбрд▓िрдиी рд╢рдХ्рддि рдХो рд╕рдоेрдЯे рд░рд╣рддी। рдпрд╣ рджрдХ्рд╖िрдг рдФрд░ рд╡ाрдо рдиाреЬिрдпों рдХा рдиाрд╕िрдХा рд╕े рд╡िрдкрд░ीрдд рд╕рдо्рдмрди्рдз рдХुрдЫ рд╣ рд╡рд░्рдг рдХी рд╕ी рдЖрдХृрддि рдХो рдЬрди्рдо рджेрддा рд╣ै рдЬो рдоूрд▓ाрд░्рдг рдХрд╣рд▓ाрддा рд╣ै। рдорди्рдд्рд░-рд╕िрдж्рдзि рд╡िрдж्рдпा рдоें рдЗрд╕ рдоूрд▓ाрд░्рдг рдХा рд╡िрд╢िрд╖्рдЯ рд╕्рдеाрди рд╣ै। рдпрд╣ рд╣ рд╡рд░्рдг рдХी рд╕ी рдЖрдХृрддि рдХुрдЫ рд╣рдж рддрдХ рд╢рд░ीрд░-рд╕्рдеिрдд реЬी॰рдПрди॰рдП॰ рдХी рдЖрдХृрддि рд╕े рднी рдоिрд▓ाрди рд░рдЦрддी рд╣ै рдЗрд╕рд▓िрдП рдЪिрдХिрдд्рд╕ा рдЬрдЧрдд рдоें рднी рдпрд╣ рд╢ोрдз рдХा рдПрдХ рд░ोрдЪрдХ рд╡िрд╖рдп рдмрдиा рд╣ै। 


рд╡рд░्рдгों рдХी рдмрдиाрд╡рдЯ: рд╢рд░ीрд░ рдоें рдк्рд░ाрдг-рдКрд░्рдЬा рдЕрдиेрдХ рд╡ाрд╣िрдХाрдУं рдХे рд░ूрдк рдоें рдХ्рд░िрдпрдоाрдг рд░рд╣рддी рд╣ै। рдЗрди рд╡ाрд╣िрдХाрдУं рдХा рд╕्рдеूрд▓ рд░ूрдк рднрд▓े рд╣ी рджृрд╢्рдпрдоाрдг рди рд╣ो рдкрд░рди्рддु рд╕ूрдХ्рд╖्рдо рд░ूрдк рдЕрд╡рд╢्рдпрдо्рднाрд╡ी рд╣ै рдХ्рдпोंрдХि рдЙрд╕рдХे рдмिрдиा рд╢ाрд░ीрд░िрдХ рдКрд░्рдЬा-рд╡рд╣рди рдЕрд╕рдо्рднрд╡ рд╣ै। рдпрд╣ рдк्рд░ाрдг-рд╡ाрдпु рдЪрд▓ाрдпрдоाрди рдЕрд╡рд╕्рдеा рдоें рдЖрди्рддрд░िрдХ рдЕंрдЧों рдХे рд╕ाрде рдШрд░्рд╖рдг-рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा рдХे рдлрд▓рд╕्рд╡рд░ूрдк рд╡िрднिрди्рди рдЖрдХृрддिрдпों рдФрд░ рд╢рдм्рджों рдХो рдЬрди्рдо рджेрддी рд╣ै, рдорд░्рдо-рд╕्рдеाрди, рд╕рди्рдзि-рд╕्рдеाрди, рдЪрдХ्рд░ рддрдеा рджрд▓ рдХा рдиिрд░्рдоाрдг рдХрд░рддी рд╣ै। рдпрд╣ी рдЖрдХृрддिрдпाँ рдФрд░ рд╢рдм्рдж рд╣ी рд╡рд░्рдгрдоाрд▓ा рдХे рдЗрдХ्рдпाрд╡рди рд╡рд░्рдг рд╣ैं। рдпे рд╡рд░्рдг рд╣ी рдпौрдЧिрдХ рдЪрдХ्рд░ों рдоें рд╡िрднिрди्рди рджрд▓ों рдкрд░ рдк्рд░рддिрд╕्рдеाрдкिрдд рдкाрдП рдЧрдП рд╣ै-


“....рдЗрд╕ी рдк्рд░рдХाрд░ рдкрд░ाрд╢рдХ्рддि рдХुрдг्рдбрд▓िрдиी рд╕्рд╡рдпं рдХो рдкрдЪाрд╕ рдХुрдг्рдбрд▓ों рд╕े рдХुрдг्рдбрд▓िрдд рдХрд░, рдоूрд▓ाрдзाрд░ рдоें рдЕрдкрдиे рдЕрдзिрд╖्рдаाрди рд░ूрдк рдкुрд░ुрд╖ рддрдд्рд╡ рд╕े рджिрд╡्рдпрднाрд╡ рдк्рд░ाрдк्рдд рдХрд░ рдиाрдж (рд╣рдХाрд░) рдХे рд╕ाрде рд╕ुрд╖ुрдо्рдиा рдХे рдоाрд░्рдЧ рд╕े рдХрдг्рда рдЖрджि рд╕्рдеाрдиों рдХा рд╕्рдкрд░्рд╢ рдХрд░рддी рд╣ुрдИ рдЕ рд╕े рдХ्рд╖ рддрдХ рдХे рдкрдЪाрд╕ рд╡рд░्рдгों рдХे рд░ूрдк рдоें рдЕрднिрд╡्рдпрдХ्рдд рд╣ोрддी рд╣ै”। [2]


рдпोрдЧ-рд╢ाрд╕्рдд्рд░ाрдиुрд╕ाрд░ рдЗрди рд╡рд░्рдгों рдХी рд╕्рдеिрддि рдЪрдХ्рд░-рджрд▓ों рдкрд░ рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рд╣ै:

 

рдЪрдХ्рд░

рджрд▓

рд╡рд░्рдг

рдмीрдЬрд╡рд░्рдг

рдЖрдЬ्рдЮा

2

рд╣, рдХ्рд╖

реР

рд╡िрд╢ुрдж्рдз

16

рдЕ, рдЖ, рдЗ, рдИ, рдЙ, рдК, рдЛ, реа, рд▓ृ, реб, рдП, рдР, рдУ, рдФ, рдЕं, рдЕः

рд╣ं

рдЕрдиाрд╣рдд

12

рдХ, рдЦ, рдЧ, рдШ, рдЩ, рдЪ, рдЫ, рдЬ, рдЭ, рдЮ, рдЯ, рда

рдпं

рдордгिрдкूрд░

10

рдб, рдв, рдг, рдд, рде, рдж, рдз, рди, рдк, рдл

рд░ं

рд╕्рд╡ाрдзिрд╖्рдаाрди

6

рдм, рдн, рдо, рдп, рд░, рд▓

рд╡ं

рдоूрд▓ाрдзाрд░

4

рд╡, рд╢, рд╖, рд╕

рд▓ं

 

рдЙрдкрд░рд▓िрдЦिрдд рдмीрдЬрд╡рд░्рдг рдЪрдХ्рд░-рд╕ाрдзрдиा рдоें рд╡िрд╢ेрд╖ рд╕्рдеाрди рд░рдЦрддे рд╣ैं। рдмीрдЬрд╡рд░्рдг рдЕрдиुрдиाрд╕िрдХ рдордХाрд░ाрди्рдд рдмрдиाрдП рдЧрдП рд╣ैं  рдХ्рдпोंрдХि рддрди्рдд्рд░-рд╢ाрд╕्рдд्рд░ाрдиुрд╕ाрд░ рд╕ंрд╕ाрд░ рдоें рдХेрд╡рд▓ рдПрдХ рд╣ी рд╡рд░्рдг рд╣ै рдФрд░ рд╡рд╣ рд╣ै: реР (рдУрейрдо्)। рдпे рд╣ी рдЕрд╡िрднाрдЬिрдд рд░ूрдк рдоें рд╕рднी рд╡рд░्рдгों рдоें рдЙрдкрд╕्рдеिрдд рд░рд╣рддा рд╣ै। рдЗрд╕ीрд▓िрдП реР (рдУрейрдо्) рдХी рд╕ाрдзрдиा рдХी рдкрд░рдо्рдкрд░ा рд╣ै। реР (рдУрейрдо्) рдХी рдЙрдЪ्рдЪाрд░рдг рд╡िрдзि рдоें рдЕрдиुрдиाрд╕िрдХрддा рдХी рдк्рд░рдзाрдирддा рд╕рднी рдмीрдЬ-рд╡рд░्рдгों рдХी рдЭрдЩ्рдХाрд░ рдХा рдЕрдЩ्рдЧ рд╣ै।


рдоाрди्рдпрддा рд╣ै рдХि рд╕ृрд╖्рдЯि рдм्рд░рд╣्рдоा рдХी рдоाрдирд╕ рдХрд▓्рдкрдиा рд╣ै। рдЗрд╕рдХे рдкрд░िрд╢ीрд▓рди рдХे рд╕рдордп рдм्рд░рд╣्рдоा рдиे рд╣ी рдкुрд░ुрд╖ рдФрд░ рдк्рд░рдХृрддि рдХा рд░ूрдк рдзाрд░рдг рдХрд░ рд╕ृрд╖्рдЯि рдХो рдмрдиाрдпा рдФрд░ рд╡िрд╕्рддाрд░ рджिрдпा। рдпрд╣ाँ рдкुрд░ुрд╖ рд╢рдм्рдж рдкुрд░िрд╢ेрддे рдЕрд░्рде рдоें рд╣ै рдЕрд░्рдеाрдд् рдЬो рдХाрдпा рд░ूрдкी рдЖрд╡рд░рдг рдоें рд╡िрд╡рд╢ рдкреЬा рд╣ै рдФрд░ рдк्рд░рдХृрддि рдпрд╣ाँ рдоाрдпा рдпा рд╢рдХ्рддि рдХी рдк्рд░рддीрдХ рд╣ै। рд╣рд░ेрдХ рдк्рд░ाрдгी рдм्рд░рд╣्рдоा рдХी рдк्рд░рддिрдЪ्рдЫाрдпा рд╣ोрдиे рд╕े рдм्рд░рд╣्рдоा рдХी рд╕рд░्рдЬрдХрддा рдХो рднी рдзाрд░рдг рдХिрдП рд╣ै рдЬो рдХि рдоूрд▓ाрдзाрд░ рдоें рд╕्рдеिрдд рдХुрдг्рдбрд▓िрдиी рд╢рдХ्рддि рд╣ी рд╣ै। рдк्рд░рдкрдЮ्рдЪрд╕ाрд░рддрди्рдд्рд░ [2] рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░:


“рдХुрдг्рдбрд▓िрдиी рдХी рдЧрддि рдКрд░्рдз्рд╡ोрди्рдоुрдЦी рд╣ोрддी рд╣ै, рдЬो рд╢्рд╡ाрд╕-рдк्рд░рд╢्рд╡ाрд╕, рдк्рд░ाрдг-рдЕрдкाрди рдХो рдЧрддि рдк्рд░рджाрди рдХрд░рддी рд╣ै। ..... рдордз्рдпाрдиाреЬी рдоें рд╕्рдеिрдд рдмिрдиा рдХ्рд░рдо рдХे рд╕्рд╡рднाрд╡िрдХ рд░ूрдк рд╕े рдЙрдЪ्рдЪрд░िрдд рд╣ोрдиे рд╡ाрд▓ी рдпрд╣ рдк्рд░ाрдг-рд╢рдХ्рддि рд╣ी рдЕрдирдЪ्рдХ рдХрд▓ा рдХрд╣рд▓ाрддी рд╣ै”।


рдпрд╣ рдЕрдирдЪ्рдХ рдХрд▓ा, рдмिрдиा рд╕्рд╡рд░-рд╕ाрдиिрдз्рдп рдХे рд╡рд░्рдгोрдЪ्рдЪाрд░рдг рдХрд░рдиा рд╣ै рдЕрд░्рдеाрдд् рдХрдХाрд░, рд╣рдХाрд░ рдЗрдд्рдпाрджि рдХो рдмिрдиा рд╕्рд╡рд░ рдХे рдЙрдЪ्рдЪрд░िрдд рдХрд░рдиा рдпाрдиि рдХ्, рд╣्, рдк्, рдд्  рдЗрдд्рдпाрджि рдХा рдЙрдЪ्рдЪाрд░рдг। рд╕्рдкрд╖्рдЯ рд╣ै рдХि рдпрд╣ाँ рдпрд╣ рдЕрдирдЪ्рдХ рдпाрдиि рд╡рд░्рдгाрдХ्рд╖рд░ рдЕрдиाрд╣рдд рдиाрдж рдХे рд░ूрдк рдоें рдк्рд░ाрдгी рдХा рдЕрднिрди्рди рдЕрдЩ्рдЧ рд╣ैं। рд╡े рдХुрдг्рдбрд▓िрдиी рдХी рдЧрддि рдХा рдкрд░िрдгाрдо рд╣ैं। рдпрд╣ाँ рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рд╣ोрдЧा рдХुрдг्рдбрд▓िрдиी рдХो рдЬाрдирдиा।


рд╡рд░्рдгрдордпी рджेрд╡ी рд╢ाрд░рджा: рдЗрд╕ рдкрд░ाрд╢рдХ्рддि рдХुрдг्рдбрд▓िрдиी рдХो рдЕрдХ्рд╖рд░ाрдд्рдоिрдХा рд░ूрдк рдоें рджेрд╡ी рд╢ाрд░рджा рдХा рдиाрдо рджिрдпा рдЧрдпा рд╣ै рдЬिрд╕рдХे рд╡िрднिрди्рди рдЕрдЩ्рдЧ-рдк्рд░рдд्рдпाрдЩ्рдЧ рд╡рд░्рдгрдордпी рд╣ै। рд╢ाрд░ рд╕ांрд╕ाрд░िрдХ рдХрд░्рдо рд╣ैं рдЬो рдХ्рд╖рд░рдгрд╢ीрд▓ рд╣ैं рддрдеा рдж рджाрди рдХा рд╕рдоाрдиाрд░्рдердХ рд╣ै। рдЕрддः рд╡рд░्рдгрдордпी рджेрд╡ी рд╢ाрд░рджा рдм्рд░рд╣्рдо-рд╡िрдж्рдпा рдХे рд░ूрдк рдоें рдЕрдХ्рд╖рд░-рдЬ्рдЮाрди рдж्рд╡ाрд░ा рд▓ौрдХिрдХ рдХрд░्рдоों рдХो рд╡िрдирд╖्рдЯ рдХрд░ рдХे рдЬ्рдЮाрди рдХी рд╡ृрдж्рдзि рдХрд░рддी рд╣ै। рд╕рднी рдЗрдХ्рдпाрд╡рди рд╡рд░्рдгों рдХा рджेрд╡ी-рд╢рд░ीрд░ рдоें рдПрдХ рдиिрд░्рджिрд╖्рдЯ рд╕्рдеाрди рд╣ै рдЬो рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рд╣ै [2]:


рд╡рд░्рдг

рдЕрдЩ्рдЧ

рдЕ

рдм्рд░рд╣्рдорд░рди्рдз्рд░

рдЖ

рд╕рдо्рдкूрд░्рдг рдоुрдЦ

рдЗ

рджрдХ्рд╖िрдг рдиेрдд्рд░

рдИ

рд╡ाрдо рдиेрдд्рд░

рдЙ

рджрдХ्рд╖िрдг рдХрд░्рдг

рдК

рд╡ाрдо рдХрд░्рдг

рдЛ

рджрдХ्рд╖िрдг рдиाрд╕ाрдкुрдЯ

реа

рд╡ाрдо рдиाрд╕ाрдкुрдЯ 

рдМ

рджрдХ्рд╖िрдг рдХрдкोрд▓

реб

рд╡ाрдо рдХрдкोрд▓

рдП

рдКрд░्рдз्рд╡ рдУрд╖्рда

рдР

рдЕрдзः рдУрд╖्рда

рдУ

рдКрд░्рдз्рд╡ рджрди्рддрдкрдЩ्рдХ्рддि

рдФ

рдЕрдзः рджрди्рддрдкрдЩ्рдХ्рддि

рдЕं

рддाрд▓ु

рдЕः

рдЬिрд╣्рд╡ा

рдХрд╡рд░्рдЧ

рджрдХ्рд╖िрдг рдмाрд╣ु рдХे

рдХ

рдмाрд╣ुрдоूрд▓

рдЦ

рдХрд░्рдкूрд░

рдЧ

рдордгिрдмрди्рдз

рдШ

рдЕрдЩ्рдЧुрд▓िрдоूрд▓

рдЩ

рдЕрдЩ्рдЧुрд▓्рдпрдЧ्рд░ рднाрдЧ

рдЪрд╡рд░्рдЧ

рд╡ाрдо рдмाрд╣ु рдХे

рдЪ

рдмाрд╣ुрдоूрд▓

рдЫ

рдХрд░्рдкूрд░

рдЬ

рдордгिрдмрди्рдз

рдЭ

рдЕрдЩ्рдЧुрд▓िрдоूрд▓

рдЮ

рдЕрдЩ्рдЧुрд▓्рдпрдЧ्рд░ рднाрдЧ

рдЯрд╡рд░्рдЧ

рджрдХ्рд╖िрдг рдкाрдж рдХी

рдЯ

рдЬрдЩ्рдШा

рда

рдЬाрдиु (рдШुрдЯрдиा)

рдб

рдЧुрд▓्рдл (рдЯрдЦрдиा)

рдв

рдЕрдЩ्рдЧुрд▓िрдоूрд▓

рдг

рдЕрдЩ्рдЧुрд▓्рдпрдЧ्рд░ рднाрдЧ

рддрд╡рд░्рдЧ

рд╡ाрдо рдкाрдж рдХी

рдд

рдЬрдЩ्рдШा

рде

рдЬाрдиु (рдШुрдЯрдиा)

рдж

рдЧुрд▓्рдл (рдЯрдЦрдиा)

рдз

рдЕрдЩ्рдЧुрд▓िрдоूрд▓

рди

рдЕрдЩ्рдЧुрд▓्рдпрдЧ्рд░ рднाрдЧ

рдкрд╡рд░्рдЧ

рдордз्рдп рдЕрдЩ्рдЧ

рдк

рджрдХ्рд╖िрдг рдХुрдХ्рд╖ि

рдл

рд╡ाрдо рдХुрдХ्рд╖ि

рдм

рдкृрд╖्рда

рдн

рдиाрднि

рдо

рдЬрдард░

рд╡्рдпाрдкрдХ рд╡рд░्рдг

рд╣ृрджрдпрдк्рд░рджेрд╢

рдп

рд╣ृрджрдп

рд░

рджрдХ्рд╖िрдг рд╕्рдХрди्рдз

рд▓

рдЧрд░्рджрди

рд╡

рд╡ाрдо рд╕्рдХрди्рдз

рд╢

рд╣ृрджрдп рд╕े рджрдХ्рд╖िрдг рдХрд░ рдкрд░्рдпрди्рдд

рд╖

рд╣ृрджрдп рд╕े рд╡ाрдо  рдХрд░ рдкрд░्рдпрди्рдд

рд╕

рд╣ृрджрдп рд╕े рджрдХ्рд╖िрдг  рдкाрдж рдкрд░्рдпрди्рдд

рд╣

рд╣ृрджрдп рд╕े рд╡ाрдо   рдкाрдж рдкрд░्рдпрди्рдд

рд│ / реР

рд╣ृрджрдп рд╕े рдиाрднि рдкрд░्рдпрди्рдд

рдХ्рд╖

рд╣ृрджрдп рд╕े рдн्рд░ूрдордз्рдп рдкрд░्рдпрди्рдд


 

рдпे рдиिрд░्рдзाрд░िрдд рд╕्рдеाрди рдЪिрдХिрдд्рд╕ा рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдоें рдПрдХ्рдпूрдкрдЮ्рдХ्рдЪрд░ рддрдеा рдПрдХ्рдпूрдк्рд░ेрд╢рд░ рд╡िрдзिрдпों рдоें рдк्рд░рдпुрдХ्рдд рдмिрди्рджुрдУं рдХे рдЖрд╕рдкाрд╕ рд╣ी рд╣ैं। рдЗрд╕ рджिрд╢ा рдоें рд▓ेрдЦिрдХा рдХा рд╢ाрд╕्рдд्рд░ीрдп рд╕рдЩ्рдЧीрдд рд╕ंрдмंрдзिрдд рдПрдХ рд╢ोрдз-рдкрдд्рд░ [9] рдкूрд░्рд╡ рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рднी рд╣ै। рд╕्рдкीрдЪ рдеेрд░ेрдкी рдоें рднी рд╕ंрднрд╡рддः рдХुрдЫ рдирдП рдк्рд░рдпोрдЧ рдЗрди рд╡рд░्рдг-рд╕्рдеाрдиों рдХे рдордж्рджेрдирдЬрд░ рдХिрдП рдЬा рд╕рдХрддे рд╣ैं।


рдЬ्рдпोрддिрд╖-рд╢ाрд╕्рдд्рд░ рдоें рдк्рд░рдпुрдХ्рдд рд╕्рд╡рд░-рд╡िрдЬ्рдЮाрди рднी рд╡рд░्рдгों рдХी рдЧूреЭрддा рдХो рд╣ी рдкрд░िрдЪाрдпрдХ рд╣ै। рдЬрд╣ाँ рдПрдХ рдУрд░ рд╡рд░्рдгрдоाрд▓ा рдоें рд╡рд░्рдгों рдХी рдиिрд░्рдзाрд░िрдд рд╕्рдеाрди-рд╕рдЩ्рдЦ्рдпा рдХे рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рдЕрдЩ्рдХ-рдЬ्рдпोрддिрд╖ рдХे рддрд╣рдд рдлрд▓ाрджेрд╢ рдХी рдкрд░рдо्рдкрд░ा рд╣ै рддो рд╡рд╣ीं рджूрд╕рд░ी рдФрд░ рд╡рд░्рдгрдоाрд▓ा рдХे рд╕्рд╡рд░ों рдХी рдкाँрдЪ рдЕрд╡рд╕्рдеाрдПँ- рдмाрд▓, рдХुрдоाрд░, рдпुрд╡ा, рд╡ृрдж्рдз рдПрд╡ं рдоृрдд्рдпु рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рднी рдлрд▓ाрджेрд╢ рдк्рд░рддिрдкाрджिрдд рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै। рдХिрд╕ी рднी рд╡्рдпрдХ्рддि рдХे рдиाрдо рдХे рдк्рд░рдердо рд╕्рд╡рд░ рдХो рдмाрд▓ рд░ूрдк рдоाрди рдХрд░ рд╡ृрдд्рддाрдХाрд░ рд░ूрдк рдоें рд╕्рд╡рд░ рдХी рд╕рднी рдкाँрдЪ рдЕрд╡рд╕्рдеाрдПँ рджेрдЦ рдХрд░ рднрд╡िрд╖्рдп рд╡ाрдгी рдХрд░рдиा рднी рд╕्рд╡рд░-рд╡िрдЬ्рдЮाрди рдХा рдк्рд░рддिрдкाрдж्рдп рд╣ै। рдЬ्рдпोрддिрд╖ рд╕рдмрди्рдзिрдд рд╕्рд╡рд░-рд╡िрдЬ्рдЮाрди рдоें рд╕рдд्рддाрдИрд╕ рдирдХ्рд╖рдд्рд░ों рдХे рд╣рд░ рдПрдХ рдЪрд░рдг рдХे рд▓िрдП рдПрдХ рд╕्рд╡рд░-рдпुрдХ्рдд рд╡्рдпंрдЬрди рдиिрд░्рдзाрд░िрдд рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै рдЬिрд╕рдХे рдЕрдиुрд░ूрдк рд╣ी рд╡्рдпрдХ्рддि рдХा рдиाрдордХрд░рдг рдХрд░рдиे рдХी рдкрд░рдо्рдкрд░ा рдЖрдЬ рднी рдЕрдиेрдХों рдкрд░िрд╡ाрд░ों рдХी рдоाрди्рдпрддा рд╣ै। рдХ्рдпोंрдХि рд╣рд░ рд░ाрд╢ि рддрдеा рдЧ्рд░рд╣ рдХा рд╣рд░ рдПрдХ рдирдХ्рд╖рдд्рд░ рд╕े рднी рд╕рдо्рдмрди्рдз рд░рд╣рддा рд╣ै рдЕрддः рдлрд▓ाрджेрд╢ рдоें рдиाрдо рд░ाрд╢ि рдХा рдорд╣рдд्рд╡ рд░рд╣рддा рд╣ै। рдЗрд╕ी рддрд░рд╣ рдХे рд▓рдЧрднрдЧ рдмीрд╕ рд╕्рд╡рд░ рдЪрдХ्рд░ों рдХा рд╡рд░्рдгрди рд╕्рд╡рд░-рд╡िрдЬ्рдЮाрди рдоें рдлрд▓ाрджेрд╢ рд╣ेрддु рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै। рдЗрдирдоें рд╕े рдХुрдЫ рд╡्рдпंрдЬрдиों рдХो рднी рдорд╣рдд्рд╡ рджेрддे рд╣ैं рдкрд░ рдЕрдзिрдХрддрд░ рд╕िрд░्рдл рдФрд░ рд╕िрд░्рдл рдкाँрдЪ рд╣ृрд╕्рд╡ рд╕्рд╡рд░ों-  рдЕ, рдЗ, рдЙ, рдП, рдУ, рдХो рдЖрдзाрд░ рдоाрдирдХрд░ рд╣ी рдлрд▓ाрджेрд╢ рдХा рдк्рд░ाрд░ूрдк рдмрдиाрддे рд╣ैं। рдЬ्рдпोрддिрд╖ाрди्рддрд░्рдЧрдд рд╕्рд╡рд░-рд╡िрдЬ्рдЮाрди рдХी рдЬрдЯिрд▓рддाрдУं рдХा рд╕рдо्рдкूрд░्рдг рд╡िрд╡рд░рдг рдпрд╣ाँ рд╕рдо्рднрд╡ рддो рдирд╣ीं рд╣ै рдкрд░ рдЗंрдЧिрдд рдпрд╣ी рд╣ै рдХि рд╡рд░्рдгрдоाрд▓ा рдХी рд╕ाрд░्рдердХрддा рдЕрдирди्рдд рд╣ै।


рдиिрд╖्рдХрд░्рд╖рддः рд╣िрди्рджी рд╡рд░्рдгрдоाрд▓ा рдХे рд╡рд░्рдг рд╕ाрдоाрди्рдп рджिрдЦाрдИ рджेрддे рд╣ुрдП рднी рдЕрдж्рднुрдд рдФрд░ рд╕ाрд░рдЧрд░्рднिрдд рд╣ै। рдЗрдирдХी рд╡िрд╢िрд╖्рдЯ рдмрдиाрд╡рдЯों рдХा рднी рдХाрд░рдг рд╣ै। рдХ्рдпोंрдХि рдпोрдЧ-рдз्рдпाрди рдХी рдЪрд░рдо рд╕ाрдзрдиा рд╕े рд╕ाрдзिрдд рдкрд░ाрд╢рдХ्рддि рдХुрдг्рдбрд▓िрдиी рдХा рджрд░्рд╢рди рд╕ाрдоाрди्рдп рджрд░्рд╢рди рдирд╣ीं рд╣ै рдЗрд╕рд▓िрдП рдЗрди рд╡рд░्рдгों рдХो рдЕрдкрдиे рд╢рд░ीрд░ рдоें рдЕрдиुрднрд╡ рдХрд░рдиा рднी рд╕ाрдзाрд░рдг рдордиुрд╖्рдпों рдХे рдмрд╕ рдХी рдмाрдд рдирд╣ीं рд╣ै। рд╡рд░्рд╖ों рдХी рд╕ाрдзрдиा рднी рд╕рдо्рднрд╡рддः рдХрдорддрд░ рд╣ी рд░рд╣ рдЬाрдП। рдЛрд╖िрдпों рдиे рдЕрдкрдиे рдЕрдж्рд╡िрддीрдп рдЕрдиुрднрд╡ों рд╕े рдЗрди्рд╣ें рд╢рд░ीрд░ рдоें рджेрдЦा, рдЕрдиुрднрд╡ рдХिрдпा рдФрд░ рдЕрд╕्рддिрдд्рд╡ рджिрдпा। рдЗрд╕ीрд▓िрдП рдпे рд╡рд░्рдг рдЕрдкрдиे-рдЕрдкрдиे рджेрд╡рддा рдж्рд╡ाрд░ा рдмीрдЬ-рд╡рд░्рдг рд░ूрдк рдоें рд╕ाрдзिрдд рд╣ोрдХрд░ рд╣ी рдлрд▓ीрднूрдд рд╣ो рдкाрддे рд╣ैं। рдЗрд╕ рдЬрдЯिрд▓ рд╕рдорд╕्рдпा рд╕े рдЙрдмрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рд╣ी рдПрдХाрдХ्рд╖рд░ реР рдХी рд╕ाрдзрдиा рдкрд░ рдмрд▓ рджिрдпा рдЬाрддा рд╣ै рдХ्рдпोंрдХि рд╕рднी рд╡рд░्рдг рдЙрд╕ी рдХे рдЕрд╡िрднाрдЬ्рдп рдЕрдЩ्рдЧ рд╣ै। рд╣рд░ेрдХ рд╡рд░्рдг рдХा рдЕрдкрдиा рджेрд╡рддा рд╣ै, рдЛрд╖ि рд╣ै рдЬिрдирдХे рдпौрдЧिрдХ рджрд░्рд╢рдиों рдХे рдлрд▓рд╕्рд╡рд░ूрдк рдЙрд╕ рд╡рд░्рдг рдХा рдЕрд╕्рддिрдд्рд╡ рд╣ै। рдордиोрд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХों рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рд╣рд░ рд╡рд░्рдг рдХा рдПрдХ рд╡िрд╢िрд╖्рдЯ рд░рдЩ्рдЧ рднी рд╣ै рд╕рдо्рднрд╡рддः рдЗрд╕ीрд▓िрдП рд░рдЩ्рдЧ рддрдеा рд╡рд░्рдг рдкрд░्рдпाрдпрд╡ाрдЪी рд╢рдм्рдж рд╣ैं। рд╣рд░ рд╡рд░्рдг рдоाрдирд╡-рд╢рд░ीрд░ рдХे рдХिрд╕ी рди рдХिрд╕ी рдЕрдЩ्рдЧ рд╕े рд╕рдо्рдмрди्рдзिрдд рднी рджिрдЦाрдпा рдЧрдпा рд╣ै। рд╡ाрд╕्рддрд╡ рдоें, рд╣рд░ рд╡рд░्рдг рдЕрдкрдиे рдЖрдк рдоें рдЗрддрдиा рдХुрдЫ рдЫिрдкाрдпे рдпा рд▓рдкेрдЯे рд╣ै рдХि рд╡рд░्рдгों рдХा рд╡рд░्рдгрди рдХिрддрдиा рднी рдХिрдпा рдЬाрдП рд╡рд╣ी рдЕрдкूрд░्рдг рд╣ै। рдЕрддः ‘рд╡рд░्рдг’ рд╢рдм्рдж ‘рд╡рд░्рдгрди’ рд╢рдм्рдж рдХा рд╣ी рдк्рд░ाрд░ूрдк рдоाрди рд▓िрдпा рдЬाрдП рддो рдмेрд╣рддрд░ рд╣ोрдЧा рдФрд░ рд╕рдо्рднрд╡рддः рдпрд╣ी рдЗрд╕рдХा рд╡ाрд╕्рддрд╡िрдХ рдЕрд░्рде рд╣ोрдиा рднी рдЪाрд╣िрдП।


рдЗрд╕ी рд╕ाрд░рдЧрд░्рднिрддा рдХे рдХाрд░рдг рдЗрд╕ рдЕрдЩ्рдЧ्рд░ेреЫी-рд╡рд░्рдЪрд╕्рд╡ рд╕рдоाрдЬ рдоें рд╣िрди्рджी-рд╕ंрд╕्рдХृрдд рд╕рдо्рднाрд╖рдг рд╕рдм рдХे рдмрд╕ рдХी рдмाрдд рдирд╣ीं рд░рд╣ рдЧрдИ। рдЪिрдд्рдд рдХी рд╕ाрдд्рд╡िрдХ्рддा, рдорди рдХी рдкрд╡िрдд्рд░рддा рдФрд░ рд╡рд░्рдгों рдХी рд╕ाрд░्рдердХрддा рдХी рдЬाрдирдХाрд░ी рдЗрд╕ рднाрд╖ा-рд╕рдо्рднाрд╖рдг рдХे рд▓िрдП рдкрд░рдоाрд╡рд╢्рдпрдХ рд╣ै। рдЗрд╕ीрд▓िрдП рдпрд╣ рджेрд╡рднाрд╖ा рд╣ै।

 

рд╕рди्рджрд░्рдн-рд╕ूрдЪी:

[1]     рдЖрдЪाрд░्рдп, рдбा॰ рд╕ुрдж्рдпुрдо्рди (2015), рджрд░्рд╢рди рд╢ाрд╕्рдд्рд░ рдХी рдкрд░рдо्рдкрд░ा рдоें рднौрддिрдХ рд╡िрдЬ्рдЮाрди, рдкрд░िрдорд▓ рдкрдм्рд▓िрдХेрд╢рди्рд╕ рдк्рд░ाрдЗрд╡ेрдЯ рд▓िрдоिрдЯेрдб. 

[2]     рдкुрд░ी, рд░ाрдордЪрди्рдж्рд░ (2012), рд╢्рд░ीрдорджाрдж्рдпрд╢ंрдХрд░ाрдЪाрд░्рдп рд╡िрд░рдЪिрддिं рд╢्рд░ीрдк्рд░рдкрдЮ्рдЪрд╕ाрд░рддрди्рдд्рд░рдо्-рдк्рд░рдердоो рднाрдЧः, рдЪौрдЦрдо्рдмा рд╕ंрд╕्рдХृрдд рдк्рд░рддिрд╖्рдаाрди, рджिрд▓्рд▓ी।

[3]     рдоाрд▓рд╡ीрдп, рд╕ुрдзाрдХрд░ (рд╕рдо्рдкाрджрдХ рдПрд╡ं рд╡्рдпाрдЦ्рдпाрдХाрд░)(2017) рд░ुрдж्рд░рдпाрдорд▓рдо् (рдЙрдд्рддрд░рддрди्рдд्рд░рдо्)-рдк्рд░рдердоो рднाрдЧः, рдЪौрдЦрдо्рдмा рд╕ंрд╕्рдХृрдд рдк्рд░рддिрд╖्рдаाрди, рджिрд▓्рд▓ी।  

[4]     рд╕िंрд╣, рдЬрдпрджेрд╡ (2016), рдк्рд░рдд्рдпрднिрдЬ्рдЮाрд╣ृрдж्рдпрдо्, рдоोрддीрд▓ाрд▓ рдмрдиाрд░рд╕ीрджाрд╕, рджिрд▓्рд▓ी।

[5]     рдЕрдХ्рд╖рдоाрд▓िрдХोрдкрдиिрд╖рдж्: https://sanskritdocuments.org/doc_upanishhat/akshamalika.- pdf

[6]     рд╢िрд╡рд╕्рд╡рд░ोрджрдп: https://www.freehindipdfbooks.com/download-now/shivsvarodaya-pt-shri-dhar-shiv-lal-shiva-parvati-sanvaad-hindi-sanskrit-pdf/

[7]     B├дumer, Bettina (Editor) (2017), Parā-tr─л┼Ыik─Б-Vivaran͎a–The Secrets of Tantric Mysticism, Motilal Banarasidass Publishers Pvt. Ltd., Delhi.

[8]     Singh, Jaidev (2012), ┼Ъiva Sūtra, Motilal Banarsidass Publishers Pvt. Ltd., Delhi.

[9]     Sharma, Vagisha (2019), Therapeutic Aspects of Indian Music, Sangeet Galaxy, Vol.8(2), 37-52, https://sangeetgalaxy.co.in/paper/therapeutic-aspects-of-indian-classical-music

No comments :

Post a Comment

We welcome your comments related to the article and the topic being discussed. We expect the comments to be courteous, and respectful of the author and other commenters. Setu reserves the right to moderate, remove or reject comments that contain foul language, insult, hatred, personal information or indicate bad intention. The views expressed in comments reflect those of the commenter, not the official views of the Setu editorial board. рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рд░рдЪрдиा рд╕े рд╕рдо्рдмंрдзिрдд рд╢ाрд▓ीрди рд╕рдо्рд╡ाрдж рдХा рд╕्рд╡ाрдЧрдд рд╣ै।