рдЕрдорд░ рдХрдеाрд╢िрд▓्рдкी рд╡िрд╖्рдгु рдк्рд░рднाрдХрд░: рдк्рд░рдХाрд╢ рдордиु

[1]
рдк्рд░рдХाрд╢ рдордиु
рд╡िрд╖्рдгु рдк्рд░рднाрдХрд░ рдиे рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХी рдЕрдиेрдХ рд╡िрдзाрдУं рдоें рд▓िрдЦा, рд▓ेрдХिрди рдк्рд░рдердорддः рд╡े рдХрд╣ाрдиीрдХाрд░ рд╣ैं рдФрд░ рдЙрдирдХा рд╕рдлрд▓ рдХрд╣ाрдиीрдХाрд░ рд╣ोрдиा рд╣ी рд╕ंрднрд╡рддः рдиाрдЯрдХ, рдЙрдкрди्рдпाрд╕, рд╕ंрд╕्рдорд░рдг, рдпाрдд्рд░ा-рд╡ृрдд्рддांрдд рддрдеा рдЕрди्рдп рд╡िрдзाрдУं рдоें рднी рдЙрдирдХी рдЕрдкाрд░ рд╕рдлрд▓рддा рдоें рд╕рд╣ाрдпрдХ рд╣ुрдЖ। рд╡िрд╖्рдгु рдЬी рдиे рдЬрдм рд▓िрдЦрдиा рд╢ुрд░ू рдХिрдпा, рддрднी рд╕े рдЙрдирдХे рдорди рдоें рдЕрдкрдиे рдХрд╣ाрдиीрдХाрд░ рд╣ोрдиे рдХा рдПрдХ рдзुँрдзрд▓ा рд╕ा рдмिंрдм рдеा। рдмрдЪрдкрди рдоें рджाрджी рдХी рдХрд╣ाрдиिрдпाँ рд╕ुрдирддे рдеे, рддो рдЙрдирдХा рдорди рдХрд▓्рдкрдиा рдХे рдкंрдЦों рдкрд░ рдЙрдб़рдиे рд▓рдЧрддा рдеा। рдХрд╣ाрдиी рдХे рдЕрд▓ौрдХिрдХ рдЖрдиंрдж рдХा рдЕрдиुрднрд╡ рдЙрди्рд╣ोंрдиे рддрднी рдХिрдпा। рд▓рдЧा, рдХрд╣ाрдиी рд╕ुрдирддे рд╣ुрдП рд╣рдо рдЖрд╕рдкाрд╕ рдХी рдмрд╣ुрдд рд╕ाрд░ी рдЪीрдЬों рд╕े рдКрдкрд░ рдЙрда рдЬाрддे рд╣ैं। рдорди рдоुрдХ्рдд рд╣ोрдХрд░ рдЙрд╕рдоें рдмрд╣рдиे рд▓рдЧрддा рд╣ै।

рдмाрдж рдоें рдЙрди्рд╣ोंрдиे ‘рдЪंрдж्рд░рдХांрддा’, ‘рдЪंрдж्рд░рдХांрддा-рд╕ंрддрддि’ рдФрд░ ‘рднूрддрдиाрде’ рдкрдв़ा। ‘рдХिрд╕्рд╕ा рд╣ाрддिрдорддाрдИ’ рдФрд░ ‘рдХिрд╕्рд╕ा рд╕ाрдв़े рддीрди рдпाрд░’ рд╕рд░ीрдЦी рдкुрд░ाрдиे рджौрд░ рдХी рд░рдЪрдиाрдПँ рдкрдв़ीं рддो рдХिрд╕्рд╕े-рдХрд╣ाрдиी рдХी рд░ोрдоांрдЪрдХाрд░ी рд╢рдХ्рддि рд╕े рдкрд░िрдЪिрдд рд╣ुрдП। рдХुрдЫ рдЖрдЧे рдЪрд▓рдХрд░ рдк्рд░ेрдордЪंрдж рдХो рдкрдв़ा, рдЬैрдиेंрдж्рд░ рдФрд░ рдЪंрдж्рд░рдЧुрдк्рдд рд╡िрдж्рдпाрд▓ंрдХाрд░ рдХो рдкрдв़ा рддो рдорди рдХрд╣ाрдиी рд▓िрдЦрдиे рдХे рд▓िрдП рд▓рд▓рдХ рдЙрдаा рдФрд░ рдЙрдирдХी рд╕ृрдЬрди-рдпाрдд्рд░ा рдХी рд╢ुрд░ुрдЖрдд рднी рдПрдХ рдХрд╣ाрдиी рд╕े рд╣ी рд╣ुрдИ। рд▓ाрд╣ौрд░ рд╕े рдиिрдХрд▓рдиे рд╡ाрд▓े рдкрдд्рд░ ‘рд╣िंрджी рдоिрд▓ाрдк’ рдоें рдЙрдирдХी рдХрд╣ाрдиी ‘рджीрд╡ाрд▓ी рдХे рджिрди’ рдЫрдкी рдеी। рд╡рд╣ी рдЙрдирдХी рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рдкрд╣рд▓ी рд╕ृрдЬрдиाрдд्рдордХ рд░рдЪрдиा рдеी।

рд╡िрд╖्рдгु рдк्рд░рднाрдХрд░
рд╕्рд╡рдпं рд╡िрд╖्рдгु рдЬी рдЕрдкрдиी рдХрдеा-рдпाрдд्рд░ा рдХे рдмाрд░े рдоें рдмрддाрддे рд╣ुрдП рдЕрддीрдд рдХी рдЧрд▓िрдпों рдоें рдЭाँрдХрддे рд╣ैं, рддो рдРрд╕े рдХрдИ рд░ोрдоांрдЪрдХ рдХ्рд╖рдг рд╕ाрдордиे рдЖ рдЬाрддे рд╣ैं, рдЬिрди्рд╣ोंрдиे рдЬाрдиे-рдЕрдирдЬाрдиे рдЙрдирдХी рдХрдеाрдХाрд░ рд╢рдЦ्рд╕िрдпрдд рдХो рдЧрдв़ा рдеा—
“рд╕рдмрд╕े рдкрд╣рд▓े рдХрд╣ाрдиी рд▓िрдЦрдиे рдХी рдмाрдд рдоेрд░े рдорди рдоें рдХैрд╕े рдЙрдаी, рдпрд╣ рддो рдЕрдм рдаीрдХ-рдаीрдХ рдпाрдж рдирд╣ीं। рд╣ाँ, рдк्рд░ेрд░рдгा рдХी рдмाрдд рдЕрд╡рд╢्рдп рдмрддाрдИ рдЬा рд╕рдХрддी рд╣ै। рдоेрд░े рдкрд░िрд╡ाрд░ рдоें рдоेрд░ी рдоाँ рдкрд╣рд▓ी рдкрдв़ी-рд▓िрдЦी рдиाрд░ी рдеीं। рдпрд╣ рдЙрди्рдиीрд╕рд╡ीं рд╢рддाрдм्рджी рдХे рдЕंрддिрдо рджрд╢рдХ рдХी рдмाрдд рд╣ै। рдЙрдирдХे рдкाрд╕ рдкुрд╕्рддрдХों рдХा рдПрдХ рдмрдХ्рд╕ рднी рдеा। рдЙрди्рд╣ीं рдХो рдлाрдб़-рдлाрдб़рдХрд░ рдоैंрдиे рдЫाрдкे рдХे рдЕрдХ्рд╖рд░ों рдХी рдорд╣िрдоा рдХो рдкрд╣рдЪाрдиा। рдХुрдЫ рдмрдб़ा рд╣ुрдЖ рддो рдкिрддा рдЬी рдХी рджुрдХाрди рдкрд░ рдЯोрдХрд░े рдоें рднрд░ी рдкुрд╕्рддрдХें рдЦोрдЬ рдиिрдХाрд▓ीं। рд╡рд╣ीं ‘рдХिрд╕्рд╕ा рд╣ाрддिрдорддाрдИ’ рдФрд░ ‘рдХिрд╕्рд╕ा рдмीрдмी рдордЯिрдпाрд░ी’ рд╕े рд▓ेрдХрд░ рд░ाрдзेрд╢्рдпाрдо рдХрдеाрд╡ाрдЪрдХ рдХी ‘рд░ाрдоाрдпрдг’, ‘рдк्рд░ेрдорд╕ाрдЧрд░’, ‘рд╕ुрдЦрд╕ाрдЧрд░’ рддрдХ рдХा рдкाрд░ाрдпрдг рдХिрдпा। рд╡рд╣ीं ‘рдЪंрдж्рд░рдХांрддा’, рдлिрд░ рдЙрд╕рдХी рд╕ंрддрддि, рдлिрд░ ‘рднूрддрдиाрде’ рдХी рд░ोрдЪрдХ рдХрд╣ाрдиिрдпाँ рдкрдв़ीं। рдкрдв़рддे-рдкрдв़рддे рд╕ोрдЪрддा рдеा, рдХैрд╕े рд▓िрдЦीं рдЗрди्рд╣ोंрдиे рдпे рдХिрддाрдмें? рдХ्рдпा рдоैं рднी рдРрд╕ा рд▓िрдЦ рд╕рдХрддा рд╣ूँ?”

рд╡िрд╖्рдгु рдЬी рдиे рдЪौрдеे рджрд╢рдХ рдоें рдиिрдпрдоिрдд рдХрд╣ाрдиिрдпाँ рд▓िрдЦрдиा рд╢ुрд░ू рдХिрдпा। рдЬрд▓्рджी рд╣ी рдПрдХ рд╕рдорд░्рде рдХрд╣ाрдиीрдХाрд░ рдХे рд░ूрдк рдоें рдЙрдирдХी рдкрд╣рдЪाрди рдмрди рдЧрдИ। рдкрд░ рдХрдИ рддрд░рд╣ рдХे рдж्рд╡ंрдж्рд╡ рдФрд░ рдоुрд╢्рдХिрд▓ों рд╕े рднी рдЧुрдЬрд░рдиा рдкрдб़ा। рдЙрд╕ рд╕рдордп рдХी рдЕрдкрдиी рдордиःрд╕्рдеिрддि рдФрд░ рдХрдеाрдпाрдд्рд░ा рдХे рд╢ुрд░ुрдЖрддी рдЪрд░рдг рдХे рдмाрд░े рдоें рд╕्рд╡рдпं рд╡िрд╖्рдгु рдЬी рдиे рд▓िрдЦा рд╣ै—
“рдПрдХ рдирд╡ोрджिрдд рд▓ेрдЦрдХ рдХрд╣ाँ-рдХрд╣ाँ рдирд╣ीं рдЬुрдб़рдиा рдЪाрд╣рддा। рдбрд░рддे-рдбрд░рддे рдоैं рд╢्рд░рдж्рдзेрдп рдорд╣ाрд╡ीрдк्рд░рд╕ाрдж рдж्рд╡िрд╡ेрджी рддрдХ рдЬा рдкрд╣ुँрдЪा, рдкрд░ рд╡े рддो рдЕрд╢рдХ्рдд рд╣ो рдЪुрдХे рдеे। рддрдм рддрдХ рдоैं рдк्рд░ेрдордЪंрдж рдХी рдУрд░ рдоुрдб़ा। рд╕рди् 1932 рдХी рдмाрдд рд╣ै। рдмрдб़े рдк्рдпाрд░ рд╕े рдЕрдкрдиा рд▓िрдпा рдЙрди्рд╣ोंрдиे। рдмрддाрдпा рдХि рдХрд╣ाрдиी рдоें рд╡рд░्рдгрди рд╣ी рдирд╣ीं, рд╕ंрд╡ाрдж рднी рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рд╣ैं। ‘рдЬाрдЧрд░рдг’ рдоें рдоेрд░ी рд░рдЪрдиाрдПँ рдЫाрдкी рдеीं। рдкрд░ рддрдм рдоुрдЭे рд▓िрдЦрдиे рдХा рд╕рдордп рдмрд╣ुрдд рдоुрд╢्рдХिрд▓ рд╕े рдоिрд▓ рдкाрддा। рджो рд╡рд░्рд╖ рдмाрдж рдЬрдм рдХुрдЫ рдЧंрднीрд░ рд╣ुрдЖ рддो рд╢्рд░ी рдЪंрджрдЧुрдк्рдд рд╡िрдж्рдпाрд▓ंрдХाрд░ рдХा рдж्рд╡ाрд░ рдЦрдЯрдЦрдЯाрдпा। рдкंрдЬाрдм рдоें рд╣ी рд░рд╣рддे рдеे рд╡े। рдоुрдХ्рдд рдорди рд╕े рдоेрд░ी рд╕рд░ाрд╣рдиा рдХрд░рддे рд╣ुрдП рдЙрди्рд╣ोंрдиे рд╕ुрдЭाрд╡ рджिрдпा рдХि рдпुрдЧ рдордиोрд╡िрдЬ्рдЮाрди рдХा рд╣ै, рдЗрд╕ рдмाрдд рдкрд░ рдоेрд░ी рджृрд╖्рдЯि рд░рд╣े। рдЪाрд░ рдХрд╣ाрдиिрдпाँ рднेрдЬी рдеीं। рдЙрди्рд╣ोंрдиे рджो рдЫाрдкीं। рдлिрд░ рдкрдд्рд░िрдХा рдмंрдж рд╣ो рдЧрдИ। рд╡े рдХрд╣ाрдиिрдпाँ рднी рдирд╖्рдЯ рд╣ो рдЧрдИं। 1936 рдоें рдЬрдм рдк्рд░ेрдордЪंрдж рдХी рдордд्рдпु рд╣ो рдЧрдИ рддो рд╢िрд╡рд░ाрдиी рджेрд╡ी рдЙрд╕рдХी рд╕ंрдкाрджिрдХा рдмрдиीं। рд╡े рдоेрд░ी рдХрд╣ाрдиिрдпाँ ‘рд╣ंрд╕’ рдоें рдиिрд░ंрддрд░ рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рдХрд░рддी рд░рд╣ीं।

рд╡िрд╖्рдгु рдк्рд░рднाрдХрд░
“рдЙрдирдХे рдмाрдж рдЬैрдиेंрдж्рд░ рдЬी рд╕ंрдкाрджрдХ рд╣ुрдП। рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдоुрдЭे рдк्рд░ोрдд्рд╕ाрд╣िрдд рдХрд░рдиे рдХी рджृрд╖्рдЯि рд╕े рд▓िрдЦा, рдоुрдЭे рддुрдорд╕े рдИрд░्рд╖्рдпा рд╣ोрддी рд╣ै। рдпрд╣ рд╕рд▓ाрд╣ рднी рджी рдХि рдоैं рдЕрдкрдиी рдХрд╣ाрдиिрдпों рдоें рднाрд╡рдиाрдУं рдХी рдоुрд▓ाрдпрдоिрдпрдд рдХрдо рдХрд░рдХे рдкрд░рдкрдЬ рдХे рдХाрдаिрди्рдп рдкрд░ рдЬोрд░ рджूँ। рдЕрдЬ्рдЮेрдп рдиे ‘рд╡िрд╢ाрд▓ рднाрд░рдд’ рдоें рдоेрд░ी рдХрд╣ाрдиी рдЫाрдкрддे рд╣ुрдП рдоुрдЭे рд╕ाрд╡рдзाрди рдХिрдпा рдеा, рдХि рдмрд╣ुрдд рд╕े рд╡्рдпрдХ्рддि рдоुрдЭे рдЫोрдЯा рдЬैрдиेंрдж рд╕рдордЭрддे рд╣ैं। рд╕рд░्рд╡рд╢्рд░ी рдЧुрд▓ाрдмрд░ाрдп, рд╕िрдпाрд░ाрдорд╢рд░рдг рдЧुрдк्рдд, рднрдЧрд╡рддीрдкрд╕ाрдж рд╡ाрдЬрдкेрдпी рдФрд░ рдЙрдкेрдж्рд░рдиाрде рдЕрд╢्рдХ рдЬैрд╕े рдЕрдЧ्рд░рдЬों рдиे рдоुрдЭे рдЗрд╕ рддрд░рд╣ рд╕рд╣ेрдЬ рд▓िрдпा рдХि рдЬैрд╕े рдоेрд░े рдпुрдЧ-рдпुрдЧ рдХे рдоीрдд рд╣ों। рдоेрд░े рд╢िрд▓्рдк рдХो рд░ूрдк рджेрдиे рдоें рдЗрди рдк्рд░рднाрд╡ों рдХा рдмрдб़ा рдпोрдЧрджाрди рд╣ै। рд╕рд╣рдЬ рд╕рд░рд▓ рднाрд╖ा рдоुрдЭे рдзрд░рддी рд╕े рд╡िрд░ाрд╕рдд рдоें рдоिрд▓ी рд╣ै। рдаेрда рд╣िंрджी рдХे рдЙрд╕ рдЬрди्рдорд╕्рдеाрди рдкрд░ рдоुрд╕рд▓िрдо рд╕ंрд╕्рдХृрддि рдХा рдмрд╣ुрдд рдЧрд╣рд░ा рдкрднाрд╡ рд░рд╣ा рд╣ै।”
(‘рдЕрдкрдиी рдХрд╣ाрдиिрдпों рдоें рд╕े рдЧुрдЬрд░рддे рд╣ुрдП’ рд▓ेрдЦ, ‘рдоैं: рдоेрд░ी рдХрд╣ाрдиी’, рд╕ं. рд╢्рд░рд╡рдг рдХुрдоाрд░, рдкृрд╖्рда 285)

рд╡िрд╖्рдгु рдЬी рдХी рд╕рд░्рд╡ाрдзिрдХ рдЪрд░्рдЪिрдд рдХрд╣ाрдиी ‘рдзрд░рддी рдЕрдм рднी рдШूрдо рд░рд╣ी рд╣ै’ рд╕рди् 1955 рдоें ‘рдкрдеिрдХ’ рдХे рдХрд╣ाрдиी рд╡िрд╢ेрд╖ांрдХ рдоें рдЫрдкी рдеी। рдФрд░ рдЫрдкрддे рд╣ी рдХрд╣ाрдиी рдХी рдзूрдо рдордЪ рдЧрдИ। рдЙрд╕рдХी рдкृрд╖्рдарднूрдоि рдХी рдЪрд░्рдЪा рдХрд░рддे рд╣ुрдП рд╡े рдХрд╣рддे рд╣ैं—
“рдПрдХ рд▓ंрдмा рдЗрддिрд╣ाрд╕ рд╣ै рдоेрд░ी рдХрд╣ाрдиिрдпों рдХा। рдХुрдЫ рдХрд╣ाрдиिрдпाँ рдмрд╣ुрдд рд▓ोрдХрдк्рд░िрдп рд╣ुрдИं, рдЬैрд╕े ‘рдзрд░рддी рдЕрдм рднी рдШूрдо рд░рд╣ी рд╣ै’। рдпрд╣ рдХрд╣ाрдиी рд╕рди् 1954 рдХे рдЕंрдд рдоें рд▓िрдЦी рдеी рдФрд░ рдЬрдирд╡рд░ी 1955 рдХे рдХрд╣ाрдиी рд╡िрд╢ेрд╖ांрдХ ‘рдкрдеिрдХ’ рдоें рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рд╣ुрдИ рдеी। рдк्рд░рд╕िрдж्рдз рдЖрд▓ोрдЪрдХों рдиे рдЗрд╕ рдХрд╣ाрдиी рдХो рд╕्рд╡ीрдХाрд░ рдирд╣ीं рдХिрдпा, рд▓ेрдХिрди рдЖрд╢्рдЪрд░्рдп рдпрд╣ рд╣ै рдХि рдоैं рдЗрд╕ рдПрдХ рдХрд╣ाрдиी рдХे рдХाрд░рдг рдЗрддрдиा рдк्рд░рд╕िрдж्рдз рд╣ुрдЖ, рдЬिрддрдиा рдоैं рдЕрдкрдиी рдк्рд░рд╕िрдж्рдз рдкुрд╕्рддрдХ ‘рдЖрд╡ाрд░ा рдорд╕ीрд╣ा’ рдХे рдХाрд░рдг рднी рдирд╣ीं рд╣ुрдЖ।”

‘рдкрдеिрдХ’ рдкрдд्рд░िрдХा рдХा рд╡рд╣ рдХрд╣ाрдиी рд╡िрд╢ेрд╖ांрдХ рдмрд╣ुрдд рдЪрд░्рдЪिрдд рд╣ुрдЖ। рдЗрд╕рд▓िрдП рдХि рд╣िंрджी рдХी рдХрдеाрдзाрд░ा рдоें рдкुрд░ाрдиे рдвंрдЧ рдХी рдХрд╣ाрдиी рдХा рдЕंрдд рд╣ो рд░рд╣ा рдеा рдФрд░ рдПрдХ рдирдП рдвंрдЧ рдХी рдХрд╣ाрдиी рдЬрди्рдо рд▓े рд░рд╣ी рдеी, рдпрд╣ рдкрд░िрд╡рд░्рддрди рдХी рд░ेрдЦा рдЙрд╕ рд╡िрд╢ेрд╖ांрдХ рдоें рд╕्рдкрд╖्рдЯ рд░ूрдк рд╕े рджेрдЦी рдЧрдИ। рдЙрд╕ рд╡िрд╢ेрд╖ांрдХ рдоें рдмрд╣ुрдд рд╕े рджिрдЧ्рдЧрдЬ рдХрдеाрдХाрд░ों рдХी рдХрд╣ाрдиिрдпाँ рдЫрдкीं। рдоंрдЯो рдХी ‘рдЯोрдмा рдЯेрдХрд╕िंрд╣’, рд░ांрдЧेрдп рд░ाрдШрд╡ рдХी ‘рдЧрджрд▓’, рдЙрдЧ्рд░ рдХी ‘рдкрд╡िрдд्рд░рддा’ рдФрд░ рд╡िрд╖्рдгु рдк्рд░рднाрдХрд░ рдХी ‘рдзрд░рддी рдЕрдм рднी рдШूрдо рд░рд╣ी рд╣ै’ рдХрд╣ाрдиिрдпाँ рдкрд╣рд▓ी рдмाрд░ рдЫрдкрдХрд░ рдкाрдардХों рдХे рд╕рдо्рдоुрдЦ рдЖрдИं рдФрд░ рдЙрдирдХी рдЬрдмрд░рджрд╕्рдд рдЪрд░्рдЪा рд╣ुрдИ। рдЗрддрдиा рд╣ी рдирд╣ीं, рдирдП рдЖрдиे рд╡ाрд▓े рдХрдеाрдХाрд░ों рдоें рд╢ेрдЦрд░ рдЬोрд╢ी, рдЕрдорд░рдХांрдд, рдЙрд╖ा рдк्рд░िрдпंрд╡рджा, рдХрдорд▓ेрд╢्рд╡рд░ рдЖрджि рдХрдеाрдХाрд░ों рдХी рдХрд╣ाрдиिрдпाँ рднी рдЙрд╕ рд╡िрд╢ेрд╖ांрдХ рдоें рдеीं। рдмाрдж рдоें рдЪрд▓рдХрд░ рдпे рд╕рднी рд╣िंрджी рдХे рдЕрдд्рдпंрдд рд╕рдорд░्рде рдФрд░ рдЪрд░्рдЪिрдд рдХрдеाрдХाрд░ рд╕िрдж्рдз рд╣ुрдП। 

рд╡िрд╖्рдгु рдк्рд░рднाрдХрд░ рддрдеा рджेрд╡ेंрдж्рд░ рд╕рдд्рдпाрд░्рдеी
рдЗрд╕ рд▓िрд╣ाрдЬ рд╕े ‘рдкрдеिрдХ’ рдкрдд्рд░िрдХा рдХा рдХрд╣ाрдиी рд╡िрд╢ेрд╖ांрдХ рдоीрд▓ рдХा рдкрдд्рдерд░ рд╣ी рдХрд╣ा рдЬाрдПрдЧा। рд╡िрд╖्рдгु рдЬी рдХे рд╢рдм्рджों рдоें, “рдЗрд╕ рд╡िрд╢ेрд╖ांрдХ рдХे рд╕ाрде рдПрдХ рдпुрдЧ рд╕рдоाрдк्рдд рд╣ुрдЖ рдФрд░ рджूрд╕рд░े рдпुрдЧ рдХा рдк्рд░ाрд░ंрдн рд╣ुрдЖ।” рдФрд░ рдиिрд╕्рд╕ंрджेрд╣ рд╡िрд╖्рдгु рдЬी рдХी рдХрд╣ाрдиी ‘рдзрд░рддी рдЕрдм рднी рдШूрдо рд░рд╣ी рд╣ै’ рдЗрд╕ी рдирдП рдпुрдЧ рдХी рдЖрд╣рдЯ рд▓ेрдХрд░ рдЖрдИ рдеी। рдЗрд╕ीрд▓िрдП рд╣िंрджी рдХी рд╕рд░्рд╡ाрдзिрдХ рдЪрд░्рдЪिрдд рдХрд╣ाрдиिрдпों рдоें рдЗрд╕рдХी рдЧрдгрдиा рд╣ोрддी рд╣ै। рдЗрддрдиा рд╣ी рдирд╣ीं, рд╕्рд╡рдпं рд╡िрд╖्рдгु рдк्рд░рднाрдХрд░ рдХे рдХрдеाрдХाрд░ рдХी рдкрд╣рдЪाрди рднी рдЗрд╕ рдХрд╣ाрдиी рдХे рд╕ाрде рдЬुрдб़ рд╕ी рдЧрдИ।

рд╡िрд╖्рдгु рдк्рд░рднाрдХрд░ рдЙрди рдХрдеाрдХाрд░ों рдоें рд╕े рд╣ैं рдЬो рдкाрдардХों рдХे рджिрд▓ों рдоें рдмрд╕рддे рд╣ैं। рдЙрдирдХी рд╢рдХ्рддि рд╣ै, рджूрд░-рджूрд░ рддрдХ рдлैрд▓े рдкाрдардХों рдХा рд╕्рдиेрд╣ рдФрд░ рдк्рдпाрд░, рдЬिрди्рд╣ोंрдиे рдЙрди्рд╣ें рдЦूрдм рдкрдв़ा рдФрд░ рд╕рд░ाрд╣ा। рдЕрдкрдиे рд╣ृрджрдп рдХे рдКँрдЪे рд╕िंрд╣ाрд╕рди рдкрд░ рдмैрдаाрдпा। рдЕрд╕ंрдЦ्рдп рдкाрдардХों рдХे рджिрд▓ों рдоें рдЙрдирдХे рд▓िрдП рд╕рдо्рдоाрдирдкूрд░्рдг рд╕्рдеाрди рд╣ै। рдкाрдардХ рдЖрдЬ рднी рдЙрди्рд╣ें рдкрдв़рдХрд░ рдЕрднिрднूрдд рд╣ोрддे рд╣ैं рдФрд░ рдмрд╣ुрдд рдк्рд░ेрдо рд╕े рдпाрдж рдХрд░рддे рд╣ैं। рдмрд╣ुрддों рдХो рд▓рдЧрддा рд╣ै, рд╡िрд╖्рдгु рдЬी рдиे рддो рдмिрд▓्рдХुрд▓ рдЙрди्рд╣ीं рдХी рдмाрдд рдХрд╣ рджी। рд▓िрд╣ाрдЬा рдЙрди्рд╣ें рдмрдб़ा рдХрдеाрдХाрд░ рджेрд╢ рднрд░ рдоें рдлैрд▓े рдЕрд╕ंрдЦ्рдп рдкाрдардХों рдиे рд╣ी рдмрдиाрдпा, рдЖрд▓ोрдЪрдХों рдиे рдирд╣ीं। рдЗрд╕ीрд▓िрдП рдЖрд▓ोрдЪрдХों рдХी рдХрдЯुрддрдо рд╕рдоीрдХ्рд╖ा рд╕े рднी рд╡े рд╡िрдЪрд▓िрдд рдирд╣ीं рд╣ुрдП। рдмрдб़ी рд╡िрдирдо्рд░рддा рд╕े рдЙрди्рд╣ोंрдиे рд▓िрдЦा—
“рдоैं рдпрд╣ рдЕрд╡рд╢्рдп рд╕्рд╡ीрдХाрд░ рдХрд░ूँрдЧा рдХि рдиिрд╢्рдЪрдп рд╣ी рдоैं рдХोрдИ рдмрдб़ा рд▓ेрдЦрдХ рдирд╣ीं рд╣ूँ। рдмрдб़ी рдХрдЯु рд╕рдоीрдХ्рд╖ा рд╣ुрдИ рд╣ै рдоेрд░ी рдХрд╣ाрдиिрдпों рдХी, рд▓ेрдХिрди рдЕрдиेрдХ рдкाрдардХों рдиे рдЙрддрдиा рд╣ी рдЙрди्рд╣ें рд╕рд░ाрд╣ा рднी।”

рд╡िрд╖्рдгु рдЬी рдХी рд╡िрдирдо्рд░рддा рд╕िрд░ рдоाрдеे। рдкрд░ рд╡े рдиिрд╢्рдЪрдп рд╣ी рд╣िंрджी рдХे рдмрдб़े рд▓ेрдЦрдХ, рдмрдб़े рдХрдеाрдХाрд░ рд╣ैं, рдЬिрди्рд╣ोंрдиे рд╣рдЬाрд░ों рд▓ोрдЧों рдХे рдорди рдоें рдШुрдордб़рддे рднाрд╡ों рдХो рд╡्рдпрдХ्рдд рдХिрдпा। рдПрдХ рдмрдб़ी рдмाрдд рдпрд╣ рднी рд╣ै рдХि рд╡े рдХिрд╕ी рдПрдХ рдЬрдЧрд╣ рдЯिрдХे рдирд╣ीं рд░рд╣े। рдЙрдирдХे рдЬीрд╡рди, рд╕ोрдЪ рдФрд░ рдХрд╣ाрдиिрдпों рдоें рднी рдиिрд░ंрддрд░ рд╡िрдХाрд╕ рдирдЬрд░ рдЖрддा рд╣ै। рдЕрдкрдиी рдЗрд╕ рд╡िрдХाрд╕-рдпाрдд्рд░ा рдкрд░ рд╕्рд╡рдпं рд╡िрд╖्рдгु рдЬी рдиे рдмрд╣ुрдд рдЦुрд▓рдХрд░ рд▓िрдЦा рд╣ै—
“рд╡िрдХाрд╕ рдХी рд░ेрдЦाрдПँ рдмрд╣ुрдд рд╕्рдкрд╖्рдЯ рд╣ैं। рднाрд╡рдмोрдз рднी рдмрджрд▓рддा рд╣ी рд╣ै। рдк्рд░ाрд░ंрдн рдоें рдоैं рдЖрд░्рдпрд╕рдоाрдЬ рдХे рдк्рд░рднाрд╡ рдоें рдЖрдпा। рдлिрд░ рдЧाँрдзी рдЬी рдХी рдЙँрдЧрд▓ी рдкрдХрдб़ рд▓ी। рдоैं рдк्рд░ेрдо рдХा рднूрдЦा рдеा। рдЧाँрдзी рдЬी рдк्рд░ेрдо рдХे рдЕрд╡рддाрд░ рдеे। рд╢рд░рдд рднी рдк्рд░ेрдордордп рдеे। рд╢ुрд░ू-рд╢ुрд░ू рдоें рдоेрд░ी рдХрд╣ाрдиिрдпों рдоें рдЖрд░्рдпрд╕рдоाрдЬ рдХे рд╕ुрдзाрд░рд╡ाрдж рдХा рдк्рд░рднाрд╡ рд╣ै рддो рдЙрд╕рдХे рддुрд░ंрдд рдмाрдж рджेрд╢рднрдХ्рддि рдФрд░ рдЙрджाрдд्рдд рдоाрдирд╡рддा, рдЬो рдЕрд╣िंрд╕ा рдФрд░ рдк्рд░ेрдо рдХा рд╣ी рдк्рд░рддिрд░ूрдк рд╣ै, рдоुрдЭे рдк्рд░िрдп рд░рд╣े। рдоेрд░े рдЖंрддрд░िрдХ рджрд░्рдж рдХे рдХाрд░рдг рдЬैрдиेंрдж рдЬी рдХे рд╢рдм्рджों рдоें рдоेрд░ी рдХृрддिрдпों рдоें рднाрд╡рдиा рдХी рдоुрд▓ाрдпрдоिрдпрдд рдХुрдЫ рдЕрдзिрдХ рд╣ै। рдк्рд░рдЧрддिрд╡ाрдж рдФрд░ рд╕рдоाрдЬрд╡ाрдж рдХा рдк्рд░рднाрд╡ рднी рдоुрдЭ рдкрд░ рд╣ै, рд▓ेрдХिрди рдпрд╣ рднी рд╕рдЪ рд╣ै рдХि рдХि рдЗрд╕рдХे рдмाрд╡рдЬूрдж рдоैं рд╣рджрдп рдоें рд╣ी рд╡िрд╢्рд╡ाрд╕ рд░рдЦрддा рд╣ूँ। рдоेрд░ा рд╕рдоाрдЬрд╡ाрдж рдХुрдЫ рдФрд░ рдирд╣ीं, рдЙрджाрдд्рдд рдоाрдирд╡рддा рдХी рдЦोрдЬ рдХा рд╣ी рджूрд╕рд░ा рдиाрдо рд╣ै। рдоेрд░े рдХрд╣рдиे рдХा рдвंрдЧ рд╕рдкाрдЯ рд╣ो рд╕рдХрддा рд╣ै, рдЗрд╕рд▓िрдП рдоेрд░े рдЖрд▓ोрдЪрдХ рдоुрдЭे рд╕ृрдЬрдХ рдирд╣ीं рдоाрдирддे। рдоुрдЭे рдХोрдИ рдЖрдкрдд्рддि рдирд╣ीं рд╣ै, рдкрд░ рдЙрджाрдд्рдд рдХी рддрдб़рдк рдХрд╣ीं рди рдХрд╣ीं рдоुрдЭे рдкрд░ेрд╢ाрди рдХिрдП рд░рд╣рддी рд╣ै। рдоैं рди рдЙрди рдЖрджрд░्рд╢ों рдоें рдмँрдзा рд╣ूँ рди рд╕िрдж्рдзांрддों рд╕े। рдмрд╕ рднोрдЧे рд╣ुрдП рдпрдеाрд░्рде рдХी рдкृрд╖्рдарднूрдоि рдоे рдЙрд╕ рдЙрджाрдд्рдд рдХी рдЦोрдЬ рдоें рдЪрд▓рддा рдЪрд▓ा рдЬा рд░рд╣ा рд╣ूँ।”

рдЫрдаे-рд╕ाрддрд╡ें рджрд╢рдХ рдоें рд╣िंрджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдоें рдХрдИ рдЖंрджोрд▓рди рдЖрдП рдФрд░ рдЧрдП। рдПрдХ рднीрд╖рдг рддूрдлाрди рд╕ा рдеा, рдЬिрд╕рдоें рдмрд╣ुрдд рд╕ाрд░े рдоूрд▓्рдп рднрд░рднрд░ाрдХрд░ рдврд╣рддे рдирдЬрд░ рдЖ рд░рд╣े рдеे। рдеोрдб़े рд╕рдордп рдХे рд▓िрдП рд╡िрд╖्рдгु рдЬी рднी рдЗрд╕ рдк्рд░рднाрд╡ рдоें рдЖрдП, рдкрд░ рдлिрд░ рдЬрд▓्рджी рд╣ी рд╕ँрднрд▓ рдЧрдП—
“рдоैं рдмрд░ाрдмрд░ рд▓िрдЦрддा рд░рд╣ा рдФрд░ рдк्рд░рдЧрддिрд╢ीрд▓ рдЖंрджोрд▓рди рд╕े рдоैं рд╕рдШрди рд░ूрдк рд╕े рдЬुрдб़ा рд░рд╣ा। рдоुрдЭे рдпाрдж рд╣ै рдХि рдХाрдлी рд╣ाрдЙрд╕ рдоें рдЙрди рджिрдиों рдЗрди рдЖंрджोрд▓рдиों рдХी рдмрдб़ी рдЪрд░्рдЪा рд╣ुрдЖ рдХрд░рддी рдеी। рд╕рднी рдмрдб़े-рдмрдб़े рд╕ाрд╣िрдд्рдпрдХाрд░ рдиाрдиा рдирдЧрд░ों рдоें рдХाрдлी рд╣ाрдЙрд╕ों рдХी рд╣ी рджेрди рд╣ैं। рдХोрд▓рдХाрддा, рд╢िрдорд▓ा, рд▓рдЦрдирдК, рдЗрд▓ाрд╣ाрдмाрдж рдФрд░ рджिрд▓्рд▓ी рдХे рдХाрдлी рд╣ाрдЙрд╕ों рдоें рдЦोрдЬा рдЬाрдП рддो рд╣िंрджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХा рдмрд╣ुрдд рдмрдб़ा рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдоिрд▓ेрдЧा। рдоैं рднी рдиिрд░ंрддрд░ рдХाрдлी рд╣ाрдЙрд╕ों рдоें рдЬाрддा рд░рд╣рддा рдеा। рд╡ाрдж-рд╡िрд╡ाрдж рднी рд╣ोрддे рдеे। рдРрд╕े рд╣ी рдПрдХ рдк्рд░рд╕ंрдЧ рдоें рджिрд▓्рд▓ी рдоें рдЬैрдиेंрдж рдЬी рдиे рдоेрд░ी рдУрд░ рджेрдЦा рдФрд░ рдХрд╣ा, ‘рд╡िрд╖्рдгु, рддुрдо्рд╣ाрд░ी рдЬिрдЬ्рдЮाрд╕ा рдорд░рддी рдЬा рд░рд╣ी рд╣ै।’
“рдоैं рддो рдХाँрдк рдЙрдаा। рдЬिрдЬ्рдЮाрд╕ा рд╣ी рдорд░ рдЧрдИ рддो рдХрд╣ाрдиी рдХрд╣ाँ рд╕े рдЖрдПрдЧी? рдмрд╣ुрдд рд╕ोрдЪрдиे рдХे рдмाрдж рд╕ाрдордиे рдЖрдпा рдХि рдЬैрдиेंрдж рдЬी рдХрд╣ рд░рд╣े рдеे рдХि рддुрдо рдХрд╣ाрдиी рд▓िрдЦрдиे рдХी рдУрд░ рдз्рдпाрди рди рджेрдХрд░, рдЖंрджोрд▓рдиों рдХी рдУрд░ рдз्рдпाрди рджे рд░рд╣े рд╣ो। рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдоुрдЭрд╕े рдпрд╣ рднी рдХрд╣ा рдеा, рдпрдеाрд░्рде рдХा рдЕрддिрдХ्рд░рдордг рдХрд░рдиे рдХे рдмाрдж рд╣ी рдХрд╣ाрдиी рдмрдирддी рд╣ै।”

рдФрд░ рдпрд╣ рд╕рдЪрдоुрдЪ рд╕ुрдХूрди рдХी рдмाрдд рдеी рдХि рд╡िрд╖्рдгु рдЬी рдлिрд░ рдЕрдкрдиी рд╡ाрд╕्рддрд╡िрдХ рдЬрдоीрди рдкрд░ рдЖ рдЧрдП, рдЬिрд╕рдоें рдпрдеाрд░्рде рдХी рддीрдХ्рд╖्рдгрддा рдХे рдмाрд╡рдЬूрдж рдк्рд░ेрдо рдФрд░ рд╣ृрджрдп рдХा рд╕ाрдо्рд░ाрдЬ्рдп рд╣ै рдФрд░ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдЙрджाрдд्рдд рдЬीрд╡рди-рдоूрд▓्рдп, рдЙрджाрдд्рдд рд╕ौंрджрд░्рдп рддрдеा рдЙрджाрдд्рдд рдоाрдирд╡рддा рдХी рдЦोрдЬ рдоें рд╡्рдпрдЧ्рд░ рдирдЬрд░ рдЖрддा рд╣ै।


[2]

рд╡िрд╖्рдгु рдЬी рдЙрди рдмрдб़े рдХрдеाрдХाрд░ों рдоें рд╕े рд╣ैं, рдЬिрди्рд╣ोंрдиे рдФрд░ों рдХी рддрд░рд╣ рд╕िрд░्рдл рд▓िрдЦा рдирд╣ीं, рдмрд▓्рдХि рд▓рдЧрднрдЧ рдЕрдкрдиा рд╕рдоूрдЪा рдЬीрд╡рди рд╣ी рд▓ेрдЦрди рдХो рд╕рдорд░्рдкिрдд рдХрд░ рджिрдпा рд╣ै। рдФрд░ рдЕंрддिрдо рд╕рдордп рдоें рдмрдЧैрд░ рдХिрд╕ी рдк्рд░рдЪाрд░ рдпा рд╢ोрд░-рд╢рд░ाрдмे рдХे рдЪुрдкрдЪाрдк ‘рджेрд╣рджाрди’ рдХрд░рдХे рдЙрди्рд╣ोंрдиे рд╕ाрдмिрдд рдХрд░ рджिрдпा рдХि рдПрдХ рд▓ेрдЦрдХ рдХे рд░ूрдк рдоें рдЙрдирдХी рдЖрд╕्рдеा рдпा рд╕ाрджрдЧी рдХोрдИ рджिрдЦाрд╡ा рдирд╣ीं рдмрд▓्рдХि рдЕрдкрдиे рдПрдХ рдмрдб़ी рдЧрд╣рд░ाрдИ рдФрд░ рдХ्рд░ांрддिрдХाрд░िрддा рдЫिрдкाрдП рд╣ुрдП рдеी। рдаीрдХ рдпрд╣ी рдмाрдд рдЙрдирдХी рдХрд╣ाрдиिрдпों рдФрд░ рд╕рдоूрдЪी рд▓ेрдЦрдХ-рдпाрдд्рд░ा рдХे рдмाрд░े рдоें рдХрд╣ीं рдЬा рд╕рдХрддी рд╣ै। рдпों рдЙрдирдХी рдЬीрд╡рди-рдХрдеा рдФрд░ рд▓ेрдЦрди-рдпाрдд्рд░ा рджो рдЕрд▓рдЧ-рдЕрд▓рдЧ рдЪीрдЬें рдирд╣ीं, рд▓рдЧрднрдЧ рдПрдХрдоेрдХ рд╣ो рдЧрдИ рд▓рдЧрддी рд╣ै।

рд╡ैрд╕े рддो рд╡िрд╖्рдгु рдЬी рдиे рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХी рддрдоाрдо рд╡िрдзाрдУं рдоें рд▓िрдЦा рд╣ै—рдХрд╣ाрдиी, рдЙрдкрди्рдпाрд╕, рдиाрдЯрдХ, рдЬीрд╡рдиी, рд╕ंрд╕्рдорд░рдг рдЖрджि-рдЖрджि, рдФрд░ рд▓рдЧрднрдЧ рд╣рд░ рд╡िрдзा рдоें рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдХुрдЫ рдирдпा рдФрд░ рдоूрд▓्рдпрд╡ाрди рдЬोрдб़ा рд╣ै। рдкрд░ рд╡े рд╕्рд╡рдпं рдоाрдирддे рд╣ैं рдХि рдЙрдирдХे рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХी рдХेंрдж्рд░ीрдп рдзुрд░ी рдХрд╣ाрдиी рд╣ी рд╣ै। рдХрд╣ाрдиी рдХे рд╕ाрде рдЙрдирдХी рдХрд▓рдо рдЦूрдм рдЦेрд▓рддी рд╣ै рдФрд░ рд╕ाрде-рд╕ाрде рдкाрдардХों рдХो рдЬीрд╡рди рдХे рд╡िрд╢ाрд▓ рд░ंрдЧрдоंрдЪ рдкрд░ рддрдоाрдо рд░ंрдЧों рдкрд░िрджृрд╢्рдпों рдХी рдЕंрддрд╣ीрди рдЫрд╡िрдпों рдХे рдмीрдЪ рдпाрдд्рд░ा рдХे рд▓िрдП рдЫोрдб़ рджेрддी рд╣ै।
рдпрд╣ рдмрдб़े рд╕ुрдЦ рдФрд░ рд╕ंрддोрд╖ рдХी рдмाрдд рд╣ै рдХि рдЕрд▓рдЧ-рдЕрд▓рдЧ рдХाрд▓рдЦंрдбों рдоें рд▓िрдЦी рдЧрдИं рд╡िрд╖्рдгु рдЬी рдХी рд╕ंрдкूрд░्рдг рдХрд╣ाрдиिрдпाँ рдЕрдм рдЙрдкрд▓рдм्рдз рд╣ैं। рдЖрда рдЦंрдбों рдоें рдЫрдкी рд╡िрд╖्рдгु рдк्рд░рднाрдХрд░ рдХी ‘рд╕ंрдкूрд░्рдг рдХрд╣ाрдиिрдпाँ’ рдПрдХ рдоाрдиी рдоें рджुрд░्рд▓рдн рджрд╕्рддाрд╡ेрдЬ рд╣ी рд╣ैं। рдЙрд╕рд╕े рдХोрдИ рдЫрд╣ рджрд╢рдХों рдоें рдлैрд▓ी рд╡िрд╖्рдгु рдЬी рдХी рдХрдеा-рдпाрдд्рд░ा рд╕े рдЧुрдЬрд░рдиे рдХा рджुрд░्рд▓рдн рдЕрд╡рд╕рд░ рд╣рдоें рдоिрд▓ рдЬाрддा рд╣ै। рдпрд╣ाँ рддрдХ рдХि рд╢ुрд░ुрдЖрддी рджौрд░ рдХी рдмрд╣ुрдд рд╕ी рдЕрдиुрдкрд▓рдм्рдз рдХрд╣ाрдиिрдпाँ рднी рдлिрд░ рд╕े рдкрдв़рдиे рдХो рдоिрд▓ीं। рдЧौрд░ рд╕े рджेрдЦा рдЬाрдП рддो рд╡िрд╖्рдгु рдк्рд░рднाрдХрд░ рдХे рдПрдХ рдЙрджीрдпрдоाрди рд▓ेрдЦрдХ рд╕े рдмрдб़े рдХрдеाрдХाрд░ рдмрдирдиे рдХी рдкूрд░ी рдХрдеा рднी рдЖрда рдЬिрд▓्рджों рдоें рдЫрдкी рдЗрди рдХрд╣ाрдиिрдпों рдоें рдирдЬрд░ рдЖ рд╕рдХрддी рд╣ै। рдЗрдирдоें рд╕े рд╣рд░ рдЦंрдб рдХा рд╢ीрд░्рд╖рдХ рдЙрдирдХी рдХिрд╕ी рдХрд╣ाрдиी рдкрд░ рд╣ै। рдЗрд╕ рд▓िрд╣ाрдЬ рд╕े ‘рд╡िрд╖्рдгु рдк्рд░рднाрдХрд░ рд╕ंрдкूрд░्рдг рдХрд╣ाрдиिрдпाँ’ рдХे рдЗрди рдЖрда рдЦंрдбों рдХे рд╢ीрд░्рд╖рдХ рд╣ैं, ‘рдоुрд░рдм्рдмी’, ‘рдЖрд╢्рд░िрддा’, ‘рдЕрднाрд╡’, ‘рдоेрд░ा рд╡рддрди’, ‘рдПрдХ рдФрд░ рдХुंрддी’, ‘рдзрд░рддी рдЕрдм рднी рдШूрдо рд░рд╣ी рд╣ै’, ‘рдкुрд▓ рдЯूрдЯрдиे рд╕े рдкрд╣рд▓े’ рдФрд░ ‘рдЬिंрджрдЧी рдПрдХ рд░िрд╣рд░्рд╕рд▓’।

рдХрд╣рдиा рди рд╣ोрдЧा рдХि рдЬीрд╡рди рдХे рд╡िрд╡िрдз рд░ंрдЧ-рд░ूрдкों рдФрд░ рдЕрдиुрднрд╡ों рд╕े рд╕ंрдкрди्рди рд╡िрд╖्рдгु рдЬी рдХी рдпрд╣ рдХрдеा-рдпाрдд्рд░ा рд╣िंрджुрд╕्рддाрди рдХे рдЖрдо рд▓ोрдЧों рдХी рдЬिंрджрдЧी рдХे рдХोрдИ рдЫрд╣ рджрд╢рдХों рдХा рдЬीрд╡ंрдд рдЗрддिрд╣ाрд╕ рднी рд╣ै। рдкिрдЫрд▓े рд╕ाрда-рдкैंрд╕рда рдмрд░рд╕ों рдоें рд▓िрдЦी рдЧрдИ рдЙрдирдХी рдХोрдИ рдкौрдиे рддीрди рд╕ौ рдХрд╣ाрдиिрдпों рдХो рдПрдХ рд╕ाрде рдкрдв़рдиे рдХा рд╕ुрдЦ рдиिрд░ाрд▓ा рд╣ै। рдлिрд░ рдЗрд╕рд╕े рд╡िрд╖्рдгु рдЬी рдХे рдХрд╣ाрдиीрдХाрд░ рдХी рднीрддрд░ी рдкрд░рддों рдХो рджेрдЦрдиे-рд╕рдордЭрдиे, рдЙрдирдХे рдХрд╣ाрдиीрдХाрд░ рдХे рдмुрдиिрдпाрджी рд╕्рд╡рднाрд╡ рдФрд░ рд╕рд░ोрдХाрд░ों рд╕े рдкрд░рдЪрдиे рдФрд░ рд▓ंрдмे рд╡िрдХाрд╕-рдХ्рд░рдо рдоें рдЙрд╕рдоें рдЖрдП рдоोрдб़ों рдФрд░ рддрдм्рджीрд▓िрдпों рдХो рджेрдЦ рдкाрдиे рдХा рд╕ुрднीрддा рднी рд╣ै। рджूрд╕рд░ों рд╢рдм्рджों рдоें рдХрд╣ा рдЬाрдП, рддो рд╡िрд╖्рдгु рдЬी рдХा рдпрд╣ рд╡िрдкुрд▓ рдХрдеा-рд╕ंрд╕ाрд░ рдПрдХ рдмाрд░ рдлिрд░ рд╕े рдЖрд▓ोрдЪрдХों рдХी рдЙрдкेрдХ्рд╖ा рдФрд░ рдЕрд╡рд╣ेрд▓рдиा рдХी рд╣рджрдмंрджिрдпों рдХे рднीрддрд░ рд╕े рдЕрдкрдиे рд╕рд╣ी-рд╕рд╣ी рдоूрд▓्рдпांрдХрди рдХी рдЪुрдиौрддी рд╣िंрджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХे рджिрдЧ्рдЧрдЬ рдЖрд▓ोрдЪрдХों рдХे рд╕рдо्рдоुрдЦ рдЙрдкрд╕्рдеिрдд рдХрд░рддा рд╣ै।

рдпрд╣ाँ рд╡िрд╖्рдгु рдЬी рдХे рд╡िрд╡िрдзрддाрдУं рднрд░े рдХрдеा-рд╕ंрд╕ाрд░ рдХी рд╕ंрдкूрд░्рдг рдкрдб़рддाрд▓ рдпा рдоूрд▓्рдпांрдХрди рддो рд╕ंрднрд╡ рдирд╣ीं рд╣ै। рдкрд░ рд╣ाँ, рдЗрд╕ рдмाрдд рдХी рдкрд░рдЦ рдЬрд░ूрд░ рдХी рдЬा рд╕рдХрддी рд╣ै рдХि рдХрдИ рджрд╢рдХों рдоें рдлैрд▓ी рд╡िрд╖्рдгु рдк्рд░рднाрдХрд░ рдХी рдХрдеा-рдпाрдд्рд░ा рдоें рдРрд╕ा рдХ्рдпा рд╣ै рдЬो рдкुрд░ाрдиा рд╣ोрдХрд░ рднी рдкुрд░ाрдиा рдирд╣ीं рдкрдб़рддा рдФрд░ рд╣рд░ рдкीрдв़ी рдХे рд▓ेрдЦрдХों рдФрд░ рдкाрдардХों рдХो рд▓рдЧрднрдЧ рдПрдХ рдЬैрд╕ी рдХрд╢िрд╢ рдХे рд╕ाрде рдЦींрдЪрддा рд╣ै। рдЕрдЧрд░ рдЕрдзेрдб़ рдпा рдпुрд╡рддрд░ рд▓ेрдЦрдХों рдХो рд╡िрд╖्рдгु рдЬी рдХी рдХрд╣ाрдиिрдпों рдХी рдЦाрд╕ी рд░ुрдЪि рдФрд░ рдЙрдд्рд╕ाрд╣ рд╕े рдЪрд░्рдЪा рдХрд░рддे рджेрдЦा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै, рддो рдПрдХрджрдо рдирдП рдФрд░ рддрд░ुрдг рд▓ेрдЦрдХों рдХो рднी рдЙрдирдХी рдХрд╣ाрдиिрдпों рдХे рдЖрд▓ोрдХ-рдоंрдбрд▓ рдХी рдУрд░ рдЦिंрдЪрддे, рдЙрдирд╕े рдКрд░्рдЬा рдЧ्рд░рд╣рдг рдХрд░рддे рдФрд░ рдк्рд░рднाрд╡िрдд рд╣ोрддे рджेрдЦा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै। рд╡िрд╖्рдгु рдЬी рдХी рдХрд╣ाрдиिрдпों рдоें рдРрд╕ा рдХ्рдпा рд╣ै рдЬो рдХрд╣ीं рди рдХрд╣ीं рд╣िंрджी рдХे рджिрдЧ्рдЧрдЬ рдЖрд▓ोрдЪрдХों рдХी рдЙрдкेрдХ्рд╖ा рдХे рдмाрд╡рдЬूрдж рдЙрди्рд╣ें рд╣िंрджी рдХे рд▓ेрдЦрдХों рдФрд░ рдкाрдардХों рдХा рдк्рд░िрдп рдкाрдд्рд░ рдмрдиाрддा рд╣ै? рдФрд░ рдХ्рдпों рдЙрдирдХी рдХрд╣ाрдиिрдпाँ рдХाрд▓ рдФрд░ рд╡рдп рдХी рдмाрдзाрдУं рдХो рддोрдб़рддी рд╣ुрдИ, рдмрджрд▓рддे рд╡рдХ्рддों рдФрд░ рдмрджрд▓рддे рд╣ाрд▓ाрдд рдоें рд▓рдЧाрддाрд░ рдЕрдкрдиा рдирд╡ीрдХрд░рдг рдХрд░рддी рд╣ुрдИ, рд╣рд░рджрдо рддाрдЬा рдФрд░ рдк्рд░ाрд╕ंрдЧिрдХ рдмрдиी рд░рд╣рддी рд╣ैं?

рдЗрд╕рдХा рдЬрд╡ाрдм рднी рдХрд╣ीं рдФрд░ рд╕े рдирд╣ीं, рд╕्рд╡рдпं рд╡िрд╖्рдгु рдк्рд░рднाрдХрд░ рдХी рдХрд╣ाрдиिрдпों рдХे рднीрддрд░ рд╕े рд╣ी рдоिрд▓рддा рд╣ै рдЬो рддाрдд्рдХाрд▓िрдХ рдФрд░ рд╕рдордпрдмрдж्рдз рд╕рд╡ाрд▓ों рд╕े рдЬूрдЭрддे рд╣ुрдП рднी, рдЕंрддрдд: рдоाрдирд╡рддा рдпा рдордиुрд╖्рдп рдоाрдд्рд░ рдХे рд╕ाрд░्рд╡рдХाрд▓िрдХ рд╕рд╡ाрд▓ рд╣ी рдЙрдаाрддी рд╣ैं рдФрд░ рдпों рд╣рдоें рдЕрдкрдиे рдШेрд░े рд╕े рдмाрд╣рд░ рдЖрдХрд░, рдПрдХ рдмрдб़ी рдЖрдзाрд░-рдкीрдаिрдХा рдкрд░ рдЦрдб़ा рдХрд░рдХे, рдмрдб़े рдкрд░िрдк्рд░ेрдХ्рд╖्рдп рдоें рдЪीрдЬों рдХो рджेрдЦрдиा рд╕िрдЦाрддी рд╣ैं। рдЪाрд╣े рдк्рд░ेрдо рдФрд░ рд╕्рдд्рд░ी рдХो рд▓ेрдХрд░ рд▓िрдЦी рдЧрдИ рд╡िрд╖्рдгु рдЬी рдХी рджрд░्рдЬрдиों рдХрд╣ाрдиिрдпाँ рд╣ों рдпा рдЧрд░ीрдмी рдФрд░ рдЖрд░्рдеिрдХ рджुрд╖्рдЪрдХ्рд░ों рдХो рд▓ेрдХрд░ рд▓िрдЦी рдЧрдИ рдХрд░ुрдг рдФрд░ рднाрд╡рдиा рд╕े рд╕ीрдЭी рд╣ुрдИ рдХрд╣ाрдиिрдпाँ, рджेрд╢-рд╡िрднाрдЬрди рдХी рднीрд╖рдг рдд्рд░ाрд╕рджी рдХो рд▓ेрдХрд░ рд▓िрдЦी рдЧрдИ рджुрдЦ-рд╣ाрд╣ाрдХाрд░ рднрд░ी рдХрд╣ाрдиिрдпाँ рд╣ों рдпा рдордиुрд╖्рдп-рдорди рдХे рдХ्рд╖ुрдж्рд░ рдХोрдиों, рдХрдордЬोрд░िрдпों рдФрд░ рдпрд╣ाँ рддрдХ рдХि рдзूрд░्рддрддाрдУं рдХो рднी рдЙрдШाрдб़рддी рдХрд╣ाрдиिрдпाँ, рд╡िрд╖्рдгु рдЬी рдк्рд░ाрд░ंрдн рд╕рджैрд╡ рдПрдХ рдЫोрдЯे рд▓ोрдХेрд▓ рд╕े рдХрд░рддे рд╣ैं рдФрд░ рдХрд╣ाрдиी рдХा рдЕंрдд рдЖрддे-рдЖрддे рд╣рдо рдПрдХ рдмрдб़े рдкрд░िрдк्рд░ेрдХ्рд╖्рдп рдоें, рдмрдб़े рд╕рд╡ाрд▓ों рдХी рдмेрдЪैрдиी рдФрд░ рдордиुрд╖्рдп рдкрд░ рдХी рдПрдХ рдмрдб़ी рдЖрд╕्рдеा рдХी рд░ोрд╢рдиी рдоें рдЦुрдж рдХो рдЦрдб़ा рдкाрддे рд╣ैं।

рд╡िрд╖्рдгु рдЬी рдХी рдХрд╣ाрдиिрдпों рдХी рдпрд╣ рд╡िрд╢ेрд╖рддा рдЙрдирдХी рдХрдеाрдХाрд░ рд╢рдЦ्рд╕िрдпрдд рдХो рдПрдХ рдЕрд▓рд╣рджा рдФрд░ рд╡िрд╢िрд╖्рдЯ рдкрд╣рдЪाрди рддो рджेрддी рд╣ी рд╣ै।


[3]

рдЕрд▓рдмрдд्рддा рд╡िрд╖्рдгु рдЬी рдХी рдЗрди рдХрд╣ाрдиिрдпों рдХो рдкрдв़рддे рд╣ुрдП рд╣िंрджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХी рдЗрд╕ рдЕрдЬीрдм рд╕ी рд╡िрдбंрдмрдиा рдХी рдУрд░ рдз्рдпाрди рдЬाрддा рд╣ै рдХि рд╣рдоाрд░े рдпрд╣ाँ рдХिрд╕ी рднी рдмрдб़े рд▓ेрдЦрдХ рдкрд░, рдЬिрд╕рдиे рдЕрдкрдиा рдкूрд░ा рдЬीрд╡рди рд╕ाрд╣िрдд्рдп-рд╕ृрдЬрди рдоें рд▓рдЧाрдпा рд╣ो, рдПрдХ рд╕ुрд╡िрдзाрдЬрдирдХ рд▓ेрдмрд▓ рдЪрд╕्рдкाँ рдХрд░ рджिрдпा рдЬाрддा рд╣ै। рдФрд░ рдлिрд░ рдЙрд╕рдХा рдкूрд░ा рдХृрддिрдд्рд╡, рдкूрд░ी рд╕ाрдзрдиा рдЙрд╕ рдЫोрдЯे рд╕े рд▓ेрдмрд▓ рдХी рдУрдЯ рдоें рджрдм рдЧрдИ рд▓рдЧрддी рд╣ै। рдпрд╣ рдЗрд╕ рдЬрд▓्рджрдмाрдЬ ‘рд▓ेрдмрд▓рд╡ाрджी’ рд╕рдоीрдХ्рд╖ा рдХी рд╣ै рд╡िрдбंрдмрдиा рд╣ै рдХि рдЕрдХрд╕рд░ рд╡िрд╖्рдгु рдк्рд░рднाрдХрд░ рдХो ‘рдПрдХ рднाрд╡ुрдХ рдФрд░ рдЖрджрд░्рд╢рд╡ाрджी рдХрдеाрдХाрд░’ рдХрд╣рдХрд░ рдЫुрдЯ्рдЯी рдкा рд▓ी рдЬाрддी рд╣ै। рдФрд░ рджूрд╕рд░ी рдУрд░ рдЙрдирдХे рд╕ंрдкूрд░्рдг рдХृрддिрдд्рд╡ рдХो ‘рдЖрд╡ाрд░ा рдорд╕ीрд╣ा’ рдФрд░ ‘рдзрд░рддी рдЕрдм рднी рдШूрдо рд░рд╣ी рд╣ै’ рдХी рдХाрд░ा рдоें рдХैрдж рдХрд░ рджिрдпा рдЧрдпा рд╣ै।

‘рдЖрд╡ाрд░ा рдорд╕ीрд╣ा’ рдиिрд╕्рд╕ंрджेрд╣ рд╡िрд╖्рдгु рдЬी рдХा рдПрдХ рд╢ाрд╣рдХाрд░ рдХाрдо рд╣ै рдФрд░ ‘рдзрд░рддी рдЕрдм рднी рдШूрдо рд░рд╣ी рд╣ै’ рд╣िंрджी рдХी рдмीрд╕рд╡ीं рд╢рддाрдм्рджी рдХी рд╕рдмрд╕े рдЕрдЪ्рдЫी рдФрд░ рдорд╣ाрди рдХрд╣ाрдиिрдпों рдоें рд╕े рдПрдХ рд╣ैं рдЬिрд╕рдиे рдЕрдкрдиे рд░рдЪрдиा-рдХाрд▓ рдоें рдФрд░ рдмाрдж рдоें рднी рдкूрд░े рд╣िंрджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдоें рдПрдХ рддрд░рд╣ рдХी рд╣рд▓рдЪрд▓ рдмрд▓्рдХि рд╕рдирд╕рдиी рд╕ी рдкैрджा рдХрд░ рджी рдХि рдЕрд░े! рдХрд╣ाрдиी рдРрд╕ी рднी рд╣ो рд╕рдХрддी рд╣ै! рдиिрд╕्рд╕ंрджेрд╣ рдпрд╣ рдПрдХ рдРрд╕ी рд░рдЪрдиा рд╣ै рдЬिрд╕ рдкрд░ рд╕ंрдкूрд░्рдг рд╣िंрджी рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХो рдЧрд░्рд╡ рд╣ै, рднрд▓े рд╣ी рдХुрдЫ рдмрдб़े рдЖрд▓ोрдЪрдХ рдЗрд╕े рдЕрд╡рдоूрд▓्рдпिрдд рдХрд░рдиे рдХी рдХोрд╢िрд╢ рдХрд░рддे рд░рд╣ें। рдкрд░ рдкूрд░ी рд╡िрдирдо्рд░рддा рдХे рд╕ाрде рд╣рдоें рдпрд╣ рдХрд╣рдиा рд╣ोрдЧा рдХि ‘рдЖрд╡ाрд░ा рдорд╕ीрд╣ा’ рдФрд░ ‘рдзрд░рддी рдЕрдм рднी рдШूрдо рд░рд╣ी рд╣ै’ рдХिрддрдиी рд╣ी рдорд╣ाрди рд░рдЪрдиाрдПँ рдХ्рдпों рди рд╣ों, рд╡े рдЗрд╕ рдмाрдд рдХी рд╣рдХрджाрд░ рд╣рд░рдЧिрдЬ рдирд╣ीं рд╣ैं рдХि рдПрдХ рд▓ंрдмे рдХाрд▓-рдЦंрдб рдоें рдлैрд▓े рд╡िрд╖्рдгु рдЬी рдХे рд╕ंрдкूрд░्рдг рдХृрддिрдд्рд╡ рдХो рдЙрдирдХी рдУрдЯ рдоें рдХрд░ рджिрдпा рдЬाрдП।

рдЕрдЧрд░ рд╕िрд░्рдл рдХрд╣ाрдиिрдпों рдХी рд╣ी рдЪрд░्рдЪा рдХрд░ें рддो ‘рдоुрд░рдм्рдмी’, ‘рдмोрдзिрд╡ृрдХ्рд╖’, ‘рдПрдХ рдФрд░ рдХुंрддी’, ‘рдЕрднाрд╡’, ‘рдЖрд╢्рд░िрддा’, ‘рдХैрд╕ी рд╣ो рдоाрд░िрдпрдо्рдоा’, ‘рдЬिंрджрдЧी: рдПрдХ рд░िрд╣рд░्рд╕рд▓’, ‘рдкुрд▓ рдЯूрдЯрдиे рд╕े рдкрд╣рд▓े’, ‘рдЧрд░्рд╡िрддा’, ‘рдоेрд░ा рд╡рддрди’, ‘рд╣рд░ीрд╢ рдкांрдбे’, ‘рд╕ुрд░ाрдЬ’, ‘рдПрдХ рдХрд╣ाрдиी рдХा рдЬрди्рдо’, ‘рднिрдЦाрд░ी’, ‘рддाँрдЧे рд╡ाрд▓ा’, ‘рдЕрдм्рджुрд▓्рд▓ा’, ‘рдЬीрд╡рди рдПрдХ рдХрд╣ाрдиी’, ‘рд╕рдЪ рдоैं рд╕ुंрджрд░ рд╣ूँ’ рдЬैрд╕ी рджрд░्рдЬрдиों рдХрд╣ाрдиिрдпाँ рдкрдв़рдиे рдХे рдмाрдж рдоैं рдкूрд░ी рдЬिрдо्рдоेрджाрд░ी рдХे рд╕ाрде рдпрд╣ рдмाрдд рдХрд╣ рд╕рдХрддा рд╣ँ рдХि рд╡िрд╖्рдгु рдк्рд░рднाрдХрд░ рдХी рд▓ंрдмी рдФрд░ рд╕рдоृрдж्рдз рдХрдеा-рдпाрдд्рд░ा рдЕрдкрдиी рдХुрдЫेрдХ рд╕ीрдоाрдУं рдФрд░ рдХрдордЬोрд░िрдпों рдХे рдмाрд╡рдЬूрдж, рдиिрд░ंрддрд░ рдоूрд▓्рдпांрдХрди рдФрд░ рдирдП рд╕िрд░े рд╕े рд╕рдордЭे рдЬाрдиे рдХी рдЪुрдиौрддी рджेрддी рд╣ै рдФрд░ рдЙрд╕े рдаीрдХ-рдаीрдХ рд╕рдордЭे рдмрдЧैрд░ рд╣िंрджी рдХрд╣ाрдиी рдХी рдЕрдЪрд░рдЬ рднрд░ी рд╡िрдХाрд╕-рдпाрдд्рд░ा рдкрд░ рдмाрдд рдХрд░рдиा рд╕ंрднрд╡ рд╣ी рдирд╣ीं рд╣ै।

рдмрд╣рд░рд╣ाрд▓ рд╡िрд╖्рдгु рдЬी рдХे рдЗрд╕ рд╡िрдкुрд▓ рдХрдеा-рд╕ंрд╕ाрд░ рд╕े рдЧुрдЬрд░рддे рд╣ुрдП рдмाрд░-рдмाрд░ рдпрд╣ рдЕрд╣рд╕ाрд╕ рд╣ोрддा рд╣ै рдХि рдЙрди्рд╣ें рднाрд╡ुрдХ рдФрд░ рдЖрджрд░्рд╢рд╡ाрджी рдХрдеाрдХाрд░ рдХрд╣рдиा рдпा рдЙрди्рд╣ें рдорд╣рдЬ рдЧाँрдзीрд╡ाрджी рдХрдеाрдХाрд░ рдХрд╣рдиा, рдЙрдирдХे рдХрдеाрдХाрд░ рдХे рдХрдж рдХो рдЫोрдЯा, рдмрд╣ुрдд рдЫोрдЯा рдХрд░рдХे рджेрдЦрдиा рд╣ै। рд╡िрд╖्рдгु рдЬी рдХा рдХрд╣ाрдиीрдХाрд░ рди рд╕िрд░्рдл рдЦाрд╕ рдмोрд▓्рдб рд╣ै, рдмрд▓्рдХि рдпрдеाрд░्рде рдкрд░ рдЙрд╕рдХी рдкрдХрдб़ рднी рдмрд╣ुрдд рдордЬрдмूрдд рд╣ै। рдФрд░ рдЙрд╕े рдЬрдм рдЬो рдХрд╣рдиा рд╣ोрддा рд╣ै, рд╡рд╣ рдХрд╣рддा рд╣ै। рдпрд╣ाँ рддрдХ рдХि рдмрд╣ुрдд рд╕ी рдиैрддिрдХ рдоाрди्рдпрддाрдУं рдФрд░ рддрдеाрдХрдеिрдд рдЗрдирд╕ाрдиी рдЖрджрд░्рд╢ों рдкрд░ рд╡рд╣ рдмрдб़ी рд╣िрдо्рдордд рдХे рд╕ाрде рд╕рд╡ाрд▓िрдпा рдиिрд╢ाрди рд▓рдЧाрддा рд╣ै। рдЦाрд╕рдХрд░ рд╕्рдд्рд░ी рдкрд░ рдЬो рдЖрджрд░्рд╢ рдЬрдмрд░рди рдеोрдкे рдЧрдП рд╣ैं, рдЙрди्рд╣ें рдз्рд╡рд╕्рдд рдФрд░ рддाрд░-рдмाрд░ рдХрд░рдиे рдоें рд╡िрд╖्рдгु рдк्рд░рднाрдХрд░ рдХा рдХрдеाрдХाрд░ рдмрдб़े рджुрд╕्рд╕ाрд╣рд╕िрдХ рдвंрдЧ рд╕े рд░ुрдЪि рд▓ेрддा рд╣ै। рдЗрд╕ी рддрд░рд╣ рдЬिंрджрдЧी рдХी рддрд▓рдЫрдЯ рдоें рдЙрддрд░рдХрд░ рдЙрд╕рдХी рдЕрд╕рд▓ी рд╕ूрд░рдд рджिрдЦाрдиे рдоें рдЙрдирдХी рдХुрдЫ рдХрд╣ाрдиिрдпाँ рдЗрд╕ рдХрджрд░ рдХाрдордпाрдм рд╣ैं рдХि рдПрдХ рдкाрдардХ рдХे рд░ूрдк рдоें рдоेрд░े рд▓िрдП рдпрд╣ рдПрдХ рдЕрд╡िрд╕्рдорд░рдгीрдп рдЕрдиुрднрд╡ рд╣ै। рд╣ाрд▓ाँрдХि рд╡िрд╖्рдгु рдк्рд░рднाрдХрд░ рдХे рдХрд╣ाрдиीрдХाрд░ рдХी рдпрд╣ рдПрдХ рд╕рд╣рдЬ рдк्рд░рдХृрддि рд╣ी рд╣ै рдЬिрд╕рдоें рдЙрди्рд╣ें рдХुрдЫ рднी рдЕрд╕рд╣рдЬ рдирд╣ीं рд▓рдЧрддा। рдЗрд╕рд▓िрдП рдХि рдиिрдд рдирдпा рдЕрди्рд╡ेрд╖рдг рдпा рдиिрдд рдирдП рд░ाрд╕्рддों рдХी рддрд▓ाрд╢ рд╣ी рдХрд╣ाрдиीрдХाрд░ рдХा рдк्рд░िрдп рд╣ै।

рд╡िрд╖्рдгु рдЬी рдХी рдХрд╣ाрдиी ‘рддрд▓ाрд╢’ рдХो рдкрдв़ें рддो рдЙрдирдХे рдХрд╣ाрдиीрдХाрд░ рдХी рдпрд╣ рдЙрдзेрдб़рдмुрди рд╕ाрдл-рд╕ाрдл рд╕рдордЭ рдоें рдЖрддी рд╣ै। рдЗрд╕ рдХрд╣ाрдиी рдХे рдиाрдпрдХ рдХी рдПрдХ рдЕрдЬрдм рд╕ी рдоुрд╢्рдХिрд▓ рдпрд╣ рд╣ै рдХि рд╡рд╣ рдордирдЪाрд╣ी рдоूрд░рдд рдмрдиाрдиा рдЪाрд╣рддा рдеा, рдХिрд╕ी рд╕ाँрдЪे рдоें рдврд▓ी рдоूрд░рдд рдирд╣ीं। рдЗрд╕рд▓िрдП рдХि рд╡рд╣ рдЬाрдирддा рд╣ै рдХि рдХोрдИ рднी рдЕрдЪ्рдЫी рд░рдЪрдиा рд╕ाँрдЪों рдХो рддोрдб़рдХрд░ рдмाрд╣рд░ рдЖрддी рд╣ै। рд╕ाँрдЪों рдХो рддोрдб़рдиा рдоुрд╢्рдХिрд▓ рдХाрдо рд╣ै, рдЗрд╕рдоें рдмрд╣ुрдд рдЦрддрд░े рд╣ैं। рд▓ेрдХिрди рд╕ाँрдЪों рдХो рддोрдб़े рдмрдЧैрд░ рд░рдЪрдиा рднी рд╕ंрднрд╡ рдирд╣ीं рд╣ै। рдоुрдЭे рд▓рдЧрддा рд╣ै, рдпрд╣ рдкрд░ेрд╢ाрдиी рдХेрд╡рд▓ рд╡िрд╖्рдгु рдк्рд░рднाрдХрд░ рдХे рдХрдеाрдиाрдпрдХ рдХी рд╣ी рдкрд░ेрд╢ाрдиी рдирд╣ीं рд╣ै, рд╕्рд╡рдпं рд╡िрд╖्рдгु рдЬी рдХे рдХрдеाрдХाрд░ рдХी рднी рдкрд░ेрд╢ाрдиी рд╣ै। рдЗрд╕рд▓िрдП рдЙрдирдХी рддрдоाрдо рдХрд╣ाрдиिрдпाँ рдРрд╕ी рд╣ैं рдЬो рдЕрдкрдиा рд░ाрд╕्рддा рдФрд░ рдЕрдкрдиी рднाрд╖ा рдЦुрдж рд▓ेрдХрд░ рдЖрддी рд╣ैं। рдЗрд╕ीрд▓िрдП рдоाрдл рдХीрдЬिрдП—рдЬैрд╕ा рдоैंрдиे рдкрд╣рд▓े рдХрд╣ा, рдЗрди рдХрд╣ाрдиिрдпों рдХो рдкрдв़рддे рд╣ुрдП рдоुрдЭे рд╡िрд╖्рдгु рдЬी рдХेрд╡рд▓ рдЧाँрдзीрд╡ाрджी рднाрд╡ुрдХ рдХрдеाрдХाрд░ рд╣рд░рдЧिрдЬ рдирд╣ीं рд▓рдЧे।

рдЧाँрдзीрд╡ाрдж рдоें рдиैрддिрдХрддा рдХा рдЬो рдЕрддिрд░िрдХ्рдд рдкрд╕ाрд░ा рд╣ै рдФрд░ рд╕рдлेрдж рдЪाрджрд░ рдХे рдиीрдЪे рди рдЭाँрдХрдиे рдХी ‘рднрдж्рд░рддा’ рд╣ै, рд╡рд╣ рдпрд╣ाँ рд╣рд░рдЧिрдЬ рдирд╣ीं рд╣ै। рдЗрд╕ीрд▓िрдП рдЬрд╣ाँ рдХрд╣ाрдиी рдХी рддрд▓ाрд╢ рдХा рд╕рд╡ाрд▓ рд╣ै, рд╡िрд╖्рдгु рдЬी рдХिрд╕ी рдХीрдЪрдб़ рдпा рджрд▓рджрд▓ рдоें рдЙрддрд░рдиे рд╕े рдирд╣ीं рдШрдмрд░ाрддे। рдХрд╣ाрдиी рдЙрдирдХे рд▓िрдП рдХुрдЫ рдЗрддрдиी рдмрдб़ी рдЪीрдЬ, рдЗрддрдиी рдмрдб़ी рдЙрдкрд▓рдм्рдзि рд╣ै рдЬिрд╕рдХे рд▓िрдП рд╣рд░ рдЦрддрд░ा рдЙрдаाрдпा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै!

рд╕ंрднрд╡рддः рдЗрд╕ीрд▓िрдП рд╡िрд╖्рдгु рдЬी рдХी рдХрд╣ाрдиिрдпाँ рд╕ीрдзे-рд╕ीрдзे рдкाрдардХों рдХे рджिрд▓ों рдкрд░ рдЕрд╕рд░ рдбाрд▓рдиे рд╡ाрд▓ी рдХрд╣ाрдиिрдпाँ рд╣ैं। рд╡े рд╣рд░ рддрдмрдХे рдХो рдЕрдкрдиी рдХрд╣ाрдиिрдпाँ, рдЕрдкрдиे рдХрд╣ाрдиीрдХाрд░ рдХी рдХрд╣ाрдиिрдпाँ рд▓рдЧрддी рд╣ैं, рдоाрдиो рд╣рд░ рджुрдЦी рдХा рд╕ाрде рдиिрднाрдиे рдХा рд╡े рд╡ाрджा рдХрд░рддी рд╣ैं! рд▓ेрдХिрди рд╕ाрде рд╣ी рдЬрд╣ाँ рдЪोрдЯ рдХрд░рдиे рдХी рдЬрд░ूрд░рдд рд╣ै, рд╡рд╣ाँ рдЪोрдЯ рдХрд░рдиे рд╕े рд╡े рд╣рд░рдЧिрдЬ рдирд╣ीं рдЪूрдХрддीं рдФрд░ рдЕрдкрдиे рд╕्рд╡ाрднाрд╡िрдХ рдиिрд╖्рдХрд░्рд╖ों рдХी рдУрд░ рдмрдв़рддी рд╣ैं, рднрд▓े рд╣ी рд╡े рдиिрд╖्рдХрд░्рд╖ рджूрд╕рд░ों рдХो рдФрд░ рдХрд╣рдиा рдЪाрд╣िрдП рдХि ‘рдЕрддि-рдиैрддिрдХрддाрд╡ाрджिрдпों’ рдФрд░ ‘рдкрд╡िрдд्рд░рддाрд╡ाрджिрдпों’ рдХो рдПрдХ рдЖрдШाрдд рдХी рддрд░рд╣ рдХ्рдпों рди рд▓рдЧें। рдорд╕рд▓рди рд╡िрд╖्рдгु рдк्рд░рднाрдХрд░ рдХी рдЦाрд╕ी рдЪрд░्рдЪिрдд рдХрд╣ाрдиी ‘рдПрдХ рдФрд░ рдХुंрддी’ рдоें рдПрдХ рд╕्рдд्рд░ी рдХी рдПрдХ рд╕्рд╡рддंрдд्рд░ рдФрд░ рдоुрдХ्рдд рдЕрд╡рдзाрд░рдгा рд╣ै। рдпрд╣ рдирдП рдЬрдоाрдиे рдХी рдирдИ рдХुंрддी рд╣ै рдЬो рджेрд╢-рд╡िрднाрдЬрди рдХे рджुрдЦिрдпाрд░े рджौрд░ рдоें рдмрд▓ाрдд्рдХृрдд рд╣ोрддी рд╣ै। рд▓ेрдХिрди рдлिрд░ рдПрдХ рдХे рдмाрдж рд╡рд╣ рдРрд╕े рдкुрд░ुрд╖ों рдХे рд╕ंрдкрд░्рдХ рдоें рдЖрддी рд╣ै, рдЬिрдирдХे рд╕ाрде рдЙрд╕рдХा рджेрд╣ рдХा рдирд╣ीं, рдорди рдХा рднी рд░िрд╢्рддा рдЬुрдб़рддा рд╣ै।

рд▓ेрдХिрди рдпрд╣ीं рдХुंрддी рдХी рдоुрд╢्рдХिрд▓ें, рдЙрд╕рдХी рдЙрдерд▓-рдкुрдерд▓ рдФрд░ рдЕрдкрдоाрди рднрд░ी рдХрдеा рд╢ुрд░ू рд╣ोрддी рд╣ै। рдиैрддिрдХрддा рдХा рдоोрдЯा рд▓рдмाрджा рд▓ाрджे рд╕рдоाрдЬ рдХे рд▓िрдП рдпрд╣ рдХुंрддी рдПрдХ рдорд░ी рд╣ुрдИ рдХुंрддी рд╕े рднी рдмрджрддрд░ рд╣ै। рд▓ेрдХिрди рдирд╣ीं, рдпрд╣ рдЬो рдЖрдЬ рдХी рдХुंрддी рд╣ै, рд╡рд╣ рдЗрди рд╕ाрд░े рдЕрдкрдоाрдиों рдХी ‘рджुрд░-рджुрд░’ рдХे рдмीрдЪ рднी рдЕрд╡िрдЪрд▓िрдд рд╣ै। рд╡рд╣ рдЙрди рд░िрд╢्рддों рдХो рдЙрд╕ी рдЧрд░िрдоा рд╕े рдпाрдж рдФрд░ рд╕्рд╡ीрдХाрд░ рдХрд░рддी рд╣ै, рдорди рд╕े рдЬीрддी рд╣ै। рднрд▓े рд╣ी рдЙрд╕рдХे рдкिрддा рдФрд░ рдкрд░िрд╡ाрд░ рдХे рд▓ोрдЧ рдЙрд╕े рдкाрдкिрд╖्рдаा рдпा рдХрд▓ंрдХिрдиी рдХुрдЫ рднी рдХрд╣ें।
рдРрд╕े рд╣ी ‘рдоुрд░рдм्рдмी’ рд╢ुрд░ुрдЖрддी рджौрд░ (рд╕рди् 1937) рдоें рд▓िрдЦी рдЧрдИ рд╡िрд╖्рдгु рдЬी рдХी рдПрдХ рдХрдоाрд▓ рдХी рдХрд╣ाрдиी рд╣ै, рдЬिрд╕рдХा рдХेंрдж्рд░ीрдп рдЪрд░िрдд्рд░ рдоुрд░рдм्рдмी рдмрдб़ा рд╣ी рдХрдб़рдХ рдФрд░ рдЬाрдирджाрд░ рд╢рдЦ्рд╕ рд╣ै। рдЙрд╕рдХी рднाрд╖ा, рдЙрд╕рдХा рдоिрдЬाрдЬ, рдЙрд╕рдХी рдЦीрдЬ рдФрд░ рдЭрд▓्рд▓ाрд╣рдЯ, рдЙрд╕рдХा рдмाрдд-рдмाрдд рдоें рдЧाрд▓िрдпाँ рджेрдиे рдХा рдаेрда рдЕंрджाрдЬ, рдХुрдЫ рдирд╣ीं рднूрд▓рддा। рдЖрдк рдЪाрд╣ें рддो рднी рдирд╣ीं рднुрд▓ा рд╕рдХрддे। рдкрд░ рдЗрд╕рд╕े рднी рдмрдв़рдХрд░ рд╣ै—рд╕рдЦ्рдд, рдмेрд╣рдж рд╕рдЦ्рдд рдХрд▓ेрд╡рд░ рдХे рднीрддрд░ рдЫिрдкा рдЙрд╕рдХा рдмрд╣ुрдд-рдмрд╣ुрдд рдХोрдорд▓ рдорди рдЬो рдХिрд╕ी рдХी рднी рддрдХрд▓ीрдл рдкрд░ рдЗрд╕ рдХрджрд░ рдж्рд░рд╡िрдд рд╣ोрддा рд╣ै рдХि рддрдм рд▓рдЧрддा рд╣ै, рдпрд╣ рдоुрд░рдм्рдмी рдХे рднीрддрд░ рдХा рдХोрдИ рдФрд░ рдоुрд░рдм्рдмी рдиिрдХрд▓рдХрд░ рдмाрд╣рд░ рдЖ рдЧрдпा рд╣ै। рдкुрд░ाрдиे рдордЯिрдпाрд▓े рд░िрд╢्рддों рдХा рджрд░्рдж рдХ्рдпा рд╣ो рд╕рдХрддा рд╣ै—рдФрд░ рдЦाрд╕рдХрд░ рджोрд╕्рддी рдХे рд░िрд╢्рддे рдХा рджрд░्рдж, рдЗрд╕े рдоुрд░рдм्рдмी рд╕े рдЬ्рдпाрджा рдХोрдИ рдФрд░ рдирд╣ीं рдЬाрдирддा।

рдЬрдм рдоुрд░рдм्рдмी рдХे рдмेрдЯे рд░ाрдзे рдиे рдПрдХ рдЧрд░ीрдм рдХिрд╕ाрди рдкрд░ рдиाрд▓िрд╢ рдХрд░рдиे рдХा рдлैрд╕рд▓ा рдХрд░ рд▓िрдпा, рддो рдЬрд░ा рдоुрд░рдм्рдмी рдХी рдпрд╣ рдПрдХांрдд рдмрдб़рдмрдб़ाрд╣рдЯ рд╕ुрди рд▓ीрдЬिрдП—
“рдКрд╣ूँ, рдеाрд░ा рдпाрд░рдмाрд╕ рд╣ै। рдХрд╣ोрдЧे, рдкूрдЪ्рдЫा рднी рдирд╣ीं। рдкूрдЫрдХрд░ рдХ्рдпा рдХрд░ рд▓िрдпा? рдоुрдЭрд╕े рдХрд╣рд▓рд╡ाрдиा рдЪाрд╣рддा рдеा। рд╢рд░्рдо рдирд╣ीं рдЖрдИ рд╣рд░ाрдо рдХे рдЦाрдиे рд╡ाрд▓े рдХो। рдмाрдк рд╕े рднी рдЫрд▓ рдХрд░े, рд▓ाрд▓ा рдХो рдкрддा рдирд╣ीं рдХि рдоैं рдЙрд╕े рддрдм рд╕े рдЬाрдиूँ рд╣ूँ, рдЬрдм рд▓ाрд▓ा рдкैрджा рд╣ी рдирд╣ीं рд╣ुрдП рдеे। рдЧрд░ीрдм рдХिрд╕ाрди рдЦेрддी рдХрд░рдХे рдкेрдЯ рдкाрд▓े рд╣ै, рдРрд╕ा рдпाрд░рдмाрд╕ рдХि рдЭूрда-рдоूрда рднी рдХाрдо рдХा рдкрддा рдЪрд▓ рдЬाрдП рддो рджिрдХे рднрдЧा рдЪрд▓ा рдЖрд╡े। рдкाрд░ рд╕ाрд▓ рдЧंрдЧा рдоाрдИ рдЪрдв़ рдЖрдИ рдеीं, рд╕рдм рдШाрдЯ рдмрд╣ा рд▓े рдЧрдИं। рдкाрдиी рдЗрддрдиा рдЧрд╣рд░ा рдХि рд╣ाрдеी рдбूрдм рдЬрдП, рд▓ेрдХिрди рдЙрд╕рдиे рдХрд╣ा рдХि рд╕ाрд▓ рднрд░ рдХा рдд्рдпोрд╣ाрд░ рдпूँ рдирд╣ीं рдЫोрдбे рдЬा, рдирд╣ाрди рд╣ोрдЧा। рд░ाрдо рдеाрд░ा рднрд▓ा рдХрд░े, рдоंрджрд░ рдХा рдХुрдЖँ рдЙрд╕ी рдиे рдЕрдкрдиे рд╣ाрдеों рд╕े рдЦोрджा рдеा। рдмोрд▓ा, рд╡рд╣ी рд╣ाрде рдЕрдм рднी рд╣ैं। рд░рд╣ी рдЬाрди рдХी рдмाрдд, рд╕ो рд╣ाрде рдоें рдирд╣ीं, рдорди рдоें рд╣ी...!”

рдЗрд╕ рдкрд░ рдХिрд╕ी рдиे рдЦाрдиा рдЦाрдиे рдХी рдмाрдд рдХрд╣ीं, рддो рдЬрд░ा рдоुрд░рдм्рдмी рдХे рдХрд╣рдиे рдХा рдЕंрджाрдЬ, рднाрд╖ा рдФрд░ рдард╕рдХ рджेрдЦिрдП—
“рдХ्рдпा рдХрд╣ा? рд╣ाँ, рд╣ाँ, рд▓े рдЖ। рд╕рд╡ेрд░े рдХा рднूрдХ्рдХा рд╣ूँ। рджेрдЦ, рдкрд░ाँрд╡рдаों рдоें рдЕрдЬрд╡ाрдЗрди рдбрд▓рд╡ा рджेрдиा рдФрд░ рд╣ाँ рдЪूрд░рди рд▓ाрдиा рдордд рднूрд▓ рдЬाрдиा। рдЕрд░े рдоेрд░े рдпाрд░, рдЪрд▓ा рдЬाрд╡े рд╣ै। рдмाрдд рддो рд╕ुрди рд▓िрдпा рдХрд░, рджिрдХे рдоुрдирдХ्рдХा рдЦрддрдо рд╣ो рдЧрдИ, рд▓ेрддे рдЖрдиा। рднूрд▓рдиा рдордд। рдЕрдм рдЦрдб़ा-рдЦрдб़ा рдХ्рдпा рджेрдХ्рдЦे рд╣ै। рд░ाрдо рдеाрд░ा рднрд▓ा рдХрд░े। рдЬा, рджौрдб़ рдХे рдЬा।”

рдоुрд░рдм्рдмी рдХे рдЪрд░िрдд्рд░ рдХे рдкेंрдЪрджाрд░ рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рдпा рдиिрдЬрддा рдХी рдорди рдкрд░ рдЧрд╣рд░ी рдЫाрдк рдбाрд▓рдиे рд╡ाрд▓े рдХрд╣ाрдиी рдХे рдЗрд╕ рд░ोрдоांрдЪрдХ рдЕंрдд рдХी рднी рдпрд╣ाँ рд╡िрд╕्рддाрд░ рд╕े рдЪрд░्рдЪा рд╣ो рд╕рдХрддी рд╣ै। рдкрд░ рдоैं рд╕рдордЭрддा рд╣ूँ рдХि рд╕िрд░्рдл рдЗрддрдиा рдЗрд╢ाрд░ा рдХрд░ рджेрдиा рд╣ी рдХाрдлी рд╣ोрдЧा рдХि рдоुрд░рдм्рдмी рдХा рдмेрдЯा рдЬिрд╕ рд╢рдЦ्рд╕ рдкрд░ рдиाрд▓िрд╢ рдХрд░рддा рд╣ै, рдЦुрдж рдоुрд░рдм्рдмी рдЕрдкрдиे рдмेрдЯे рд╕े рдЫिрдкाрдХрд░ рдЙрд╕े рдЪुрдкрдХे рд╕े рдкैрд╕ा рджे рдЖрддा рд╣ै рдФрд░ рдиाрд▓िрд╢ рд╕े рдмрдЪाрддा рд╣ै। рд▓ेрдХिрди рдпрд╣ рдмाрдд рдЕंрдд рддрдХ рдЧोрдкрдиीрдп рд╣ी рдмрдиी рд░рд╣рддी рд╣ै, рдоुрд░рдм्рдмी рдХे рд░рд╣рд╕्рдпрдордп рдФрд░ рдХрдб़рдХ рдЪрд░िрдд्рд░ рдХी рддрд░рд╣, рдЬिрд╕े рдХрднी рдкूрд░ा рд╕рдордЭा рд╣ी рдирд╣ीं рдЬा рд╕рдХрддा।

рдкाрдардХ рдЦुрдж рдпрд╣ рдХрд╣ाрдиी рдкрдв़ें рддो рдЬाрди рдкाрдПँрдЧे рдХि рд╕рди् 1937 рдоें рд▓िрдЦी рдЧрдИ рдЗрд╕ рдХрд╣ाрдиी рдХा рдоुрд░рдм्рдмी рдХ्рдпा рд╢ै рд╣ै рдФрд░ рдХिрд╕ рдлौрд▓ाрдж рдпा рдЗрд╕्рдкाрдд рдХा рдмрдиा рд╣ै! рд╕ाрде рд╣ी рдпрд╣ рднी рдЬोрдб़ рджेрдиा рдЬрд░ूрд░ी рд╣ोрдЧा рдХि рдЬो рдХрд╣ाрдиीрдХाрд░ рдЕрдкрдиी рдХрдеा-рдпाрдд्рд░ा рдХे рд╢ुрд░ुрдЖрддी рджौрд░ рдоें рд╣ी ‘рдоुрд░рдм्рдмी’ рдЬैрд╕ी рдкुрд░рдЬोрд░ рдХрд╣ाрдиी рд▓िрдЦ рд╕рдХрддा рд╣ै, рдЙрд╕рдХा рдЕрдиुрднрд╡ рдХिрддрдиा рд╕рдШрди рдФрд░ рд░ेंрдЬ рдХिрддрдиी рдмрдб़ी рд╣ै।

рд╡िрд╖्рдгु рдЬी рдХी рдХрд╣ाрдиिрдпाँ рдХिрд╕ рддрд░рд╣ рдЙрдирдХी рдЬीрд╡рди рдпाрдд्рд░ा рдХे рд╕рдоाрдиांрддрд░ рдЪрд▓рддी рд╣ैं, рдпрд╣ рдЗрд╕ी рд╕े рдЬाрдиा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै рдХि рдоुрд░рдм्рдмी рдкाрдд्рд░ рдоें рдЙрдирдХे рд╕рдЧे рдмाрдмा рдХा рдХैрд░ीрдХेрдЪрд░ рд╣ै, рдЬिрдирдХा рдЙрдирдХे рдЬीрд╡рди рдкрд░ рдЧрд╣рд░ा рдк्рд░рднाрд╡ рдкрдб़ा। рдпрд╣ाँ рддрдХ рдХि рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдХрд╣ाрдиी рдоें рдкाрдд्рд░ рдХा рдиाрдо рддрдХ рдмрджрд▓рдиे рдХी рдЬрд░ूрд░рдд рдирд╣ीं рд╕рдордЭी। рд╡िрд╖्рдгु рдЬी рд╕े рдПрдХ рдмाрд░ рдЙрдирдХी рдХрд╣ाрдиिрдпों рдкрд░ рдЪрд░्рдЪा рд╣ुрдИ рддो рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдЦुрдж рдЗрд╕ рдмाрдд рдХा рдЬिрдХ्рд░ рдХिрдпा рдХि рдЙрдирдХे рдмाрдмा рдХा рдиाрдо рдоुрд░рдм्рдмी рд╣ी рдеा। рдмрдЪрдкрди рдоें рдмाрдмा рдХी рдмाрддें рд╕ुрдирдХрд░ рд╣ी рдЙрди्рд╣ें рдЬीрд╡рди рдХी рд╡िрд╡िрдзрддा рдХा рдмोрдз рд╣ुрдЖ। рдмाрдмा рдЕрдиुрднрд╡ों рдХी рдЦाрди рдеे рдФрд░ рдЙрдирдХी рдмाрддों рдоें рдЬीрд╡рди рдЫрд▓рдЫрд▓ाрддा рдеा। рдЗрд╕ीрд▓िрдП рдЙрдирдХी рдмाрддें рд╕ुрдирдиा рд╡िрд╖्рдгु рдЬी рдХो рдЕрдЪ्рдЫा рд▓рдЧрддा рдеा। рдоुрд░рдм्рдмी рдиाрдо рд╕े рдЙрд╣ोंрдиे рдиाрдЯрдХ рднी рд▓िрдЦा рд╣ै, рдкрд░ рдЙрди्рд╣ें рдЬ्рдпाрджा рддрд╕рд▓्рд▓ी рдирд╣ीं рд╣ुрдИ। рдЗрд╕рд▓िрдП рдХि рд╡िрд╖्рдгु рдЬी рдХा рдХрд╣рдиा рд╣ै рдХि рд╡े рдПрдХ рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдХे рдкाрдд्рд░ рд╣ै। рд╡िрд╖्рдгु рдЬी рднрд▓े рд╣ी рдмाрдмा рдкрд░ рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рди рд▓िрдЦ рдкाрдП рд╣ों, рдкрд░ рдоुрд░рдм्рдмी рдХो рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдПрдХ рдРрддिрд╣ाрд╕िрдХ рдФрд░ рдХाрд▓рдЬрдпी рдкाрдд्рд░ рдЬрд░ूрд░ рдмрдиा рджिрдпा рд╣ै।
‘рдЕрдм्рджुрд▓्рд▓ा’ рднी рдРрд╕ी рд╣ी рдпाрджрдЧाрд░ рдХрд╣ाрдиी рд╣ै। рдмूрдв़ा рдЕрдм्рджुрд▓्рд▓ा рджिрди рднрд░ рдЖрдо рдХे рдмाрдЧ рдоें рдмैрдаा рдЖрдоों рдХी рд░рдЦрд╡ाрд▓ी рдХрд░рддा рд░рд╣рддा рд╣ै, рдкрд░ рд╕्рдХूрд▓ рдХे рдмрдЪ्рдЪे рдЖрддे рд╣ैं рддो рд╡рд╣ рдЬाрди-рдмूрдЭрдХрд░ рдЖँрдЦें рдмंрдж рдХрд░ рд▓ेрддा рд╣ै। рд╕ोрдЪрддा рд╣ै, рдмрдЪ्рдЪे рд╣ैं, рдХुрдЫ рдЖрдо рдЦा рд▓ेंрдЧे рддो рдХ्рдпा рдмिрдЧрдб़ рдЬाрдПрдЧा? рдкрд░ рдмрдЪ्рдЪों рдХा рд╣ुрдб़рджंрдЧ рдмрдв़ा рддो рдПрдХ рджिрди рд░рд╣ा рдирд╣ीं рдЧрдпा। рдЕрдм्рджुрд▓्рд▓ा рдХो рдЙрд╕ рд╕्рдХूрд▓ рдХे рд╣ेрдбрдоाрд╕्рдЯрд░ рдЬी рд╕े рд╢िрдХाрдпрдд рдХрд░рдиी рдкрдб़ी। рд╕рдмрд╕े рд╢рд░ाрд░рддी рдмрдЪ्рдЪे рджीрдкू рдХो рд╕рдЬा рдоिрд▓ी। рдмेंрддों рд╕े рдкिрдЯाрдИ рд╣ुрдИ। рдкрд░ рдЕрдЧрд▓े рджिрди рд╡рд╣ рдлिрд░ рдЕрдм्рджुрд▓्рд▓ा рдХे рд╕ाрдордиे рдЦрдб़ा рдеा, рдкूрд░ी рдЕрдХрдб़ рдХे рд╕ाрде। рдЬैрд╕े рдЪुрдиौрддी рджेрдиे рдЖрдпा рд╣ो рдХि рд▓ो, рдлिрд░ рд╕े рдкрдХрдб़ो рдФрд░ рд▓े рдЬाрдУ рд╣ेрдбрдоाрд╕्рдЯрд░ рдХे рдкाрд╕। рдмेंрдд рд▓рдЧрд╡ाрдУ। рдЕрдм्рджुрд▓्рд▓ा рдиे рдЙрд╕े рдк्рдпाрд░ рд╕े рдкुрдЪрдХाрд░ा рддो рд╢рд░ाрд░рддी рджीрдкू рдЬोрд░ рд╕े рдкрдд्рдерд░ рдоाрд░рдХрд░ рднाрдЧ рдЧрдпा। рдкрдд्рдерд░ рдмрдб़े рдЬोрд░ рд╕े рдЕрдм्рджुрд▓्рд▓ा рдХे рдШुрдЯрдиे рдкрд░ рд▓рдЧा। рд╡рд╣ рдШुрдЯрдиा рдкрдХрдб़рдХрд░ рдЬрдоीрди рдкрд░ рдмैрда рдЧрдпा।
рдЬाрд╣िрд░ рд╣ै, рджीрдкू рдкрд░ рдЙрд╕े рдХ्рд░ोрдз рдеा। рдкрд░ рдХрдИ рджिрдиों рддрдХ рджीрдкू рдирд╣ीं рдЖрдпा рддो рд╡рд╣ рдмेрд╕рдм्рд░ рд╣ो рдЙрдаा। рд▓рдЧा, рдХрд╣ीं рдХुрдЫ рдХрдоी рд╣ै। рдлिрд░ рдкрддा рдЪрд▓ा рдХि рджीрдкू рдХो рддेрдЬ рдмुрдЦाрд░ рдЖ рдЧрдпा рд╣ै। рдЕрдм्рджुрд▓्рд▓ा рдЙрджाрд╕ рдеा, рдмрд╣ुрдд рдЙрджाрд╕। рдПрдХ рджिрди рд╡рд╣ рдмрдв़िрдпा-рдмрдв़िрдпा рдЖрдо рдПрдХ рдЯोрдХрд░े рдоें рд░рдЦрдХрд░ рдбрд░рддा-рдбрд░рддा рджीрдкू рдХे рдШрд░ рдЧрдпा। рдЙрд╕ рд╕рдордп рдХी рдЙрд╕рдХी рдордиःрд╕्рдеिрддि рдХा рдХैрд╕ा рднाрд╡рдкूрд░्рдг рдЪिрдд्рд░ рд╡िрд╖्рдгु рдЬी рдХी рдХрд▓рдо рд╕े рдЙрддрд░ा рд╣ै—
“рд╡рд╣ рдХрдИ рджिрдиों рддрдХ рд▓рдЧाрддाрд░ рд╡рд╣ाँ рдЖрддा рд░рд╣ा рдФрд░ рдЙрд╕ рдмंрдж рдордХाрди рд╕े рдиिрдХрд▓рдиे рд╡ाрд▓े рдк्рд░рдд्рдпेрдХ рдк्рд░ाрдгी рдХे рдЪेрд╣рд░े рдХा рдЕрдз्рдпрдпрди рдХрд░рддा рд░рд╣ा। рд╡рд╣ рдЬाрди-рдмूрдЭрдХрд░ рдХिрд╕ी рдХे рд╕ाрдордиे рдирд╣ीं рдкрдб़ा। рдкрд░ рдПрдХ рджिрди рд╡рд╣ рднाँрдк рдЧрдпा рдХि рджीрдкू рдЕрдм рдЕрдЪ्рдЫा рд╣ो рд░рд╣ा рд╣ै। рддрдм рдЙрд╕рдХा рджिрд▓ рд░ोрд╢рдиी рд╕े рднрд░ рдЙрдаा। рдЕрдЧрд▓े рджिрд▓ рдЙрд╕рдиे рдЪुрди-рдЪुрдирдХрд░ рдмрдв़िрдпा рдЕрдоिрдпाँ рдЯोрдХрд░ी рдоें рднрд░ीं рдФрд░ рд╕ीрдзे рдЙрд╕ рдмंрдж рджрд░рд╡ाрдЬे рдкрд░ рдЬाрдХрд░ рджрд╕्рддрдХ рджी। рджीрдкू рдХे рдПрдХ рдмाрдмा рдЬो рдЕрдм्рджुрд▓्рд▓ा рдХो рдЕрдЪ्рдЫी рддрд░рд╣ рдЬाрдирддे рдеे, рд╡рд╣ाँ рдоौрдЬूрдж рдеे। рдЗрд╕рд▓िрдП рдЙрд╕े рджीрдкू рдХे рдкाрд╕ рддрдХ рдкрд╣ुँрдЪрдиे рдоें рдХोрдИ рдХрдаिрдиाрдИ рдирд╣ीं рд╣ुрдИ। рдкрд░ рдЬрдм рдЙрд╕рдиे рджीрдкू рдХो рджेрдЦा рддो рдЙрд╕рдХे рд╣рджрдп рдХो рдмрдб़ी рдЪोрдЯ рдкрд╣ुँрдЪी। рджेрдЦा, рд╡рд╣ рдЧрд▓े рддрдХ рдЪाрджрд░ рд╕े рдврдХा рдкрдб़ा рд╣ै, рдЙрд╕рдХा рдЕंрдЧाрд░ рд╕ा рджрд╣рдХрддा рдоुрдЦ рдкीрд▓ा рдкрдб़ рдЧрдпा рд╣ै, рдЖँрдЦें рдЕंрджрд░ рдзँрд╕ рдЧрдИ рд╣ैं рдФрд░ рдЙрд╕рдХे рд╕ुрдирд╣рд░े рд▓рдЯूрд░े рдмाрд▓ рд░ूрдЦे-рд╕ूрдЦे рд╣ो рд░рд╣े рд╣ैं। рджीрдкू рдиे рджेрдЦा, рджेрдЦрддा рд╣ी рд░рд╣ा। рд╕рд╣рд╕ा рдЙрд╕рдХी рдоाрдирд╕िрдХ рдк्рд░рддिрдХिрдпा рдХा рдХिрд╕ी рдХो рдкрддा рдирд╣ीं рд▓рдЧा, рдкрд░ рдЕрдм्рджुрд▓्рд▓ा рднाँрдк рдЧрдпा рдФрд░ рдмрдб़ी рдХрдаिрдирддा рд╕े рд╡рд╣ рдЖँрд╕ुрдУं рдХो рд░ोрдХ рдкाрдпा। рдЙрд╕рдиे рд╣ँрд╕рддे рд╣ुрдП рдХрд╣ा—рд╣ैं, рд╣ैं, рд▓рд▓्рд▓ू, рдЕрдм рдаीрдХ рд╣ो? рдЬрд▓्рджी рдаीрдХ рд╣ो рдЬाрдУ, рдоैं рддुрдо्рд╣ाрд░े рд▓िрдП рдЖрдо рд▓ाрдпा рд╣ूँ, рддुрдо рдЯрдкрдХे рдХे рдЖрдо рдЦाрддे рдеे рди? рдаीрдХ рд╣ोрдХрд░ рдЬрд▓्рджी рдЖрдиा। рд╣ैं, рд╣ैं, рдЬрд▓्рджी рдЖрдиा!”

рдЕрдм्рджुрд▓्рд▓ा рдоुрдб़ा рддो рдЙрд╕рдХी рдЖँрдЦें рдкрдиीрд▓ी рдеीं। рд░ुँрдзे рд╣ुрдП рдХंрда рд╕े рдЙрд╕рдиे рджीрдкू рдХे рдмाрдмा рд╕े рдХрд╣ा, “рдХрдИ рджिрдиों рд╕े рдирд╣ीं рджेрдЦा। рд╕ोрдЪ्рдЪूँ рдеा, рдХ्рдпा рд╣ुрдЖ рд▓рд▓्рд▓ू рдХो। рдоाрд▓िрдХ рдмрдб़ा рдоेрд╣рд░рдмाрди рд╣ै, рдмрдб़ा рд░рд╣ीрдо рд╣ै। рдмрд╕, рдаीрдХ рд╣ुрдЖ рд╕рдордЭो।” рдФрд░ рддрд╣рдордд рд╕े рдЕрдкрдиी рдЧीрд▓ी рдЖँрдЦें рдкोंрдЫрддा рд╣ुрдЖ рдЪрд▓ा рдЧрдпा।...рдордЧрд░ рдЗрдирд╕ाрди рдФрд░ рдЗрдирд╕ाрдиिрдпрдд рдХी рд░ोрд╢рдиी рдХ्рдпा рд╣ोрддी рд╣ै, рдЗрд╕े рдмिрди рдХрд╣े рд╡рд╣ рдкाрдардХों рдХे рджिрд▓ों рдоें рдЙрддाрд░ рджेрддा рд╣ै।

рдпрд╣ рдХрд╣ाрдиी рдЬिрддрдиी рдмाрд░ рднी рдоैं рдкрдв़рддा рд╣ूँ, рдЖँрдЦें рднीрдЧрддी рд╣ैं। рдЬो рд▓ोрдЧ рдпрд╣ рдЬाрдирдиा рдЪाрд╣рддे рд╣ैं рдХि рдЕрдЪ्рдЫी рдХрд╣ाрдиी рдХ्рдпा рд╣ोрддी рд╣ै, рд╡े ‘рдЕрдм्рджुрд▓्рд▓ा’ рдкрдв़ рд▓ें, рддो рдоेрд░ा рдЦрдпाрд▓ рд╣ै, рдХुрдЫ рдФрд░ рдЬाрдирдиा рдмाрдХी рди рд░рд╣ेрдЧा। рдпрд╣ाँ рдЗрд╕ рдмाрдд рдХा рдЬिрдХ्рд░ рднी рд╢ाрдпрдж рдЕрдк्рд░ाрд╕ंрдЧिрдХ рди рд╣ोрдЧा рдХि рд╡िрд╖्рдгु рдЬी рдХी рдХрд╣ाрдиी рдХा рдпрд╣ рдирдЯрдЦрдЯ рд╢рд░ाрд░рддी рджीрдкू рдХोрдИ рдФрд░ рдирд╣ीं, рдмрд▓्рдХि рд╣िंрджी рдХे рдПрдХ рдмрдб़े рдХрд╡ि рджेрд╡рд░ाрдЬ рджिрдиेрд╢ рд╣ैं, рджрд╢рдХों рдкрд╣рд▓े рдХрд╡ि-рд╕рдо्рдоेрд▓рдиों рдоें рдЬिрдирдХी рдХрд╡िрддाрдУं рдХी рдзूрдо рдордЪा рдХрд░рддी рдеी। рдЕрдм्рджुрд▓्рд▓ा рдоें рджीрдкू рдХे рд░ूрдк рдоें рд╡िрд╖्рдгु рдЬी рдиे рд╕ुрдХрд╡ि рджेрд╡рд░ाрдЬ рджिрдиेрд╢ рдХे рдмрдЪрдкрди рдХो рд╕ाрдХाрд░ рдХрд░ рджिрдпा।

рдоुрдЭे рдпाрдж рд╣ै, рдмрд░рд╕ों рдкрд╣рд▓े ‘рдиंрджрди’ рдкрдд्рд░िрдХा рдоें рдЗрд╕ рдХрд╣ाрдиी рдХो рдЫाрдкрдиे рдХी рдЕрдиुрдорддि рд▓ेрдиे рдХे рд▓िрдП рдЬрдм рдоैंрдиे рд╡िрд╖्рдгु рдЬी рдХो рдлोрди рдХिрдпा, рддो рдЙрдирдХी рдЖрд╡ाрдЬ рдоें рд╕рд╣рд╕ा рдПрдХ рдЙрд▓्рд▓ाрд╕ рд╕ा рдЫрд▓рдЫрд▓ा рдЙрдаा рдеा। рдФрд░ рдлिрд░ рдмрдб़े рддрд░рди्рдиुрдо рдоें рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдХрд╣ाрдиी рд╕े рдЬुрдб़ा рд╣ुрдЖ рджेрд╡рд░ाрдЬ рджिрдиेрд╢ рдЬी рдХे рдмрдЪрдкрди рдХा рдкूрд░ा рдХिрд╕्рд╕ा рд╕ुрдиाрдпा рддो рдоैं рдПрдХाрдПрдХ рдЕрд╡ाрдХ рд░рд╣ рдЧрдпा рдеा।


[4]

рд╡िрд╖्рдгु рдЬी рдХे рдпрд╣ाँ рдРрд╕ी рдПрдХ рдирд╣ीं рдмрд╣ुрдд рдХрд╣ाрдиिрдпाँ рд╣ैं, рдЬो рдкрд░рдкंрд░ाрдЧрдд рдХрд╣ाрдиी рдХी рд▓ीрдХ рдХो рдЫोрдб़рдХрд░ рдЕрдкрдиा рдЕрд▓рдЧ рд░ाрд╕्рддा рдЪुрдирддी рд╣ैं। рдХрдИ рдмाрд░ рддो рдХोрдИ рдЗрддрдиी рдЫोрдЯी рд╕ी рдмाрдд рдпा рдХोрдИ рдЗрддрдиी рдиाрдоाрд▓ूрдо рд╕ी рджिрдЦрдиे рд╡ाрд▓ी рдШрдЯрдиा рдЙрдирдХी рдХрд╣ाрдиी рдоें рдЖрдХрд░ рдЗрддрдиी рдмрдб़ी рдФрд░ рдЕрд░्рдердкूрд░्рдг рд╣ो рдЬाрддी рд╣ै рдХि рд╣рдо рд╣ैрд░ाрди рдФрд░ рднौрдЪрдХ्рдХे рд░рд╣ рдЬाрддे рд╣ैं। рдПрдХाрдПрдХ рдпрдХीрди рдирд╣ीं рд╣ोрддा рдХि рдЕрдЪ्рдЫा, рдХрд╣ाрдиी рдпрд╣ рднी рд╣ो рд╕рдХрддी рд╣ै, рдпा рдХि рдЕрд░े! рдХрд╣ाрдиी рдРрд╕े рднी рдмрди рд╕рдХрддी рд╣ै!

рдЙрджाрд╣рд░рдг рджेрдиा рд╣ो рддो ‘рдЬीрд╡рди рдПрдХ рдХрд╣ाрдиी’ рдХा рдЬिрдХ्рд░ рдХिрдпा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै। рдХрд╣ाрдиी рдХा рдиाрдпрдХ рдПрдХ рд▓ेрдЦрдХ рдпा рдХрд╣ाрдиीрдХाрд░ рд╣ै। рд╕ाрдл рд▓рдЧрддा рд╣ै рдХि рдпрд╣ рд╡िрд╖्рдгु рдЬी рдХे рдЖрдд्рдордХрдеाрдд्рдордХ рдХрд╣ाрдиी рд╣ै। рдиाрдпрдХ рд╕рдм рджिрди рдЗрд╕ рдЪिंрддा рдоें рдкрдб़ा рдЦुрдж рдХो рддौрд▓рддा рд░рд╣рддा рд╣ै рдХि рдЬो рдеोрдб़ी рд╕ी рдЙрд╕рдХी рдЖрдорджрдиी рд╣ै, рдЙрд╕рд╕े рдШрд░ рдХे рдЦрд░्рдЪों рдХो рдХैрд╕े рдкूрд░ा рдХिрдпा рдЬाрдП рдФрд░ рдлिрдЬूрд▓ рдЦрд░्рдЪों рдХी рдХрд╣ाँ, рдХ्рдпा рдХрддрд░рдм्рдпोंрдд рдХी рдЬाрдП рдХि рд╕рдмрдХी рдЬрд░ूрд░рддें рдкूрд░ी рд╣ो рдЬाрдПँ। рдЗрддрдиे рдоें рдПрдХ рдкुрд╕्рддрдХ-рд╡िрдХ्рд░ेрддा рдЙрд╕рдХा рдиाрдо рдкूрдЫрддे-рдкूрдЫрддे рдЙрд╕рдХे рдШрд░ рдЖ рдЬाрддा рд╣ै рдФрд░ рдЖрддे рд╣ी рдпрд╣ рд╢िрдХाрдпрдд рдХрд░рддा рд╣ै рдХि рдЗрд╕ рд╢рд╣рд░ рдоें рд╕ुрд░ुрдЪिрдкूрд░्рдг рд▓ोрдЧ рдирд╣ीं рд╣ै рдЬो рдХिрддाрдмों рдХी рдХрдж्рд░ рдХрд░ рд╕рдХें। рдлिрд░ рдЖрдЧ्рд░рд╣ рдХे рд╕ाрде рдХрд╣рддा рд╣ै рдХि рдХिрд╕ी рдиे рдЖрдкрдХा рдиाрдо рд╕ुрдЭाрдпा рд╣ै рдХि рдЖрдк рдмрдб़े рд▓ेрдЦрдХ рд╣ैं, рдЖрдк рдмрд╕ рдХिрддाрдмें рджेрдЦ рднрд░ рд▓ीрдЬिрдП। рдЕрдЧрд░ рдЦрд░ीрджрдиा рдЪाрд╣ें рддो рдоैं рдЖрдкрдХो рдХुрдЫ рдЬ्рдпाрджा рдХрдоीрд╢рди рджे рджूँрдЧा। рдпों рдиा-рдиा рдХрд░рддे рднी рдЕрдкрдиी рдШोрд░ рдХंрдЧाрд▓ी рдоें рд▓ेрдЦрдХ рдмाрд░рд╣ рд░ुрдкрдП рдХी рдХिрддाрдмें рдЦрд░ीрдж рд▓ेрддा рд╣ै рдФрд░ рдЦुрдж рдЕрдкрдиी рдкрд░ेрд╢ाрдиी рдмрдв़ा рд▓ेрддा рд╣ै।

рдРрд╕े рд╣ी ‘рдЙрд▓рдЭрди рдоें’ рдХрд╣ाрдиी рдоें рдПрдХ рдЯ्рдпूрд╢рди рдкрдв़ाрдиे рд╡ाрд▓े рдЕрдз्рдпाрдкрдХ рдХे рдЕрднाрд╡ рдХी рдХрдеा рд╣ै। рдПрдХ рдШрд░ рдХे рджो рдмрдЪ्рдЪों рдХो рдЯ्рдпूрд╢рди рдкрдв़ाрдиे рдоें рдЬो рдкैрд╕े рдЙрд╕े рдоिрд▓рддे рд╣ैं, рдЙрд╕рд╕े рдЙрд╕рдХा рдЧुрдЬाрд░ा рдирд╣ीं рд╣ोрддा। рдЕंрдд рдоें рд╡рд╣ рддрдп рдХрд░рддा рд╣ै рдХि рд╡рд╣ рдпрд╣ рдЯ्рдпूрд╢рди рдЫोрдб़ рджेрдЧा। рдпрд╣ рдмाрдд рд╡рд╣ рдмрдЪ्рдЪों рдХो рдмрддाрддा рд╣ै рдФрд░ рдЗрд╕рдХा рдХाрд░рдг рднी рдЧुрд╕्рд╕े рдоें рдЙрди्рд╣ें рдмрддा рдЬाрддा рд╣ै। рджोрдиों рдмрдЪ्рдЪे рдеोрдб़ी рджेрд░ рддрдХ рдЕрд╕рд╣рдЬ рд░рд╣рддे рд╣ैं। рдлिрд░ рд╡े рдЧुрдкрдЪुрдк рдЖрдкрд╕ рдоें рдмाрдд рдХрд░рддे рд╣ैं рдФрд░ рдЕंрдд рдоें рдкрд░рд╕्рдкрд░ рд╕рд▓ाрд╣ рдХрд░рдХे рдЬो рд╢рдм्рдж рдЕрдз्рдпाрдкрдХ рд╕े рдХрд╣рддे рд╣ैं, рдЙрд╕рд╕े рдЯ्рдпूрд╢рди рдХрд░рдиे рд╡ाрд▓ा рд╡рд╣ рдЕрдз्рдпाрдкрдХ рдеोрдб़ी рджेрд░ рдХे рд▓िрдП рддो рдПрдХрджрдо рд╕рди्рди рд░рд╣ рдЬाрддा рд╣ै। 
рдЖрдк рдЬाрдирдиा рдЪाрд╣рддे рд╣ैं, рдХ्рдпों? рдЕрд╕рд▓ рдоें рдмрдЪ्рдЪों рдиे рд╕рдорд╕्рдпा рдХा рд╕рдоाрдзाрди рдпрд╣ рдиिрдХाрд▓ा рдеा рдХि рдмीрд╕ рд░ुрдкрдП рдЙрдирдХे рдкिрддा рдЯ्рдпूрд╢рди рдХे рджेрддे рд╣ैं। рд╡े рджोрдиों рдоिрд▓рдХрд░ рдЕрдкрдиे рдЬेрдм-рдЦрд░्рдЪ рд╕े рдкाँрдЪ рд░ुрдкрдП рдФрд░ рджे рджिрдпा рдХрд░ेंрдЧे рдФрд░ рдлिрд░ рдЕрдз्рдпाрдкрдХ рд╕े рд╡े рдкूрдЫрддे рд╣ैं, ‘рдЕрдм рддो рдЖрдкрдХा рдЦрд░्рдЪ рдЪрд▓ рдЬाрдПрдЧा рди!’

рдмрд╕, рдХрд╣ाрдиी рдпрд╣ीं рдЦрдд्рдо рд╣ो рдЬाрддी рд╣ै। рдФрд░ рдпрд╣ рдЖрдЬ рд╕े рдХोрдИ рд╕ाрдд рджрд╢рдХ рдкрд╣рд▓े рд▓िрдЦी рдЧрдИ рдХрд╣ाрдиी рд╣ै, рдЬो рдлिрдЬूрд▓ рдХी рдиाрдЯрдХीрдпрддा рд╕े рдмрдЪрдХрд░ рдЪрд▓рддी рд╣ै। рд▓ेрдХिрди рдЖрдЬ рднी рдпрд╣ рдХрд╣ाрдиी рд╣рдоें рдПрдХाрдПрдХ рд╕्рддрдм्рдз рдХрд░ рджेрддी рд╣ै। ‘рдЙрд▓рдЭрди рдоें’ рдХрд╣ाрдиी рдЗрд╕ рдмाрдд рдХी рдЧрд╡ाрд╣ рд╣ै рдХि рдЕрдЧрд░ рдХрд╣ाрдиीрдХाрд░ рдХे рдкाрд╕ рджृрд╖्рдЯि рдмрдб़ी рд╣ै, рддो рд╡рд╣ рдПрдХ рдЫोрдЯी рд╕ी рдмाрдд рдХो рдЗрддрдиे рдмрдб़े рд╕ंрджрд░्рдн рдоें рд░рдЦ рджेрддा рд╣ै рдХि рдХрд╣ाрдиी рдЦुрдж-рдм-рдЦुрдж рдмрдирддी рд╣ै рдФрд░ рд╣рдоें рдЕрдкрдиी рдХрд░ुрдгा рд╕े рдЖрдк्рд▓ाрд╡िрдд рдХрд░рддी рд╣ै।

рдЕрдм рд╡िрд╖्рдгु рдЬी рдХी рд╕рд░्рд╡ाрдзिрдХ рдЪрд░्рдЪिрдд рдХрд╣ाрдиी ‘рдзрд░рддी рдЕрдм рднी рдШूрдо рд░рд╣ी рд╣ै’ рдкрд░ рдеोрдб़ी рдмाрдд рдХрд░ें। рдЗрд╕ рдХрд╣ाрдиी рдоें рднी рджो рдоाрддृрд╣ीрди рдмрдЪ्рдЪे рд╣ैं, рдиीрдиा рдФрд░ рдХрдорд▓। рджोрдиों рднाрдИ-рдмрд╣рди рдЕрдкрдиे рдкिрддा рдХे рдЬेрд▓ рдЬाрдиे рдХी рдШрдЯрдиा рд╕े рджुрдЦी рдФрд░ рдХ्рд▓ांрдд рд╣ैं। рдЙрдирдХे рджुрдЦ рдФрд░ рдоुрд╢्рдХिрд▓ों рдХी рдХोрдИ рд╕ीрдоा рдирд╣ीं। рдЬिрди рдоौрд╕ा-рдоौрд╕ी рдХे рдкाрд╕ рдЙрд╣ें рд░рд╣рдиा рдкрдб़ рд░рд╣ा рд╣ै, рдЙрдирдХा рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рднी рджिрд▓ рддोрдб़ рджेрдиे рд╡ाрд▓ा рд╣ै। рдХрдорд▓ рдЫोрдЯा рд╣ै, рдиीрдиा рдХुрдЫ рдмрдб़ी рдФрд░ рдЙрд╕ рдХिрд╢ोрд░ рд╡рдп рдмрдЪ्рдЪी рдХे рднीрддрд░ рдоाँ рдХा рд╕ा рджिрд▓ рд╣ै—
“рдиीрдиा рдиे рдЕрдиुрднрд╡ рдХिрдпा рдХि рдХрдорд▓ рдЕрдм рд░ोрдпा, рдЕрдм рд░ोрдпा। рд╡рд╣ рд╡िрд╣्рд╡рд▓ рд╣ो рдЙрдаी। рдЙрд╕рдиे рдЕрдкрдиा рдоुँрд╣ рдЙрд╕े рдоुँрд╣ рдкрд░ рд░рдЦ рджिрдпा рдФрд░ рджोрдиों рд╣ाрдеों рд╕े рдЙрд╕े рдЕрдкрдиे рд╡рдХ्рд╖ рдоें рд╕рдоेрдЯрдХрд░ рд╡рд╣ рд╢िрд╢ु рдоाँ рд╡рд╣ीं рд▓ेрдЯ рдЧрдИ। рдмोрд▓ी рд╡рд╣ рдХुрдЫ рдирд╣ीं। рдмрд╕ рдЙрд╕ рд╕्рддрдм्рдз рд╡ाрддाрд╡рд░рдг рдоें рдЙрд╕े рдЬोрд░-рдЬोрд░ рд╕े рдердкрдердкाрддी рд░рд╣ी рдФрд░ рд╡рд╣ рд╕ुрдмрдХрддा рд░рд╣ा...”

рдХрдорд▓ рдХी рд╢िрдХाрдпрддें рд╣ैं рдХि рдЦрдд्рдо рд╣ोрдиे рдоें рдирд╣ीं рдЖрддीं, “рдЬीрдЬी, рдЖрдЬ рдоौрд╕ी рдиे рд╣рдоें рдмाрд╕ी рд░ोрдЯी рджी। рд╕ाрд░ा рд╣рд▓рд╡ा рдк्рд░рджीрдк рдФрд░ рд░ंрдЬрди рдХो рджे рджिрдпा рдФрд░ рд╣рдоें рдмрд╕ рдЦुрд░рдЪрди рджी। рдФрд░ рдЬीрдЬी, рдЖрдЬ рджोрдкрд╣рд░ рдХो рд╣рдо рдоौрд╕ा рдЬी рдХे рдХрдорд░े рдоें рдЧрдП рддो рд╣рдоें рдШुрдб़рдХрдХрд░ рдиिрдХाрд▓ рджिрдпा। рдЬीрдЬी, рд╡рд╣ाँ рд╣рдоें рдХ्рдпों рдирд╣ीं рдЬाрдиे рджेрддी? рдЬीрдЬी, рддुрдо рд╕्рдХूрд▓ рд╕े рдЬрд▓्рджी рдЖ рдЬाрдпा рдХрд░ो। рдЬीрдЬी, рдкिрддा рдЬी рдХो рдЬेрд▓ рдоें рдХ्рдпों рдмंрдж рдХрд░ рджिрдпा? рд╡рд╣ाँ рдкिрддा рдЬी рдХो рд░ोрдЯी рдХौрди рдЦिрд▓ाрддा рд╣ै? рд╣рдо рд╡рд╣ाँ рдХ्рдпों рдирд╣ीं рд░рд╣рддे? рдк्рд░рджीрдк рдХрд╣рддा рдеा, рддेрд░े рдкिрддा рдЬी рдЪोрд░ рд╣ैं...!”

рдлिрд░ рд╡े рджोрдиों рднाрдИ-рдмрд╣рди рдиीрдиा рдФрд░ рдХрдорд▓ рдмिрдиा рд╢рдм्рджों рдХा рдЖрд╢рдп рд╕рдордЭे, рдЕрдкрдиे рднोрд▓े рднाрд╡ рдоें рдШрд░ рдХो рдЖрд░्рдеिрдХ рд╕ंрдХрдЯ рд╕े рдЙрдмाрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рдЪрд▓ рдкрдб़рддे рд╣ैं рдФрд░ рдЕрджाрд▓рдд рдЬा рдкрд╣ुँрдЪрддे рд╣ैं। рд╡рд╣ рдЕрджाрд▓рдд, рдЬिрд╕े рди्рдпाрдп рдХा рдШрд░ рдХрд╣ा рдЬाрддा рд╣ै। рдордЧрд░ рд╡рд╣ाँ рдЙрдирдХे рдЕрдмोрдз рдоुрдЦों рд╕े рдЬो рдмाрдд рдиिрдХрд▓рддी рд╣ै, рдЙрд╕рд╕े рдЬрдЬ рд╣рдХ्рдХा-рдмрдХ्рдХा рд╣ै рдФрд░ рдПрдХрдмाрд░рдЧी рдкाрдардХ рдХा рд╣ृрджрдп рдЬैрд╕े рдЭрдирдЭрдиा рд╕ा рдЙрдарддा рд╣ै। рдиीрдиा рдЬрдЬ рдХे рд╕ाрдордиे рдЬाрдХрд░ рдХрд╣рддी рд╣ै, “рдЖрдкрдиे рд╣рдоाрд░े рдкिрддा рдЬी рдХो рдЬेрд▓ рднेрдЬा рд╣ै। рдЖрдк рдЙрди्рд╣ें рдЫोрдб़ рджें...!” рдФрд░ рдХрдорд▓ рдХा рдХрд╣рдиा рд╣ै, “рдоेрд░ी рдЬीрдЬी рдЦूрдмрд╕ूрд░рдд рд╣ै рдФрд░ рдЖрдк рдЦूрдмрд╕ूрд░рдд рд▓рдб़рдХिрдпों рдХो рд▓ेрдХрд░ рдХाрдо рдХрд░ рджेрддे рд╣ैं...!”

рдХрд╣ाрдиी рдХी рдЖрдЦिрд░ी рд╕рддрд░ों рдоें рдПрдХ рддीрдЦा рд╡्рдпंрдЧ्рдп рдФрд░ рд╡िрдбंрдмрдиा рдмोрдз рд╣ै, рдЬो рд╕ीрдзा рдкाрдардХों рдХे рджिрд▓ рдоें рдЙрддрд░ рдЬाрддा рд╣ै—
“рд░рдЯे рд╣ुрдП рдкाрд░्рдЯ рдХी рддрд░рд╣ рдПрдХ рдХे рдмाрдж рдПрдХ рдЬрдм рд╡े рджोрдиों рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдмोрд▓ рд░рд╣े рдеे, рддो рди рдЬाрдиे рд╣рдоाрд░े рдХрдеाрдХाрд░ рдХो рдХ्рдпा рд╣ुрдЖ, рд╡рд╣ рд╡рд╣ाँ рд╕े рднाрдЧ рдЦрдб़ा рд╣ुрдЖ। рдЙрд╕े рдРрд╕ा рд▓рдЧा, рдЬैрд╕े рдзрд░рддी рд╕ूрд░्рдп рдХी рдЪुंрдмрдХ рд╢рдХ्рддि рд╕े рдЕрд▓рдЧ рд╣ो рд░рд╣ी рд╣ै, рд▓ेрдХिрди рдРрд╕ा рд╣ोрддा рддो рдХ्рдпा рд╣рдо рдкुрдирд╢्рдЪ рд▓िрдЦрдиे рдХो рдмाрдХी рд░рд╣рддे? рдзрд░рддी рдЕрдм рднी рдЙрд╕ी рддрд░рд╣ рдШूрдо рд░рд╣ी рд╣ै।”

рдХैрд╕ी рдЭिंрдЭोрдб़ рджेрдиे рд╡ाрд▓ी рдХрд╣ाрдиी рд╣ै! рдФрд░ рдЗрд╕рд╕े рднी рдмрдв़рдХрд░ рджुрдЦ рдФрд░ рдЖрд╢्рдЪрд░्рдп рдХी рдмाрдд рдпрд╣ рдХि рд╣рдЬाрд░ों рдкाрдардХों рдиे рдЬिрд╕े рджिрд▓ рд╕े рд╕рд░ाрд╣ा, рдЙрд╕рдХी рдорд╣рдд्рддा рдХो рд╕рдордЭрдиे рдоें рд╣िंрджी рдХे рдмрд╣ुрдд рд╕े рдиाрдоी-рдЧिрд░ाрдоी рдЖрд▓ोрдЪрдХ рдЕрд╕рдорд░्рде рд░рд╣े।

рдЗрд╕ी рддрд░рд╣ рд╕рди् 1946 рдоें рд▓िрдЦी рдЧрдИ ‘рд╕ुрд░ाрдЬ’ рдХрд╣ाрдиी рдоें рд╡िрд╖्рдгु рдк्рд░рднाрдХрд░ рд╕ुрд░ाрдЬ рд╕े рдЬрдирддा рдХे рд╣ुрдП рдоोрд╣рднंрдЧ рдХी рдЬो рдХрд░ुрдг рдд्рд░ाрд╕рдж рддрд╕्рд╡ीрд░ рдЦीрдЪंрддे рд╣ैं, рд╡рд╣ рдХрдИ рджрд╢рдХों рдмाрдж рдЖрдЬ рднी рд╣рдоें рдПрдХрджрдо рд╕рдЪ्рдЪी рдФрд░ рдк्рд░ाрдоाрдгिрдХ рд▓рдЧрддी рд╣ै। ‘рднिрдЦाрд░ी’ рдХрд╣ाрдиी рдоें рдХाрдлी рд╣ाрдЙрд╕ рдХे рдПрдХ ‘рдЬीрд╡’ рдк्рд░рднाрдд рдХे рд╡िрднрдХ्рдд рд╡्рдпрдХ्рддिрдд्рд╡ рдХी рд╡िрдбंрдмрдиा рд╣ै। рд╡рд╣ рдмрдб़ी-рдмрдб़ी рдмाрддें рдХрд░рддा рд╣ै। рдк्рд░ेрдо рдХा рдмрдб़ा рджिрдЦाрд╡ा рдФрд░ рдиाрдЯрдХ рдХрд░рддा рд╣ै। рдЕрдкрдиे рдХो рд╡िрд╢िрд╖्рдЯ, рдФрд░ рдЬीрдиिрдпрд╕ рдХिрд╕्рдо рдХा рд╡्рдпрдХ्рддि рдЬрддाрддा рд╣ै। рдФрд░ рдХрд╣ाрдиी рдХा рдЕंрдд рдЖрддे-рдЖрддे рдЙрд╕рдХे рдЪेрд╣рд░े рдоें рд╕्рд╡рдд: рдПрдХ рднिрдЦाрд░ी рдХा рдЪेрд╣рд░ा рдЙрдЧ рдЬाрддा рд╣ै। рдпрд╣ рддрдеाрдХрдеिрдд рдЖрдзुрдиिрдХрддा рдХी рд╡िрдбंрдмрдиा рд╣ै, рдЬिрд╕рдХी рднीрддрд░ी рдкрд░рддों рдоें рдХाрдлी рджрдпрдиीрдпрддा рдФрд░ рд╕рдб़ाँрдз рднी рд╣ै। рд▓ेрдХिрди рд╡िрд╖्рдгु рдЬी рдКрдкрд░-рдКрдкрд░ рд░ुрдХрддे рдирд╣ीं рд╣ै। рд╡े рдХाрдлी рдиीрдЪे рддрд╣ рддрдХ рдЬाрдХрд░ рдЗрд╕ рдЫрдж्рдо рдЖрдзुрдиिрдХрддा рдХी рдзुрд░्рд░िрдпाँ рдмिрдЦेрд░рддे рд╣ैं। рдФрд░ рдЖрд╢्рдЪрд░्рдп рдирд╣ीं рдХि рдпрд╣ाँ рд╡िрд╖्рдгु рдк्рд░рднाрдХрд░ рдХी рднाрд╖ा рд╣ी рдирд╣ीं, рдХрд╣ाрдиी рдХрд╣рдиे рдХा рдЕंрджाрдЬ рднी рдПрдХрджрдо рдмрджрд▓ा-рдмрджрд▓ा рд╕ा рд╣ै।

рдпрд╣ी рдЕंрджाрдЬ рдЙрдирдХी рдПрдХ рдмрд╣ुрдЪрд░्рдЪिрдд рдХрд╣ाрдиी ‘рдЬिंрджрдЧी: рдПрдХ рд░िрд╣рд░्рд╕рд▓’ рдоें рджिрдЦाрдИ рдкрдб़рддा рд╣ै рдЬिрд╕рдоें рдоुрд╕рдХрд░ाрддे рдЪेрд╣рд░े рдХे рдмाрд╡рдЬूрдж рдПрдХ рд╕्рдд्рд░ी рдХी рднीрддрд░ी рдЯूрдЯрди рдХो рд╡िрд╖्рдгु рдЬी рдЗрддрдиी рджूрд░ рддрдХ рдЬाрдХрд░ рджेрдЦрддे рдФрд░ рджिрдЦाрддे рд╣ैं рдФрд░ рдЙрд╕рдХे рдЗрддрдиे рдмाрд░ीрдХ рд╕े рдмाрд░ीрдХ рд╡िрд╡рд░рдгों рдХी рддрд╣ рддрдХ рдЬाрддे рд╣ैं рдХि рд╕рдЪрдоुрдЪ рд╣ैрд░рдд рд╣ोрддी рд╣ै। рд╕рдЪ рдкूрдЫिрдП рддो ‘рдЬिंрджрдЧी: рдПрдХ рд░िрд╣рд░्рд╕рд▓’ рдХोрдИ рдХрд╣ाрдиी рдирд╣ीं рд╣ै, рдмрд▓्рдХि рдПрдХ рд╕्рдд्рд░ी рдХी рдЗрддрдиी рдмाрд░ीрдХी рд╕े рдЦींрдЪा рдЧрдпा рдПрдХ्рд╕-рд░े рд╣ै рдХि рд╡िрд╖्рдгु рдЬी рдХी рдЗрдзрд░ рдХी рдХрд╣ाрдиिрдпों рдоें рдЗрд╕े рдПрдХ рдмрдб़ी рдФрд░ рдпाрджрдЧाрд░ рдХрд╣ाрдиी рдХрд╣рдиा рд╣ोрдЧा।

рдпों рд╕рдЪ рддो рдпрд╣ рд╣ै рдХि рд╕्рдд्рд░ी рдХो рд▓ेрдХрд░ рд▓िрдЦी рдЧрдИ рдХрд╣ाрдиिрдпों рдХा рд╡िрд╖्рдгु рдЬी рдХे рдпрд╣ाँ рдЗрддрдиा рдмрдб़ा, рдЕрдХрд▓्рдкрдиीрдп рдФрд░ рдмेрдЫोрд░ рд╕ंрд╕ाрд░ рдлैрд▓ा рд╣ुрдЖ рд╣ै рдХि рдЗрди्рд╣ें рдкрдв़рддे рд╣ुрдП рдоैं рдХрдИ рдЬрдЧрд╣ рдЪрдХिрдд рд╣ुрдЖ рд╣ूँ। рд╕्рдд्рд░ी рдХी рдХिрддрдиी рд╢рдХ्рд▓ें рд╡िрд╖्рдгु рдЬी рдХी рдХрд╣ाрдиिрдпों рдоें рд╣ैं рдФрд░ рд╡े рд╕рдм рдПрдХ-рджूрд╕рд░े рд╕े рдХिрддрдиी рдЕрд▓рдЧ рдФрд░ рднрд░ी-рдкूрд░ी рд╣ैं, рдпрд╣ рд╕ोрдЪрдХрд░ рддाрдЬ्рдЬुрдм рд╣ोрддा рд╣ै।

рд╡िрд╖्рдгु рдЬी рдХी рдХрд╣ाрдиिрдпों рдХो рдкрдв़рддे рд╣ुрдП рдЬिрддрдиी рд╕्рдд्рд░िрдпों рд╕े рд╣рдо рдоिрд▓рддे рд╣ैं—рдФрд░ рдЙрдирдоें рдЬ्рдпाрджाрддрд░ рдЗрд╕ी рджुрдиिрдпा рдХी рдаोрд╕ рдФрд░ рд╕ुрдЦ-рджुрдЦ рд╕े рднрд░ी рд╕्рдд्рд░िрдпाँ рд╣ैं—рдЗрддрдиी рд╕्рдд्рд░िрдпाँ рддो рдоुрдЭे рдХिрд╕ी рдмрдб़ी рд╕े рдмрдб़ी ‘рдиाрд░ीрд╡ाрджी’ рдорд╣िрд▓ा рдХी рдХрд╣ाрдиिрдпों рдоें рднी рдирдЬрд░ рдирд╣ीं рдЖрдИं। рдХुрдЫ рдиाрдо рдЧिрдиाрдиे рд╣ी рд╣ों рддो ‘рдПрдХ рдФрд░ рдХुंрддी’ рдХी рдмрд╣ुрдд рдмोрд▓्рдб рдФрд░ рдоाрдирд╡ीрдп рдХुंрддी рд╣ै, ‘рд╕рдЪ рдоैं рд╕ुंрджрд░ рд╣ूँ’ рдХी рд╕рд░рд▓ рдХिंрддु рдЬрдЯिрд▓ рднाрднी, ‘рдЬिंрджрдЧी: рдПрдХ рд░िрд╣рд░्рд╕рд▓’ рдХी рднीрддрд░-рднीрддрд░ рдЯूрдЯрди рдЭेрд▓рддी рд░ेрдгुрдХा, ‘рдкाрд╖ाрдгी’ рдХी рд╕рдЦ्рдд рдХिрд╕्рдо рдХी рдбॉ. рдЛрддा, ‘рдмोрдзिрд╡ृрдХ्рд╖’ рдХी рдмрд╣ुрдд-рдмрд╣ुрдд рд╕ंрдЬीрджा рдХुрди्рдиी, ‘рд░ाрдЬрдо्рдоा’ рдХी рдЕрдкрдиे рдкрддि рдХे рд╣ोрддे рджूрд╕рд░े рдкुрд░ुрд╖ рд╕े рдк्рд░ेрдо рдХрд░рдиे рдФрд░ рд╕ाрдл-рд╕ाрдл рдпрд╣ рдХрд╣рдиे рдХा рд╕ाрд╣рд╕ рд░рдЦрдиे рд╡ाрд▓ी рд░ाрдЬрдо्рдоा, ‘рдЧрд░्рд╡िрддा’ рдХी рд░ाрдзा, ‘рдоाрд░िрдпा’ рдХрд╣ाрдиी рдХी рд╕ुंрджрд░ рдФрд░ рдЙрджाрд░ рдоाрд░िрдпा рдФрд░ ‘рдЕрднाрд╡’, ‘рдЖрд╢्рд░िрддा’, ‘рдЪैрдиा рдХी рдкрдд्рдиी’ рдЬैрд╕ी рдХрд╣ाрдиिрдпों рдХी рдЕрдирдЧिрдирдд рдХрдеा-рдиाрдпिрдХाрдПँ।

рдЗрдирдоें рд╣рд░ рдХрд╣ाрдиी рдоें рд╕्рдд्рд░ी рдХा рдПрдХ рдЕрд▓рдЧ рд╣ी рд░ूрдк рд╣ै। ‘рдоाрд░िрдпा’ рдХрд╣ाрдиी рдоें рд╡िрджेрд╢ рдоें рджुрднाрд╖िрдП рдХे рд░ूрдк рдоें рдоौрдЬूрдж рдЬिрд╕ рдпुрд╡рддी рдХे рдЦुрд▓ेрдкрди рдХो рд▓ेрдЦрдХ рдХुрдЫ рдФрд░ рд╕рдордЭ рдмैрдаा, рдХрд╣ाрдиी рдХे рдЕंрдд рдоें рдЙрд╕рдХी рд╕рд╣рдЬ рдЙрджाрд░рддा рдФрд░ рдоाрдирд╡ीрдп рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рдХा рд╕рд╣ी рдЕрд░्рде рдЙрд╕े рд╕рдордЭ рдоें рдЖрдпा। рдоाрд░िрдпा рдиे рд▓ेрдЦрдХ рдХे рджिрдП рд╕рднी рдЙрдкрд╣ाрд░ рдмрдб़ी рдЦूрдмрд╕ूрд░рддी рд╕े рд╡ाрдкрд╕ рдХрд░ рджिрдП рдеे рдФрд░ рдмिрдиा рдХिрд╕ी рд╢िрдХाрдпрдд рдХे рдЬो рдПрдХ рдЫोрдЯी рд╕ी рдмाрдд рдХрд╣ी, рдЙрд╕рд╕े рдорди рдХे рдмрд╣ुрдд рд╕ाрд░े рдЬाрд▓े рд╕ाрдл рд╣ो рдЬाрддे рд╣ैं।

рдЗрд╕рдХे рдмिрд▓्рдХुрд▓ рджूрд╕рд░े рдЫोрд░ рдкрд░ рдЦрдб़ी ‘рдЪैрдиा рдХी рдкрдд्рдиी’ рдХрд╣ाрдиी рдоें рдЫрдк्рдкрд░ рдмाँрдзрдиे рд╡ाрд▓े рдЪैрдиा рдХे рдорд░ рдЬाрдиे рдкрд░ рдЙрд╕рдХी рд╕ुंрджрд░ рдкрдд्рдиी рдиे рдПрдХ рджूрд╕рд░े рдорд░्рдж рдХे рд╕ाрде рдХрд░ेрд╡ा рдХрд░ рд▓िрдпा рдФрд░ рдЙрд╕рдХे рд╕ाрде рд░рд╣рдиे рд▓рдЧी। рди рдЙрд╕рдиे рдЕрдкрдиे рдЬрд╡ाрди рдмेрдЯे рдХी рдЪिंрддा рдХी, рди рдЖрд╕рди्рдирдк्рд░рд╕рд╡ा рдмрд╣ू рдХी рдФрд░ рди рджो рдЫोрдЯी-рдЫोрдЯी рдмेрдЯिрдпों рдХी। рдкрд░ рдЬрдм рдЙрд╕рдХा рдирдпा рдорд░्рдж рдЙрд╕рдХे рдмेрдЯे рдХी рдЬрдЧрд╣ рдлाрд░्рдо рдоें рдаेрдХा рд▓ेрдиे рдХे рд▓िрдП рдЖрдЧे рдЖ рдЧрдпा рддो рд╡рд╣ рд╕िंрд╣рдиी рдХी рддрд░рд╣ рдлुрдлрдХाрд░ рдЙрдаी рдХि рдЪैрдиा рдХा рдЫрдк्рдкрд░ рдХा рдаेрдХा рддो рдЙрд╕рдХा рдмेрдЯा рд╣ी рд▓ेрдЧा। рд╡рд╣ рдаेрдХा рдоंрд╕ूрдЦ рдирд╣ीं рд╣ोрдЧा। рдпрд╣ाँ рддрдХ рдХि рдирдП рдкрддि рдиे рдЧुрд╕्рд╕े рдоें рдЙрд╕рдХे рдЪрд░िрдд्рд░ рдХो рд▓ेрдХрд░ рдХुрдЫ рдЙрд▓рдЯा-рд╕ीрдзा рдХрд╣ा рддो рд╡рд╣ рдЙрд╕рдХी рдЬाрди рд▓ेрдиे рдкрд░ рдЙрддाрд░ू рд╣ो рдЧрдИ। рдХрд╣ाрдиी рдХा рдЕंрдд рд╕्рддрдм्рдз рдХрд░ рджेрдиे рд╡ाрд▓ा рд╣ै।

рдЪैрдиा рдХा рдкूрд░्рдг рд╕्рд╡рд╕्рде рдкрд░्рд╡рддाрдХाрд░ рд╢рд░ीрд░, рдорджрдоाрддा рд╕ौंрджрд░्рдп, рдЙрд╕рдХी рдЬिрдж рдФрд░ рдЙрд╕рдХा рдХрд░्рддрд╡्рдп-рдмोрдз рд╕рдм рдХुрдЫ рдЙрд╕े рдФрд░ों рд╕े рд▓рдЧ рдФрд░ рд╡िрд╢िрд╖्рдЯ рдмрдиाрддा рд╣ै। рдЪैрдиा рд╕्рдд्рд░ी рд╣ै, рдкрд░ рдЗрддрдиी рд╡िрд▓рдХ्рд╖рдг рдХि рдЙрд╕рдХी рдеाрд╣ рд▓ेрдиा рдЖрд╕ाрди рдирд╣ीं рд╣ै। рдЗрд╕ी рддрд░рд╣ ‘рдЕрднाрд╡’, ‘рдЖрд╢्рд░िрддा’, ‘рд░ाрдЬрдо्рдоा’ рдЬैрд╕ी рдХрд╣ाрдиिрдпाँ рднुрд▓ाрдП рдирд╣ीं рднूрд▓рддीं। рдЗрди्рд╣ें рдкрдв़рдХрд░ рд╕рдордЭा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै рдХि рд╕्рдд्рд░ी рдХ्рдпा рд╣ै рдФрд░ рдХ्рдпा рд╣ो рд╕рдХрддी рд╣ै।

рдЕрд▓рдмрдд्рддा рд╡िрд╖्рдгु рдЬी рдХी рдЗрди рд╕्рдд्рд░ी-рдХेंрдж्рд░िрдд рдХрд╣ाрдиिрдпों рдХो рдкрдв़рдХрд░ рдЬाрдиा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै рдХि рд╕्рдд्рд░ी рдорди рдХे рдХिрддрдиे рдЫिрдкे рд╣ुрдП рдХोрдиे, рдФрд░ рд╕्рдд्рд░ी-рд╡्рдпрдХ्рддिрдд्рд╡ рдХे рдХिрддрдиे рдЕрдЬ्рдЮाрдд рдХोрдг рд╣ैं! рд╡े рд╢ाрдпрдж рдЕрдЬ्рдЮाрдд рд╣ी рд░рд╣ рдЬाрддे, рдЕрдЧрд░ рд╡िрд╖्рдгु рдЬी рдХी рдпे рдХрд╣ाрдиिрдпाँ рди рд▓िрдЦी рдЬाрддीं। рдФрд░ рдпрд╣ рдХोрдИ рдХрдо рдЖрд╢्рдЪрд░्рдп рдХी рдмाрдд рдирд╣ीं рдХि рд╡िрд╖्рдгु рдЬी рдХे рдмृрд╣рдд् рдХрдеा-рд▓ोрдХ рдХी рдХोрдИ рдЖрдзी рд╕े рдЕрдзिрдХ рдХрд╣ाрдиिрдпाँ рд╕рдЪ рдоें рд╕्рдд्рд░ी-рдорди рдХी рд╣ी рдХрд╣ाрдиिрдпाँ рд╣ै।


[5]

рд╡िрд╖्рдгु рдЬी рдХी рдХрд╣ाрдиिрдпों рдоें рд╡िрд╡िрдзрддा рд╣ी рдирд╣ीं рд╣ै, рдЙрдирдХा рдХैрдирд╡ाрд╕ рднी рдмрд╣ुрдд рдмрдб़ा рд╣ै рдФрд░ рдмрд╣ुрдд рдХुрдЫ рдЙрд╕рдоें рд╕рдоाрдпा рд╣ुрдЖ рд╣ै। рдкूрд░ी рдПрдХ рджुрдиिрдпा рдЙрд╕рдоें рд╕ाँрд╕ рд▓ेрддी рд╣ै। рдпрд╣ी рдХाрд░рдг рд╣ै рдХि рд╕्рд╡ाрдзीрдирддा-рд╕ंрдЧ्рд░ाрдо, рджेрд╢-рд╡िрднाрдЬрди рдФрд░ рд╕ांрдк्рд░рджाрдпिрдХрддा рдХी рд╕рдорд╕्рдпा рдкрд░ рд╡िрд╖्рдгु рдЬी рдиे рдЬिрддрдиी рдХрд╣ाрдиिрдпाँ рд▓िрдЦी рд╣ैं, рдЙрддрдиी рдмрд╣ुрдд рдХрдо рдХрд╣ाрдиीрдХाрд░ों рдиे рд▓िрдЦी рд╣ोंрдЧी। рдЦाрд╕рдХрд░ рд╕ांрдк्рд░рджाрдпिрдХрддा рдХी рд╕рдорд╕्рдпा рдкрд░ рд▓िрдЦी рдЧрдИ рдЙрдирдХी рдХुрдЫ рдХрд╣ाрдиिрдпाँ рддो рдПрдХрджрдо рдмेрдЬोрдб़ рд╣ैं। рдЗрди рдХрд╣ाрдиिрдпों рдХो рдкрдв़рддे рд╣ुрдП рд▓рдЧрддा рд╣ै рдХि рд╡िрд╖्рдгु рдЬी рдЪोрдЯ рдХрд░рдиा рдЬाрдирддे рд╣ैं рдФрд░ рдЬрд╣ाँ рдЪोрдЯ рдХрд░рдиे рдХी рдЬрд░ूрд░рдд рд╣ोрддी рд╣ै, рд╡рд╣ाँ рд╕ीрдзे-рд╕ाрдж рд▓рдл्рдЬों рдоें рднी рдХुрдЫ рдРрд╕ी рдоाрд░ рдХрд░ рджिрдЦाрддे рд╣ैं рдХि рдЬिंрджрдЧी рднрд░ рд╡рд╣ рдЪोрдЯ, рд╡рд╣ рдоाрд░ рднूрд▓рддी рдирд╣ीं।

рдЙрдирдХी рдПрдХ рдРрд╕ी рд╣ी рдХрд╣ाрдиी ‘рдЕрдзूрд░ी рдХрд╣ाрдиी’ рд╕ांрдк्рд░рджाрдпिрдХрддा рдкрд░ рд╣ै। рдоुрдЭे рд╕्рд╡ीрдХाрд░ рдХрд░рдиा рдЪाрд╣िрдП рдХि рдХिрд╕ी рд╣िंрджू рдХी рдКрдкрд░ी рдЙрджाрд░рддा рдХे рдЕंрджрд░ рдЫिрдкी рд╣ुрдИ рдЬो рд╣िंрд╕ा рдФрд░ рдЕрд╣рдо्рдорди्рдпрддा рд╣ै, рдЙрд╕े рдЙрдШाрдб़рдиे рд╡ाрд▓ी рдРрд╕ी рдХोрдИ рджूрд╕рд░ी рдХрд╣ाрдиी рдоैंрдиे рдирд╣ीं рдкрдв़ी। рдмрдЪрдкрди рдоें рдПрдХ рдмрд╣ुрдд-рдмрд╣ुрдд рднрд▓े рдЧрд░ीрдм рдоुрд╕рд▓िрдо рдмрдЪ्рдЪे рдиे, рдЬो рдЕрдкрдиे рдПрдХ рд╣िंрджू рд╕рд╣рдкाрдаी рдХे рдШрд░ рдИрдж рдХी рд╕ेрд╡ैंрдпा рджेрдиे рдЧрдпा рдеा, рд╣िंрджुрдУं рдХी рдЗрд╕ рдЙрджाрд░ ‘рд╢ाрдХाрд╣ाрд░ी’ рд╣िंрд╕ा рдХा рдЬो рд╕्рд╡ाрдж рдЪрдЦ рд▓िрдпा рдеा, рд╡рд╣ рдмрдб़े рд╣ोрдиे рдкрд░ рднी рдЙрд╕े рднूрд▓рддा рдирд╣ीं। рдФрд░ рдЙрд╕рдХे рддрд░рдХрд╢ рдоें рдЬो рдмाрдг рд╡िрд╖्рдгु рдк्рд░рднाрдХрд░ рдиे рд░рдЦे рд╣ैं, рд╡े рдЗрддрдиे рд╕рдЦ्рдд, рдЗрддрдиे рдиुрдХीрд▓े, рд╕рдЪ्рдЪे рдФрд░ рдорд░्рдорднेрджी рд╣ैं рдХि рдоुрдЭे рд▓рдЧ рд░рд╣ा рд╣ै рдХि рдЬрдм рдпे рдкंрдХ्рддिрдпाँ рд▓िрдЦी рдЬा рд░рд╣ी рд╣ैं, рд╡े рдмाрдг рдЕрдм рднी рдоुрдЭे рднीрддрд░-рдмाрд╣рд░ рд╕े рдЫेрдж рд░рд╣े рд╣ैं рдФрд░ рдЙрдирдХा рдЬрд╡ाрдм рдоेрд░े рдкाрд╕ рдирд╣ीं рд╣ै।

рдпрд╣ рд╣ै рдмрд╣ुрдд рд╕ीрдзी-рд╕ाрджी рд▓рдЧрддी рд╣ुрдИ рд╡िрд╖्рдгु рдк्рд░рднाрдХрд░ рдХी рдХрд╣ाрдиिрдпों рдХी рдЕрд╕рд▓ी рддाрдХрдд। рд╡े рдКрдкрд░ рд╕े рд╢ांрдд, рд▓ेрдХिрди рдЕंрджрд░-рдЕंрджрд░ рдмेрд╣рдж рдХ्рд╖ुрдм्рдж рдХрд░ рджेрдиे рд╡ाрд▓ी рдФрд░ рдорди рдоें рдмрдб़ी рд╣рд▓рдЪрд▓ рдордЪा рджेрдиे рд╡ाрд▓ी рдХрд╣ाрдиिрдпाँ рд╣ैं। рдЬो рд▓ोрдЧ рд╡िрд╖्рдгु рдк्рд░рднाрдХрд░ рдХो рдХेрд╡рд▓ ‘рдзрд░рддी рдЕрдм рднी рдШूрдо рд░рд╣ी рд╣ै’ рдХा рдХрд╣ाрдиीрдХाрд░ рдоाрдирддे рд╣ैं, рд╡े рдЕрдЧрд░ рдЦुрд▓ेрдкрди рд╕े рдЗрди рдХрд╣ाрдиिрдпों рдХो рдкрдв़ें, рддो рдЙрди्рд╣ें рдРрд╕ी рдмрд╣ुрдд рд╕ी ‘рдзрд░рддिрдпाँ’ рдШूрдорддी рд╣ुрдИ рджिрдЦाрдИ рдкрдб़ेंрдЧी рдФрд░ рд╣рд░ рдзрд░рддी рдПрдХ рдЕрд▓рдЧ рдХीрд▓ी рдкрд░, рдЕрд▓рдЧ рдЧрддि рдФрд░ рдЕрд▓рдЧ рд╡ेрдЧ рдХे рд╕ाрде рдШूрдорддी рджिрдЦाрдИ рдкрдб़ेрдЧी!

рд╡िрд╖्рдгु рдЬी рдХी рдПрдХ рдРрд╕ी рд╣ी рдЕрдж्рд╡िрддीрдп рдФрд░ рд▓ाрдЬрд╡ाрдм рдХрд╣ाрдиी ‘рд╡рд╣ рд░ाрд╕्рддा’ рднी рд╣ै рдЬिрд╕े рдЙрдирдХी ‘рдЕрдзूрд░ी рдХрд╣ाрдиी’ рдХा ‘рдХाрдЙंрдЯрд░ рдкाрд░्рдЯ’ рднी рдХрд╣ा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै। рдпрд╣ рдХрд╣ाрдиी рдПрдХ рдЬोрд╢ीрд▓े рдк्рд░рдЧрддिрд╢ीрд▓ рдоुрд╕्рд▓िрдо рдпुрд╡рдХ рдЕрдордЬрдж рдХी рдЕрдЬीрдм рд╕ी рдд्рд░ाрд╕рджी рдХी рдХрд╣ाрдиी рд╣ै। рд╡рд╣ рдЕрдордЬрдж рдЬो рдЖрдзुрдиिрдХ рдФрд░ рдк्рд░рдЧрддिрд╢ीрд▓ рд╡िрдЪाрд░ों рдХा рдЦाрд╕ा рдХ्рд░ांрддिрдХाрд░ी рдХिрд╕्рдо рдХा рдпुрд╡рдХ рд╣ुрдЖ рдХрд░рддा рдеा, рдЙрд╕े рд╣рдо рдмрд╣ुрдд рджुрдЦ рдХे рд╕ाрде рдзीрд░े-рдзीрд░े рд╕ांрдк्рд░рджाрдпिрдХрддा рдХी рдЕँрдзेрд░ी рд╕ुрд░ंрдЧ рдоें рдк्рд░рд╡ेрд╢ рдХрд░рддे рджेрдЦрддे рд╣ैं, рдЬрд╣ाँ рдЬाрдиे рдХे рд░ाрд╕्рддे рддो рд╣ैं рд▓ेрдХिрди рд╡рд╣ाँ рд╕े рдиिрдХрд▓рдиे рдХे рд░ाрд╕्рддे рдмрд╣ुрдд рдХрдо рд╣ैं।

рдЕрдордЬрдж рдЬैрд╕े рдЬोрд╢ीрд▓े рдпुрд╡рдХ рдХी рдпрд╣ рдкрд░िрдгрддि рдПрдХ рд╕ाрде рдЙрджाрд╕ рдФрд░ рдд्рд░рд╕्рдд рдХрд░ рджेрдиे рд╡ाрд▓ी рд╣ै। рдФрд░ рд╡िрд╖्рдгु рдЬी рдЙрд╕े рдПрдХ рд╡्рдпрдХ्рддि рдХी рдкрддрди-рдЧाрдеा рдХे рд░ूрдк рдоें рдЙрдкрд╕्рдеिрдд рди рдХрд░рдХे, рд╕ांрдк्рд░рджाрдпिрдХрддा рдХी рд╕рдорд╕्рдпा рдХे рдПрдХ рдмрдб़े рд╕рд╡ाрд▓िрдпा рдиिрд╢ाрди рдХी рддрд░рд╣ рд╣рдоाрд░े рд╕ाрдордиे рд░рдЦрддे рд╣ैं। рдЗрд╕рдХे рджूрд╕рд░े рдЫोрд░ рдкрд░ рд╣ै рджिрд▓्рд▓ी рдХे рдЧрд░ीрдм рддाँрдЧेрд╡ाрд▓े рдХी рдХрд╣ाрдиी ‘рддाँрдЧेрд╡ाрд▓ा’, рдЬिрд╕рдХे рддाँрдЧे рдкрд░ рдХोрдИ рд╣िंрджू рдмैрдардиे рдХो рддैрдпाрд░ рдирд╣ीं рд╣ै। рд╕ाрд░े рджिрди рдмेрдХाрд░ рдпाрдд्рд░िрдпों рдХो рдЖрд╡ाрдЬ рджेрддे рдФрд░ рдЧुрд╣ाрд░ рд▓рдЧाрдиे рдХे рдмाрдж рд╡рд╣ рдШрд░ рд▓ौрдЯрддा рд╣ै рддो рдпрд╣ाँ рдПрдХ рд╕ीрд▓ी рд╣ुрдИ рдЧрд░ीрдмी рдЙрд╕рдХा рдЗंрддрдЬाрд░ рдХрд░ рд░рд╣ी рд╣ोрддी рд╣ै। рдЙрд╕рдХी рдкрдиीрд▓ी рдЖँрдЦों рдоें рдЧрд╣рд░ा рджुрдЦ рдФрд░ рдЙрджाрд╕ी рд╣ै। рд╕ाрде рд╣ी рдПрдХ рдмेрдкрдиाрд╣ рдХрд░ुрдгा, рдЬिрд╕े рд╡िрд╖्рдгु рдк्рд░рднाрдХрд░ рд╕рд░ीрдЦा рдХोрдИ рдЙрджाрд░ рдХрдеाрдХाрд░ рд╣ी рдЕрдкрдиे рд╢рдм्рджों рдоें рдкिрд░ो рд╕рдХрддा рд╣ै।

рдЗрд╕ी рддрд░рд╣ рд╕्рд╡ाрдзीрдирддा рд╕ंрдЧ्рд░ाрдо рдХे рдЙрдд्рд╕рд░्рдЧрдкूрд░्рдг рдЬрдЬ्рдмाрдд рдФрд░ рдЭंрдЭाрд╡ाрддों рдкрд░ рд▓िрдЦी рдЧрдИ рд╡िрд╖्рдгु рдк्рд░рднाрдХрд░ рдХी ‘рдЧрд░्рд╡िрддा’, ‘рд╣рд░ीрд╢ рдкांрдбे’, ‘рдЯ्рд░ेрди рдоें’ рдЬैрд╕ी рдХрд╣ाрдиिрдпाँ рд╣ों рдпा рджेрд╢-рд╡िрднाрдЬрди рдХी рдкृрд╖्рдарднूрдоि рдкрд░ рд▓िрдЦी рдЧрдИ ‘рдоेрд░ा рд╡рддрди’ рдЬैрд╕ी рдХрд╣ाрдиिрдпाँ, рд╡िрд╖्рдгु рдЬी рдХा рдХрд╣ाрдиीрдХाрд░ рдЕрдкрдиे рд╕рдордп рдФрд░ рдмрджрд▓рддे рд╡рдХ्рддों рдХी рдирдм्рдЬ рдкрд░ рд╣ाрде рдЬрд░ूрд░ рд░рдЦрддा рд╣ै। рдпрд╣ाँ рддрдХ рдХि рдирдХ्рд╕рд▓рд╡ाрдж рдХी рдкृрд╖्рдарднूрдоि рдкрд░ рд▓िрдЦी рдЧрдИ рд╡िрд╖्рдгु рдк्рд░рднाрдХрд░ рдХी рдХрд╣ाрдиी рднी рдкрдв़рдиे рдХो рдоिрд▓ рдЬाрддी рд╣ै। рдпрд╣ рджीрдЧрд░ рдмाрдд рд╣ै рдХि рдЙрд╕े рджेрдЦрдиे рд╡ाрд▓ी рджृрд╖्рдЯि рдпा ‘рдЖँрдЦ’ рдЙрдирдХी рдЕрдкрдиी рд╣ै।


[6]

рдиिрд╕्рд╕ंрджेрд╣ рд╡िрд╖्рдгु рдЬी рдХी рд╕рднी рдХрд╣ाрдиिрдпाँ рдПрдХ рдЬैрд╕ी рдЙрдо्рджा рдФрд░ рдк्рд░рднाрд╡рд╢ाрд▓ी рдирд╣ीं рд╣ै। рдЗрдирдоें рдХрдордЬोрд░ рдФрд░ рдЕрддि-рднाрд╡ुрдХрддा рд╕े рдЧ्рд░рд╕्рдд рдХрд╣ाрдиिрдпाँ рднी рд╣ैं рдФрд░ рдРрд╕ी рдХрд╣ाрдиिрдпाँ рднी, рдЬो рдЖрдЬ рдкрдв़рдиे рдкрд░ рд╣рдоें рдХुрдЫ рдиिрд╖्рдк्рд░рднाрд╡ी рд╕ी рд▓рдЧрддी рд╣ैं। рд▓ेрдХिрди рдЗрд╕рдХे рдмाрд╡рдЬूрдж, рд╡िрд╖्рдгु рдЬी рдХी рдЗрд╕ рд▓ंрдмी рдХрдеा-рдпाрдд्рд░ा рдоें рдХрд╣ाрдиी рдХे рдмрдиे-рдмрдиाрдП рдвाँрдЪे рдХो рдЕрддिрдХ्рд░рдоिрдд рдХрд░рдХे рдЖрдЧे рдЬाрдиे рд╡ाрд▓ी рд╢рдХ्рддिрд╢ाрд▓ी рдФрд░ рдпाрджрдЧाрд░ рдХрд╣ाрдиिрдпाँ рдЗрддрдиी рдЕрдзिрдХ рд╣ैं рдХि рд╡े рд╡िрд╖्рдгु рдк्рд░рднाрдХрд░ рдХो рдмीрд╕рд╡ीं рд╕рджी рдХे рдмрдб़े рдФрд░ рджिрдЧ्рдЧрдЬ рдХрд╣ाрдиीрдХाрд░ों рдХी рдкाँрдд рдоें рд▓ा рдЦрдб़ा рдХрд░рддी рд╣ैं। рд╣िंрджी рдХे рдмрдб़े рд╕ाрд╣िрдд्рдпрдХाрд░ों рдиे рдЙрдирдХी рдХрд╣ाрдиिрдпों рдХो рд╕рд░ाрд╣ा। рдк्рд░ाрд░ंрднिрдХ рджौрд░ рдХी рдЙрдирдХी рдХрд╣ाрдиी ‘рдЖрд╢्рд░िрддा’ рдкрдв़рдХрд░ рдЬैрдиेंрдж्рд░ рдЬी рдиे рд▓िрдЦा, “рдХрд╣ाрдиी рдмрд╣ुрдд-рдмрд╣ुрдд рдЕрдЪ्рдЫी рдоाрд▓ूрдо рд╣ुрдИ। рдоुрдЭे рдИрд░्рд╖्рдпा рд╣ोрддी рд╣ै। рдЗрддрдиी рд╕рдХ्рд╖рдорддा рд╣िंрджी рдоें рддो рджेрдЦрдиे рдХो рдирд╣ीं рдоिрд▓рддी...!”

рд╡िрд╖्рдгु рдЬी рд╕ीрдзे-рд╕рд░рд▓ рд▓ेрдЦрдХ рдеे। рдмрдиाрд╡рдЯ рди рдЙрдирдХे рд╡्рдпрдХ्рддिрдд्рд╡ рдоें рдеी рдФрд░ рди рдХрд╣ाрдиिрдпों рдоें। рджूрд╕рд░ों рдкрд░ рд░ोрдм рдЧाрд▓िрдм рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рд╡े рд╡िрдЪाрд░ рдпा рдЪिंрддрди рдХी рдХिрд╕ी рднाрд░ी-рднрд░рдХрдо, рдЙрд▓рдЭाрдК рд╢рдм्рджाрд╡рд▓ी рдХी рдУрдЯ рдоें рдЫिрдкрдиा рдкрд╕ंрдж рдирд╣ीं рдХрд░рддे рдеे। рдЗрд╕ рд▓िрд╣ाрдЬ рд╕े рдЙрдирдХी рдХрд╣ाрдиी рд▓िрдЦрдиे рдХी рд░рдЪрдиा-рдк्рд░рдХिрдпा рднी рдмрдб़ी рд╕рд╣рдЬ рдеी। рдХрд╣ाрдиी рд▓िрдЦрдиे рдХे рд▓िрдП рдЙрди्рд╣ें рдХैрд╕ा рд╡ाрддाрд╡рд░рдг рдЪाрд╣िрдП? рдХिрд╕ рдордиःрд╕्рдеिрддि рдоें рд╡े рд▓िрдЦ рдкाрддे рд╣ैं, рдЖрджि рдк्рд░рд╢्рдиों рдкрд░ рд╡िрдЪाрд░ рдХрд░рддे рд╣ुрдП рдЙрди्рд╣ोंрдиे рд▓िрдЦा рд╣ै—
“рдЕрдкрдиे рд▓िрдП рдХрднी рдХोрдИ рд╡िрд╢ेрд╖ рд╡ाрддाрд╡рд░рдг рдирд╣ीं рдЪाрд╣ा। рдЪाрд╣рдиे рдХी рд╕्рдеिрддि рдоें рд╣ी рдирд╣ीं рд░рд╣ा। рд╕ाрдзाрд░рдг рдЬрди, рдЬिрд╕े рдЖрдо рдЖрджрдоी рдХрд╣ा рдЬाрддा рд╣ै, рд░рд╣ рднी рдирд╣ीं рд╕рдХрддा। рдлिрд░ рднी рд╡ाрддाрд╡рд░рдг рд▓ेрдЦрдХ рдХो рдЪाрд╣िрдП рдЕрд╡рд╢्рдп, рдкрд░ рдмाрд╣рд░ी рдХрдо, рдЖंрддрд░िрдХ рдЕрдзिрдХ। рдЬрдм рддрдХ рд▓ेрдЦрдХ рдЕрдкрдиे рдЕंрддрд░ рдоें рд╕рдорд╕्рдпाрдУं рд╕े рд╕ाрдХ्рд╖ाрдд्рдХाрд░ рдирд╣ीं рдХрд░рддा, рдмाрд▓рдХ рдХी рддрд░рд╣ рдкूрдЫे рдЬाрдиे рд╡ाрд▓े рдоाрд╕ूрдо рдк्рд░рд╢्рдиों рд╕े рдирд╣ीं рдЬूрдЭрддा, рдкрд░ाрдИ рдкीрд░ рдХो рд╕рд╣рдЬ рдкीрд░ рдирд╣ीं рдмрдиा рд▓ेрддा, рддрдм рддрдХ рд╕ाрд░्рдердХ рд╕ृрдЬрди рдирд╣ीं рд╣ो рд╕рдХрддा। рджिрдиों-рдорд╣ीрдиों рд╣ी рдирд╣ीं, рдХрднी-рдХрднी рддो рд╡рд░्рд╖ों рдЬूрдЭा рд╣ूँ рдХрдеाрдирдХों рд╕े। рдХрдИ рдХрдеाрдирдХों рд╕े рдЕрднी рднी рдЬूрдЭ рд░рд╣ा рд╣ूँ। рдкिрдЫрд▓े рджिрдиों рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рдоेрд░ी рджो рдХрд╣ाрдиिрдпाँ ‘рдХрд╣ाрдиी рдХा рдЬрди्рдо’ рдФрд░ ‘рд╡рд░्рд╖рдЧाँрда’ рджрд╕-рдкंрдж्рд░рд╣ рд╡рд░्рд╖ рдкूрд░्рд╡ рд▓िрдЦी рдеीं। рдЗрдзрд░ ‘рдиीрдо рдХी рдЧंрдз’ рд╢ीрд░्рд╖рдХ рд╕े рдПрдХ рдХрд╣ाрдиी рдЕрд░рд╕े рд╕े рджिрдоाрдЧ рдоें рдЪрд▓ рд░рд╣ी рд╣ै। рдЗрд╕рдоें рдоैं рдЕрдкрдиे рд╕рдоूрдЪे рдкрд░िрд╡ेрд╢ рдХो рдкрдХрдб़рдиा рдЪाрд╣рддा рд╣ूँ। рд╡िрд╢ेрд╖рдХрд░ рд╡рд╣ рдЬो рдкिрдЫрд▓े рдХुрдЫ рд╡рд░्рд╖ों рдоें рдЬिрдпा рд╣ै।” (‘рдЕрдкрдиी рдХрд╣ाрдиिрдпों рдоें рд╕े рдЧुрдЬрд░рддे рд╣ुрдП’ рд▓ेрдЦ, ‘рдоैं: рдоेрд░ी рдХрд╣ाрдиी’, рд╕ं. рд╢्рд░рд╡рдг рдХुрдоाрд░, рдкृрд╖्рда 286)

рд╡िрд╖्рдгु рдЬी рдиे рдиिрд░ंрддрд░ рд▓िрдЦा рд╣ै рдФрд░ рдЕрдкрдиी рдХрд╣ाрдиिрдпों рдХे рдоूрд▓्рдпांрдХрди рдХा рдЬिрдо्рдоा рдиिрд╕्рдкृрд╣ рднाрд╡ рд╕े рдЖрд▓ोрдЪрдХों рдФрд░ рд╕ुрдзी рдкाрдардХों рдкрд░ рдЫोрдб़ рджिрдпा рд╣ै। рдиिंрджा рдФрд░ рдк्рд░рд╢ंрд╕ा рд╕े рдкрд░े, рд╡े рдмрд╕ рд▓िрдЦрдиे рдоें рд╣ी рд░рдоे рд░рд╣े। рдЕрдкрдиी рд╕ंрдкूрд░्рдг рдХрдеाрдпाрдд्рд░ा рдкрд░ рдПрдХ рдирдЬрд░ рдбाрд▓рддे рд╣ुрдП рд╡े рд▓िрдЦрддे рд╣ैं—
“рдоैंрдиे рд▓рдЧрднрдЧ 300 рдХрд╣ाрдиिрдпाँ рд▓िрдЦी рд╣ोंрдЧी। рдЕрдиेрдХ рдХाрд░рдгों рд╕े рдХुрдЫ рдХो рд╕ंрдЧ्рд░рд╣ों рдоें рджेрдиा рдирд╣ीं рдЪाрд╣ा। рддेрдЬी рд╕े рдмрджрд▓рддे рдоूрд▓्рдпों рдХे рдпुрдЧ рдоें рдХुрдЫ рдХрд╣ाрдиिрдпाँ рдЕрд░्рде рдЦो рдмैрдаी рд╣ैं। ...рдоेрд░ी рдХौрди рд╕ी рдХрд╣ाрдиी рд╕рд░्рд╡рд╢्рд░ेрд╖्рда рд╣ै, рдпрд╣ рдоैं рднी рдирд╣ीं рдЬाрдирддा। рдоेрд░े рд▓िрдП рд╕рд░्рд╡рд╢्рд░ेрд╖्рда рд╡рд╣ी рд╣ोрддी рд╣ै, рдЬो рдЕрднी рд▓िрдЦी рдЬाрдиी рд╢ेрд╖ рд╣ै। рд╕рдордп-рд╕рдордп рдкрд░ рдХुрдЫ рдХрд╣ाрдиिрдпाँ рдордХрдмूрд▓ рд╣ुрдИ рд╣ैं, рдкрд░ ‘рдзрд░рддी рдЕрдм рднी рдШूрдо рд░рд╣ी рд╣ै’ рдХे рдмाрдж рдЬैрд╕े рд╕рдм рдХрд╣ाрдиिрдпाँ рдкीрдЫे рдЫूрдЯ рдЧрдИं। ...рдЕрдЧ्рд░рдЬों рдиे рдЗрд╕े рдирд╣ीं рд╕्рд╡ीрдХाрд░ा, рдк्рд░рддिрд╖्рдаिрдд рдЖрд▓ोрдЪрдХों рдиे рдЗрд╕рдХी рдиिंрджा рдХी।...рдлिрд░ рднी рдЗрд╕ рдХрд╣ाрдиी рдиे рдоुрдЭे рднी рдЖрддंрдХिрдд рдХрд░ рджिрдпा।” (рд╡рд╣ी, рдкृрд╖्рда 289)

рдХुрдЫ рд▓ोрдЧों рдХा рдХрд╣рдиा рд╣ै рдХि рд╡िрд╖्рдгु рдк्рд░рднाрдХрд░ рдкрд░ рд╢рд░рдд рдХा рдк्рд░рднाрд╡ рд╣ै। рдкрд░ рдЗрд╕рд╕े рдПрдХ рдмрдб़े рд▓ेрдЦрдХ рдХे рд░ूрдк рдоें рдЙрдирдХा рдХрдж рдФрд░ рд╕рдо्рдоाрди рдХрдо рдирд╣ीं рд╣ो рдЬाрддा। рд╕्рд╡рдпं рд╡िрд╖्рдгु рдЬी рдмрдб़ी рд╕्рдкрд╖्рдЯрддा рд╕े рдХрд╣рддे рд╣ैं—
“рдЖрд▓ोрдЪрдХ рдХрд╣рддे рд░рд╣े рд╣ैं рдХि рдоुрдЭ рдкрд░ рд╢рд░рддрдЪंрдж्рд░ рдХा рдк्рд░рднाрд╡ рд╣ै। рдоैंрдиे рднी рд╕्рд╡ीрдХाрд░ рдХिрдпा рд╣ै рдХि рдоेрд░े рдкрд░िрд╡ेрд╢ рдХे рд╡े рд╣ी рд╕рдмрд╕े рдЕрдзिрдХ рдкाрд╕ рд╣ैं। рдЙрдирд╕े рдоैंрдиे рд╕рдмрд╕े рдЕрдзिрдХ рдкाрдпा рд╣ै। рдФрд░ों рд╕े рднी рдкाрдпा рд╣ै। рдк्рд░ेрдордЪंрдж, рд░рд╡ींрдж्рд░, рддाрд▓рд╕्рддाрдп, рдЧोрд░्рдХी—рдЗрди рд╕рднी рд╕े рдХुрдЫ рди рдХुрдЫ рдкाрдпा рд╣ै, рдкрд░ рдпрд╣ рдкाрдиा рдЕрдкрдиे рдХो рдЦोрдиा рдХрднी рдирд╣ीं рд░рд╣ा।”

рдХрд╣рдиा рди рд╣ोрдЧा рдХि рд╡िрд╢्рд╡ рдХे рдЬिрддрдиे рднी рдмрдб़े рд╕ाрд╣िрдд्рдпрдХाрд░ рд╣ैं, рд╡े рд╕рднी рдХрд╣ीं рди рдХрд╣ीं рд╕े рдк्рд░ेрд░рдгा рдЧ्рд░рд╣рдг рдХрд░рддे рд╣ैं, рдкрд░ рд▓िрдЦрддे рд╕рдордп рдЕрдкрдиी рдЖрдд्рдоिрдХ рдКрд░्рдЬा рд╕े рд╡े рдЙрд╕े рдЕрдкрдиा рдмрдиा рд▓ेрддे рд╣ैं рдФрд░ рдЕрдкрдиे рдЕрдж्рд╡िрддीрдп рднाрд╖ा-рд╢िрд▓्рдк рдоें рдПрдХ рдмिрд▓्рдХुрд▓ рдЕрд▓рдЧ рдХाрдЯ рдФрд░ рдЪрдордХ рдХे рд╕ाрде рд╡्рдпрдХ्рдд рдХрд░рддे рд╣ैं। рд╕ृрдЬрдиाрдд्рдордХ рд╕рдд्рдп рд╣ो рдпा рд╕ौंрджрд░्рдп, рд╡рд╣ рдЗрд╕ी рддрд░рд╣ рдкुрдирд░्рдирд╡ा рд╣ोрддा рд╣ै। рдлिрд░ рд╕рдмрд╕े рдмрдб़ी рдмाрдд рддो рдпрд╣ рд╣ै рдХि рд╡िрд╖्рдгु рдЬी рдХी рдХрд╣ाрдиिрдпाँ рд╕ीрдзे-рд╕ीрдзे рдЖрдЬ рдХे рдЬीрд╡рди рдорд╣ाрднाрд░рдд рд╕े рдиिрдХрд▓ी рд╣ैं। рд╢ाрдпрдж рдЗрд╕ीрд▓िрдП рдЖрдд्рдоिрдХ рд╕рдд्рдп рд╕े рд╕्рд╡рддः рд╕्рдлूрд░्рдд рд╣ोрдиे рдХे рдмाрд╡рдЬूрдж рд╡े рдПрдХ рдмрдб़े рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╕рдд्рдп рдХी рд╡ाрд╣рдХ рд▓рдЧрддी рд╣ैं। рдЙрдирдХे рдЖрдИрдиे рдоें рдиिрд░ंрддрд░ рдмрдирддे-рдмिрдЧрдб़рддे рдФрд░ рдмрд╣ुрдд рдХुрдЫ рдЦोрдХрд░, рд╕рдордп рдХे рд╕ाрде рдЖрдЧे рдмрдв़рддे рднाрд░рддीрдп рд╕рдоाрдЬ рдХी рд╕ूрд░рдд рджेрдЦी рдЬा рд╕рдХрддी рд╣ै।

рд╕рдЪ рддो рдпрд╣ рд╣ै рдХि рд╡िрд╖्рдгु рдк्рд░рднाрдХрд░ рд╕िрд░्рдл рдПрдХ рдмрдб़े рдХрдеा-рд▓ेрдЦрдХ рд╣ी рдирд╣ीं, рд╡े рдПрдХ рдРрд╕े рдорд╣ाрд░рдеी рд╣ैं рдЬिрдирдХी рд░рдЪрдиाрдПँ рдмीрд╕рд╡ीं рд╕рджी рдХे рдордиुрд╖्рдп рдФрд░ рд╕рдоाрдЬ рдХो рднीрддрд░ рд╕े рджेрдЦрдиे рдХी ‘рдЖँрдЦ’ рднी рджेрддी рд╣ैं। рдХाрд╢, рд╣рдордоें рдЖँрдЦें рдЦोрд▓рдХрд░ рдЙрди्рд╣ें рдкрдв़рдиे рдХा рд╕ाрд╣рд╕ рд╣ोрддा!
***

рдк्рд░рдХाрд╢ рдордиु, 545 рд╕ेрдХ्рдЯрд░-29, рдлрд░ीрджाрдмाрдж (рд╣рд░िрдпाрдгा), рдкिрди-121008
рдЪрд▓рднाрд╖: 9810602327,
рдИрдоेрд▓: prakashmanu333@gmail.com

No comments :

Post a Comment

We welcome your comments related to the article and the topic being discussed. We expect the comments to be courteous, and respectful of the author and other commenters. Setu reserves the right to moderate, remove or reject comments that contain foul language, insult, hatred, personal information or indicate bad intention. The views expressed in comments reflect those of the commenter, not the official views of the Setu editorial board. рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рд░рдЪрдиा рд╕े рд╕рдо्рдмंрдзिрдд рд╢ाрд▓ीрди рд╕рдо्рд╡ाрдж рдХा рд╕्рд╡ाрдЧрдд рд╣ै।