เค•िเคธाเคจ เค•ा เคœीเคตเคจ-เคธंเค˜เคฐ्เคท เคฌเคจाเคฎ เคญाเคฐเคคीเคฏ เคตिเค•ाเคธ เค•ा เคฎॉเคกเคฒ: เคเค• เคฆृเคท्เคŸि

- เคตिเคจोเคฆ เค•ुเคฎाเคฐ

เค‰เคค्เคคเคฎ เค–ेเคคी-เคฎเคง्เคฏเคฎ เคฌाเคจ/ เคจिเคทिเคฆ्เคง เคšाเค•เคฐी เคญीเค– เคธเคฎाเคจ/ เค•्เคฏा เคนोเค—ा เคธเคš เค•เคญी เคฏे เค—ाเคจ/ เคฒเคนเคฒเคนाเคฏेंเค—े เค–ेเคค เค”เคฐ เค–เคฒिเคนाเคจ /เค‰เคฆ्เคฏोเค— เคฆेเคถ เค•े เค•เคฐ्เคฃเคงाเคฐ เค…เคฌ, เคฎเค—เคฐ เคฌเคจเคคे เคœा เคฐเคนे เคนैं/ เคนเคฒเคงเคฐों เค•ो เค•เคฐ्เคœ เค•े เค…เคœเค—เคฐ เคจिเค—เคฒเคคे เคœा เคฐเคนे เคนैं/ เคธเคฎाเคœ เค•े เคธ्เคตเคฏंเคญू เค ेเค•ेเคฆाเคฐ/ เคœเคจเคคा-เคœเคจाเคฐ्เคฆเคจ เค•े /เคฌเคจ เคฌैเค े เคนैं เคฐिเคถ्เคคेเคฆाเคฐ/ เคोंเคชเฅœी เค•े เคฆเคฐ्เคฆ เค•ो เคธเคฎेเคŸเคจे เค•ा เคธाเคฐे เคฆाเคตा เคœเคคाเคคे เคนैं/ เคธเคค्เคคा-เคถเค•्เคคि-เคธिंเคนाเคธเคจ เคชाเค•เคฐ/ เค•िเคธाเคจ เค•ी เคฐोเคŸी เคธे เคšिเคชเค• เคœाเคคे เคนैं/ เค•เคถ्เคฎीเคฐ เคธे เค•ेเคฐเคฒ เค”เคฐ เคชंเคœाเคฌ เคธे เคฌंเค—ाเคฒ เคนै / เคชूเคฐे เคฆेเคถ เค•ा เคนी เค•िเคธाเคจ เคฌเคฆเคนाเคฒ เคนै/ เคนเคก्เคกिเคฏों เคธे เค–เคฐोंเคš เคกाเคฒी เคนै เค–ाเคฒ/ เคถเคฐीเคฐ เค•े เคจाเคฎ เคชเคฐ เคฌเคšा เคนै เคธिเคฐ्เคซ เค•ंเค•ाเคฒ/ เค…เคชเคจा เคชเคฐाเคฏा เค•ौเคจ เค…เคฌ/ เค•िเคธเค•ा เคญเคฐोเคธा เค•เคฐें / เคนเฅœเคช เค•เคฐ เคœเคฎीเคจ ‘เค•ाเคคिเคฒ’ เค‡เค• เค—ाँเค  เคชเคฐोเคธा เค•เคฐें/ เค…เคชเคจी เคฎाเคŸी เค…เคชเคจा เคœीเคตเคจ/ เคจीเคฒाเคฎ เคนुเค† เคœाเคคा เคนै/ เคฆेเคถ เค•ा เค…เคจ्เคจเคฆाเคคा เคซिเคฐ เคธे/ เค—ुเคฒाเคฎ เคนुเค† เคœाเคคा เคนै। เค†เคœ เคนै เค‡เคคเคจा เค…ंเคงเค•ाเคฐ เคคो / เค•เคฒ เคœाเคจे เค•्เคฏा เคนोเค—ा / เคชเคฒ เคชเคฒ เคญाเคฐी เคธाँเคธ เคนुเคˆ เคนै/ เค…เค—เคฒे เคชเคฒ เคœाเคจे เค•्เคฏा เคนोเค—ा / เค†เคค्เคฎเคนเคค्เคฏा เคจเคนीं เคธเคฎाเคงाเคจ/ เค…เคฌ เค–ुเคฆ เค•เคฐเคจा เคนोเค—ा เคงเคจु-เคธเคจ्เคงाเคจ/ เคธเคš เคชूเค›ो เคคो เค•ृเคทเค• เคตเคฐ्เค— เค•ा / เค•เคนीं เคจ เค ौเคฐ เค िเค•ाเคจा เคนै/ เคธเคญी เคญเคฐोเคธे เค›ोเฅœ เค•े เค–ुเคฆ เคนी/ เค…เคชเคจा เค…เคธ्เคคिเคค्เคต เคฌเคšाเคจा เคนै। 

เคฆुเคจिเคฏा เคญเคฐ เคฎें เคญाเคฐเคค เค•ी เคชเคนเคšाเคจ เคฆो เคฐूเคชों เคฎें เคนै; เคเค• เคคो เคตिเคถ्เคต เค•े เคธเคฌเคธे เคฌเฅœे เคฒोเค•เคคเคจ्เคค्เคฐ เค•े เคฐूเคช เคฎें เค”เคฐ เคฆूเคธเคฐे เค•ृเคทि-เคช्เคฐเคงाเคจ เคฆेเคถ เค•े เคฐूเคช เคฎें। เค‡เคจ เคฆोเคจों เคนी เคฐूเคชों เคฎें เคญाเคฐเคค เคตिเคถ्เคต เค•ा เค•ोเคˆ เคญी เคฆेเคถ เคญाเคฐเคค เค•ी เคธเคฎเคคा เคจเคนीं เค•เคฐ เคธเค•ा เคนै। เค•ृเคทि เค•े เค•्เคทेเคค्เคฐ เคฎें เคคो เคญाเคฐเคค เค•ी เคเค• เค…เคคिเคฆीเคฐ्เค˜ เคชเคฐเคฎ्เคชเคฐा เคฐเคนी เคนै। เค…เคจेเค• เค•ाเคฒ-เค–เคฃ्เคกों เค•ी เคธเคฎ-เคตिเคทเคฎ เคชเคฐिเคธ्เคฅिเคฏों เค”เคฐ เคตिเคญिเคจ्เคจ เคฒौเค•िเค•-เค…เคฒौเค•िเค• เคฆैเคตीเคฏ เคถเค•्เคคिเคฏों เค•ी เค•ृเคชा เค”เคฐ เค•ोเคช เค•े เคฌाเคตเคœूเคฆ เค…เคชเคจी เค›เคตि เค•ो เคจिเคฐเคจ्เคคเคฐเคคा เค•े เคธाเคฅ เคฌเคจाเค เค”เคฐ เคฌเคšाเค เคฐเค–เคจे เคฎें เคธเคฎเคฐ्เคฅ เคนुเค† เคนै। เค‡เคธ เคคเคฐเคน เคธे เคญाเคฐเคค เคจे เคฆुเคจिเคฏा เคญเคฐ เคฎें เคเค• เคฎिเคธाเคฒ เค…เคตเคถ्เคฏ เคชेเคถ เค•ी เคนै; เค•िเคจ्เคคु เคชिเค›เคฒे เค•ुเค› เคฆเคถเค•ों เคธे เค•ुเค› เค…เคฒौเค•िเค• เค”เคฐ เคตिเคถेเคท เคฐूเคช เคธे เคฒौเค•िเค• เคฆेเคตเคคाเค“ं เค•ी เคฆृเคท्เคŸि เคŸेเฅी เคนो เค—เคˆ เคนै। เคœाเคจे เค•्เคฏों เค‰เคจเค•े เคตเคฐเคฆ्‍-เคนเคธ्เคค-เคช्เคฐเคฆเคค्เคค เคตเคฐเคฆाเคจ เค•े เคธ्เคฅाเคจ เคชเคฐ เค…เคญिเคถाเคช เคฌเคจ เคœा เคฐเคนे เคนैं। เค•िเคธाเคจों เค•ी เค†เคค्เคฎเคนเคค्เคฏाเค“ं เค•ी เคธंเค–्เคฏा เคฎें เคญเคฏंเค•เคฐ เคตृเคฆ्เคงि, เคจिเคฐเคจ्เคคเคฐ เค˜เคŸเคคी เคนुเคˆ เคชैเคฆाเคตाเคฐ, เค”เคฆ्เคฏोเค—ीเค•เคฐเคฃ เค•े เค•ाเคฐเคฃ เคธिเค•ुเฅœเคคे เคนुเค เค–ेเคค เค”เคฐ เค—ाँเคต เคฏเคน เคธเคฌ เค‡เคจ्เคนीं เคคเคฅाเค•เคฅिเคค เคฒौเค•िเค• เคฆेเคตเคคाเค“ं เค•े เคนी เค†เคถीเคฐ्เคตाเคฆ เค•ा เคชเคฐिเคฃाเคฎ เคนै। 

‘เคตिเค•ाเคธ เค•ा เคฎॉเคกเคฒ’เค…เค—เคฐ เค‡เคธी เคขंเค— เคธे เค…เคชเคจा เคฐंเค—-เคฐूเคช เค”เคฐ เค†เค•ाเคฐ เคฌเฅाเคคा เคฐเคนा เคคो เค‡เคธเคฎें เคฒेเคถเคฎाเคค्เคฐ เคญी เคธเคจ्เคฆेเคน เคจเคนीं เค•ि เคฆो-เคšाเคฐ เคช्เคฐเคฆेเคถ เคจเคนीं เคฌเคฒ्เค•ि เคชूเคฐे เค•ा เคชूเคฐा เคฆेเคถ เค…เค•ाเคฒ เค”เคฐ เคญुเค–เคฎเคฐी เคœैเคธी เค†เคชเคฆाเค“ं เค•ा เค—्เคฐाเคธ เคฌเคจ เคœाเคฏेเค—ा। เคนเคฐिเคค เค•्เคฐाเคจ्เคคि เคธे เค•िเคธाเคจों เค•ो เค•ुเค› เคฒाเคญ เคคो เคนुเค† เคฒेเค•िเคจ เคฏเคน เคธुเค–เคฆ เค…เคนเคธाเคธ ‘เคšाเคฐ เคฆिเคจ เค•ी เคšाँเคฆเคจी’ เคธाเคฌिเคค เคนुเค। 1980 เค•े เค†เคคे-เค†เคคे เคญाเคฐเคค เคฎें เคนเคฐिเคค เค•्เคฐाเคจ्เคคि เค•ी เคšเคฎเค• เคซीเค•ी เคชเฅœเคจे เคฒเค—ी เคฅी; เค‡เคธเค•ा เคนเคฐा เคฐंเค— เคชीเคฒा เคชเฅœ เค—เคฏा เคฅा।[1] 

เคฆेเคถ เค•े เค•เคฐ्เคฃเคงाเคฐ เคœिเคธ เคตिเค•ाเคธ เค•ी เคฌाเคค เค•เคนเคคे เคนैं เค”เคฐ เค‰เคธเค•े เคฒिเค เคœो ‘เคตिเค•ाเคธ เค•ा เคฎॉเคกเคฒ’ เคฌเคจाเคฏा เค—เคฏा เคนै; เค‰เคธเค•े เคฌเคฐเค•्เคธ เคญाเคฐเคค เค•े เคตिเค•ाเคธ เค•ी เค…เคธเคฒी เคงुเคฐी เคฏाเคจि เค•िเคธाเคจ เคนी เคตिเค•ाเคธ เค•े เค‡เคธ เคฎॉเคกเคฒ-เคšเค•्เคฐเคต्เคฏूเคน เคฎें เค…เคญिเคฎเคจ्เคฏु เคฌเคจเค•เคฐ เคจृเคถंเคธ เคตिเคชเคฐीเคค เคคाเค•เคคों เคธे เค˜िเคฐा เคนै। เคเคธे เคฎें เคธैเคฆ्เคงाเคจ्เคคिเค• เคฐूเคช เคธे เค‰เคœ्เคœ्เคตเคฒ เคฆिเค–ाเคˆ เคฆेเคจे เคตाเคฒा เคตिเค•ाเคธ เค•ा เคฏเคน เคฎॉเคกเคฒ เคต्เคฏाเคตเคนाเคฐिเค• เคฐूเคช เคฎें เค•िเคธाเคจ เค•े เคฒिเค เค”เคฐ เค…เคจ्เคคเคค: เคธเคฎ्เคชूเคฐ्เคฃ เคฆेเคถ เค•े เคฒिเค เคธ्เคฏाเคน เคตिเคจाเคถ เค•ा เค•ाเคฐเคฃ เคฌเคจ เคฐเคนा เคนै।

เคฌ्เคฐเคน्เคฎเคฆेเคต เคถเคฐ्เคฎा  เค•ा เค•เคฅเคจ เคนै เค•ि ‘เค†เคœाเคฆी เค•े เคฌाเคฆ เคธเคตाเคฒ เคฅा เค‡เคธ เค•ृเคทि เค†เคงाเคฐिเคค เค…เคฐ्เคฅเคต्เคฏเคตเคธ्เคฅा เคตाเคฒे เคฆेเคถ เค•े เคจเคตเคจिเคฐ्เคฎाเคฃ เค•ा। เคเคธी เคธ्เคฅिเคคि เคฎें เคญाเคฐเคค เค•ी เค†เคœाเคฆ เคธเคฐเค•ाเคฐ เคจे เค‰เคฆ्เคฏोเค— เค•ो เค‡เคธ เคฆेเคถ เค•ी เค…เคฐ्เคฅเคต्เคฏเคตเคธ्เคฅा เค•ा เคฒीเคกिंเค— เคธेเค•्เคŸเคฐ เค˜ोเคทिเคค เค•เคฐ เคฆिเคฏा। เค‡เคธे เคเค• เคตिเคกเคฎ्เคฌเคจा เคนी เค•เคนा เคœाเคฏेเค—ा เค•ि เคœिเคธ เคฆेเคถ เค•ी เค…เคธ्เคธी เคช्เคฐเคคिเคถเคค เคœเคจเคคा เค–ेเคคी เค•เคฐเคคी เคนै เค‰เคธ เคฆेเคถ เค•ी เค…เคฐ्เคฅเคต्เคฏเคตเคธ्เคฅा เค•ा เค‡ंเคœเคจ เค‰เคฆ्เคฏोเค—ों เค•ो เคฎाเคจा เค—เคฏा।’[2] 

เค…เค—्เคฐเคฃी เคœเคฐ्เคจเคฒ เค•เคฐेंเคŸ เคธाเค‡ंเคธ เค•े เคฎเคˆ เค…ंเค• เคฎें เคช्เคฐเค•ाเคถिเคค เคธुเค–เคชाเคฒ เคธिंเคน เค”เคฐ เคถ्เคฐुเคคि เคญोเค—เคฒ เคฆ्เคตाเคฐा เคช्เคฐเคธ्เคคुเคค เคกीเคชीเคœेंเคŸाเค‡เคœेเคถเคจ เค‡เคจ เคชंเคœाเคฌ: เคธ्เคŸेเคŸเคธ् เค‘เคซ เคซाเคฐ्เคฎเคฐ्เคธ เคนूเคฒेเคซ्เคŸ เคซाเคฐ्เคฎिंเค— เคถीเคฐ्เคทเค• เค‡เคธ เค…เคง्เคฏเคฏเคจ เคฎें เค•เคนा เค—เคฏा เคนै เค•ि เค–ेเคคी-เค•िเคธाเคจी เค›ोเคก़เค•เคฐ เคฎเคœเคฆूเคฐी เค•े เคฒिเค เคฎเคœเคฌूเคฐ เคนोเคจे เคตाเคฒे เคœ्เคฏाเคฆाเคคเคฐ เค•िเคธाเคจ เค›ोเคŸे เค”เคฐ เคธीเคฎांเคค เคฆเคฐ्เคœे เค•े เคนैं।

เคฏเคน เค…เคง्เคฏเคฏเคจ เคธाเคฒ 2012-13 เคฎें เคชंเคœाเคฌ เค•े เค…เคฒเค—-เค…เคฒเค— เค–ेเคคिเคนเคฐ เคชเคฐिเคตेเคถ เคตाเคฒे 6 เคœिเคฒों เค•े 12 เค—ाँเคตों เคฎें 288 เค•िเคธाเคจों เคชเคฐ เค•िเค เค—เค เคธเคฐ्เคตेเค•्เคทเคฃ เคชเคฐ เค†เคงाเคฐिเคค เคนै। เคฏे เค•िเคธाเคจ 1990 เค•े เคฆเคถเค• เคฎें เคตिเคญिเคจ्เคจ เค•ाเคฐเคฃों เคธे เค•िเคธाเคจी เค›ोเคก़เคจे เค•ो เคฎเคœเคฌूเคฐ เคนुเค।เค…เคง्เคฏเคฏเคจ เค•े เค…เคจुเคธाเคฐ เค–ेเคคी เค›ोเคก़เคจे เคตाเคฒे เคธเคฐ्เคตेเค•्เคทिเคค เค•ुเคฒ 288 เค•िเคธाเคจों เคฎें 111  (38.54%) เคธीเคฎांเคค เคฆเคฐ्เคœे เค•े เค•िเคธाเคจ เคฅे เคœเคฌเค•ि 125 (43.40%) เค›ोเคŸे เคฆเคฐ्เคœे เค•े। เค•िเคธाเคจी เค›ोเคก़เคจे เคตाเคฒे เค•िเคธाเคจों เคฎें เคฎंเคोเคฒे เคฆเคฐ्เคœे เค•े เค•िเคธाเคจों เค•ी เคธंเค–्เคฏा 6 เคช्เคฐเคคिเคถเคค (เค•ुเคฒ 17) เคธे เค•เคฎ เคฅी เค”เคฐ เคฌเคก़े เค•िเคธाเคจों เคฎें เคฏเคน เคคाเคฆाเคฆ เคฎเคนเคœ 3 เคซीเคธเคฆी (เค•ुเคฒ 6) เคชाเคฏी เค—เคˆ। เค…เคง्เคฏเคฏเคจ เค•े เคคเคฅ्เคฏों เคฌเคคाเคคे เคนैं เค–ेเคคी เค›ोเคก़เคจे เคตाเคฒे เค•िเคธाเคจों เคฎें เคฎเคœเคฆूเคฐ เคฌเคจเคจे เค•ो เคฎเคœเคฌूเคฐ เคธเคฐ्เคตाเคงिเค• เค•िเคธाเคจ เค›ोเคŸे (23.02 เคช्เคฐเคคिเคถเคค) เค”เคฐ เคธीเคฎांเคค เคฆเคฐ्เคœे (39.20 เคช्เคฐเคคिเคถเคค) เค•े เคนैं।[3] 

เคญाเคฐเคคीเคฏ เคธเคจ्เคฆเคฐ्เคญ เคฎें เค•िเคธाเคจों เค•ी เคนाเคฒเคค เคฌเคนुเคค เคนी เคšिเคจ्เคคाเคœเคจเค• เคนै। เคจेเคถเคจเคฒ เค•्เคฐाเค‡เคฎ เคฐिเค•ाเคฐ्เคก เคฌ्เคฏूเคฐो เค•े เค…เคจुเคธाเคฐ, เค•िเคธाเคจों เค•ी เค†เคค्เคฎเคนเคค्เคฏा เค•े เคจเคตीเคจเคคเคฎ เค†ंเค•เคก़े เคฌเคคाเคคे เคนैं เค•ि 2015 เคฎें เคฆेเคถ เคฎें 3000 เคธे เค…เคงिเค• เค•िเคธाเคจों เคจे เค†เคค्เคฎเคนเคค्เคฏा เค•ी เคฅी। เคตเคนीं 19 เค…เค—เคธ्เคค 2016 เคฎें เคเค• เค…ंเค—्เคฐेเคœी เค…เค–เคฌाเคฐ เค•े เคฐिเคชोเคฐ्เคŸ เค•े เค…เคจुเคธाเคฐ, เค•िเคธाเคจों เค•ी เค†เคค्เคฎเคนเคค्เคฏा เค•े เค†ंเค•เคก़े เคฌเคคाเคคे เคนैं เค•ि 2014 เค•ी เคคुเคฒเคจा เคฎें 2015 เคฎें 41.7 เคซीเคธเคฆ เค•ी เคฌเคข़ोเคคเคฐी เคนुเคˆ।[4]

เค•िเคธाเคจों เค•ी เค†เคค्เคฎเคนเคค्เคฏा เค•े เคช्เคฐเค•เคฐเคฃों เค•ा เคตिเคถ्เคฒेเคทเคฃ เคนเคฎें เค‡เคธ เคจเคคीเคœे เคชเคฐ เคชเคนुँเคšाเคคा เคนै เค•ि เค•िเคธाเคจों เคชเคฐ เค•เคฐ्เคœ เค•ा เคฆเคฌाเคต เคฅा। เคซเคธเคฒ เค•ा เค‰เคšिเคค เคฆाเคฎ เคจเคนीं เคฎिเคฒเคจा, เค˜เคŸเคคा เค‰เคค्เคชाเคฆเคจ, เคฌिเคœเคฒी เคจเคนीं เคฎिเคฒเคจा เคชเคฐเคจ्เคคु เคฌिเคฒ เค•ा เคฌเคข़เคคे เคœाเคจा, เคธเคฎเคฏเคชเคฐ เค–ाเคฆ, เคฌीเคœ เคจเคนीं เคฎिเคฒเคจा เค”เคฐ เค‰เคค्เคชाเคฆเคจ เค•เคฎ เคนोเคจा। เคฎ.เคช्เคฐ. เค•े เค•िเคธाเคจों เค•ी เค†เคฐ्เคฅिเค• เคธ्เคฅिเคคि เค•े เคฌाเคฐे เคฎें เคšौंเค•ाเคจे เคตाเคฒे เค†ंเค•เคก़े เคธाเคฎเคจे เค† เคฐเคนे เคนैं। เคช्เคฐเคฆेเคถ  เค•े เคนเคฐ เค•िเคธाเคจ เคชเคฐ เค”เคธเคคเคจ 14 เคนเคœाเคฐ 218 เคฐूเคชเคฏे เค•ा เค•เคฐ्เคœ เคนै। เคตเคนीं เคช्เคฐเคฆेเคท เคฎें เค•เคฐ्เคœ เคฎें เคกूเคฌे เค•िเคธाเคจ เคชเคฐिเคตाเคฐों เค•ी เคธंเค–्เคฏा เคญी เคšौंเค•ाเคจे เคตाเคฒी เคนै। เคฏเคน เคธंเค–्เคฏा 32,11,000 เคนै। เคฎ.เคช्เคฐ. เค•े เค•เคฐ्เคœเคฆाเคฐ เค•िเคธाเคจों เคฎें 23 เคซीเคธเคฆी เค•िเคธाเคจ เคเคธे เคนैं, เคœिเคจเค•े เคชाเคธ 2 เคธे 4 เคนेเค•्เคŸेเคฏเคฐ เคญूเคฎि เคตाเคฒे เค•ृเคทเค•ों เคชเคฐ 23,456 เคฐूเคชเคฏे เค•เคฐ्เคœ เคšเคข़ा เคนुเค† เคนै। เค•ृเคทि เคฎाเคฎเคฒों เค•े เคœाเคจเค•ाเคฐों เค•ा เค•เคนเคจा เคนै เค•ि เคช्เคฐเคฆेเคถ  เค•े 50 เคช्เคฐเคคिเคถเคค เคธे เค…เคงिเค• เค•िเคธाเคจों เคชเคฐ เคธंเคธ्เคฅाเค—เคค เค•เคฐ्เคœ เคšเคข़ा เคนुเค† เคนै। เค•िเคธाเคจों เค•े เค•เคฐ्เคœ เค•ा เคฏเคน เคช्เคฐเคคिเคถเคค เคธเคฐเค•ाเคฐी เค†ंเค•เคก़ों เค•े เค…เคจुเคธाเคฐ เคนै, เคœเคฌเค•ि เค•िเคธाเคจ เคจाเคคे/เคฐिเคถ्เคคेเคฆाเคฐों, เคต्เคฏเคตเคธाเคฏिเค• เคธाเคนूเค•ाเคฐों, เคต्เคฏाเคชाเคฐिเคฏों เค”เคฐ เคจौเค•เคฐीเคชेเคถा  เคธे เคญी เค•เคฐ्เคœ เคฒेเคคे เคนैं। เคœिเคธเค•े เคšเคฒเคคे เคช्เคฐเคฆेเคถ เคฎें 80 เคธे 90 เคช्เคฐเคคिเคทเคค เค•िเคธाเคจ เค•เคฐ्เคœ เค•े เคฌोเค เคคเคฒे เคฆเคฌे เคนैं। เค‡เคธ เคคเคฐเคน เคธे เคธ्เคชเคท्เคŸ เคนै เค•ि เค•िเคธाเคจी เคงीเคฐे-เคงीเคฐे เค˜ाเคŸे เค•ा เคธौเคฆा เคนोเคคी เคœा เคฐเคนी เคนै। เคฌिเคœเคฒी เค•े เคฌिเค—เคก़เคคे เคนाเคฒ, เคฌीเคœ เค•ा เคจ เคฎिเคฒเคจा, เค•เคฐ्เคœ เค•ा เคฆเคตाเคฌ, เคฒाเค—เคค เค•ा เคฌเคข़เคจा เค”เคฐ เคธเคฐเค•ाเคฐ เค•ी เค“เคฐ เคธे เคจ्เคฏूเคจเคคเคฎ เคธเคฐ्เคฎเคฅเคจ เคฎूเคฒ्เคฏ เค•ा เคจ เคฎिเคฒเคจा เค†เคฆि เคฏเค•्เคท เคช्เคฐเคถ्เคจ เคฌเคจเค•เคฐ เค‰เคญเคฐे เคนैं। [5] 

เคฎเคนाเคฐाเคท्เคŸ्เคฐ  เคฎें เคเคจเคธीเค†เคฐเคฌी เค•े เคกेเคŸा เคจे เคšौंเค•ाเคจे เคตाเคฒा เค–ुเคฒाเคธा เค•िเคฏा เคนै। เคกेเคŸा เค•े เคฎुเคคाเคฌिเค• เคฏเคน เคฌाเคค เคธाเคฎเคจे เค†เคˆ เคนै เค•ि เคœिเคจ เค•िเคธाเคจों เคจे เค•เคฐ्เคœ เคจ เคšुเค•ा เคชाเคจे เค•े เค•ाเคฐเคฃ เค–ुเคฆเค•ुเคถी เค•ी เค‰เคจเคฎें เคธे 80 เคซीเคธเคฆ เค•िเคธाเคจों เคจे เคฌैंเค•ों เคธे เค•เคฐ्เคœ เคฒिเคฏा เคฅा เค—ौเคฐเคคเคฒเคฌ เคนै เค•ि เค•िเคธाเคจों เค•ी เค†เคค्เคฎเคนเคค्เคฏा 2014 เค•े เคฎुเค•ाเคฌเคฒे 2015 เคฎें 41.7 เคซीเคธเคฆ เคคเค• เคฌเคข़ी เคนै। 2014 เคฎें เค†ंเค•เคก़ा 5,650 เค”เคฐ เคœो 2015 เคฎें เคฌเคข़เค•เคฐ 8,007 เคคเค• เคชเคนुँเคš เค—เคฏा। [6] 

เค‰เคธ เคชเคฐ เคตिเคกเคฎ्เคฌเคจा เคฏเคน เคนै เค•ि เคนเคฎाเคฐी เคธเคฐเค•ाเคฐें เค•िเคธाเคจों เค•ो เคธ्เคตเคฏं เค‹เคฃ เคจ เคฆेเค•เคฐ เคฌैंเค•ों เคธे เคฆिเคฒเคตाเคคी เคนैं เค”เคฐ เคฌैंเค• เค•िเคธाเคจों เคธे เคšเค•्เคฐเคตृเคฆ्เคงि เคฌ्เคฏाเคœ เคตเคธूเคฒเคคे เคนैं। เค•ुเค› เคนเคœाเคฐ เค…เคฅเคตा เค•ुเค› เคฒाเค– เค•ी เคฐाเคถि เค•ा เค‹เคฃ เคจ เคšुเค•ा เคชाเคจे เค•ी เคธ्เคฅिเคคि เคฎें เค•िเคธाเคจों เค•ी เคœเคฎीเคจ เค•ो เคจीเคฒाเคฎी เค•เคฐ เคฆी เคœाเคคी เคนै,  เคœเคฌเค•ि เค•เคฐोเฅœों เค•ा เค—เคฌเคจ เค•เคฐเคจे เคตाเคฒों เคชเคฐ เค•ोเคˆ เคธเค–्เคค เค•ाเคฐ्เคฏเคตाเคนी เคนोเคคे เค•เคญी เคจเคนीं เคธुเคจी เค—เคˆ; เคฏเคน เคธเคฌ เค—เคฐीเคฌ เคฎเคœเคฆूเคฐ เค”เคฐ เค•िเคธाเคจ เค•े เคธाเคฅ เคนी เค•्เคฏों เคนोเคคा เคนै, เคฏเคน เคธोเคšเคจे เค•ा เคตिเคทเคฏ เคนै। เค‰เคฆाเคฐीเค•เคฐเคฃ เค•ा เคฆौเคฐ เคถुเคฐू เคนोเคจे เค•े เคฌाเคฆ เคชिเค›เคฒे เคฌीเคธ เคฌเคฐเคธ เคธे เคฆेเคถ เคญเคฐ เคฎें เค•िเคธाเคจ เคฒเค—ाเคคाเคฐ เค†เคค्เคฎเคนเคค्เคฏा เค•เคฐ เคฐเคนे เคนैं। เค‡เคธ เคฆौเคฐाเคจ เคคीเคจ เคฒाเค– เค†เคค्เคฎเคนเคค्เคฏा เคคो เคธเคฐเค•ाเคฐी เคฐिเค•ॉเคฐ्เคก เคฎें เคฆเคฐ्เคœ เคนो เคšुเค•ी เคนैं। เคชंเคœाเคฌ, เคนเคฐिเคฏाเคฃा, เคฐाเคœเคธ्เคฅाเคจ, เคฎเคง्เคฏ เคช्เคฐเคฆेเคถ เค”เคฐ เคฎเคนाเคฐाเคท्เคŸ्เคฐ เค†เคฆि เคฎें เค•िเคธाเคจों เค•े เคธिเคฐ เคชเคฐ เค•เคฐ्เคœ เค”เคฐ เค‰เคจเค•े เคฆ्เคตाเคฐा เคœीเคตเคจ-เคฒीเคฒा เคธเคฎाเคช्เคค เค•เคฐเคจे เค•ी เคฆुเค–เคฆ เค˜เคŸเคจाเคँ เคฒเค—ाเคคाเคฐ เคฌเฅ เคฐเคนी เคนैं। เคเคจเคเคธเคเคธเค“ เคฆ्เคตाเคฐा เคœाเคฐी เคฐिเคชोเคฐ्เคŸ เค•े เค…เคจुเคธाเคฐ เคญाเคฐเคค เคฎें 58 เคซीเคธเคฆी เค•िเคธाเคจ เคญूเค–े เคชेเคŸ เคธोเคคे เคนैं। เค•िเคธाเคจों เค•ी เค”เคธเคค เค†เคฏ 3078 เคฐुเคชเคฏे เคช्เคฐเคคि เคฎाเคน เคนै เคœเคฌเค•ि เคฎเคจเคฐेเค—ा เคฎें เค•ाเคฎ เค•เคฐเคจे เคตाเคฒा เคฆिเคนाเคก़ी เคฎเคœเคฆूเคฐ 6000 เคฎाเคนเคตाเคฐ เค•เคฎाเคคा เคนै। เค†เคœाเคฆी เค•े เคฌाเคฆ เคนเคฎเคจे เคตिเค•ाเคธ เค•ा เคœो เคฎाเคกเคฒ เค…เคชเคจाเคฏा, เค‰เคธเค•े เค›เคน เคฆเคถเค• เค•ा เคฐिเคชोเคฐ्เคŸ เค•ाเคฐ्เคก เคฆेเค–เคจे เคชเคฐ เคชाเคคे เคนैं เค•ि เค—ाँเคตों เค•े เคœीเคตเคจ เคฎें เค•ोเคˆ เค•्เคฐांเคคिเค•ाเคฐी เคชเคฐिเคตเคฐ्เคคเคจ เคจเคนीं เคนुเค† เคนै। เคœोเคคों เค•े เค†เค•ाเคฐ เค˜เคŸเคคे เค—เค, เค•ृเคทि เคคเค•เคจीเค• เค†เคˆ, เค–ेเคคी เค•े เคฒिเค เค•เคฎ เคถเคฐ्เคฎ เค•ी เคœเคฐूเคฐเคค เคฐเคน เค—เคˆ, เคœเคฌเค•ि เคตैเค•เคฒ्เคชिเค• เคฐोเคœเค—ाเคฐ เค•ा เคธृเคœเคจ เคจเคนीं เค•िเคฏा เค—เคฏा।[7]

เคตिเคถ्เคต เค•ी เค…เคฐ्เคฅเคต्เคฏเคตเคธ्เคฅा เคฎें เคเค•ीเค•เคฐเคฃ เค•े เคจाเคฎ เคชเคฐ เคฅोเคชा เค—เคฏा เคญूเคฎเคฃ्เคกเคฒीเค•เคฐเคฃ เค ीเค• เคจเคนीं เคนै। เคตिเคถ्เคต เคต्เคฏाเคชाเคฐ เคธंเค—เค เคจ เค•े เคคเคนเคค เคนोเคจे เคตाเคฒे เคธเคฎเคौเคคे, เคฎुเค•्เคค เคต्เคฏाเคชाเคฐ เคธเคฎเคौเคคा เคคเคฅा เค…เคจ्เคฏ เคฆ्เคตिเคชเค•्เคทीเคฏ เคต्เคฏाเคชाเคฐ เค•เคฐเคจे เคตाเคฒे เคธंเค—เค เคจों เค•ो เค•िเคธाเคจों เคฎें เคธ्เคฅाเคจाเคจ्เคคเคฐिเคค เคจเคนीं เค•िเคฏा เคœाเคจा เคšाเคนिเค เคคเคฅा เค‰เคจ्เคนें เคฐाเคท्เคŸ्เคฐीเคฏ เค–ाเคฆ्เคฏ เคธुเคฐเค•्เคทा เค•ो เคจเคท्เคŸ เค•เคฐเคจे เค•ी เค‡เคœाเคœเคค เคจเคนीं เคฆी เคœाเคจी เคšाเคนिเค। เคญाเคฐเคค เคœैเคธे เคฆेเคถ เค•े เคฒिเค เค–ाเคฆ्เคฏ เคชเคฆाเคฐ्เคฅों เค•ो เค†เคฏाเคคเค•เคฐเคจे เค•ा เค…เคฐ्เคฅ, เค–ाเคฆ्เคฏ เคชเคฆाเคฐ्เคฅों เค•ो เค†เคฏाเคค เค•เคฐเคจा เคจเคนीं, เคฌเคฒ्เค•ि เคฌेเคฐोเคœเค—ाเคฐी เค•ो เค†เคฏाเคค เค•เคฐเคจा เคนै। เคญเคตिเคท्เคฏ เค•े เคตैเคถ्เคตिเค• เคชเคฐिเคฆृเคถ्เคฏ เค•ो เคธเคฎเคเคคे เคนुเค เคญाเคฐเคค เค•े เคตिเค•ाเคธ เค•ा เคช्เคฐाเคฐूเคช เค•िเคธाเคจ, เค–ेเคคी เค”เคฐ เค—ाँเคต เค•ो เค•ेเคจ्เคฆ्เคฐ เคฎें เคฐเค–เคคे เคนुเค เคฌเคจเคจा เคšाเคนिเค।

เค…เคœीเคฌ เคตिเคกเคฎ्เคฌเคจा เคนै เค•ि เคœเคนाँ เคเค• เคคเคฐเคซ เคฌเฅœे-เคฌเฅœे เคฏूเคฐोเคชीเคฏ เคฆेเคถ เค•ृเคทि เคธंเคฐเค•्เคทเคฃ เค•े เคฒिเค เคธเคฌ्เคธिเคกी เคฌเฅाเคคे เคœा เคฐเคนे เคนैं เคคो เคฆूเคธเคฐी เคคเคฐเคซ เคนเคฎाเคฐा เคฆेเคถ เค•ृเคทि-เคธเคฌ्เคธिเคกी เค˜เคŸाเคคे เคœा เคฐเคนे เคนैं। เคธुเคฌोเคง เคจाเคฐाเคฏเคฃ เคฎाเคฒाเค•ाเคฐ เค…เคชเคจे เค†เคฒेเค– ‘เคธเคฐเค•ाเคฐी เค‰เคชेเค•्เคทा เค”เคฐ เค–ेเคคी เค•िเคธाเคจ’ เคฎें เคฒिเค–เคคे เคนैं เค•ि เค†เคœ เคญाเคฐเคค เค•े เคธाเคฎเคจे เค•ृเคทिเคช्เคฐเคงाเคจ เคฆेเคถ เคนोเคจे เค•े เคจाเคคे เคธเคฌเคธे เคฌเฅœी เคšुเคจौเคคी เคฏเคน เคนो เค—เคˆ เคนै เค•ि เคตเคน เคฆुเคจिเคฏा เค•ी เคฆूเคธเคฐी เคธเคฌเคธे เคฌเฅœी เค†เคฌाเคฆी เค•ो เคฒेเค•เคฐ เคตिเค•ाเคธ เค•ा เค•ौเคจ เคธा เคฎॉเคกเคฒ เค…เคชเคจाเค?[8] ‘เคœเคฎीเคจ เค…เคงिเค—्เคฐเคนเคฃ เค•ी เคฎौเคœूเคฆा เคฌเคนเคธ เคชเคฐ’ เคเคธ.เคชी. เคถुเค•्เคฒा เค•ा เค•เคฅเคจ เคนै เค•ि เคœเคฎीเคจ เค…เคงिเค—्เคฐเคนเคฃ เค•ा เค…เคงिเค•ाเคฐ เคฏเคฆि เคฌाเคœाเคฐ เค•े เคนाเคฅ เคฎें เคšเคฒा เค—เคฏा เคคो เคตเคน เคœเคฎीเคจ เค•ो เค–เคฐीเคฆी-เคฌेเคšी เคœाเคจे เคตाเคฒी เคธเคฎ्เคชเคค्เคคि เค•ी เคคเคฐเคน เคธเคฎเคेเค—ा।[9] 

เคœैเคตिเค• เค–ेเคคी เค•ी เคœเคฐूเคฐเคค’ เคชเคฐ เคฌोเคฒเคคे เคนुเค เค˜เคจเคถ्เคฏाเคฎ เค•เคนเคคे เคนैं เค•ि ‘เคœเคนเคฐीเคฒे เค•ीเคŸเคจाเคถเค•ों เค”เคฐ เคฐाเคธाเคฏเคจिเค• เค–ाเคฆों เค•े เค…เคค्เคฏเคงिเค• เค‰เคชเคฏोเค— เคจे เคจ เคธिเคฐ्เคซ เค–ेเคคी เค•ा เคธเคฐ्เคตเคจाเคถ เค•िเคฏा เคนै เคฌเคฒ्เค•ि เค•เคˆ เคœाเคจเคฒेเคตा เคฌिเคฎाเคฐिเคฏों เค•े เคฎाเคง्เคฏเคฎ เคธे เคฎाเคจเคต เคธเคฎाเคœ เค•े เคฒिเค เคฎृเคค्เคฏु เค•ा เคฆ्เคตाเคฐ เค–ोเคฒ เคฆिเคฏा เคนै।[10] 

‘เค–ेเคคी เคจเคนीं เคธเคญ्เคฏเคคा เค•ा เคญी เคธंเค•เคŸ’ เคฌเคคाเคคे เคนुเค เคตिเคœเคฏ เค•ुเคฎाเคฐ เค•ा เค•เคฅเคจ เคนै เค•ि เคฆुเค–เคฆ เคตिเคทเคฏ เคฏเคน เคนै เค•ि เคธเค•เคฒ เค˜เคฐेเคฒू เค‰เคค्เคชाเคฆ เคฎें เค•ृเคทि เค•ा เคฏोเค—เคฆाเคจ เคฒเค—เคญเค— เคชเคšाเคธ เคช्เคฐเคคिเคถเคค เคธे เค˜เคŸเค•เคฐ เค…เคฌ เคฎाเคค्เคฐ เคฌीเคธ เค•े เค†เคธ-เคชाเคธ เคฐเคน เค—เคฏा เคนै।[11] เค”เคฐ เคญाเคฐเคค เคฎें เคตिเค•ाเคธ เค•ा เคœो เคขाँเคšा เคฒเค—ाเคคाเคฐ เคตिเค•เคธिเคค เค”เคฐ เคช्เคฐเคคिเคท्เค िเคค เคนोเคคा เคœा เคฐเคนा เคนै เคตเคน เคชूँเคœी เค”เคฐ เคฎुเคจाเคซे เคชเคฐ เค•ेเคจ्เคฆ्เคฐिเคค เคนै। เคฏเคน เคต्เคฏเคตเคธ्เคฅा เคฎाเคจเคต-เคถ्เคฐเคฎ เค•ा เคธเคฎ्เคฎाเคจ เคจเคนीं, เค‰เคธเค•ा เคถोเคทเคฃ เค•เคฐเคจा เคšाเคนเคคी เคนै।[12]

‘เคนเคฐिเคค เค•्เคฐाเคจ्เคคि เค•े เคœเคฐिเคฏे เคฎเคถीเคจीเค•เคฐเคฃ เคนुเค† เคธाเคฅ เคนी เคฐเคธाเคฏเคจीเค•เคฐเคฃ เค”เคฐ เคต्เคฏाเคชाเคฐीเค•เคฐเคฃ เคญी เคนुเค†। เค‰เคค्เคชाเคฆเคจ เคชเคนเคฒे เคธे เคฌเฅा เคชเคฐเคจ्เคคु เค…เคจ्เคคเคค: เคธाเคฎเคจे เคฆीเค– เคฐเคนे เคชเคฐिเคฃाเคฎों เคธे เคจเคœเคฐ เคšुเคฐाเคจा เค†ँเค–ों เคชเคฐ เคชเคŸ्เคŸी เคฌांเคงे เคฐเค–เคจे เคœैเคธा เคนै।เคฌเฅœा เคธเคตाเคฒ เคนै เค•ि เคงเคฐเคคी, เคชाเคจी เค”เคฐ เคนเคตा เคœเคนเคฐीเคฒी เค•्เคฏों เคนो เค—เคˆ? [13]

เคเคธे เคธเคฎเคฏ เคฎें เคœเคฌ เคฆेเคถ เค•ी เคธเคค्เคคเคฐ เคช्เคฐเคคिเคถเคค เคœเคจเคคा เคธเคจ्เคคाเคช เค”เคฐ เคธเคจ्เคค्เคฐाเคธ เคธे เค…เคญिเคถเคช्เคค เคนो เคœीเคตเคจ เค—ुเคœाเคฐ เคฐเคนी เคนो, เคคเคฌ เคธाเคนिเคค्เคฏ เค…เคชเคจी เคญूเคฎिเค•ा เค•ा เคจिเคฐ्เคตाเคน เคจ เค•เคฐे เคคो เคฏเคน เคจ เคคो เคธाเคนिเคค्เคฏ เค•े เคฒिเค เค”เคฐ เคจ เคนी เคธเคฎाเคœ เค•े เคฒिเค เคถुเคญ เคนो เคธเค•เคคा เคนै। เคญाเคฐเคคीเคฏ เคธाเคนिเคค्เคฏ เคฎें เคญी เค•ुเค› เคเคธा เคนी เคนुเค† เคนै। เคœिเคธ เคช्เคฐเค•ाเคฐ เคธเคค्เคคा เค”เคฐ เคถाเคธเคจ เคจे เค•िเคธाเคจ เค•ो เค•ेเคจ्เคฆ्เคฐ เค•ा เคนเค•เคฆाเคฐ เคนोเคจे เคชเคฐ เคญी เคนाเคถिเคฏे เคชเคฐ เคกाเคฒ เคฆिเคฏा, เค‰เคธी เคช्เคฐเค•ाเคฐ เคธाเคนिเคค्เคฏ-เคœเค—เคค เคจे เคญी เคฆेเคถเคญเคฐ เค•ा เคชेเคŸ เคชाเคฒเคจे เคตाเคฒे เค•िเคธाเคจ เค•ो เค…เคญी เค…เคชเคจी เคฐเคšเคจा เค•ा เค•ेเคจ्เคฆ्เคฐ เค‰เคธ เคคเคฐเคน เคจเคนीं เค•िเคฏा เคนै, เคœिเคธ เคคเคฐเคน เคธे เค‰เคธे เคนोเคจा เคšाเคนिเค।

เค‰เคชเคธंเคนाเคฐ เค”เคฐ เคธाเคฐ เคฐूเคช เคฎें เค‡เคคเคจा เคนी เค•เคนा เคœा เคธเค•เคคा เคนै เค•ि เค•िเคธाเคจों เคธे เคธเคฎ्เคฌเคจ्เคงिเคค เค…เคญी เคนाเคฒ เคนी เคฎें เคนुเคˆ เค˜เคŸเคจाเคँ, เคšाเคนे เคตे เคฎเคนाเคฐाเคท्เคŸ्เคฐ เค•ी เคนों, เคนเคฐिเคฏाเคฃा เค•ी เคนों เค…เคฅเคตा เคฎเคง्เคฏเคช्เคฐเคฆेเคถ เค•ी เคธเคญी เค•े เค•ाเคฐเคฃ เค”เคฐ เคชเคฐिเคฃाเคฎ เค…เคค्เคฏเคจ्เคค เค•เคท्เคŸเคฆाเคฏเค• เค”เคฐ เคถเคฐ्เคฎเคธाเคฐ เค•เคฐเคจे เคตाเคฒे เคนैं। เคนเคฎें เคšेเคคเคจा เคšाเคนिเค เค•ि เคนเคฎ เค•เคนाँ เคœा เคฐเคนे เคนैं। เคตिเค•ाเคธ เค•ा เคฏเคน เค•ौเคจ เคธा เคชเคฅ เคนै เคœिเคธเคชเคฐ เคธเคฐเคชเคŸ เคฆौเฅœเคคे เคนुเค เคฌीเคš เคฎाเคฐ्เค— เคฎें เคนी  เคœीเคตเคจ เคชीเค›े เค›ूเคŸा เคœा เคฐเคนा เคนै। เค•िเคธाเคจ เค•े เคตिเคจाเคถ เค•ी เค‡เคธ เคชเคฐिเคฃเคคि เค•ो เค…เค—เคฐ เคนเคฎें เคธเคš เคฎें เคฐोเค•เคจा เคนै เค”เคฐ เคตिเค•เคธिเคค เคฆेเคถों เค•े เคธเคฎเค•เค•्เคท เคฆेเคถ เค•ो เคธिเคฐ เคŠँเคšा เค•เคฐเค•े เค–เฅœा เคนोเคจा เคนै เคคो เค—ाँเคต เค”เคฐ เคถเคนเคฐ เค•ी เคฆूเคฐी เค•ो เคฎिเคŸाเคจा เคนोเค—ा।เคตिเค•ाเคธ เค•ो เคถเคนเคฐ เคธे เค—ाँเคต เคคเค• เคฒेเค•เคฐ เคœाเคจा เคนोเค—ा। เค—्เคฐाเคฎเคตाเคธिเคฏों เค•ो เคธ्เคตाเคตเคฒเคฎ्เคฌी, เคธ्เคตाเคญिเคฎाเคจी, เคธृเคœเคจเคถीเคฒ เค”เคฐ เค•ौเคถเคฒเคฏुเค•्เคค เคฌเคจाเคจा เคนोเค—ा เคคाเค•ि เคธเคฎ्เคชूเคฐ्เคฃ เคญाเคฐเคค เค•ा  เคธเคฐ्เคตांเค—ीเคฃ เคตिเค•ाเคธ เคนो เคธเค•े। เคธाเคฐ्เคฅเค• เคตिเค•ाเคธ เค•े เคฎॉเคกเคฒ เค•ी เคธंเคฐเคšเคจा เค•े เคฒिเค เค•ृเคทि เค”เคฐ เคถ्เคฐเคฎ เค•ो เคฎूเคฒाเคงाเคฐ เคฌเคจाเคจा เคนोเค—ा เค”เคฐ เคธเคค्เคคा-เคถाเคธเคจ เค•ोเคธเคฎाเคœ เค•े เคช्เคฐเคค्เคฏेเค• เคตเคฐ्เค— เค•ो เคธाเคฅ เคฒेเค•เคฐ เค†เค—े เคฌเฅเคจा เคนोเค—ा। เคฌाเคœाเคฐเคตाเคฆ เค”เคฐ เคธाเคฎ्เคฐเคฐाเคœ्เคฏเคตाเคฆ เค•े เคนिเคฎाเคฏเคคिเคฏों เค•े เคฆुเคท्เคšเค•्เคฐों เค•ो เคง्เคตเคธ्เคค เค•เคฐ เคฎेเคนเคจเคคเค•เคถ เคฒोเค—ों เค•ो เค•ेเคจ्เคฆ्เคฐ เคฎें เคฐเค– เคตिเค•ाเคธ เค•ा เค•ोเคˆ เคเคธा เคฎॉเคกเคฒ เคฌเคจाเคจा เคนोเค—ा, เคœเคนाँ เคธเคญी เค•ो เค‰เคจเค•े เคฌเคจเคคा เคฒाเคญांเคถ เคฆिเคฏा เคœा เคธเค•े।

เคธเคจ्เคฆเคฐ्เคญ: 
1. [เคจเคฐเคธिंเคน เคฆเคฏाเคฒ, เคญाเคฐเคคीเคฏ เค•ृเคทि เค•ी เคฆเคถा เค”เคฐ เคฆिเคถा, เคนเคฐिเคจाเคฐाเคฏเคฃ, เค•เคฅाเคฆेเคถ,เค…ंเค• 3, เคฎเคˆ 2012, เคชृ.62]
2. [เคฌ्เคฐเคน्เคฎเคฆेเคต เคถเคฐ्เคฎा,เค•िเคธाเคจों เค•ा เคถोเคทเคฃ เคนिเคจ्เคฆी เค•्เคทेเคค्เคฐ เค•ी เคœ्เคตเคฒเคจ्เคค เคธเคฎเคธ्เคฏाเคँ,เคœเคฏ เคจाเคฐाเคฏเคฃ, เค•เคฒ เค•े เคฒिเค, เค…ंเค• 47, เคธिเคค. 2004, เคชृ.41
3. [http://www.im4change.org/hindi/A8-7026.html]
4. [http://www.newstracklive.com/news/1109838-1.html]
5. [http://www.mediaforrights.org/poverty/hindi-articles/221]
6. [headline24.in/national]
7. [http://m.haribhoomi.com/news/24060-blog-at-vikas-modal-for-farmers.html]
8. [เค•िเคถเคจ เค•ाเคฒเคœเคฏी, เคธเคฌเคฒोเค—, เคชृ.6]
9. [เค•िเคถเคจ เค•ाเคฒเคœเคฏी, เคธเคฌเคฒोเค—, เคชृ.12]
10. [เค•िเคถเคจ เค•ाเคฒเคœเคฏी, เคธเคฌเคฒोเค—, เคชृ.16]
11. เค•िเคถเคจ เค•ाเคฒเคœเคฏी, เคธเคฌเคฒोเค—, เคชृ.37]
12. [เคคเคฐเคธेเคฎเค—ुเคœเคฐाเคฒ, เค•िเคธाเคจ เค•ी เคœเคฎीเคจ/เคญूเคค เคฌंเค—เคฒा, เค•िเคถเคจ เค•ाเคฒเคœเคฏी, เคธเคฌเคฒोเค—, เคชृ.41]
13. [เคคเคฐเคธेเคฎเค—ुเคœเคฐाเคฒ, เค•िเคธाเคจ เค•ी เคœเคฎीเคจ/เคญूเคค เคฌंเค—เคฒा, เค•िเคถเคจ เค•ाเคฒเคœเคฏी, เคธเคฌเคฒोเค—, เคชृ.41]

......................................

เค•เคฒा เคเคตं เคญाเคทा เคธंเค•ाเคฏ
เคฒเคตเคฒी เคช्เคฐोเฅžैเคถเคจเคฒ เคฏूเคจिเคตเคฐ्เคธिเคŸी (เคชंเคœाเคฌ)

No comments :

Post a Comment

We welcome your comments related to the article and the topic being discussed. We expect the comments to be courteous, and respectful of the author and other commenters. Setu reserves the right to moderate, remove or reject comments that contain foul language, insult, hatred, personal information or indicate bad intention. The views expressed in comments reflect those of the commenter, not the official views of the Setu editorial board. เคช्เคฐเค•ाเคถिเคค เคฐเคšเคจा เคธे เคธเคฎ्เคฌंเคงिเคค เคถाเคฒीเคจ เคธเคฎ्เคตाเคฆ เค•ा เคธ्เคตाเค—เคค เคนै।