![]() |
рдХिрд░рдг рдЧ्рд░ोрд╡рд░ |
рд╕ाрд░ांрд╢ः- рдкूрд░ी рджुрдиिрдпा рдоें рдорддैрдХ्рдп
рдеा рдХि рдЙрджाрд░ीрдХрд░рдг, рдиिрдЬीрдХрд░рдг рд╡
рд╡ैрд╢्рд╡ीрдХрд░рдг рдХी рдиीрддिрдпां рд╣ी рддेрдЬ рд╡िрдХाрд╕ рдХी рдХुंрдЬी рд╣ै। рдЗрд╕рд▓िрдП рдЖрд░्рдеिрдХ рдЙрджाрд░рд╡ाрдж рдХो рд╡ैрд╢्рд╡िрдХ
рд╕्рддрд░ рдкрд░ рдЪुрдиौрддी рджेрдиे рд╡ाрд▓ी рдХोрдИ рд╡िрдЪाрд░рдзाрд░ा рд╢ेрд╖ рдирд╣ीं рд░рд╣ рдЧрдИ рд╣ै рд▓ेрдХिрди рдЖрд░्рдеिрдХ рдЙрджाрд░рд╡ाрдж
рдХीे рдХोрдЦ рд╕े рдЖрд░्рдеिрдХ рд╡िрд╖рдорддा рдПрдХ рдЪुрдиौрддी рдмрдирдХрд░ рдЙрднрд░ा рд╣ै। рдЖрдЬ рдордиुрд╖्рдп рдХो рдоुрдж्рд░ाрд╕्рдлीрддि, рдЕрдиाрдЪाрд░, рдн्рд░рд╖्рдЯाрдЪाрд░, рднाрдИ-рднрддीрдЬाрд╡ाрдж, рдХाрд▓ा
рдмाреЫाрд░ी рдХे рдХाрд░рдг рдЖрд░्рдеिрдХ рд╡िрд╖рдорддाрдУं рдХा рд╕ाрдордиा рдХрд░рдиा рдкреЬ рд░рд╣ा рд╣ै। рд╕рдоाрдЬ рдФрд░ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдПрдХ
рджूрд╕рд░े рдХे рдкूрд░рдХ рд╣ोрддे рд╣ैं। рдЙрдкрди्рдпाрд╕рдХाрд░ рдиिःрд╢ंрдХ рд╣ोрдХрд░ рд╕рдоाрдЬ рдХे рдк्рд░рддि рдЕрдкрдиा рдЖрдХ्рд░ोрд╢ рд╡्рдпрдХ्рдд
рдХрд░рддा рд╣ै। рд╕рд░рдХाрд░ рдХी рд╡िрдлрд▓рддा рдХी рд╡рдЬрд╣ рд╕े рджेрд╣ाрддों рд╕े рд▓ोрдЧों рдХा рдкрд▓ाрдпрди рд╢рд╣рд░ों рдХी рдУрд░ рд╣ो рд░рд╣ा
рд╣ै। рдЕрдоीрд░ рд╡ рдЧрд░ीрдм рдХे рдордз्рдп рдХी рдЦाрдИ рдмреЭ рд░рд╣ी рд╣ै। рдЖрдЬ рдоाрдирд╡ рдХा рджृрд╖्рдЯिрдХोрдг рд╡्рдпाрдкрдХ рди рд╣ोрдХрд░
рд╕ंрдХीрд░्рдг рд╣ो рдЧрдпा рд╣ै। рдЖрддंрдХрд╡ाрдж рдХी рдЬреЬें рдЗрддрдиी рдордЬрдмूрдд рд╣ो рдЧрдпी рд╣ैं рдФрд░ рдоाрд╕ूрдо рдмрдЪ्рдЪे рдЬो рдЗрддрдиे
рдЧрдо्рднीрд░ рдЕрдкрд░ाрдзों рдоें рд╕ंрд▓िрдк्рдд рд╣ो рдЧрдпे рд╣ैं। рдЙрдкрди्рдпाрд╕рдХाрд░ों рдиे рдЖрд░्рдеिрдХ рд╡िрд╖рдорддा рд╕े рдЙрдд्рдкрди्рди
рд╣ोрдиे рд╡ाрд▓ी рд╕рдорд╕्рдпाрдУं рдпрдеा рднुрдЦрдорд░ी, рдЙрдЪ्рдЪ рд╢िрдХ्рд╖ा, рд╡ेрд╢्рдпाрд╡ृрдд्рддि, рдЧ्рд▓ाрдиि, рдЖрддंрдХрд╡ाрдж
рдХो рдкाрдардХ рд╡рд░्рдЧ рдХे рд╕рдордХ्рд╖ рдЦुрд▓рдХрд░ рд░рдЦा рд╣ै। рд░ोрдЬрдЧाрд░ рдХे рдЕрд╡рд╕рд░ों рдХी рд╕ुрд░рдХ्рд╖ा рдХे рд╕ाрде-рд╕ाрде
рдЕрдзिрдХाрдзिрдХ рд▓ोрдЧों рдХो рд╢िрдХ्рд╖िрдд-рдк्рд░рд╢िрдХ्рд╖िрдд рдХрд░ рд░ोрдЬрдЧाрд░ рдк्рд░ाрдк्рдд рдХрд░рдиे рдХे рдпोрдЧ्рдп рдмрдиाрдпा
рдЬाрдпे। рд╕्рдХूрд▓ी рд╢िрдХ्рд╖ा рдХी рдЧुрдгрд╡рдд्рддा рдоें рд╕ुрдзाрд░ рдХिрдпा рдЬाрдпे। рдпुрд╡ा рджेрд╢ рдХी рдзрд░ोрд╣рд░ рд╣ोрддे рд╣ैं
рдЬोрдХि рдПрдХрддा рд╡ рдЕрдЦрдг्рдбрддा рдХो рдордЬрдмूрдд рдХрд░ рд╕рдХрддे рд╣ैं। рд╕्рд╡ाрдоी рд╡िрд╡ेрдХाрдирди्рдж рдЬी рдХा рдХрдерди рд╕्рдорд░рдгीрдп
рд╣ै рдХि рдЬिрд╕ рджेрд╢ рдХे рд▓ोрдЧों рдХो рддрди рдврдХрдиे рдХे рдХрдкреЬे рдФрд░ рдЦाрдиे рдХी рд░ोрдЯी рди рд╣ो рд╡рд╣ां рд╕ंрд╕्рдХृрддि рдПрдХ
рджिрдЦाрд╡ा рд╣ै рдФрд░ рд╡िрдХाрд╕ рджिрд╡ाрд▓िрдпाрдкрди। рд╡рд░्рдЧ рдЖрдзाрд░िрдд рд╕ंрд░рдЪрдиा рдХो рдмрджрд▓рдиे рдХी рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддा рд╣ै।
рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдЖрд░्рдеिрдХ рд╕рдоाрдирддा рдкрд░ рдЖрдзाрд░िрдд рд╕рдоाрдЬ рд╣ी рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ рдХो рдПрдХीрдХृрдд рдХрд░ рд╕рдХрддा рд╣ै।
рдмीрдЬ рд╢рдм्рджः- рдЙрджाрд░рд╡ाрдж, рдоुрдж्рд░ाрд╕्рдлीрддि, рд╕рдорддाрдоूрд▓рдХ
рд╕рдоाрдЬ, рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рдПрдХीрдХрд░рдг, рдорд░्рдпाрджाрдПँ, рдХुрдг्рдаा, рдЬрдирд╕ंрдЦ्рдпा।
рдоूрд▓ рдк्рд░рддिрдкाрджрдиः-рдЖрдЬ рджुрдиिрдпा рдХे рдЕрдзिрдХрддрд░ рджेрд╢
рдЖрд░्рдеिрдХ рдЙрджाрд░рд╡ाрдж рдХे рд░ाрд╕्рддे рдкрд░ рдЪрд▓ рд░рд╣े рд╣ैं, рдЬिрд╕рдХे
рдХाрд░рдг рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдЪрд░рдо рдЧрд░ीрдмी рд╕े рдоुрдХ्рддि рдкाрдХрд░ рд╕рдоृрдж्рдзि рдХो рд╣ाрд╕िрд▓ рдХिрдпा рд╣ै। рдкूрд░ी рджुрдиिрдпा
рдоें рдорддैрдХ्рдп рдеा рдХि рдЙрджाрд░ीрдХрд░рдг, рдиिрдЬीрдХрд░рдг рд╡
рд╡ैрд╢्рд╡ीрдХрд░рдг рдХी рдиीрддिрдпां рд╣ी рддेрдЬ рд╡िрдХाрд╕ рдХी рдХुंрдЬी рд╣ै। рдЗрд╕рд▓िрдП рдЖрд░्рдеिрдХ рдЙрджाрд░рд╡ाрдж рдХो рд╡ैрд╢्рд╡िрдХ
рд╕्рддрд░ рдкрд░ рдЪुрдиौрддी рджेрдиे рд╡ाрд▓ी рдХोрдИ рд╡िрдЪाрд░рдзाрд░ा рд╢ेрд╖ рдирд╣ीं рд░рд╣ рдЧрдИ рд╣ै рд▓ेрдХिрди рдЖрд░्рдеिрдХ рдЙрджाрд░рд╡ाрдж
рдХी рдХोрдЦ рд╕े рдЖрд░्рдеिрдХ рд╡िрд╖рдорддा рдПрдХ рдЪुрдиौрддी рдмрдирдХрд░ рдЙрднрд░ा рд╣ै। рдЖрд░्рдеिрдХ рд╡िрд╖рдорддा рд╕рдд्рддा рдкрд░ рдЙрдЪ्рдЪ
рд╡рд░्рдЧों рдХा рдХрдм्рдЬा рдФрд░ рдмाреЫाрд░ рдХो рдиिрдпाрдордХ рдмрдиाрдиे рдХी рд╡िрдЪाрд░рдзाрд░ा рд╣ी рд╡рд░्рддрдоाрди рд╡िрд╢्рд╡рд╡्рдпाрдкी
рд╕ंрдХрдЯ рдХे рдоूрд▓ рдоें рд╣ै। рдЖрдЬ рдордиुрд╖्рдп рдХो рдоुрдж्рд░ाрд╕्рдлीрддि, рдЕрдиाрдЪाрд░, рдн्рд░рд╖्рдЯाрдЪाрд░, рднाрдИ-рднрддीрдЬाрд╡ाрдж, рдХाрд▓ा
рдмाреЫाрд░ी рдХे рдХाрд░рдг рдЖрд░्рдеिрдХ рд╡िрд╖рдорддाрдУं рдХा рд╕ाрдордиा рдХрд░рдиा рдкреЬ рд░рд╣ा рд╣ै। рдЖрдЬ рджुрдиिрдпा рдХे рдЕрдзिрдХрддрд░ рджेрд╢
рдпрдеा рдЕрдоेрд░िрдХा, рдпूрд░ोрдк, рдСрд╕्рдЯ्рд░ेрд▓िрдпा, рднाрд░рдд, рдЪीрди рдЖрджि рдмाреЫाрд░рд╡ाрдж рдХे рд░ाрд╕्рддे рдкрд░ рдЪрд▓ рд░рд╣े рд╣ैं।
рднाрд░рдд рдЬैрд╕े рджेрд╢ рдиे рдвाрдИ рджрд╢рдХ рдкрд╣рд▓े рдЖрд░्рдеिрдХ рдЙрджाрд░рд╡ाрдж рдХी рд░ाрд╣ рдкрд░ рдЖрдзे-рдЕрдзूрд░े рдорди рд╕े рдЪрд▓рдиा
рдк्рд░ाрд░рдо्рдн рдХिрдпा рдЬिрд╕рдХे рдЪрд▓рддे рднाрд░рдд рдоें рдЕрд╕рдоाрдирддा рдмреЭрддी рдЧрдИ।
рдмреЭрддी рд╡िрд╖рдорддा рдЖрд░्рдеिрдХ рдорди्рджी
рдХो рдЬрди्рдо рджेрддी рд╣ै। рд░ाрд╣ुрд▓ рд╕ांрдХृрдд्рдпाрдпрди рдиे рдЕрдкрдиे рдЧ्рд░рди्рде рдХाрд░्рд▓ рдоाрдХ्рд░्рд╕ рдХे рд╡िрд╖рдп рдк्рд░рд╡ेрд╢
рдоें рд▓िрдЦा рд╣ै рдХि ‘рдоाрдирд╡ рд╕рдоाрдЬ рдХी рдЖрд░्рдеिрдХ
рд╡िрд╖рдорддाрдПं рд╣ी рд╡рд╣ рдорд░्реЫ рд╣ैं рдЬिрд╕рдХे рдХाрд░рдг рдоाрдирд╡ рд╕рдоाрдЬ рдоें рджूрд╕рд░ी рд╡िрд╖рдорддाрдПं рдФрд░ рдЕрд╕рд╣्рдп
рд╡ेрджрдиाрдПँ рджेрдЦी рдЬाрддी рд╣ै--рдЖрд░्рдеिрдХ рд╡िрд╖рдорддा рдХो рдоाрдирд╡ рдЬाрддि рдХी рд╕рдмрд╕े рдмреЬी рд╕рдорд╕्рдпा рдЪिрд╣्рдиिрдд
рдХрд░рдиे рдХे рдмाрдж рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдбेреЭ рджрд░्рдЬрди рдРрд╕े рдоाрдирд╡ों рдХा рдиाрдоोрд▓्рд▓ेрдЦ рдХिрдпा рд╣ै рдЬो рд╡िрдЧрдд рдвाрдИ рд╣рдЬाрд░
рд╡рд░्рд╖ों рд╕े рдРрд╕े рд╕рдоाрдЬ рдХा рд╕рдкрдиा рджेрдЦрддे рд░рд╣े рдЬिрд╕рдоें рдоाрдирд╡ рд╕рдоाрди рд╣ोंрдЧे рдЙрдирдоें рдХोрдИ рдЖрд░्рдеिрдХ
рд╡िрд╖рдорддा рдирд╣ीं рд╣ोрдЧी--- рдорд╣ाрдкंрдбिрдд рдиे рдЖрд░्рдеिрдХ рд╡िрд╖рдорддा рдХे рдЦिрд▓ाрдл рдоुрдХрдо्рдорд▓ рдФрд░ рд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ
рд╕ूрдд्рд░ рджेрдиे рдХा рд╢्рд░ेрдп рдХाрд░्рд▓ рдоाрдХ्рд░्рд╕ рдХो рджिрдпा рд╣ै рдХिрди्рддु рдоाрдирд╡ рдЬाрддि рдХी рд╕рдмрд╕े рдмреЬी
рд╕рдорд╕्рдпा рдХे рдЦिрд▓ाрдл рдЬूрдЭрдиे рд╡ाрд▓ों рдоें рдкрд╣рд▓ा рдиाрдо рдЧौрддрдо рдмुрдж्рдз рдХा рд▓िрдпा рдЬाрддा рд╣ै рдЬिрд╕рдиे
рдЖрд░्рдеिрдХ рд╡िрд╖рдорддा рдХो рдЗрди्рд╕ाрдиिрдпрдд рдХी рд╕рдмрд╕े рдмреЬी
рд╕рдорд╕्рдпा рдЪिрд╣्рдиिрдд рдХрд░рддे рд╣ुрдП рд╕рдорддाрдоूрд▓рдХ рд╕рдоाрдЬ рдХे рдиिрд░्рдоाрдг рдХा рдпुрдЧाрди्рддрд░рдХाрд░ी рдЕрдз्рдпाрдп рд░рдЪा।’1 рдЖрд░्рдеिрдХ рдЙрджाрд░рд╡ाрдж рдиे рдордиुрд╖्рдп
рдХे рд╕рдоृрдж्рдзि рдХे рд╕्рд╡рдк्рди рдХो рд╕ीрдоाрддीрдд рдХрд░ рджिрдпा рд╣ै рд▓ेрдХिрди рдордиुрд╖्рдп рдХे рджूрд╕рд░े рд╕्рд╡рдк्рди рд╕рдорддा рдХो
рдЙрд╕рдиे рднीрддрд░ рд╕े рддोреЬ рджिрдпा рд╣ै। рдЕрд╕рдоाрдирддा рдФрд░ рдЖрд░्рдеिрдХ рдЙрджाрд░рд╡ाрдж рдХा рдЪोрд▓ी рджाрдорди рдХा рд╕ाрде рд░рд╣ा рд╣ै।
рдмреЭрддी рдЕрд╕рдоाрдирддा рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╡िрднाрдЬрди рдХो рдЬрди्рдо рджेрддी рд╣ै।
рдЗрд╕ рдЕрд╕рдоाрдирддा рдиे рдЗрддрдиा рд╡िрдХрд░ाрд▓ рд░ूрдк рдзाрд░рдг рдХрд░ рд▓िрдпा рд╣ै рдХि рдЕрдм рдЬрдирддा рдХो рдЗрд╕рдХा рд╕рдоाрдзाрди
рдоिрд▓рдиा рдоुрд╢्рдХिрд▓ рд╣ै। рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рд╕े рдЬुреЬे рд▓ोрдЧों рдХो рд╕ोрдЪрдиा рд╣ोрдЧा рдХि рдХिрд╕ рддрд░рд╣ рдЖрд░्рдеिрдХ рдиीрддि
рдХो рдЬрдиोрди्рдоुрдЦ рдмрдиाрдпा рдЬाрдпे рдЕрди्рдпрдеा рднाрд╡рдиाрдд्рдордХ рдоुрдж्рджे рд╕рдоाрдЬ рдХे рдХ्рд░ोрдз рдХा рд╕рдмрдм рдмрдиेंрдЧे
рдЬिрди्рд╣ें рд╣рд▓ рдХрд░рдиा рд░ाрдЬ्рдп рдЕрднिрдХрд░рдгों рдХे рд╕ाрдорд░्рде्рдп рд╕े рдмाрд╣рд░ рд╣ोрдЧा।
рднाрд░рдд рдЬैрд╕े рджेрд╢ рдиे рдвाрдИ рджрд╢рдХ рдкрд╣рд▓े рдЖрд░्рдеिрдХ
рдЙрджाрд░рд╡ाрдж рдХी рд░ाрд╣ рдкрд░ рдЪрд▓рдиा рдк्рд░ाрд░рдо्рдн рдХिрдпा рдЬिрд╕рдХे рдЪрд▓рддे рднाрд░рдд рдоें рдЕрд░рдмрдкрддिрдпों рдХी рд╕ंрдЦ्рдпा рд╣ै
рддрдеा рдЧрд░ीрдмी рдоें рдЧुреЫрд░ рдмрд╕рд░ рдХрд░рдиे рд╡ाрд▓ों рдХी рдмреЬी рддाрджाрдж рд╣ै। рдкिрдЫрд▓े рд╡рд░्рд╖ рдЕрдоेрд░िрдХी
рд░ाрд╖्рдЯ्рд░рдкрддि рдмрд░ाрдХ рдУрдмाрдоा рдиे рдЕрдкрдиे ‘рд╕्рдЯेрдЯ рдСреЮ рдж рдпूрдиिрдпрди’ рд╕рдо्рдмोрдзрди рдоें рд╡िрд╖рдорддा рдХो рдоुрдЦ्рдп рд╡िрд╖рдп рдмрдиाрдпा рдеा।
рд╡िрд╢्рд╡ рдмैंрдХ рдХी рдк्рд░рдмрди्рдз рдиिрджेрд╢рдХ рдХ्рд░िрд╕рдЯीрдиा рд▓ेрдЧाрд░्рдб рдиे рд░рд╣рд╕्рдпोрдж्рдШाрдЯрди рдХिрдпा рдХि рднाрд░рдд рдХे
рдЕрд░рдмрдкрддिрдпों рдХी рджौрд▓рдд рдкिрдЫрд▓े рдкрди्рдж्рд░рд╣ рдмрд░рд╕ों рдоें рдмреЭрдХрд░ рдмाрд░рд╣ рдЧुрдгा рд╣ो рдЧрдИ рд╣ै। рдЗрди рдоुрдЯ्рдаी рднрд░
рдЕрдоीрд░ों рдХे рдкाрд╕ рдЗрддрдиा рдкैрд╕ा рд╣ै рдЬिрд╕рд╕े рдкूрд░े рджेрд╢ рдХी рдЧрд░ीрдмी рдХो рдПрдХ рдирд╣ीं рджो рдмाрд░ рдоिрдЯाрдпा рдЬा
рд╕рдХрддा рд╣ै।2
рднाрд░рдд рд╕рдоेрдд рдХрдИ рд╡िрдХाрд╕рд╢ीрд▓
рдПрд╢िрдпाрдИ рджेрд╢ों рдоें рддेрдЬ рдЖрд░्рдеिрдХ рд╡ृрдж्рдзि рдХे рдЪрд▓рддे рд▓ोрдЧ рдкीрдЫे рдЫूрдЯ рд░рд╣े рд╣ैं рдФрд░ рдЕрдоीрд░-рдЧрд░ीрдм рдХे
рдордз्рдп рдХी рдЦाрдИ рдмреЭ рд░рд╣ी рд╣ै। рдЗрд╕ рд╡िрдХाрд╕ рдХी
рдк्рд░рд╡ृрдд्рддि рд╕े рд╡рд░्рддрдоाрди рдпुрдЧ рдоें рдпाрди्рдд्рд░िрдХрддा, рдиीрд░рд╕рддा, рдЬреЬрддा, рд╕рдо्рдмрди्рдзों
рдХी рд╢िрдеिрд▓рддा рдЖ рдЧрдИ рд╣ै। рд╢्рд░ीрд╡ाрд╕्рддрд╡ рдЬी рдХा рдХрд╣рдиा рд╣ै рдХि рд╡िрдХाрд╕ рдХी рдк्рд░рд╡ृрдд्рддि рдРрд╕ी рд╣ोрдиी
рдЪाрд╣िрдП рдХि рд╡рд╣ рдиिрдЪрд▓े рддрдмрдХे рдХे рд▓ोрдЧों рдХी рдЖрдп рдмреЭाрдХрд░ рдЧрд░ीрдмी рдХा рдк्рд░рднाрд╡рд╢ाрд▓ी рддрд░ीрдХे рд╕े
рдоुрдХाрдмрд▓ा рдХрд░ рд╕рдХे। рдпрджि рд╡िрдХाрд╕ рдХा рдлोрдХрд╕ рджेрд╢ рдХे рдЧрд░ीрдм рдЗрд▓ाрдХों рдФрд░ рдмेрд╣рддрд░ рдЖрдп рдФрд░ рд╕्рддрд░ीрдп
рд░ोрдЬрдЧाрд░ рдХे рдЬрд░िрдпे рд▓ोрдЧों рдХो рдЧрд░ीрдмी рд╕े рдмाрд╣рд░ рдиिрдХाрд▓рдиे рд╡ाрд▓ी рд░рдгрдиीрддिрдпों рдкрд░ рд╣ो рддो рд╡рд╣
рдЬ्рдпाрджा рдк्рд░рднाрд╡ी рд╣ोрдЧा। рд╕рд░рдХाрд░ рдХी рд╡िрдлрд▓рддा рдХी рд╡рдЬрд╣ рд╕े рджेрд╣ाрддों рд╕े рд▓ोрдЧों рдХा рдкрд▓ाрдпрди рд╢рд╣рд░ों
рдХी рдУрд░ рд╣ो рд░рд╣ा рд╣ै। рдЖрдзुрдиिрдХрддा рдХे рдХाрд░рдг рдкрд░рдо्рдкрд░ाрдЧрдд рд╕ंрдпुрдХ्рдд рдкрд░िрд╡ाрд░ рдЯूрдЯ рд░рд╣े рд╣ैं। рд╕ाрдоाрдЬिрдХ
рддрдиाрд╡ рдФрд░ рдХुрдг्рдаा рдХी рд╡рдЬрд╣ рд╕े рд╣िंрд╕рдХ рдк्рд░рд╡ृрдд्рддि рдмреЭ рд░рд╣ी рд╣ै।3 рд╡рд░्рддрдоाрди рдпुрдЧ рдоें рдоाрдирд╡
рд╢िрдХ्рд╖ा рдЖрдзुрдиिрдХрддा рдХे рдХाрд░рдг рдЕрди्рддрд░्рдоुрдЦी рд╣ो рдЧрдИ рд╣ैं। рд╡рд╣ рдЕрдкрдиे рд░ाрд╖्рдЯ्рд░,рд╕рдоाрдЬ рд╡ рдкрд░िрд╡ाрд░ рдХे рдмाрд░े рдоें рдирд╣ीं рд╕ोрдЪрддा рдмрд▓्рдХि
рдЕрдкрдиा рд╣ी рд╕्рд╡ाрд░्рде рд╕ाрдзрддा рд╣ै। рдЕрд░्рде рдХी рдЪрдХाрдЪैंрдз рдоें рд╕्рд╡ाрд░्рдердкрд░рдХ, рдЖрдд्рдорд╣िрддрд░рдд рдирдХрд▓ी рдЪेрд╣рд░े рдЙрднрд░рддे рдЧрдпे рдФрд░ рдиिрд╖्рдаा,рдкрд░िрдд्рдпाрдЧ рдПрд╡рдо् рд░ाрд╖्рдЯ्рд░рд╣िрдд рдЖрджि рдоूрд▓्рдпрдЧрдд рдорд░्рдпाрджाрдПँ
рдиेрдкрде्рдп рдоें рдЬा рдЧिрд░ी।4 рд╢िрдХ्рд╖ा, рд╕्рд╡ाрд╕्рде्рдп рд╕ेрд╡ा рдФрд░ рдЕрди्рдп
рд╕ाрд░्рд╡рдЬрдиिрдХ рд╕ेрд╡ाрдУं рдХी рдЕрд╕рдоाрди рдкрд╣ुँрдЪ рдХे рдХाрд░рдг рдЕрд╕рдоाрдирддा рдмреЭ рд░рд╣ी рд╣ै рдФрд░ рдЧрд░ीрдмों рдХे рдЕрдкрдиे
рдЬीрд╡рди рд╕्рддрд░ рдХो рдмреЭाрдиे рдХे рдоौрдХे рдмाрдзिрдд рд╣ो рд░рд╣े рд╣ैं। рдПрд╢िрдпाрдИ рд╡िрд╢्рд╡ рдмैंрдХ рдХी рд╡ाрд░्рд╖िрдХ
рд░िрдкोрд░्рдЯ рдоें рдХрд╣ा рдЧрдпा рдХि рдПрд╢िрдпा рдХी рддेрдЬ рд╡ृрдж्рдзि рдХे рдХाрд░рдг рд▓ाрдЦों рд▓ोрдЧ рдкीрдЫे рдЫूрдЯ рд░рд╣े рд╣ैं
рдЬिрд╕рд╕े рдЕрдоीрд░ рд╡ рдЧрд░ीрдм рдХे рдордз्рдп рдХी рдЦाрдИ рдмреЭ рд░рд╣ी рд╣ै।5 рдЖрдЬ рдоाрдирд╡ рдХा рджृрд╖्рдЯिрдХोрдг рд╡्рдпाрдкрдХ рди рд╣ोрдХрд░ рд╕ंрдХीрд░्рдг
рд╣ो рдЧрдпा рд╣ै।
рджुрдиिрдпा рдХे рдоाрдд्рд░ 62 рд▓ोрдЧों рдХे рдкाрд╕ рд╡िрд╢्рд╡ рдХे рдЖрдзे рд▓ोрдЧों рдХी рдХुрд▓
рд╕рдо्рдкрдд्рддि рд╕े рдЬ्рдпाрджा рдзрди рд╣ै। рдЬाрд╣िрд░ рд╣ै рдХि рдк्рд░рдХाрд░ाрди्рддрд░ рд╕े рдЬिрддрдиा 62 рд▓ोрдЧों рдХे рдкाрд╕ рд╣ै рдЙрддрдиा 350 рдХрд░ोреЬ рд▓ोрдЧों рдХी рдХुрд▓ рд╕рдо्рдкрдд्рддि рднी рдирд╣ीं рд╣ै।
рдХैрд╕े рджेрд╢ рдХी рд╕ाрд░ी рд╕рдо्рдкрдд्рддि рдЖрд░्рдеिрдХ рдЪрдХ्рд░ाрд╡ाрдд рдоें
рдлंрд╕рдХрд░ рдПрдХ рдк्рд░рддिрд╢рдд рдХे рдкाрд╕ рдкрд╣ुंрдЪрддी рдЬा рд░рд╣ी рд╣ै। рдкाँрдЪ рд╕ाрд▓ рдкрд╣рд▓े рджुрдиिрдпा рдХी рдЖрдзी
рд╕े рдЬ्рдпाрджा рд╕рдо्рдкрдд्рддि 388 рдХे рдкाрд╕ рдеी। рдЖрд░्рдеिрдХ рдЖрдХрд▓рди
рд╕ंрд╕्рдеाрдУं рдиे рдпрд╣ рдиिрд╖्рдХрд░्рд╖ рдиिрдХाрд▓ा рд╣ै рдХि рднाрд░рдд рдоें рднी рдКрдкрд░ी рдПрдХ рдк्рд░рддिрд╢рдд рдХी рдУрд░ рд▓рдЧाрддाрд░
рд▓рдХ्рд╖्рдоी рднाрдЧрддी рдЬा рд░рд╣ी рд╣ै рдФрд░ 99 рдк्рд░рддिрд╢рдд рд▓ोрдЧ рдЧрд░ीрдм рд╣ोрддे рдЬा
рд░рд╣े рд╣ैं। рднाрд░рдд рдЖрдпे рджुрдиिрдпा рдХे рдЬाрдиे рдоाрдиे рдЕрд░्рдерд╢ाрд╕्рдд्рд░ी рдЯॉрдорд╕ рдкिрдХेрдЯी рдиे рдЕрдкрдиे
рд╡्рдпाрдЦ्рдпाрди рдоें рдХрд╣ा рдХि рдк्рд░рдЬाрддाрди्рдд्рд░िрдХ рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдиे рдЕрдЧрд░ рдЕрд╕рдоाрдирддा рдкрд░ рд░ोрдХ рдирд╣ीं рд▓рдЧाрдИ рдЬो
рд╕рдоाрдЬ рдж्рд╡ाрд░ा рдЧैрд░ рдк्рд░рдЬाрддाрди्рдд्рд░िрдХ рд░ाрд╕्рддे рдЕрдкрдиाрдиे рдХा рдЦрддрд░ा рд╣ै।6 рдРрд╕ा рдХोрдИ рджिрди рдирд╣ीं рд╣ोрддा рдЬрдм рдПрдХ рдирдпा
рд╕ाрдоाрдЬिрдХ-рднाрд╡рдиाрдд्рдордХ рдоुрдж्рджा рджेрд╢ рдХी рдк्рд░рд╢ाрди्рдд рд╕ाрдоूрд╣िрдХ рдЪेрддрдиा рдХो рдЭрдХрдЭोрд░рддा рди рд╣ो। рдХ्рдпा
рдХुрдЫ рджрд╢рдХ рдкрд╣рд▓े рднाрд░рдд рдоें рдХिрд╕ी рдиे рдЗрддрдиा рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рддрдиाрд╡ рджेрдЦा рдеा। рджिрд▓्рд▓ी рдоें рдЬрд╡ाрд╣рд░ рд▓ाрд▓
рдиेрд╣рд░ू рд╡िрд╢्рд╡рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп рдХे рдк्рд░ोрдлैрд╕рд░ рдЕрдоिрддाрдн рдХुрди्рдбू рдиे рдЖрд░्рдеिрдХ рд╡िрд╖рдорддा рдХी рд╕рдорд╕्рдпा рдХो
рдмेрд░ोрдЬрдЧाрд░ी,рдЧрд░ीрдмी рдФрд░ рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╕рдорд╕्рдпाрдУं
рдХो рдмреЭрддी рдЖрдмाрджी рд╕े рдЬोреЬा рд╣ै। рдЬिрди рджेрд╢ों рдоें рдЬрдирд╕ंрдЦ्рдпा рдХी рд╡ृрдж्рдзि рдХी рджрд░ рдХो рд░ोрдХा рдирд╣ीं
рдЬा рд╕рдХрддा। рд╡рд╣ां рд╡िрд╢ेрд╖ рд░ूрдк рд╕े рдиौрдЬрд╡ाрдиों рдоें рдмेрд░ोрдЬрдЧाрд░ी рдмреЭी рд╣ै рдФрд░ рдЗрд╕рд╕े рдПрдб्рд╕ рдФрд░ рдб्рд░рдЧ्рд╕
рдЬैрд╕ी рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдФрд░ рд░ाрдЬрдиीрддिрдХ рд╕рдорд╕्рдпाрдПँ рдмреЭी рд╣ैं। рдХृрд╖ि рдоें рд╡िрдХाрд╕ рдХी рджрд░ рдШрдЯ рд░рд╣ी рд╣ै।7 рдЧ्рд░ाрдоीрдг рдЙрдж्рдпोрдЧ рдЖрдиे рд╡ाрд▓े
рд╕рдордп рдоें рдмреЭрддी рдЖрдмाрджी рдХो рд╡्рдпрд╡рд╕ाрдп рдХे рдЕрдиुрдХूрд▓ рдЕрд╡рд╕рд░ рдирд╣ीं рджे рдкрд░ рд░рд╣ा। рдЧ्рд░ाрдоीрдг рдЗрд▓ाрдХों рд╕े
рд╢рд╣рд░ों рдХी рдУрд░ рдкрд▓ाрдпрди рдмреЭрдиे рдХी рдЖрд╢ंрдХा рд╣ै। рд╢рд╣рд░ों рдоें рдмреЭрддी рдЖрдмाрджी рдмреЭрдиे рд╕े рдоौрдЬूрджा рд╕ंрд╕ाрдзрдиों
рдкрд░ рджрдмाрд╡ рдмреЭेрдЧा рдЬिрд╕рдХा рджुрд╖्рдк्рд░рднाрд╡ рдкрд░्рдпाрд╡рд░рдг рдкрд░ рдкреЬेрдЧा। рдоाрдирд╡ рдХी рд╕рдмрд╕े рдмреЬी рд╕рдорд╕्рдпा
рдЖрд░्рдеिрдХ рд╡िрд╖рдорддा рдХे рдЦिрд▓ाреЮ рд░िрдкोрд░्рдЯ рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рднाрд░рдд рдоें рдЖрдп рдХे рд╡िрддрд░рдг рдоें рдЖрд░्рдеिрдХ рд╡िрд╖рдорддा
рд╡िрдж्рдпрдоाрди рд╣ै рдЬिрд╕рдХे рдХрдИ рдХाрд░рдг рд╣ैं-
1
рд▓рдЧाрддाрд░ рд╡िрдХрд╕िрдд рд╣ोрддा рдЕрдиौрдкрдЪाрд░िрдХ рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдЬрд╣ाँ рд╡िрднिрди्рди рд╡्рдпрд╡рд╕ाрдпों рдоें рдЬुреЬे рд▓ोрдЧ рд╕े
рджैрдиिрдХ рдореЫрджूрд░ी рдкрд░ рд╣ी рдХाрдо рдХрд░рд╡ाрдпा рдЬाрддा рд╣ै рдФрд░ рди рд╣ी рдиिрдпрдоिрдд рд░ोреЫрдЧाрд░ рд╡ рд╕ंрд╡ेрддрдиिрдХ рдЫुрдЯ्рдЯी।
2
рдЖрд░्рдеिрдХ рд╡िрдХाрд╕ рдоें рдХ्рд╖ेрдд्рд░ीрдп рдЕрд╕рдоाрдирддाрдПँ рд╣ैं рдЬो рдЕंрдЧ्рд░ेреЫी рд░ाрдЬ рд╕े рд╡िрд░ाрд╕рдд рдоें рдоिрд▓ी рдеी।
3
рд╢рд╣рд░ рд╡ рдЧाँрд╡ рдХे рдмीрдЪ рдЦाрдИ рдмреЭрддी рдЬा рд░рд╣ी рд╣ै। рдЧाँрд╡ों рдоें рдмिрдЬрд▓ी, рдпाрддाрдпाрдд рдХे рд╕ाрдзрдиों, рд╢िрдХ्рд╖ा рдХी рд╕ुрд╡िрдзाрдУं рд╡ рд░ोреЫрдЧाрд░ рдХे рдЕрд╡рд╕рд░ рднी
рдЕрдкрд░्рдпाрдк्рдд рд╣ैं।8
4
рдкिрдЫрд▓े рддीрди рджрд╢рдХों рдоें рдиीрддि рдоें рдЬो рдкрд░िрд╡рд░्рддрди рд╣ुрдП рд╣ैं, рдЙрдирд╕े
рдЙрдЪ्рдЪ рдЖрдп рд╡рд░्рдЧों рдкрд░ рдиिрдо्рдирддрд░ рджрд░ों рдкрд░ рдХрд░ рд▓рдЧाрдпे рдЬा рд░рд╣े рд╣ैं।
5
рдкрд╣рд▓े рджेрд╣ाрддों рд╡ рдХрд╕्рдмों рдоें рдПрдХ рд╣ी рдкाрдард╢ाрд▓ा рдоें рдЬрдоींрджाрд░, рдХिрд╕ाрди, рдЦेрддिрд╣рд░
рдХे рдмрдЪ्рдЪे рдкреЭрддे рдеे।9
6
рдЖрд░्рдеिрдХ рд╡िрд╖рдорддा рд╡ рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдХुрд░ीрддिрдпाँ рд╣ी рдирдХ्рд╕рд▓рд╡ाрдж рдХो рдЬрди्рдо рджेрддी рд╣ैं। рдЕрдзूрд░ा рд╡िрдХाрд╕ рд╡
рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рди्рдпाрдп рди рд╣ोрдиे рдХे рдХाрд░рдг 10 рдк्рд░рддिрд╢рдд рдЧрд░ीрдм рдирдХ्рд╕рд▓िрдпों
рдХे рдЪंрдЧुрд▓ рдоें рдлंрд╕े рд╣ुрдП рд╣ैं।10
рд╕рдоाрдЬ рдФрд░ рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдПрдХ рджूрд╕рд░े рдХे рдкूрд░рдХ рд╣ोрддे рд╣ैं। рд╕ाрд╣िрдд्рдп рд░рдЪрдиा рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рд╣ी рд╡िрдиिрд░्рдоिрдд рд╣ोрддी рд╣ै। рдордиुрд╖्рдп рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдк्рд░ाрдгी рд╣ै, рдЗрд╕рд▓िрдП рдХुрдЫ рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеाрдУं рдХा рд╕ाрдордиा рдХрд░рдиा рдкреЬрддा рд╣ै। рд╕рдоाрдЬ рдоें рд╕्рдеिрдд рдЗрди рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеाрдУं рдоें рдЕрд░्рдеाрдд् рдЬाрддीрдп, рдиैрддिрдХ, рд╢ैрдХ्рд╖рдгिрдХ рдЖрджि рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеाрдПं рд╢ाрдоिрд▓ рд╣ोрддी рд╣ैं, рдЗрди рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеाрдУं рдХा рдЬिрдХ्рд░ рди рдХрд░рдиे рд╕े рд╕ाрд╣िрдд्рдп рд░рдЪрдиा рдЕрдзूрд░ी рд░рд╣ рдЬाрддी рд╣ै।11 рддрдд्рдХाрд▓ीрди рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рд╕े рдк्рд░рднाрд╡िрдд рд╣ोрдХрд░ рд╕ाрд╣िрдд्рдпрдХाрд░ рдЕрдкрдиी рд░рдЪрдиाрдУं рдХी рд╕ृрд╖्рдЯि рдХрд░рддा рд╣ै। рд╕рдоाрдЬ рдХी рд╕ाрд░ी рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеाрдУं рдХो рд╕ाрд╣िрдд्рдпрдХाрд░ рд╕ांрдХेрддिрдХ рд░ूрдк рдоें рдЕрдкрдиी рд░рдЪрдиाрдУं рдоें рд╕рдоेрдЯ рдХрд░ рд░рдЪрдиा рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдХो рд╕рдоृрдж्рдз рдХрд░рддा рд░рд╣рддा рд╣ै। рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдХी рдЕрдиेрдХ рд╡िрдзाрдПँ рд╣ैं, рдЗрди рд╡िрдзाрдУं рдоें рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдЕрдкрдиे рдЖрдк рдоें рдорд╣рдд्рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рд╣ै। рд╕рдоाрдЬ рдоें рдШрдЯिрдд рдШрдЯрдиाрдУं рдХा рдЕрдд्рдпрди्рдд рд╕рдЬрдЧ рдмोрдз рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдХे рдж्рд╡ाрд░ा рдоिрд▓рддा рд╣ै। рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдЬीрд╡рди рдХा рд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ рд╡ рджाрд░्рд╢рдиिрдХ рдЕрдз्рдпрдпрди рд╣ै। рдЬीрд╡рди рдЗрд╕ рд╕рдЬрдЧ рдмोрдз рд╡ рдмोрдз рд╡ृрдд्рддि рд╕े рдордиुрд╖्рдп рдХी рдЪेрддрдиा рд╡्рдпाрдкрдХ рд╣ो рдЬाрддी рд╣ै।12 рдЙрдкрди्рдпाрд╕рдХाрд░ рдиिःрд╢ंрдХ рд╣ोрдХрд░ рд╕рдоाрдЬ рдХे рдк्рд░рддि рдЕрдкрдиा рдЖрдХ्рд░ोрд╢ рд╡्рдпрдХ्рдд рдХрд░рддा рд╣ै।
рдЬीрд╡рди рдоें рднोрдЬрди рдордиुрд╖्рдп рдХी
рдк्рд░ाрдердоिрдХ рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддा рд╣ै। рдкेрдЯ рдХी рдЖрдЧ рдХो рд╢ाрди्рдд рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рдордиुрд╖्рдп рдХे рд▓िрдП рдХिрд╕ी рд░ोрдЬрдЧाрд░
рдХा рд╣ोрдиा рдЕрдиिрд╡ाрд░्рдп рд╣ै। рд╕рд░рдХाрд░ рдХी рд╡िрдлрд▓рддा рдХी рд╡рдЬрд╣ рд╕े рджेрд╣ाрддों рд╕े рд▓ोрдЧों рдХा рдкрд▓ाрдпрди рд╢рд╣рд░ों
рдХी рдУрд░ рд╣ो рд░рд╣ा рд╣ै। рд╢рд╣рд░ рдоें рдЧाँрд╡ рд╕े рдХाрдо рддрд▓ाрд╢ рдХрд░рдиे рдЖрдпे рдордЬрджूрд░ों рдХो рд╕реЬрдХ рдХी рдЦाрдХ рдЫाрдирдиी
рдкреЬрддी рд╣ै। рдЬрдЧрджीрд╢ рдЪрди्рдж्рд░ рдХे рдЙрдкрди्рдпाрд╕ ‘рдирд░рдХ
рдХुрдг्рдб рдоें рд╡ाрд╕’ рдоें рдХाрдо рдХी
рддрд▓ाрд╢ рдоें рд╣рддाрд╢ рдХाрд▓ी рдордЬрджूрд░ों рдХी рдоंрдбी рдоें
рдкрд╣ुंрдЪрддा рд╣ै। рд╢рд╣рд░ рдоें рд▓рдЧрдиे рд╡ाрд▓ी рдордЬрджूрд░ рдоंрдбिрдпां рдордЬрджूрд░ों рдХी рдЧुрд▓ाрдоी рд╡ рджрдпрдиीрдп рджрд╢ा рдХी
рдкрд░िрдЪाрдпрдХ рд╣ैं। рдХाрд▓ी рдХे рдордЬрджूрд░ी рдХे рдмाрд░े рдоें рдкूрдЫрдиे рдкрд░ рдПрдХ рд╡्рдпрдХ्рддि рдлुрдЯрдХрд░ рдордЬрджूрд░ी рдХी рдмाрдд
рдЬрдм рдХрд░рддा рд╣ै рддрдм рдоिрд╕्рдд्рд░ी рдХाрдо рдХे рдмाрд░े рдЙрдд्рддрд░ рджेрддा рд╣ै, ‘рднीрдЦ рдоांрдЧрдиे рдХा рдзрди्рдзा рдХрд░рдиा рд╣ै рддो рд░ेрд▓ рд▓ाрдЗрди рдХे
рдкाрд░ рдЪрд▓े рдЬाрдУ। рднिрдЦрдоंрдЧों рдХी рдЭुрдЧ्рдЧिрдпाँ рджूрд░ рд╕े рдирдЬрд░ рдЖ рдЬाрдпेंрдЧी--рдмाрдХी рдХाрдо рдХрд░рдиा рд╣ै рддो
рд╕рдм्рд░ рдХрд░ो। рд╢рд╣рд░ рдХो рджेрдЦो рднाрд▓ो। рд╢рд╣рд░ рдоें рд╣рд░ рдкрд░рджेрд╢ी рдХो рдЪोрд░ рдЙрдЪрдХ्рдХा рд╕рдордЭा рдЬाрддा рд╣ै। рдХाрдо
рдЙрд╕ी рдХो рдоिрд▓े, рдЬिрд╕рдХा рдХोрдИ рдЕрдкрдиा рд╕рд░рдиाрдоा рд╣ो,рдХोрдИ рдЕрддा рдкрддा рд╣ो, рдХोрдИ рд╡ाрд░िрд╕ рд╣ो। рд╡рд╣ाँ рддो рд▓ोрдЧ
рдЧрд▓ी рдХे рдмाрд╣рд░ рдХे рдХुрддे рдХो рднी рдЯुрдХ्рдХреЬ рдирд╣ीं рдбाрд▓рддे, рдкрд░рджेрд╕ी рдХो рдХाрдо рдХे рд▓िрдП рдШрд░ рдоें
рдХैрд╕े рдШुрд╕рдиे рджेंрдЧे।’13 рд╢рд╣рд░ों рдоें рдмреЭрддी рдЬрдирд╕ंрдЦ्рдпा рд╡
рдЧाँрд╡ों рд╕े рдХाрдо рдХी рддрд▓ाрд╢ рдоें рдХाрдо рдоिрд▓рдиा рдиाрдоुрдордХिрди рд╣ो рдЧрдпा рд╣ै।
рд╡рд░्рддрдоाрди рдпुрдЧ рдоें рдоाрдирд╡ рд╢िрдХ्рд╖ा рдЖрдзुрдиिрдХрддा рдХे рдХाрд░рдг
рдЕрди्рддрд░्рдоुрдЦी рд╣ो рдЧрдИ рд╣ैं। рд╡рд╣ рдЕрдкрдиे рд░ाрд╖्рдЯ्рд░,рд╕рдоाрдЬ
рд╡ рдкрд░िрд╡ाрд░ рдХे рдмाрд░े рдоें рдирд╣ीं рд╕ोрдЪрддा рдмрд▓्рдХि рдЕрдкрдиा рд╣ी рд╕्рд╡ाрд░्рде рд╕ाрдзрддा рд╣ै। рдЖрд░्рдеिрдХ рд╡िрд╖рдорддा
рдХे рдХाрд░рдг рдЖрдо рдЖрджрдоी рдЕрдкрдиे рдмрдЪ्рдЪों рдХो рдЙрдЪ्рдЪ рд╢िрдХ्рд╖ा рдирд╣ीं рджिрд▓рд╡ा рдкाрддे। рдирд░ेрди्рдж्рд░ рдХोрд╣рд▓ी рдХे
рдЙрдкрди्рдпाрд╕ ‘рдХ्рд╖рдоा рдХрд░ो рдЬीрдЬी’ рдоें рдЬीрдЬी рдиे рдоैрдЯिрдХ рдж्рд╡िрддीрдп рд╢्рд░ेрдгी рдоें рдкाрд╕ рдХी
рдФрд░ рд╡рд╣ рдЖрдЧे рдкреЭрдиा рдЪाрд╣рддी рдеी-‘рдХिрди्рддु рдкिрддा рдЬी рдиे рд╕ाрдл-рд╕ाрдл
рдЗрди्рдХाрд░ рдХрд░ рджिрдпा। рд╡े рдЧрд░ीрдм рдЖрджрдоी рдеे, рдФрд░ рдЧрд░ीрдм
рдШрд░ों рдХी рд▓реЬрдХिрдпां рдХॉрд▓ेрдЬों рдоें рдирд╣ीं рдкреЭрддी рдеी। рдЙрдирдХी рд╣ैрд╕िрдпрдд рддो рд▓реЬрдХों рдХो рднी рдкреЭाрдиे рдХी
рдирд╣ीं рдеी,рдЬो рд▓реЬрдХी рдХो рдХ्рдпा рдкреЭाрддे।’14 рдЖрд░्рдеिрдХ рд╡िрд╖рдорддा рдХे рдХाрд░рдг рдЖрдо
рдЖрджрдоी рдЕрдкрдиे рдмрдЪ्рдЪों рдХो рдЙрдЪ्рдЪ рд╢िрдХ्рд╖ा рдирд╣ीं рджिрд▓рд╡ा рдкाрддे।
рдиाрд░ी рдХो рдЖрд░्рдеिрдХ рд╕्рдеिрддि рд╕ुрдзाрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рд╢ोрд╖рдг
рдХा рд╢िрдХाрд░ рд╣ोрдиा рдкреЬрддा рд╣ै рдЬो рдЙрд╕рдХे рдЖрдд्рдо рд╕рдо्рдоाрди рдХो рддाрд░-рддाрд░ рдХрд░ рджेрддा рд╣ै рдЗрд╕рдХा рдк्рд░рднाрд╡рд╢ाрд▓ी
рдЪिрдд्рд░рдг рдордзु рдХांрдХрд░िрдпा рдиे ‘рд╕рд▓ाрдо рдЖрдЦिрд░ी’ рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рдХिрдпा рд╣ै। рдиाрд░ी рдХा
рд╡ेрд╢्рдпा рдмрдирдиा рдЙрд╕рдХी рдЖрд░्рдеिрдХ рд╕्рдеिрддि рдХा рд╕рдмрд╕े рдмреЬा рдХाрд░рдг рд╣ै। рд╕ुрд░्рдХीрддि рдЬрдм рд╡ेрд╢्рдпाрдУं рдХी
рд╕्рдеिрддि рджेрдЦ рдХрд░ рдЪрдХिрдд рд░рд╣ рдЬाрддी рд╣ै рд╡ेрд╢्рдпा рдЕрдкрдиे рдЬीрд╡рди рдХी рдд्рд░ाрд╕рджी рдмрддाрддे рд╣ुрдП рдХрд╣рддी рд╣ै рд╣рдо
рд╡ेрд╢्рдпाрд╡ृрдд्рддि рд╕े рдирд╣ीं рдбрд░рддे рдкрд░рди्рддु рдбрд░ рддो рдЕрдкрдиी рдкेрдЯ рдХी рдЖрдЧ рдХा рд╣ै рд╡рд╣ рдХрд╣рддी рд╣ै, ”рдХ्рдпोंрдХि рдЗрд╕рд╕े рднी рдЬ़्рдпाрджा рдбрд░ рдПрдХ рдФрд░ рдЪीрдЬ рд╣ै, рдЙрд╕рд╕े рд▓рдЧрддा рд╣ै।’ ”рдХ्рдпा рд╣ै рд╡рд╣?“ рднूрдЦ ...।“15 рдЖрд░्рдеिрдХ рд╡िрд╖рдорддा рдХे рдХाрд░рдг
рдордиुрд╖्рдп рдХा рдЬीрд╡рди рддрд╣рд╕-рдирд╣рд╕ рд╣ो рдЬाрддा рд╣ै। рдЧрд░ीрдмी рдордиुрд╖्рдп рдХा рдЬीрд╡рди рдирд░рдХ рдмрдиा рджेрддी рд╣ै। рдЖрд░्рдеिрдХ
рд╡िрд╖рдорддा рдХे рдХाрд░рдг рд╡िрд╢्рд╡рд╡्рдпाрдкी рд╕ंрдХрдЯ рдХे рдоूрд▓ рдоें рдн्рд░рд╖्рдЯाрдЪाрд░, рдХाрд▓ा рдзрди, рдмेрд░ोрдЬрдЧाрд░ी, рдЖрддंрдХрд╡ाрдж рдЖрджि рдкрдирдк рд░рд╣े рд╣ैं। рдЖрд░्рдеिрдХ рд╡िрд╖рдорддा рдХे
рдХाрд░рдг рдЖрддंрдХрд╡ाрдж рд╣рдоाрд░े рд╕рдоाрдЬ рдХो рдЗрддрдиा рдЧ्рд░рд╕िрдд рдХрд░ рдЪुрдХा рд╣ै рдХि рдЙрд╕рдХा рджुрд╖्рдк्рд░рднाрд╡ рд╕рдоाрдЬ рдХे
рдк्рд░рдд्рдпेрдХ рд╡рд░्рдЧ рдкрд░ рд╣ै। рдЖрддंрдХрд╡ाрдж рдоें рдЕрдмोрдз рдФрд░ рдЕрдирдЬाрди рдмрдЪ्рдЪों рдХो рдЖрддंрдХрд╡ाрджी рдЧрддिрд╡िрдзिрдпों
рдоें рдзрдХेрд▓ рджिрдпा рдЬाрддा рд╣ै। рд╢िрдХ्рд╖ा рдЧ्рд░рд╣рдг рдХрд░рдиे рдХी рдЖрдпु рдоें рдЙрдирдХे рд╣ाрдеों рдоें рдмंрджूрдХ рдердоा рджी
рдЬाрддी рд╣ै। рдордзु рдХांрдХрд░िрдпा рдХे рдЙрдкрди्рдпाрд╕ ‘рд╕рд▓ाрдо
рдЖрдЦिрд░ी ’ рдоें рдХрд╢्рдоीрд░ рдХे рд▓ोрдЧों рдХी
рдмрджрд╣ाрд▓ी рдХा рдЪिрдд्рд░ рдЦींрдЪा рдЧрдпा рд╣ै рдЬो рд░ोंрдЧрдЯे рдЦреЬे рдХрд░ рджेрдиे рд╡ाрд▓ा рд╣ै ‘‘рдЙрд╕ рдмрдЪ्рдЪे рдХे рдкाрд╕ рд╕े рдиिрдХрд▓ा рдПрдХ рдХрд░ोреЬ рдХा рдЪрд░рд╕, рдкрд░ рдЙрд╕े рдкрддा рдирд╣ीं рдеा। рдЙрд╕े рддो рд╕िрд░्рдл рдоिрд▓рдиे рдеे 100 рд░ुрдкрдпे, рдЗрд╕
рдкाрд░ рд╕े рдЙрд╕ рдкाрд░ рдЬाрдиे рдХे।’’16 рд▓ेрдЦिрдХा рдиे рдЖрддंрдХрд╡ाрдж рдХा
рдХाрд░рдг рдЖрд░्рдеिрдХ рдЕрднाрд╡ рдХो рдоाрдиा рд╣ै, рдЖрддंрдХрд╡ाрдж рдХी рдЬреЬें рдЗрддрдиी
рдордЬрдмूрдд рд╣ो рдЧрдпी рд╣ैं рдФрд░ рдоाрд╕ूрдо рдмрдЪ्рдЪे рдЬो рдЗрддрдиे рдЧрдо्рднीрд░ рдЕрдкрд░ाрдзों рдоें рд╕ंрд▓िрдк्рдд рд╣ो рдЧрдпे рд╣ैं।
рдЖрдзुрдиिрдХ рдпुрдЧ рдоें рд╕рдордп рдкрд░िрд╡рд░्рддрди рдХे рд╕ाрде рд╣рдоाрд░ी рдорд╣рдд्рд╡ाрдХांрдХ्рд╖ाрдПँ рдмреЭрддी рдЬा рд░рд╣ी рд╣ैं। рдордз्рдпрд╡рд░्рдЧीрдп рдкрд░िрд╡ाрд░ों рдоें рдк्рд░ाрдпः рдЖрд░्рдеिрдХ рд╡िрд╖рдорддा рдХे рдХाрд░рдг рдХिрд╕ी рдПрдХ рд╕рджрд╕्рдп рдХो рдЕрдкрдиे рдЕрд░рдоाрдиों рдХा рдЧрд▓ा рдШोंрдЯрдиा рдкреЬрддा рд╣ै। рдиाрд╕िрд░ा рд╢рд░्рдоा рдиे ‘рдЕрдХ्рд╖рдпрд╡рдЯ’ рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдоें рд╕рд▓рдоाрди рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рдЗрд╕ी рдЕрд╡рд╕्рдеा рдХो рдк्рд░рддिрдкाрджिрдд рдХिрдпा рд╣ै। рд╡рд╣ рд░ोрдЬी-рд░ोрдЯी рдХे рд▓िрдП рд╕ंрдШрд░्рд╖ рдХрд░ рд░рд╣ा рд╣ै, рдЫोрдЯी рдмрд╣рди рдХी рд╢ाрджी рдХे рд▓िрдП рдкैрд╕े рдХी рдХрдоी рд╣ोрдиे рдХे рдХाрд░рдг рд╡рд╣ рдиौрдХрд░ी рдХे рд▓िрдП рднрдЯрдХрддा рд╣ै, рд╕рд▓рдоाрди рдЕрдЧрд░ рдХрд╣ीं рдЫोрдЯी-рдоोрдЯी рдиौрдХрд░ी рдХрд░ेрдЧा рддो рднाрдИ рдХी рдк्рд░рддिрд╖्рдаा рдкрд░ рдЕрд╕рд░ рдкреЬेрдЧा -”рдЙрд╕рдХी рд░ीреЭ рдХी рд╣рдб्рдбी рднाрдИ рдХे рдЖрддंрдХ рдиे рддोреЬрдХрд░ рд░рдЦ рджी рдеी рд╡рд░рдиा рдЯ्рдпूрд╢рди рдХрд░рдХे рднी рд╡рд╣ рдПрдо.рдП. рдХी рдлीрд╕ рдЬрдоा рдХрд░ा рд╕рдХрддा рдеा।“17 рдЧाँрд╡ рдоें рд░рд╣рдиे рд╡ाрд▓े рд╕рд▓рдоाрди рдХो рдЧ्рд▓ाрдиि рдХा рдЕрдиुрднрд╡ рдХрд░рдиा рдкреЬрддा рд╣ै।
рдордЬрджूрд░ рдЕрдкрдиी рдЖрд░्рдеिрдХ рд╕्рдеिрддि рдХो рд╕ुрдзाрд░рдиे рд╣ेрддु
рдХाрд░्рдпрд░рдд рд╣ै рдкрд░рди्рддु рдЬिрддрдиी рдоेрд╣рдирдд рдХрд░рддे рд╣ैं рдЙрддрдиा рдЙрдирдХो рдкैрд╕ा рдирд╣ीं рдоिрд▓рддा, рд╕ुрд▓ोрдЪрдиा рд░ांрдЧेрдп рд░ाрдШрд╡ рдиे ‘рдмाрд░ी рдмाрд░рдгा рдЦोрд▓ рджो’ рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдоें рдХृрд╖्рдгा рд╕्рд╡ाрдоी рдЬाрдирдХी рдХो
рдЖрджिрд╡ाрд╕िрдпों рдХे рдЬीрд╡рди рд╕े рдЕрд╡рдЧрдд рдХрд░рд╡ाрддे рд╣ैं -”рдФрд░
рд╕ुрдиो, рдЬрдм рдЗрдирдХे рдкाрд╕ рдЦाрдиे рдХे рд▓िрдП
рдХुрдЫ рд╣ी рдирд╣ीं рд╣ोрддा рддो рдзाрди рдХे рддुрд╕ рдХी рдоोрдЯी-рдоोрдЯी рд░ोрдЯिрдпाँ, рдЬिрд╕े рд╡े рд▓ोрдЧ рдХोреЬा рдХрд╣рддे рд╣ैं, рдЦाрддे рд╣ैं। рдХрднी рднाрдЬ -рдкाрд▓ा рддो рдХрднी рдХрди्рдж-рдоूрд▓
рдЦाрдХрд░ рдЕрдкрдиा рдкेрдЯ рднрд░рдХрд░ рдХाрдо рдХрд░рдиे рдиिрдХрд▓ рдкреЬрддे рд╣ैं।“18 рдЗрд╕ рд╕ंрд╡ाрдж рд╕े рд╕्рдкрд╖्рдЯ рд╣ोрддा рд╣ै рдХि рдордЬрджूрд░ рд╡рд░्рдЧ
рднрд░рд╕рдХ рдоेрд╣рдирдд рдХे рдмाрд╡рдЬूрдж рдЕрдкрдиे рд╕्рддрд░ рдХो рдКрдкрд░ рдирд╣ीं рдЙрдаा рдкाрддे।
рд╢िрдХ्рд╖ा,рд╕्рд╡ाрд╕्рде्рдп рд╕ेрд╡ा рдФрд░ рдЕрди्рдп рд╕ाрд░्рд╡рдЬрдиिрдХ рд╕ेрд╡ाрдУं рдХी рдЕрд╕рдоाрди рдкрд╣ुँрдЪ рдХे рдХाрд░рдг рдЕрд╕рдоाрдирддा рдмреЭ рд░рд╣ी рд╣ै рдФрд░ рдЧрд░ीрдмों рдХे рдЕрдкрдиे рдЬीрд╡рди рд╕्рддрд░ рдХो рдмреЭाрдиे рдХे рдоौрдХे рдмाрдзिрдд рд╣ो рд░рд╣े рд╣ैं। рд░ोрдЬी-рд░ोрдЯी рдХे рд▓िрдП рд╡्рдпрдХ्рддि рдХो рджрд░-рджрд░ рдХी рдаोрдХрд░ें рдЦाрдиी рдкреЬрддी рд╣ैं। рдЕрдкрдиे рдкрд░िрд╡ाрд░ рд╕े рддो рдиाрддा рдЯूрдЯрддा рд╣ी рд╣ै рд╕ाрде рд╣ी рд╕ाрде рдЦुрдж рдХा рдЕрд╕्рддिрдд्рд╡ рднी рдЦो рдЬाрддा рд╣ै। рдХैрд╕ी рдмिрдбрдо्рдмрдиा рд╣ै рдордзु рдХांрдХрд░िрдпा рдХे рдЙрдкрди्рдпाрд╕ ‘рдкрдд्рддाрдЦोрд░’ рдоें рд╕рд╣рджेрд╡ рдЬिрд╕ рдкंрдЪрдо рдХो рд░ोрдЬी-рд░ोрдЯी рдХे рд▓िрдП рдЕрд░्рдеाрдд् рдЙрд╕рдХे рдкрд░िрд╡ाрд░ рдХी рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддाрдкूрд░्рддि рд╣ेрддु рд░िрдХ्рд╢ा рдЪрд▓ाрдиे рдХे рд▓िрдП рд╢рд╣рд░ рд▓ाрддा рд╣ै рдЙрд╕ी рдкंрдЪрдо рдХी рдЕрд╕्рдеिрдпों рдХो рд▓ेрдХрд░ рдЙрд╕े рдЧाँрд╡ рдЬाрдиा рдкреЬрддा рд╣ै рдХ्рдпोंрдХि рдкंрдЪрдо рддो рдоृрдд्рдпु рдХी рдЧोрдж рдоें рд╕ो рдЪुрдХा рд╣ै। рд╢рд╣рд░ рдиे рдЙрд╕े рдиिрдЧрд▓ рд▓िрдпा। рдЗрд╕ рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдоें рд░िрдХ्рд╢ेрд╡ाрд▓े рд╢ीрддрд▓рдмाрдмू рдХे рд░िрдХ्рд╢े рдЪрд▓ाрддे рд╣ैं рдХ्рдпोंрдХि рдЙрдирдХो рдкेрдЯ рдХी рдЖрдЧ рдмुрдЭाрдиी рд╣ै। рд╢ीрддрд▓рдмाрдмू рдЙрдирдХे рдмрд▓рдмूрддे рдкрд░ рдХрдИ рдХोрдаिрдпाँ рдмрдирд╡ा рдЪुрдХे рд╣ै। рдкрд░рди्рддु рдЙрдирдХो рдлिрд░ рднी рдзрдордХी рджेрддे рд╣ैं, ‘рдоैं рддो рдмाрдЬ рдЖрдпा рдИ-рдзрди्рдзे рд╕े, рдорд░ рдЦिрдЪ-рдЦिрдЪ। рд╕ोрдЪा, рдмрди्рдж рдХрд░ рджूँ рдИ-рдзрди्рдзा ... рдкрд░ рд▓ाрдЦों рдмेрд░ोрдЬрдЧाрд░ рдпрд╣ाँ, рдЕрдм рдпрджि рд╣ाрде-рд░िрдХ्рд╢े рднी рдмрди्рдж рд╣ो рдЬाрдПँ рддो рдХрд░ीрдм рдкрдЪाрд╕ рд╣рдЬाрд░ рд░िрдХ्рд╢ेрд╡ाрд▓े рднूрдЦे рдорд░ рдЬाрдПँрдЧे, рдпрд╣ рд╕ोрдЪ рдХрд░ рдЪрд▓ा рд░рд╣ा рд╣ूँ рдЧाреЬी।“19 рдЗрддрд╡ाрд░ी рднी рдЗрд╕ рдЙрд▓्рд▓ाрд╕ рд╕े рд░िрдХ्рд╢ा рдЪрд▓ाрддा рд╣ै рддाрдХि рдЖрдзी рднुрдЦрдорд░ी рдФрд░ рдлрдЯेрд╣ाрд▓ी рдХी рдХрдЧाрд░ рдкрд░ рдЦреЬे рдЕрдкрдиे рдкрд░िрд╡ाрд░ рдХो рд╕ुрдЦी рдЬीрд╡рди рджे рд╕рдХे рд╡рд╣ рдХрд╣рддा рд╣ै, ‘рдХрдоाрдИ рдХा рднैрдпा ... рдмрд╕ рдпрд╣ी рд╕рдордЭ рд▓ो рдХि рдкेрдЯ рдХा рдЧрдб्рдбा рднрд░ рдЬाрддा рд╣ै। рдкрд╣िрд▓े рддो рдлिрд░ рднी рдИ рдзрди्рдзे рдоें рдЬाрди рд░рд╣िрдд рдкрд░ рдЬрдм рд╕े рде्рд░ीрд╡ीрд▓рд░, рдЯेрдо्рдкूрд╡ा рдиिрдХрд▓рд▓ рд╣рдоाрд░ рддो рдзрди्рдзा рд╣ी рдбूрдм рдЧेрд▓ рд╡ाрдЯे।“20 рднрдпंрдХрд░ рдЕрднाрд╡ों рдФрд░ рднрдпाрд╡рд╣ рджрд░िрдж्рд░рддा рдХा рдпрд╣ рдЕрдеाрд╣ рд╕рдоुрдж्рд░ рдк्рд░рднाрд╡िрдд рд▓ोрдЧों рдХो рд╡िрдХ्рд╖िрдк्рдд рдмрдиा рджेрдЧा ... рдХि рд╡рд╣ рдХिрддрдиा рднी рдХ्рдпों рди рдХрд░े, рдЖрд░्рдеिрдХ рд╡िрд╖рдорддा рдХा рджुрд╢्рдЪрдХ्рд░ рдЗрддрдиा рд╢рдХ्рддिрд╢ाрд▓ी рд╣ै рдХि рдЙрд╕рдХा рд╕ाрд░ा рд╢्рд░рдо рдФрд░ рдЙрдд्рд╕рд░्рдЧ рдоाрдирд╡ीрдп рдпंрдд्рд░рдгाрдУं рдХे рдЗрд╕ рд╕рдоुрдж्рд░ рдХो рдПрдХ рдмूँрдж рднी рдХрдо рдирд╣ीं рдХрд░ рдкाрдПрдЧा।
рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рддрдиाрд╡ рдФрд░ рдХुрдг्рдаा рдХी
рд╡рдЬрд╣ рд╕े рд╣िंрд╕рдХ рдк्рд░рд╡ृрдд्рддि рдмреЭ рд░рд╣ी рд╣ै। рдЖрд░्рдеिрдХ рдЕрднाрд╡ рдХे рдХाрд░рдг рдХрдИ рдмाрд░ рд╡्рдпрдХ्рддि рд░ाрд╕्рддे рд╕े
рднрдЯрдХ рдЬाрддा рд╣ै। рдХ्рд╖рдоा рдХौрд▓ рдХे ‘рджрд░्рджрдкुрд░’ рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдХी рдЦрджीрдЬा рдмрддाрддी рд╣ै рдХि рдЪрди्рдж рд░ुрдкрдпों рдХे
рд▓िрдП рдЙрд╕рдХे рдкрддि рдХो рдмрди्рджूрдХ рдЙрдаाрдиे рдХे рд▓िрдП рд╡िрд╡рд╢ рдХिрдпा рдЧрдпा। рд╡рд╣ рдмрддाрддी рд╣ै, ‘рдкрди्рдж्рд░рд╣ рд╣рдЬाрд░ рд░ुрдкрдпे рджेрдХрд░ рдоेрд░े рдЦाрд╡िрди्рдж рдХो
рдЙрдХрд╕ाрдпा рдЧрдпा। рдЙрд╕рдиे рдмрди्рджूрдХ рдкрдХреЬी। рдЖрддंрдХрд╡ाрджी рдмрди рдЧрдпा। рджो рдлौрдЬिрдпों рдФрд░ рдХुрдкрд╡ाреЬा рдХे рдПрдХ
рдкрдг्рдбिрдд рдХो рдоाрд░ рдбाрд▓ा। рдлिрд░ рдЦुрдж рднी рдорд░ рдЧрдпा।“21рдЙрд╕े рдЕрдкрдиी рдЖрд░्рдеिрдХ рджрд╢ा рдкрд░ рдЕрдд्рдпंрдд рдХ्рд░ोрдз рдЖрддा рд╣ै
рд╡рд╣ рдХрд╣рддी рд╣ै-‘рдоुрдЭे рдХ्рдпा рдкрддा рдеा рдХि рдЙрд╕рдиे
рдкрди्рдж्рд░рд╣ рд╣рдЬाрд░ рдоें рдЕрдкрдиी рдЬाрди рдХा рд╕ौрджा рдХिрдпा рд╣ै। рдкрди्рдж्рд░рд╣ рд╣рдЬाрд░। рд╣рдоाрд░े рд▓िрдП рдмрд╣ुрдд рдмреЬी
рд░рдХрдо। рд╣рдордиे рдЙрди рджिрдиों рдЦाрдпा ... рдкिрдпा ... рдкेрдЯ рднрд░ ... рдоौрдЬ рдХिрдпा ... рдлिрд░ рдкрддा рдЪрд▓ा рдХि
рдЙрд╕рдиे рдмрди्рджूрдХ рдЙрдаाрдпी рдеी рдФрд░ рдПрдирдХाрдЙрдг्рдЯрд░ рдоें рдоाрд░ा рдЧрдпा। рд▓ाрд╢ рднी рдирд╣ीं рджी рдкुрд▓िрд╕ рдиे। рдЦुрдж
рджрдлрдиाрдпा।“22 рдЖрдЬ рдЬो рд╕рдоाрдЬ рдХे рд╕ाрдордиे
рд╡िрдХрд░ाрд▓ рд╕рдорд╕्рдпा рдоुँрд╣ рдмाрдП рдЦреЬी рд╣ै рд╡рд╣ рд░ोрдЬी-рд░ोрдЯी рдХे рд▓िрдП рдЙрди्рд╣ें рдХोрдИ рднी рдХाрд░्рдп рдЦрд░ाрдм рдирд╣ीं
рд▓рдЧрддा рдЪाрд╣े рдЗрд╕рдХे рд▓िрдП рдЙрди्рд╣ें рдорд░рдиा рд╣ी рдХ्рдпों рди рдкреЬे?
рдЕрднिрдЬाрдд рд╡рд░्рдЧ рдЬрд╣ां рдКँрдЪे-рдКँрдЪे
рднрд╡рдиों рдоें рд╕ुрдЦ рдХी рдиींрдж рд╕ोрддा рд╣ै рд╡рд╣ां рдЧрд░ीрдм рд╡рд░्рдЧ рдХे рд▓िрдП рдЯूрдЯी-рдлूрдЯी рдЭोंрдкреЬी рднी рдк्рд░ाрдк्рдп
рдирд╣ीं рд╣ै। рд╕рдоाрдЬ рдХी рд╡िрд╖рдо рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдХे рд▓िрдП рдХौрди рдЬिрдо्рдоेрджाрд░ рд╣ै। рдЙрдЪ्рдЪ рд╡рд░्рдЧ рдиे рдЧрд░ीрдмों рдХे
рдЦूрди рдкрд╕ीрдиे рд╕े рд▓рдердкрде рдЪिрдиे рдЕрдкрдиे рд╡ैрднрд╡ рдХे рдКंрдЪे рдорд╣рд▓ рдХो рдЦреЬा рдХिрдпा рд╣ै। рд╢ोрд╖рдХ рдФрд░ рд╢ोрд╖िрдд рд╡рд░्рдЧрднाрд╡рдиा рдХा рдЖрджिрдо рд╕्рд╡рд░ूрдк рд╣ै। рднूрдЦ рддो рдк्рд░ाрдХृрддिрдХ
рддрдд्рдд्рд╡ рд╣ै рдЬिрд╕े рд╡्рдпрдХ्рддि рдХी рдЖрд░्рдеिрдХ рджрд╢ा рд╕े рдХोрдИ рд▓ेрдиा-рджेрдиा рдирд╣ीं। рдЕрдиाрдоिрдХा рдХे ‘рджрд╕ рдж्рд╡ाрд░े рдХा рдкींрдЬрд░ा’ рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдоें рдЕрдирди्рдд рд╢ाрд╕्рдд्рд░ी рдЕрдкрдиे рдЖрд╢्рд░рдо рдоें
рд╡िрдж्рдпा рджाрди рджेрдХрд░ рдкूрдЬा-рдкाрда рддрдеा рдХीрд░्рддрди рдХрд░рддे рд╣ैं рдЙрд╕рд╕े рдЬो рднी рдЕрд░्рдЬिрдд рдХрд░рддे рд╣ैं рдЙрд╕ी рд╕े
рдШрд░-рдкрд░िрд╡ाрд░ рдЪрд▓рддा рд╣ै рд▓ेрдХिрди рдХрдИ рдмाрд░ рдЙрди्рд╣ें рднूрдЦा рднी рд░рд╣рдиा рдкреЬрддा рд╣ै рдЬिрд╕рдХा рдЪिрдд्рд░рдг рд╢्рд░ीрдзрд░
рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рд╣ुрдЖ рд╣ै рд╡рд╣ рднूрдЦ рд▓рдЧрдиे рдкрд░ рдХрд╣рддा рд╣ै-‘рдпे
рд╕рдм рддो рдаीрдХ рд╣ै рдкिрддाрдЬी рдкрд░ рднूрдЦ рдХ्рдпों рд▓рдЧрддी рд╣ै। рддो рдЗрддрдиी рдЬोрд░ рд╕े рдХ्рдпों рд▓рдЧрддी рд╣ै? рд╣ाрде-рдкाँрд╡ рдРंрдардиे рдХ्рдпों рд▓рдЧрддे рд╣ैं, рджिрд▓ рднी рдЬैрд╕े рдбूрдмрддा рдЬाрди рдкреЬрддा рд╣ै, рдЗрди्рдж्рд░िрдпाँ рдЬैрд╕े рдХि рдХाрдо рд╣ी рдирд╣ीं рдХрд░рдиी-рд╕ुрдиाрдпी
рдирд╣ीं рджे рд░рд╣ा рд╣ै।“23 рдЧрд░ीрдм рд╡्рдпрдХ्рддि рдЕрдкрдиे рдХो
рд▓ाрдЪाрд░ рдФрд░ рд╡िрд╡рд╢ рдкाрддा рд╣ै рдФрд░ рд╡्рдпрдХ्рддि рдХे рд▓िрдП рдЗрд╕рд╕े рдмреЬे рджुрдЦ рдХी рдмाрдд рдХोрдИ рдирд╣ीं।
рднूрдЦ рдиाрдордХ рдк्рд░ाрдХृрддिрдХ рддрдд्рдд्рд╡ рдХा рд╡िрд╢्рд▓ेрд╖рдг рдХुрд╕ुрдо
рдЕंрд╕рд▓ рдиे рдЕрдкрдиे рдЙрдкрди्рдпाрд╕ ‘рддाрдкрд╕ी’ рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рдХिрдпा рд╣ै, рд╡ृрди्рджा рдЕрдкрдиी рдмेрдЯी рдХी рднूрдЦ рдоिрдЯाрдиे рдХे рд▓िрдП рдЫोрдЯी
рдоोрдЯी рдЪोрд░ी рднी рдХрд░рддी рд╣ै। рдЬрдм рдХрднी рдЖрд╢्рд░рдо рдХी рдорд╣िрд▓ाрдУं рдХो рдХिрд╕ी рдорди्рджिрд░ рдоें рд▓े рдЬाрдпा рдЬाрддा
рдЬрдм рд╡ृрди्рджा рдорди्рджिрд░ рдоें рднेंрдЯ рдХी рдЧрдИ рд╡рд╕्рддुрдПँ рдЪुрд░ा рд▓ेрддी рдХ्рдпोंрдХि рдЙрд╕рдХे рд▓िрдП рдкूрдЬा рднाрд╡ рдЖрджि
рдкेрдЯ рднрд░рдиे рдХे рд╕ाрдзрди рдоाрдд्рд░ рдеे,
‘рд╡ृрди्рджा рдЪोрд░ी рдХिрдпे рдлрд▓ рдоिрдаाрдИ рдеैрд▓े рдоें рдЫिрдкाрдП
рдЪुрдкрдЪाрдк рдЖ рд░рд╣ी рдеी,рдЙрд╕рдХे рднीрддрд░ рдЙрд╕рдХी рдмीрдоाрд░ рдмेрдЯी
рдХा рдЕрд╕्рддिрдд्рд╡ рдЦुрджा рд╣ुрдЖ рдеा - рднрдЧрд╡ाрди, рдЙрдирдХी рдкूрдЬा рдЕрд░्рдЪрдиाрдУं рд╕े
рдЙрд╕рдХा рдХोрдИ рд▓рдЧाрд╡ рдирд╣ीं рдеा рдЬैрд╕े рдХिрд╕ी рдк्рд░рддिрдоा рдкрд░ рдмैрдаे рдкрдХ्рд╖ी рдХे рд▓िрдП рд╡рд╣ рдоाрдд्рд░
рд╡िрд╢्рд░ाрдорд╕्рдерд▓ी рд╣ोрддी рд╣ै рдФрд░ рдХुрдЫ рдирд╣ीं, рдкूрдЬा рдХा рдк्рд░рддीрдХ рднी рдирд╣ीं рд╡ैрд╕े рд╡ृрди्рджा рдХे рд▓िрдП рдеा।’24
рд╕рдоाрдЬ рдоें рд╡्рдпрдХ्рддि рдХी рд╕рдоुрдЪिрдд рд╕्рдеिрддि рдХा рдиिрд░्рдзाрд░рдг рдк्рд░рдоुрдЦрддः рдЙрд╕рдХे рдЖрд░्рдеिрдХ рд╕्рддрд░ рдкрд░ рдЕрд╡рд▓ंрдмिрдд рд╣ै। рдмैрдж्рдпрдиाрде рдХी рдиौрдХрд░ी рдЫूрдЯ рдЬाрдиे рдХे рдХाрд░рдг рдЙрд╕рдХे рдШрд░ рдХा рдЖрд░्рдеिрдХ рдвाँрдЪा рдоृрджुрд▓ा рдЧрд░्рдЧ рдХे ‘рдоिрд▓рдЬुрд▓ рдорди’ рдЙрдкрди्рдпाрд╕ рдоें рдЪрд░рдорд░ा рдЬाрддा рд╣ै। рдШрд░ рдоें рд╕рд╕्рддी рд╕рдм्рдЬिрдпाँ рдмрдирдиे рд▓рдЧीं, рд╕рд▓ाрдж рдХрднी-рдХрднी рдЦाрдиे рдХो рдоिрд▓рддा, рдЬिрд╕рдХा рд╡рд░्рдгрди рдХрд░рддे рд╣ुрдП рдоोрдЧрд░ा рдХрд╣рддी рд╣ै, ‘рд▓ौрдХी рдоिрд▓े рддो рд▓ौрдХी, рдХрдж्рджू рддो рдХрдж्рджू рд╕рд╣ी। рдкрд░ рдиींрдмू рдФрд░ рдирд░рдХ ... рдЙрд╕рдХी рдоाँрдЧ рдеी।“25 рдЙрд╕рдХे рдШрд░ рдХी рд╕्рдеिрддि рджिрди-рдк्рд░рддिрджिрди рдмिрдЧреЬрддी рдЪрд▓ी рдЧрдИ рдпрд╣ाँ рддрдХ рдХि рдЙрдирдХे рдШрд░ рдоें рдмрдирдиे рд╡ाрд▓े рдЦाрдиे рдоें рдкрд░िрд╡рд░्рддрди рдЖрдиे рд▓рдЧा ... рдЙрдирдХे рдпрд╣ाँ, рдПрдХ рджिрди рднाрдЬी рдмрдирддी рдеी рддो рджूрд╕рд░े рджिрди рдЙрд╕рдХे рдЫिрд▓рдХे рдХी। рдЙрди рдкрд░िрд╡ाрд░ों рдХा рдЪिрдд्рд░рдг рдХिрдпा рд╣ै рдЬो рдЖрд░्рдеिрдХ рд╕्рдеिрддि рдоें рд╕ुрдзाрд░ рд▓ाрдиे рд╣ेрддु рдоेрд╣рдирдд рдХрд░рддे рд╣ैं।
рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдЬीрд╡рди рдоें рдЕрд░्рде-рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдХा рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг
рд╕्рдеाрди рд╣ै। рдпोрдЬрдиाрдмрдж्рдз рдЖрд░्рдеिрдХ рд╡िрдХाрд╕ рджेрд╢ рдХी рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдФрд░ рдк्рд░рдЧрддिрд╢ीрд▓ рдЪेрддрдиा рдХो
рдЧрддि рдк्рд░рджाрди рдХрд░рддा рд╣ै। рдЖрдзुрдиिрдХ рдпुрдЧ рдоें рдкрд░िрд╡ाрд░ рдХो рдЖрд░्рдеिрдХ рд╡िрд╖рдорддा рд╕े рдЙрднाрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рд╣рд░
рд╕ंрднрд╡ рдк्рд░рдпाрд╕ рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै рдкрд░рди्рддु рдХрдоाрдиे рд╡ाрд▓ा рди рд░рд╣े рддो рдЙрд╕рд╕े рдкрд░िрд╡ाрд░ рдХा рдЖрд░्рдеिрдХ рдвांрдЪा
рдЧреЬрдмреЬा рд╣ी рдЬाрдпेрдЧा। рд╕िрдо्рдоी рд╣рд░्рд╖िрддा рдХे рдЙрдкрди्рдпाрд╕ ‘рдЬрд▓рддрд░ंрдЧ’ рдоें рдРрд╕ी рд╣ी рдЕрд╡рд╕्рдеिрддि рдХा рдЪिрдд्рд░ांрдХрди рдоिрд▓рддा рд╣ै।
рднрдЧрддрд╕िंрд╣ рдХे рджाрджा рдЬोрдХि рдЧाँрд╡ рдХे рдкрдЯрд╡ाрд░ी рд╣ोрдиे рдХे рд╕ाрде рдмреЬे рдзाрд░्рдоिрдХ рд╡्рдпрдХ्рддि рдеे। рдЙрдирдХे
рдкाрд╕ рдХाрдлी рдЬрдоीрди, рджुрдХाрдиें, рдордХाрди, рдЧाрдп-рднैंрд╕
рдЖрджि рдЬाрдпрджाрдж рдеी। рдЙрдирдХी рдЕрд╕рдордп рдоृрдд्рдпु рдиे рдЙрдирдХे рдШрд░ рдХे рдЖрд░्рдеिрдХ рдвांрдЪे рдХो рд╣िрд▓ा рдХрд░ рд░рдЦ рджिрдпा।
рдХрд░्рдЬ़рджाрд░ों рдиे рдХрд░्рдЬ़ рд╡ाрдкिрд╕ рдоांрдЧрдиा рдк्рд░ाрд░рдо्рдн рдХрд░ рджिрдпा-‘рдзीрд░े-рдзीрд░े рд╕рд╕्рддे рджाрдоों рдоें реЫрдоीрди рдмिрдХрддी рдЪрд▓ी рдЧрдИ, рджुрдХाрди рднрд░рдиे, рдШрд░
рдЪрд▓ाрдиे, рдоाрд▓рдЧुрдЬाрд░ी рдЪुрдХाрдиे рдФрд░ рдХुрдЫ
рдоुрдХрдж्рджрдоेрдмाрдЬी рдоें----рдзीрд░े-рдзीрд░े рджाрд▓ рд░ोрдЯी рддрдХ рд╣ाрде-рдоुँрд╣ рд╕े рджूрд░ рд╣ोрддे рдЪрд▓े рдЧрдП---- рдРрд╕ा
рд╡рдХ्рдд рдЖ рдкрд╣ुँрдЪा рдХि рддाрдИ рдЕрдоीрд░ рдШрд░ों рдоें рдЬाрдХрд░ рдмрд░рддрди рдоांрдЬрддी рдФрд░ рдмрджрд▓े рдоें рдХुрдЫ рд▓े рдЖрддी।“26 рдШрд░ рдХी рд╣ाрд▓рдд рдоें рдХोрдИ рд╕्рдеिрд░
рдмрджрд▓ाрд╡ рдирд╣ीं рдЖрдпा рдФрд░ рдЖрд░्рдеिрдХ рд╕्рдеिрддि рдЕрдд्рдпंрдд рджрдпрдиीрдп рд╣ो рдЧрдИ।
рджेрд╢ рд╕े рдЖрд░्рдеिрдХ рд╡िрд╖рдорддा рдХो
рдХрдо рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рд╣ै рдХि рдФрдкрдЪाрд░िрдХ рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдоें рд░ोрдЬрдЧाрд░ рдХे рдЕрд╡рд╕рд░ों рджिрдпे рдЬाрдпें।
рд╕рдоाрдЬ рдХे рдХрдордЬोрд░ рддрдмрдХों рдХो рд╕рд╣ाрдпрддा рдк्рд░рджाрди рдХी рдЬाрдпे рддाрдХि рд╡े рдЬीрд╡िрдХोрдкाрд░्рдЬрди рдХрд░ рд╕рдХे। рдХрдордЬोрд░
рд╡рд░्рдЧों рдХो рд╢िрдХ्рд╖ा рдПрд╡рдо् рдХौрд╢рд▓ рдк्рд░рд╢िрдХ्рд╖рдг рдХी рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдХी рдЬाрдпे। рд░ोрдЬрдЧाрд░ рдХे рдЕрд╡рд╕рд░ों рдХी
рд╕ुрд░рдХ्рд╖ा рдХे рд╕ाрде-рд╕ाрде рдЕрдзिрдХाрдзिрдХ рд▓ोрдЧों рдХो рд╢िрдХ्рд╖िрдд-рдк्рд░рд╢िрдХ्рд╖िрдд рдХрд░ рд░ोрдЬрдЧाрд░ рдк्рд░ाрдк्рдд рдХрд░рдиे рдХे
рдпोрдЧ्рдп рдмрдиाрдпा рдЬाрдпे। рд╕्рдХूрд▓ी рд╢िрдХ्рд╖ा рдХी рдЧुрдгрд╡рдд्рддा рдоें рд╕ुрдзाрд░ рдХिрдпा рдЬाрдпे। рдпुрд╡ा рджेрд╢ рдХी
рдзрд░ोрд╣рд░ рд╣ोрддे рд╣ैं рдЬोрдХि рдПрдХрддा рд╡ рдЕрдЦрдг्рдбрддा рдХो рдордЬрдмूрдд рдХрд░ рд╕рдХрддे рд╣ैं। рд╡рд░्рдЧ рдЖрдзाрд░िрдд рд╕ंрд░рдЪрдиा рдХो
рдмрджрд▓рдиे рдХी рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддा рд╣ै। рд╕्рд╡ाрдоी рд╡िрд╡ेрдХाрдирди्рдж рдЬी рдХा рдХрдерди рд╕्рдорд░рдгीрдп рд╣ै рдХि рдЬिрд╕ рджेрд╢ рдХे
рд▓ोрдЧों рдХो рддрди рдврдХрдиे рдХे рдХрдкреЬे рдФрд░ рдЦाрдиे рдХी рд░ोрдЯी рди рд╣ो рд╡рд╣ां рд╕ंрд╕्рдХृрддि рдПрдХ рджिрдЦाрд╡ा рд╣ै рдФрд░
рд╡िрдХाрд╕ рджिрд╡ाрд▓िрдпाрдкрди। рдЙрдкрди्рдпाрд╕рдХाрд░ों рдпрдеा рдЬрдЧрджीрд╢ рдЪрди्рдж्рд░ рдоाрдеुрд░, рдирд░ेрди्рдж्рд░ рдХोрд╣рд▓ी, рдордзु рдХांрдХрд░िрдпा, рдиाрд╕िрд░ा рд╢рд░्рдоा, рд░ांрдЧेрдп рд░ाрдШрд╡ рд╕ुрд▓ोрдЪрдиा, рдХ्рд╖рдоा рдХौрд▓, рдЕрдиाрдоिрдХा, рдХुрд╕ुрдо рдЕंрд╕рд▓, рдоृрджुрд▓ा рдЧрд░्рдЧ, рд╕िрдо्рдоी рд╣рд░्рд╖िрддा рдиे рдЖрд░्рдеिрдХ
рд╡िрд╖рдорддा рд╕े рдЙрдд्рдкрди्рди рд╣ोрдиे рд╡ाрд▓ी рд╕рдорд╕्рдпाрдУं рдпрдеा рднुрдЦрдорд░ी, рдЙрдЪ्рдЪ рд╢िрдХ्рд╖ा, рд╡ेрд╢्рдпाрд╡ृрдд्рддि, рдЧ्рд▓ाрдиि, рдЖрддंрдХрд╡ाрдж
рдХो рдкाрдардХ рд╡рд░्рдЧ рдХे рд╕рдордХ्рд╖ рдЦुрд▓рдХрд░ рд░рдЦा рд╣ै। рдЬрд░ूрд░рдд рдЗрд╕ рдмाрдд рдХी рд╣ै рдХि рд╕рд░рдХाрд░ рдЖрд░्рдеिрдХ рдоोрд░्рдЪे
рдкрд░ рдЕрдкрдиी рдк्рд░ाрдердоिрдХрддाрдУं рдХे рдиिрд░्рдзाрд░рдг рдоें рдЖрдо рдЖрджрдоी рдХे рдЬीрд╡рди рдоें рдЦुрд╢рд╣ाрд▓ी рд▓ाрдиे рдХा рд▓рдХ्рд╖्рдп
рд╢ाрдоिрд▓ рдХрд░े рддрдеा рдЙрдирдХे рдЕрдиुрд░ूрдк рдиीрддिрдЧрдд рдиिрд░्рдгрдп рд▓ेрдиे рдХी рдЗрдЪ्рдЫा рд╢рдХ्рддि рджिрдЦाрдпे।
рдЕрд░्рде-рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдоें рдмेрд╣рддрд░ी рдХा рд▓ाрдн рдЕрдЧрд░ рдЖрдо рд▓ोрдЧों рддрдХ рдирд╣ीं рдкрд╣ुँрдЪा, рдХिрд╕ाрдиों рдХी рдЖрдп рдирд╣ीं рдмреЭी рдФрд░
рдпुрд╡ाрдУं рдХो рд░ोреЫрдЧाрд░ рдирд╣ीं рдоिрд▓ा рддो рджुрдиिрдпा рдоें рд╕рдмрд╕े рддेрдЬ рд╡ृрдж्рдзि рджрд░ рдХा рдХोрдИ рдЕрд╕्рддिрдд्рд╡
рдирд╣ीं рд░рд╣ рд╕рдХрддा। рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдЖрд░्рдеिрдХ рд╕рдоाрдирддा рдкрд░ рдЖрдзाрд░िрдд рд╕рдоाрдЬ рд╣ी рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ рдХो рдПрдХीрдХृрдд рдХрд░ рд╕рдХрддा
рд╣ै। рдХिрд╕ी рднी рд╕рдорд╕्рдпा рдХा рд╕рдоाрдзाрди рд╣िंрд╕ा рдирд╣ीं рд╣ै। рдЗрд╕े рд▓ोрдХрддाрди्рдд्рд░िрдХ рдЕрд╣िंрд╕ाрдд्рдордХ рддрд░ीрдХे
рд╕े рд╣ी рдкрд░िрд╡рд░्рддिрдд рдХिрдпा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै। рдЬрд╣ाँ рдк्рд░ेрдо рдХा рднाрд╡ рд╣ोрдЧा рд╡рд╣ीं рдПрдХрддा рдХाрдпрдо рд░рд╣ेрдЧी।
рдПрдХрддा рд╡ рдЕрдЦंрдбрддा рдХे рд▓िрдП рд╡िрднेрдж рдХो рдмреЭाрд╡ा рди рджें। рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╕рдорд░рд╕рддा рд▓ाрдХрд░ рд╣ी рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп
рдПрдХीрдХрд░рдг рд╕ंрднрд╡ рд╣ै।
рд╕рди्рджрд░्рдн рдЧ्рд░рди्рдеः-
1https://samaybuddha.wordpress.com/2013/08/12/buddha-was-fisrt-person-on-earth-who-started-revolution-against-financial-disimalrities
2
рдЙрджрдп рдЗंрдбिрдпा.htm
3 рд╡िрдХाрд╕
рдХो рд░ोрдХрддी рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдЪुрдиौрддिрдпां рджुрдиिрдпा
_DW_28.09.2013.htm
4 рдбॉ
рдЕрд░ुрдгा рдЧुрдк्рддा, рдЫрдаे рджрд╢рдХ рдХी рд╣िрди्рджी рдХрд╣ाрдиी
рдоें рдЬीрд╡рди рдоूрд▓्рдп, рдЗрди्рдж्рд░рдк्рд░рд╕्рде рдк्рд░рдХाрд╢рди, рджिрд▓्рд▓ी, 1989, рдкृ 238।
5 рдмреЭрддी рдЖрд░्рдеिрдХ рд╡िрд╖рдорддा рд╕े рдЕрд╕्рдеिрд░рддा рдХा рдЦрддрд░--_webduniahindi.htmnq
6
рдЖрд░्рдеिрдХ рд╡िрд╖рдорддा рдХी рдЦाрдИ рджैрдиिрдХ рдЬाрдЧрд░рдг-рд╕ंрдкाрджрдХीрдп editorials (Hindi
& English).htm
7 рдмреЭрддी
рдЖрдмाрджी рд╕े рдмрдвे़рдЧी рдЖрд░्рдеिрдХ рд╡िрд╖рдорддा-bbc
fgUnh.htm
8 рдмреЭрддी рдЖрд░्рдеिрдХ рд╡िрд╖рдорддा.htm
9 рдпुрд╡ा рджिрд▓ों рдоें рдЖрд░्рдеिрдХ рд╡िрд╖рдорддा рд╕े рдЙрдкрдЬрддी
рдЦाрдЗрдпां_Vichar Manthan.htm
10
рдЖрд░्рдеिрдХ-рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╡िрд╖рдорддा рдирдХ्рд╕рд▓рд╡ाрдж рдХे рд▓िрдП рдЬिрдо्рдоेрджाрд░ рдЪрди्рджрди 9807882.htm
11
рдирди्рджрдХिрд╢ोрд░ рдЖрдЪाрд░्рдп, рд╕рд░्рдЬрдХ рдХा рдорди, рдкृ 54।
12
рдоैрдиेрдЬрд░ рдкाрдг्рдбेрдп, рд╢рдм्рдж рдФрд░ рдХрд░्рдо, рдкृ 37।
13
рдЬрдЧрджीрд╢ рдЪрди्рдж्рд░ рдоाрдеुрд░, рдирд░рдХ рдХुंрдб рдоें рд╡ाрд╕, рд░ाрдЬрдХрдорд▓ рдк्рд░рдХाрд╢рди, рдирдИ рджिрд▓्рд▓ी,1994, рдкृ 162।
14
рдирд░ेрди्рдж्рд░ рдХोрд╣рд▓ी, рдХ्рд╖рдоा рдХрд░ो
рдЬीрдЬी, рднाрд░рддीрдп рдЬ्рдЮाрдирдкीрда, рдирдИ рджिрд▓्рд▓ी,1995, рдкृ 36।
15
рдордзु рдХांрдХрд░िрдпा, рд╕рд▓ाрдо рдЖрдЦिрд░ी, рд░ाрдЬрдХрдорд▓ рдк्рд░рдХाрд╢рди, рдирдИ рджिрд▓्рд▓ी,2002, рдкृ 89।
16
рд╡рд╣ी рдкृ 19।
17
рдиाрд╕िрд░ा рд╢рд░्рдоा, рдЕрдХ्рд╖рдпрд╡рдЯ, рднाрд░рддीрдп рдЬ्рдЮाрдирдкीрда, рдирдИ рджिрд▓्рд▓ी,2003 рдкृ. 297।
18
рд░ांрдЧेрдп рд░ाрдШрд╡ рд╕ुрд▓ोрдЪрдиा, рдмाрд░ी рд╡ाрд░рдгा
рдЦोрд▓ рджो, рднाрд░рддीрдп рдЬ्рдЮाрдирдкीрда, рдирдИ рджिрд▓्рд▓ी, 2003, рдкृ 100।
19
рдордзु рдХांрдХрд░िрдпा, рдкрдд्рддाрдЦोрд░, рд░ाрдЬрдХрдорд▓ рдк्рд░рдХाрд╢рди, рдирдИ рджिрд▓्рд▓ी, 2005, рдкृ 161।
20
рд╡рд╣ी рдкृ 162।
21
рдХ्рд╖рдоा рдХौрд▓, рджрд░्рджрдкुрд░, рд░ाрдЬрдХрдорд▓ рдк्рд░рдХाрд╢рди, рдирдИ рджिрд▓्рд▓ी, 2005, рдкृ 407।
22
рд╡рд╣ी рдкृ 409 ।
23
рдЕрдиाрдоिрдХा, рджрд╕ рдж्рд╡ाрд░े
рдХा рдкींрдЬрд░ा,рд░ाрдЬрдХрдорд▓ рдк्рд░рдХाрд╢рди,рдирдИ рджिрд▓्рд▓ी,2008,рдкृ 33।
24
рдХुрд╕ुрдо рдЕंрд╕рд▓, рддाрдкрд╕ी, рд░ाрдЬрдкाрд▓ рдк्рд░рдХाрд╢рди, рдирдИ рджिрд▓्рд▓ी,2008, рдкृ.132।
25
рдоृрджुрд▓ा рдЧрд░्рдЧ, рдоिрд▓-рдЬुрд▓ рдорди. рднाрд░рддीрдп
рдЬ्рдЮाрдирдкीрда, рдирдИ рджिрд▓्рд▓ी, 2009,рдкृ 50।
26
рд╕िрдо्рдоी рд╣рд░्рд╖िрддा, рдЬрд▓рддрд░ंрдЧ. рд╕ाрдордпिрдХ рдк्рд░рдХाрд╢рди, рдирдИ рджिрд▓्рд▓ी, 2010, рдкृ. 44।
рдмрд╣ुрдд рдмреЭिрдпा।
ReplyDelete