рд╡िрдорд░्рд╢: рдоुрд╕рд▓рдоाрдиों рдХा рд╢ैрдХ्рд╖िрдХ рдкिрдЫреЬाрдкрди

- рд╡рд╕ीрдо рдЕрдирд╡рд░


рд╢िрдХ्рд╖ा рд╕рдоाрдЬ рдХी рдк्рд░рдЧрддि рдХा рд╕рдмрд╕े рдЕрд╣рдо рдФрд░ рдмुрдиिрдпाрджी рдЬрд░िрдпा рд╣ै рдЬो рдЬाрддिрдпाँ рд╢िрдХ्рд╖ा рд╣ाрд╕िрд▓ рдХрд░рддी рд╣ैं рдФрд░ рд╡िрдЬ्рдЮाрди рдФрд░ рддрдХрдиीрдХ рдХे рдоैрджाрди рдоें рдЕрдкрдиे рдХрджрдо рдЖрдЧे рдмрдв़ाрддे рд╣ुрдП рдирдП рдЬ्рдЮाрди рдХी рд░ोрд╢рдиी рд╕े рднрд░рдкूрд░ рдлाрдпрджा рдЙрдаाрддी рд╣ैं рд╡рд╣ी рдк्рд░рдЧрддि рдХे рдоाрд░्рдЧ рдкрд░ рдЪрд▓рддी рд╣ैं рдФрд░ рдЬो рдЬाрддिрдпाँ рд╢िрдХ्рд╖ा рд╕े рджूрд░ рд╣ो рдЬाрддी рд╣ैं рд╡рд╣ рдк्рд░рдЧрддि рдХी рд░ाрд╣ рдоें рднी рдкिрдЫреЬ рдЬाрддी рд╣ैं рдпाрдиी рд╢िрдХ्рд╖ा рдХे рдмрдЧैрд░ рдХोрдИ рднी рд╕рдоाрдЬ рдк्рд░рдЧрддि рдирд╣ीं рдХрд░ рд╕рдХрддा। рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдЧрд╡ाрд╣ рд╣ै рдХि рд╢िрдХ्рд╖िрдд рд╕рдоुрджाрдпों рдиे рд╣рдоेрд╢ा рддрд░рдХ़्рдХ़ी рдХी рд╣ै। рдХिрд╕ी рднी рд╡्рдпрдХ्рддि рдХे рдЖрд░्рдеिрдХ рдФрд░ рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╡िрдХाрд╕ рдХे рд▓िрдП рд╢िрдХ्рд╖ा рдЕрдиिрд╡ाрд░्рдп рд╣ै। рджुःрдЦ рдХी рдмाрдд рдпрд╣ рд╣ै рдХि рдЬрд╣ाँ рд╡िрднिрди्рди рд╕рдоुрджाрдп рд╢िрдХ्рд╖ा рдХो рд╡िрд╢ेрд╖ рдорд╣рдд्рд╡ рджे рд░рд╣े рд╣ैं, рд╡рд╣ीं рдоुрд╕्рд▓िрдо рд╕рдоाрдЬ рдЗрд╕ рдоाрдорд▓े рдоें рдЖрдЬ рднी рдмेрд╣рдж рдкिрдЫрдб़ा рд╣ुрдЖ рд╣ै। рднाрд░рдд рдоें рдЦ़ाрд╕рдХрд░ рдоुрд╕्рд▓िрдо рдорд╣िрд▓ाрдУं рдХी рд╣ाрд▓рдд рдмрд╣ुрдд рдмुрд░ी рд╣ै।

рдоुрд╕рд▓рдоाрдиों рдХे рдкिрдЫрдб़ेрдкрди рдХे рдХाрд░рдг рдвूंрдврдиे рдиे рдХे рд▓िрдП рд╕рди 2005 рдоें рдордирдоोрд╣рди рд╕िंрд╣ рд╕рд░рдХाрд░ рдиे рдЬрд╕्рдЯिрд╕ рд░ाрдЬेंрдж्рд░ рд╕рдЪ्рдЪрд░ рдХी рдЕрдз्рдпрдХ्рд╖рддा рдоें рдПрдХ рдХрдоेрдЯी рдЧрдаिрдд рдХी рдеी рдЬिрд╕рдХा рдЙрдж्рджेрд╢्рдп рдкूрд░े рджेрд╢ рдоें рд╕рд░्рд╡ेрдХ्рд╖рдг рдХрд░рдХे рдоुрд╕рд▓рдоाрдиों рдХी рдЖрд░्рдеिрдХ рд╢ैрдХ्рд╖рдгिрдХ рдФрд░ рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╣ैрд╕िрдпрдд рдХा рдкрддा рд▓рдЧाрдиा рдеा। рдЬрд╕्рдЯिрд╕ рд░ाрдЬेंрдж्рд░ рд╕рдЪ्рдЪрд░ рдиे рдмрдб़ी рдИрдоाрдирджाрд░ी рдоेрд╣рдирдд рдФрд░ рд▓рдЧрди рд╕े рдкूрд░े рджेрд╢ рдХा рдЬाрдпрдЬा рд▓िрдпा рдЗрд╕ рдЬाрдпрдЬे рдХे рджौрд░ाрди рдХेंрдж्рд░ीрдп рд╣ुрдХूрдордд рд░ाрдЬ्рдп рд╢ाрд╕рди рдХेंрдж्рд░ рддрдеा рд░ाрдЬ्рдп рдХे рдЕंрддрд░्рдЧрдд рдЖрдиे рд╡ाрд▓े рд╕рднी рд╡िрднाрдЧ рд╕рд░рдХाрд░ी рддрдеा рдЕрд░्рдз рд╢ाрд╕рдХीрдп рдиिрдЬी рд╢िрдХ्рд╖рдг рдХेंрдж्рд░ рддрдеा рдорджрд░рд╕ों рдХा рдЬाрдпрдЬा рд▓िрдпा рдХि рдЗрди рдЬрдЧрд╣ों рдкрд░ рдоुрд╕рд▓рдоाрдиों рдХी рд╕ंрдЦ्рдпा рдХ्рдпा рд╣ै рдФрд░ рдЗрдирдХी рдЖрд░्рдеिрдХ рддрдеा рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдХ्рдпा рд╣ैрд╕िрдпрдд рд╣ै। рдпрд╣ рд░िрдкोрд░्рдЯ рдоुрд╕рд▓рдоाрдиों рдХी рдЬिंрджрдЧी рдХे рдЕрдиेрдХ рдкрдХ्рд╖ों рдкрд░ рдк्рд░рдХाрд╢ рдбाрд▓рддी рд╣ै, рд▓ेрдХिрди рдпрд╣ рд▓ेрдЦ рдоें рдоुрд╕рд▓рдоाрдиों рд╢ैрдХ्рд╖िрдХ рд╕्рддрд░ рддрдХ рд╕ीрдоिрдд рд╣ै। рдоुрд╕рд▓рдоाрдиों рдХी рд╢ैрдХ्рд╖िрдХ рдк्рд░ाрдердоिрдХрддाрдПँ рд╕рдордЭрдиे рдХे рд▓िрдП рдЙрдирдХा рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рддाрдиा рдмाрдиा рд╕рдордЭ рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рд╣ै।

рдоुрд╕рд▓рдоाрдиों рдоें рдЬाрддि-рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा:
рд╕рдЪ्рдЪрд░ рдХрдоेрдЯी рдХी рд░िрдкोрд░्рдЯ рдоें рдоुрд╕рд▓рдоाрдиों рдХे рдЕंрджрд░ рдЬाрдд-рдкाँрдд рдХी рдмाрдд рдХрд░рддे рд╣ुрдП рдХрд╣ा рдЧрдпा рд╣ै рдХि рд╣िंрджुрдУं рдХी рддрд░рд╣ рдоुрд╕рд▓рдоाрдиों рдоें рднी рдЬाрдд-рдкाँрдд рдЙрдкрд╕्рдеिрдд рд╣ै рдФрд░ рдпрд╣ рдЬाрддि-рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдоुрд╕рд▓рдоाрдиों рдХे рдкिрдЫреЬेрдкрди рдХा рдПрдХ рдк्рд░рдоुрдЦ рдХाрд░рдг рд╣ै। рдоुрд╕्рд▓िрдо рдоाрди्рдпрддा рд╣ै рдХि рд╕ाрддрд╡ीं рд╢рддाрдм्рджी рдИрд╕्рд╡ी рдоें рд╡्рдпाрдкाрд░ рд╣ेрддु рднाрд░рдд рдЖрдпे рдЕрд░рдм рдоुрд╕्рд▓िрдо рд╡्рдпाрдкाрд░िрдпों рд╕े рдк्рд░рднाрд╡िрдд рд╣ोрдХрд░ рдЗрд╕्рд▓ाрдо рд╕्рд╡ीрдХाрд░ рдХрд░рдиे рд╡ाрд▓े рд╣िंрджुрдУं рдоें рдЙрдкрд╕्рдеिрдд рдЬाрддि-рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдоुрд╕рд▓рдоाрди рдмрдирдиे рдкрд░ рднी рдмрдиी рд░рд╣ी।

рд╕рдЪ्рдЪрд░ рдХрдоेрдЯी рдХी рд░िрдкोрд░्рдЯ рдоें рдоुрд╕рд▓рдоाрдиों рдХे рддीрди рджрд░्рдЬो рдХी рддрд░рдл рдЗрд╢ाрд░ा рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै।
1. рдЕрд╢рд░ाрдл
2. рдЕрдЬрд▓ाрдл
3. рдЕрд░рдЬाрд▓

рдоुрд╕्рд▓िрдо рд╕рдоुрджाрдп рдоें рд╢ाрджी рдм्рдпाрд╣ рдФрд░ рд░िрд╢्рддेрджाрд░ी рдХे рдоाрдорд▓े рдоें рдЬाрдд-рдкाँрдд рдФрд░ рдКँрдЪ-рдиीрдЪ рдХा рдмрд╣ुрдд рдЦ्рдпाрд▓ рд░рдЦा рдЬाрддा рд╣ै। рдЕрд╢рд░ाрдл рдЬाрддों рдоें рд╢ैрдЦ, рд╕ैрдпрдж, рдкрдаाрди рдФрд░ рдоुрдЧрд▓ рд╢ाрдоिрд▓ рдеे, рдмाрдж рдоें рд░ाрдЬрдкूрддों рдХो рднी рдЗрд╕рдоें рд╢ाрдоिрд▓ рдХिрдпा рдЧрдпा। рдЕрд╢рд░ाрдл рдХी рдмрд░рддрд░ी рдХी рд╡рдЬрд╣ рдЙрдирдХा рд╡िрджेрд╢ी рд╣ोрдиा рдоाрдиा рдЬाрддा рд╣ै рдЬो рдХрд▓्рдкрдиा рдоाрдд्рд░ рд╣ै। рдЕрдЬрд▓ाрдл рдоें рдоेрд╣рдирддрдХрд╢ рд╡рд░्рдЧ рдЬैрд╕े рдЬुрд▓ाрд╣े рдпा рдЕंрд╕ाрд░ी рдЖрддे рд╣ैं। рдиाрдИ, рдзोрдмी, рднंрдЧी, рдЪрдоाрд░, рдХुंрдЬрдбे, рдХрд╕ाрдИ рдФрд░ рдиिрдо्рди рдЬाрддिрдпाँ рдЕрд░рдЬाрд▓ рд╣ैं।

рд▓рдо्рдмे рд╕рдордп рддрдХ рдиिрдЪрд▓ी рдЬाрддों рдХो рдЕрдЪ्рдЫा рдЦाрдиा рдЬैрд╕े рдкुрд▓ाрдУ рдпा рдмिрд░рдпाрдиी рдмрдиाрдиे рд╢िрдХ्рд╖ा рд╣ाрд╕िрд▓ рдХрд░рдиे рдЗрд╕्рд▓ाрдоी рдиाрдо рд░рдЦрдиे рдФрд░ рдХुрдЫ рдЗрд▓ाрдХों рдоें рдкрдХ्рдХा рдордХाрди рдмрдиाрдиे рддрдХ рдХी рдЖрдЬ्рдЮा рдирд╣ीं рдеी। рдкрд░्рджा рд╕िрд░्рдл рдЕрд╢рд░ाрдл рдХी рдФрд░рддों рдХे рд▓िрдП рдордЦрд╕ूрд╕ рдеा। рдЕрди्рдп рддрдмрдХों рдХी рдФрд░рддों рдХो рдкрд░्рджा рдХрд░рдиे рд╕े рд░ोрдХा рдЬाрддा рдеा। рдиिрдЪрд▓ी рдЬाрддिрдпों рдХी рдФрд░рддें рдЕрд╢рд░ाрдл рдХी рдЦिрджрдордд рдПрд╡ं рдЙрдирдХी рдпौрди рд╕ंрддुрд╖्рдЯि рдХा рд╕ाрдоाрди рдеी। рдХुрдЫ рдиिрдЪрд▓ी рдЬाрддिрдпों рдЬैрд╕े рдХंрдЬрд░ рдЬाрддि рдХी рдФрд░рддों рдХो рддрд╡ाрдпрдл рдмрдиाрдпा рдЬाрддा рдеा।

рдоुрд╕рд▓рдоाрди рдлिрд░рдХे рдФрд░ рдЗрд╕्рд▓ाрдо рдХे рдорд╕рд▓рдХ:
рдЗрд╕्рд▓ाрдо рдоाрдирдиे рдХे рддрд░ीрдХे рдпाрдиी рдорд╕рд▓рдХ рдХे рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рднी рдоुрд╕рд▓рдоाрди рдЕрдиेрдХ рдлिрд░рдХों рдоें рдмँрдЯे рд╣ुрдП рд╣ैं। рдоूрд▓рд░ूрдк рд╕े рджो рдлिрд░рдХे рд╕ुрди्рдиी рдФрд░ рд╢िрдпा рд╣ैं рдкрд░ рдЗрди рдлिрд░्рдХो рдХो рднी рдЕрдиेрдХ рдЙрдк рдлिрд░рдХों рдоें рдмाँрдЯा рдЧрдпा рд╣ै।
рдпрд╣ाँ рдХुрдЫ рдк्рд░рдоुрдЦ рдлिрд░рдХों рдХे рд╕िрд░्рдл рдиाрдо рд▓िрдЦे рдЬा рд░рд╣े рд╣ैं।

1.     рдЕрд╣рд▓े рд╕ुрди्рдирдд рдЙрд▓ рдЬрдоाрдд:-
a.      рдоुрдХрд▓्рд▓िрдж
                                                           i.     рд╣рдирдлी
1.     рдмрд░ेрд▓рд╡ी
2.     рджेрд╡рдмंрджी
                                                          ii.     рд╢ाрдлрдИ
                                                        iii.     рдоाрд▓्рдХी
                                                        iv.     рд╣ंрдмрд▓ी
b.     рдЧैрд░ рдоुрдХрд▓्рд▓िрдж
                                                           i.     рдЕрд╣рд▓े рдХुрд░ाрди
                                                          ii.     рдЕрд╣рд▓े рд╣рджीрд╕
                                                        iii.     рдЬрдоाрдд рдП рдЗрд╕्рд▓ाрдоी
2.     рд╢िрдпा:- рдЗрди рдХे рднी рдЕрдиेрдХ рдлिрд░рдХे рд╣ैं рд╕рдмрд╕े рдорд╢рд╣ूрд░ рдлिрд░рдХा рдЕрд╕рдиाрдп рдЕрд░्рд╢िрдпा рд╣ै рдЗрдирдХो рдЗрдоाрдоिрдпां рднी рдХрд╣рддे рд╣ैं। 

рдЗрди рддрдоाрдо рдлिрд░рдХों рдоें рдЗрд╕्рд▓ाрдо рдзрд░्рдо рдХो рд▓ेрдХрд░ рдмрдб़ा рдорддрднेрдж рд╣ै। рдпे рдлिрд░рдХे рдПрдХ рджूрд╕рд░े рдХो рдХाрдл़िрд░ рддрдХ рдХрд╣рддे рд╣ैं। рдЗрдирдХी рдорд╕्рдЬिрджें рдЕрд▓рдЧ-рдЕрд▓рдЧ рд╣ोрддी рд╣ैं рдЖрдкрд╕ рдоें рд╢ाрджी-рдм्рдпाрд╣ рдирд╣ीं рдХрд░рддे, рдпрд╣ाँ рддрдХ рдХि рдЗрдирдХे рдХрдм्рд░िрд╕्рддाрди рднी рдЕрд▓рдЧ рд╣ोрддे рд╣ैं।

рдоुрд╕рд▓рдоाрдиों рдХा рдЖрд▓рдоी рдоंрдЬрд░ рдиाрдоा:
рд╡рд░्рддрдоाрди рдХाрд▓ рдоें рдоुрд╕рд▓рдоाрдиों рдХे рд╢ैрдХ्рд╖िрдХ рдкिрдЫреЬाрдкрди рдХा рдЧ्рд░ाрдл рдЪिंрддाрдЬрдирдХ рд╣ै 57 рдЖрдЬाрдж рдЦुрдж рдоुрдЦ्рддाрд░ рдЗрд╕्рд▓ाрдоी рджेрд╢ों рдХी рдЖрдмाрджी рд▓рдЧрднрдЧ рд╕рд╡ा рдЕрд░рдм рд╣ै। рдЗрд╕ рдЖрдмाрджी рдХा рддрдХрд░ीрдмрди 40% рд╣िрд╕्рд╕ा рдЕрдирдкрдв़ рд╣ै।

рд╡िрд╢्рд╡ рд╕्рддрд░ рдкрд░ рд╡िрдЬ्рдЮाрди рдФрд░ рддрдХрдиीрдХी рдХ्рд╖ेрдд्рд░ों рдоें рдоुрд╕्рд▓िрдо рдЬрди рд╕ंрд╕ाрдзрди рд╕िрд░्рдл 4% рд╣ै। рджुрдиिрдпा рднрд░ рдоें рд╣рд░ рд╡рд░्рд╖ рдПрдХ рд▓ाрдЦ рд╕े рдЕрдзिрдХ рд╡िрдЬ्рдЮाрди рд╕ंрдмंрдзी рдкुрд╕्рддрдХें рдПрд╡ं рдмीрд╕ рд▓ाрдЦ рд╕े рдЕрдзिрдХ рд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ рд╢ोрдз рдкрдд्рд░ рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рд╣ोрддे рд╣ैं рдЬрдмрдХि рдЗрд╕्рд▓ाрдоी рджेрд╢ों рдоें рд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ рдкुрд╕्рддрдХें рдПрд╡ं рд╢ोрдз рдкрдд्рд░ рдкрдд्рд░ों рдХी рдХुрд▓ рддाрджाрдж рдПрдХ рд╣рдЬाрд░ рд╕े рднी рдХрдо рд╣ै। рдпрд╣ рд╕рдм рдоुрд╕्рд▓िрдо рдЖрдмाрджी рдХी рдоौрдЬूрджा рд╢िрдХ्рд╖ा рд╕े рджूрд░ी рдФрд░ рдЙрдирдХे рдЪिंрддाрдЬрдирдХ рд╢ैрдХ्рд╖िрдХ рдкिрдЫреЬेрдкрди рдХा рдПрдХ рд╕рдмूрдд рдоाрдд्рд░ рд╣ै, рдЗрд╕ी рдХे рд╕ाрде рд╕ाрде рджीрдиी рд╢िрдХ्рд╖ा рдоें рднी рдоुрд╕рд▓рдоाрдиों рдХी рдк्рд░рдЧрддि рдирдЧрдг्рдп рд╣ै।

рджुрдиिрдпा рднрд░ рдоें рдХिрддाрдмें рдкрдв़рдиे рд╡ाрд▓ों рдХी рд╕ूрдЪी рдоें рднी рдоुрд╕्рд▓िрдо рд╕рдмрд╕े рдкीрдЫे рд╣ैं। рдпूрд░ोрдк рдоें рдк्рд░рддि рд╡्рдпрдХ्рддि рд╕ाрд▓ाрдиा 35 рдХिрддाрдмें рдкрдв़ी рдЬाрддी рд╣ैं। рдЗрдЬрд░ाрдпрд▓ी 40 рдХिрддाрдмें рд╕ाрд▓ाрдиा рдХी рдФрд╕рдд рд╕े рдкрдв़рддे рд╣ैं। рдЬрдмрдХि рдоुрд╕рд▓рдоाрди рдПрдХ рдпा рдПрдХ рд╕े рднी рдХрдо рдХिрддाрдм рд╕ाрд▓ाрдиा рдкрдв़рддे рд╣ैं। рдЕрд░рдм рдеॉрдЯ рдлाрдЙंрдбेрд╢рди рдХी рдХрд▓्рдЪрд░рд▓ рд░िрдкोрд░्рдЯ 2011 рдХे рдоुрддाрдмिрдХ рдпूрд░ोрдкिрдпрди рд╕ाрд▓ рднрд░ рдоें 200 рдШंрдЯे рдкрдв़рддे рд╣ैं рдЬрдмрдХि рдЕрд░рдм рдоुрд╕्рд▓िрдо рд╕िрд░्рдл 6 рдоिрдирдЯ рд╕ाрд▓ाрдиा рдкрдв़рддे рд╣ैं।

рд╢िрдХ्рд╖ा рдХे рдорд╣рдд्рдд्рд╡ рдХो рдХोрдИ рдирдХाрд░ рдирд╣ीं рд╕рдХрддा। рдЕрдЧрд░ рд╣рдо рджुрдиिрдпा рдХे рдк्рд░рдЧрддिрд╢ीрд▓ рд╕рдоाрдЬों рдХी рд╕ाрдХ्рд╖рд░рддा рдкрд░ рдмाрд░ीрдХ рдирдЬрд░ рдбाрд▓ें рддो рд╕्рдкрд╖्рдЯ рд╣ो рдЬाрдПрдЧा рдХि рдХिрд╕ी рджेрд╢ рдпा рдЬाрддि рдХे рдиिрд░्рдоाрдг рдФрд░ рдк्рд░рдЧрддि рдоें рд╢िрдХ्рд╖ा рдХिрддрдиी рдорд╣рдд्рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рд╣ै। рд╕рднी рдк्рд░рдЧрддिрд╢ीрд▓ рд╕рдоाрдЬ рд╢िрдХ्рд╖ा рдоें рднी рдЕрдЧ्рд░рдЧрдг्рдп рд╣ैं। рд╢िрдХ्рд╖ा рдЙрди्рд╣ें рди рд╕िрд░्рдл рдмाрд╣рд░ी рдмрд▓्рдХि рдЕंрджрд░ूрдиी рддौрд░ рдкрд░ рднी рдордЬрдмूрдд рдмрдиाрддी рд╣ै।

рд╣िंрджुрд╕्рддाрди рдХे рдоुрд╕рд▓рдоाрдиों рдХी рд╢ैрдХ्рд╖िрдХ рд╕्рдеिрддि:
рдЬрд╣ाँ рддрдХ рд╣рдоाрд░े рджेрд╢ рд╣िंрджुрд╕्рддाрди рдХा рд╕рд╡ाрд▓ рд╣ै рдпрд╣ рддрдХрдиीрдХ рдХे рдЗрд╕ рджौрд░ рдоें рддेрдЬी рд╕े рдЖрдЧे рдмрдв़ рд░рд╣ा рд╣ै рдФрд░ рд╢िрдХ्рд╖ा рдХे рдоैрджाрди рдоें рднी рдирдИ рдирдИ рдоंрдЬिрд▓ें рд╣ाрд╕िрд▓ рдХрд░ рд░рд╣ा рд╣ै। рдЖрдЬ рддрдХрд░ीрдмрди 80% рдЖрдмाрджी рдХे рд╕ाрдХ्рд╖рд░ рд╣ोрдиे рдХे рджाрд╡े рдХिрдП рдЬाрддे рд╣ैं। рд╕ाрдХ्рд╖рд░рддा рдХे рдоाрдорд▓े рдоें рд╣िंрджुрд╕्рддाрди рдХे рдкिрдЫрдб़рдиे рдХी рд╕рдмрд╕े рдЕрд╣рдо рд╡рдЬрд╣ рджрд▓िрдд рдПрд╡ं рдкिрдЫрдб़ा рд╡рд░्рдЧ рдФрд░ рдЕрд▓्рдкрд╕ंрдЦ्рдпрдХों рдХी рд╢िрдХ्рд╖ा рд╕े рджूрд░ी рд░рд╣ी рд╣ै।

рдЕрдЧрд░ рддрдмрдХाрдд рдХे рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рд╕ाрдХ्рд╖рд░рддा рдкрд░ рдирдЬрд░ рдбाрд▓ी рдЬाрдП рддो 2001 рдХी рдЬрдирдЧрдгрдиा рд░िрдкोрд░्рдЯ рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рдЕрд▓्‍рдкрд╕ंрдЦ्‍рдпрдХ рдЖрдмाрджी рдЕрд░्рдеाрдд् рдоुрд╕рд▓рдоाрдиों, рдИрд╕ाрдЗрдпों, рд╕िрдХ्‍рдЦों, рдмौрдж्рдзों рдПрд╡ं рдкाрд░िрд╕рдпों рдХे рдк्рд░рддिрд╢рдд рдФрд░ рдЙрдирдХी рд╕ाрдХ्рд╖рд░рддा рджрд░ рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рд╣ै:
рд╕рдоुрджाрдп рдЖрдмाрджी рдХी рдк्рд░рддिрд╢рддрддा рд╕ाрдХ्рд╖рд░рддा рдХी рдк्рд░рддिрд╢рддрддा
рдоुрд╕рд▓рдоाрди 12.4 59.1
рдИрд╕ाрдИ 2.3 80.3
рд╕िрдХ्‍рдЦ 1.9 69.4
рдмौрдж्рдз 0.8 72.7
рдЬोрд░ोрд╕्рдЯ्рд░िрдпрди (рдкाрд░рд╕ी) 0.007 97.9

рдЬрд╕्рдЯिрд╕ рд╕рдЪ्рдЪрд░ рдиे рдЕрдкрдиी рд░िрдкोрд░्рдЯ рдоें рдкेрд╢ рдХिрдпा рдХि рдоुрд╕рд▓рдоाрди рдЗрд╕ рджेрд╢ рдоें рднी рдкिрдЫреЬे рд╣ुрдпे рд╣ैं। рд╡े рди рддो рдЖрд░्рдеिрдХ рддौрд░ рдкрд░ рдордЬрдмूрдд рд╣ैं рдФрд░ рди рд╣ी рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рддौрд░ рдкрд░ рдЕрди्рдп рд╕рдоुрджाрдпों рдХी рддुрд▓рдиा рдоें рдЕрдЪ्рдЫी рд╕्рдеिрддि рдоें рд╣ैं। рдФрд░ рд╢िрдХ्рд╖ा рдХे рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдоें рддो рдЕрдд्рдпрдзिрдХ рдкिрдЫреЬे рд╣ैं। рд╕рдЪ्рдЪрд░ рдХрдоेрдЯी рдХी рд░िрдкोрд░्рдЯ рдоें рдмрддाрдпा рдЧрдпा рдХि рдоुрд╕рд▓рдоाрди рд╣िंрджुрд╕्рддाрди рдХे рджрд▓िрддों рдФрд░ рдкिрдЫреЬे рдЖрджिрд╡ाрд╕िрдпों рд╕े рднी рдЕрдзिрдХ рдЕрд╢िрдХ्рд╖िрдд рд╣ैं।

рд╕рдордп рдХे рд╕ाрде-рд╕ाрде рдоुрд╕рд▓рдоाрдиों рдХे рд╣ाрд▓ाрдд рдмिрдЧреЬрддे рдЬा рд░рд╣े рд╣ैं। рд╡े рдЬीрд╡рди рдХे рд╣рд░ рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдоें рдкिрдЫрдб़ рд░рд╣े рд╣ैं। 2004-05 рдХे рдЖँрдХрдб़ों рд╕े рднी рд╕ाрдмिрдд рд╣ोрддा рд╣ै рдХि рдоुрд╕рд▓рдоाрди рд╢िрдХ्рд╖ा рдоें рдмрд╣ुрдд рдкिрдЫрдб़े рд╣ुрдП рд╣ैं। рд╕рдЪ्рдЪрд░ рдХрдоेрдЯी рдХी рд░िрдкोрд░्рдЯ рдХे рдоुрддाрдмिрдХ 25% рдоुрд╕рд▓рдоाрди рдмрдЪ्рдЪे рдпा рддो рдХрднी рд╕्рдХूрд▓ рд╣ी рдирд╣ीं рдЬाрддे рдпा рдЬाрддे рднी рд╣ैं рддो рдмीрдЪ рдоें рд╣ी рдкрдв़ाрдИ рдЫोрдб़ рджेрддे рд╣ैं।

рдоुрд╕рд▓рдоाрдиों рдХे рдмाрд░े рдоें рдЖрдо рд░ुрдЭाрди рд╣ै рдХि рд╡рд╣ рд░ूреЭिрд╡ाрджी рдФрд░ рдкुрд░ाрддрдирдкंрдеी рд╣ोрдиे рдХे рдХाрд░рдг рдЕрдкрдиे рдмрдЪ्рдЪों рдХो рдорджрд░рд╕ों рдоें рдордЬрд╣рдмी рд╢िрдХ्рд╖ा рджिрд▓рд╡ाрддे рд╣ैं рд▓ेрдХिрди рд╕рдЪ्рдЪрд░ рдХрдоेрдЯी рдХी рд░िрдкोрд░्рдЯ рдоें рдЗрд╕ рдн्рд░рдо рд╕े рднी рдкрд░्рджा рдЙрдаाрдпा рдЧрдпा рд╣ै
рдорджрд░рд╕ों рдоें 4%
рд╕рд░рдХाрд░ी рд╕्рдХूрд▓ों рдоें 66 %
рдк्рд░ाрдЗрд╡ेрдЯ рд╕्рдХूрд▓ों рдоें 30%

рд░िрдкोрд░्рдЯ рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░,
“рдЕрдзिрдХ рдЙрдо्рд░ рд╡ाрд▓े рдЕрдиुрд╕ूрдЪिрдд рдЬाрддि / рдЕрдиुрд╕ूрдЪिрдд рдЬрдирдЬाрддि (рдЖрдпु рд╡рд░्рдЧ рдХे 51 рд╡рд░्рд╖ рдФрд░ рдЙрд╕рд╕े рдЕрдзिрдХ) рдХी рддुрд▓рдиा рдоें рдпुрд╡ा рдЕрдиुрд╕ूрдЪिрдд рдЬाрддि / рдЕрдиुрд╕ूрдЪिрдд рдЬрдирдЬाрддि (20 рд╕े 30 рдЖрдпु рд╡рд░्рдЧ) рдоें, рд╕्рдиाрддрдХों рдХे рдЕрдиुрдкाрдд рддीрди рдЧुрдиा рдЕрдзिрдХ рд╣ै। рдоुрд╕्рд▓िрдоों рдХे рдмीрдЪ, рд╕рдоिрддि рдиे рдкाрдпा рдХि рдЕрдзिрдХ рдЙрдо्рд░ рд╡ाрд▓े рдоुрд╕्рд▓िрдоों рдХी рддुрд▓рдиा рдоें рдпुрд╡ा рдоुрд╕्рд▓िрдо рд╕्рдиाрддрдХों рдХा рдЕрдиुрдкाрдд рджोрдЧुрдиा рд╣ै, “’рд╕рднी рдЕрди्рдп ‘ рдХी рддुрд▓рдиा рдоें рдоुрд╕्рд▓िрдо рдкुрд░ुрд╖ों рдФрд░ рдорд╣िрд▓ाрдУं рдХे рдмीрдЪ рдПрдХ рдЦाрдИ рдФрд░ рдЕрдЧрд░ рдк्рд░рд╡ृрдд्рддि рдЙрд▓рдЯ рдирд╣ीं рд╣ोрддी рд╣ै рддो рд▓рдЧрднрдЧ рдПрдХ рдиिрд╢्рдЪिрдд рд╕ंрднाрд╡рдиा рд╣ै рдХि рдоुрд╕्рд▓िрдо рднी рдЕрдиुрд╕ूрдЪिрдд рдЬाрддि / рдЕрдиुрд╕ूрдЪिрдд рдЬрдирдЬाрддि рдХे рдиीрдЪे рдЪрд▓ा рдЬाрдПрдЧा।”

рд╣िंрджुрд╕्рддाрди рдХी рдоुрд╕्рд▓िрдо рдЖрдмाрджी 14.23 рдлीрд╕рджी рд╣ैं рдЬрдмрдХि рднिрдЦाрд░िрдпों рдоें рд╡े 25 рдк्рд░рддिрд╢рдд рд╣ैं। рд╕рдЪ्рдЪрд░ рдЖрдпोрдЧ рдХी рд░िрдкोрд░्рдЯ рдкрд╣рд▓े рд╣ी рдмрддा рдЪुрдХी рд╣ै рдХि рднाрд░рдд рдоें рдоुрд╕рд▓рдоाрдиों рдХी рд╣ाрд▓рдд рджрд▓िрддों рд╕े рднी рдмрджрддрд░ рд╣ै।

рд╕рдЪ्рдЪрд░ рдХрдоेрдЯी рдХी рд░िрдкोрд░्рдЯ рдХे рдЖрдиे рдХे рдмाрд░рд╣ рд╕ाрд▓ рдмाрдж рднी рдЖрдЬ рдоुрд╕рд▓рдоाрдиों рдХी рд╣ाрд▓ाрдд рдоे рдХोрдИ рд╕ुрдзाрд░ рдирд╣ी рд╣ुрдЖ рд╢िрдХ्рд╖ा рдиौрдХрд░ी рдФрд░ рдоाрдирд╡ рд╡िрдХाрд╕ рдХे рдЕрди्рдп рд╕ूрдЪрдХांрдХ рдоे рд╣ाрд▓ाрдд рд╡ैрд╕े рд╣ी рдмрдиे рд╣ै рдХुрдЫ рдоाрдорд▓ो рдоे рдЙрдирдХी рд╕्рдеिрддि рдкрд╣рд▓े рд╕े рднी рдмрдд्рддрд░ рд╣ो рдЧрдИ рд╣ै।

2001 рд╕े 2011 рдХी рдЬрдирдЧрдгрдиा рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рдоुрд╕्рд▓िрдо рдЖрдмाрджी рдоे рдмрдвोрддрд░ी рд╣ुрдИ рд╣ै, рдкрд░рди्рддु рдЖрдЬ рднी рдоुрд╕्рд▓िрдо рд╕рдоुрджाрдп рдХी рдЖрдп рджूрд╕рд░े рд╕рдоुрджाрдп рд╕े рдХрдо рд╣ै। рдХुрдЫ рд╕ूрдЪрдХांрдХ рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рд╣ै:
рдк्рд░рддिрджिрди рдк्рд░рддि рд╡्рдпрдХ्рддि рдФрд╕рдд рдЦрд░्рдЪ ₹33
рд╕рд░рдХाрд░ी рдиौрдХрд░िрдпों рдоें рдоुрд╕рд▓рдоाрди 5% рд╕े рднी рдХрдо
рдЖрдИрдПрдПрд╕-рдЖрдИрдкीрдПрд╕ 3%
рд╕ेрдиा рдФрд░ рд╕ुрд░рдХ्рд╖ा рдмрд▓ 3.2%
рд░ेрд▓рд╡े 4.5%
рдмैंрдХ 2.2 рдк्рд░рддिрд╢рдд

рд╢ैрдХ्рд╖рдгिрдХ рд╕्рдеिрддि рдЦрд░ाрдм рд╣ोрдиे рдФрд░ рдХौрд╢рд▓ рди рд╣ोрдиे рдХे рдХाрд░рдг рд░ोрдЬрдЧाрд░ рдХी рд╕्рдеिрддि рднी рдЕрдЪ्рдЫी рдирд╣ीं рд╣ै। рд╢िрдХ्рд╖ा рдФрд░ рд░ोрдЬрдЧाрд░ рдиा рд╣ोрдиे рдХी рд╡рдЬрд╣ рд╕े рдмेрд╣рдж рдЧрд░ीрдмी рд╣ै। рдиौрдЬрд╡ाрди рдмेрд░ोрдЬрдЧाрд░ рд╣ैं, рдмрдЪ्рдЪे рдФрд░ рдмूрдв़े рдХुрдкोрд╖рдг рд╕े рд╣ोрдиे рд╡ाрд▓ी рдмीрдоाрд░िрдпों рдоें рдлँрд╕े рд╣ैं। рдоुрд╕рд▓рдоाрди рдЕрд▓्рдкрд╕ंрдЦ्рдпрдХ рд╕рдоुрджाрдп рдХा рддीрди рдЪौрдеाрдИ рд╣िрд╕्рд╕ा рд╣ैं। рдЗрдирдХी рдк्рд░рдЧрддि рдХे рдмрдЧैрд░ рднाрд░рдд рдк्рд░рдЧрддि рдХी рд░ाрд╣ рдкрд░ рдЖрдЧे рдирд╣ीं рдмрдв़ рд╕рдХрддा рд╣ै।

рдоुрд╕рд▓рдоाрдиों рдХी рд╕्рдеिрддि рдХे рдХाрд░рдг рдПрд╡ं рдЙрдкाрдп:
рдоुрд╕рд▓рдоाрди рд╕рдоाрдЬ рдЕрдиेрдХ рдзाрд░्рдоिрдХ рдкंрдеों рдФрд░ рдорддों рдоें рдЗрддрдиा рд╡िрднाрдЬिрдд рд╣ै рдХि рдЙрдирдХे рдмीрдЪ рд╕ंрд╡ाрдж рдХी рд╕्рдеिрддि рд╣ी рдирд╣ीं рдмрдирддी। рд╣рд░ рдорд╕рд▓рдХ рдоाрдирдиे рд╡ाрд▓े рд╕िрд░्рдл рдЕрдкрдиे рдзрд░्рдо рдЧुрд░ुрдУं рдоौрд▓рд╡िрдпों рдоुрд▓्рд▓ाрдУं рдХी рдмाрдд рд╕ुрдирддे рд╣ैं। рдЖрдорддौрд░ рдкрд░ рдоौрд▓рд╡ी рд╣ाрдлिрдЬ рдФрд░ рдЖрд▓िрдо рд╢िрдХ्рд╖ा рдкрд░ рдЬोрд░ рдирд╣ीं рджेрддे рд╣ैं, рдХ्рдпोंрдХि рд╢िрдХ्рд╖ा рдЗंрд╕ाрди рдХो рдзрд░्рдоांрдзрддा рд╕े рдмाрд╣рд░ рдиिрдХाрд▓ рджेрддी рд╣ै рдФрд░ рдпे рдоौрд▓рд╡ी рдирд╣ीं рдЪाрд╣рддे рдХि рдЙрдирдХी рдкрдХрдб़ рд╕े рдЙрдирдХे рдЕрдиुрдпाрдИ рдмाрд╣рд░ рдиिрдХрд▓ें। рдЬिрддрдиे рдЬ्рдпाрджा рдЙрдирдХे рдЕрдиुрдпाрдИ рд╣ोंрдЧे рддो рд╡े рдЪुрдиाрд╡ рдоें рдЙрддрдиा рд╣ी рдЕрдзिрдХ рддोрд▓-рдоोрд▓ рдХрд░ рд╕рдХрддे рд╣ैं।

рд╕рднी рдорд╕рд▓рдХों рдХे рдЬ्рдпाрджाрддрд░ рдоुрд╕्рд▓िрдо рдзрд░्рдордЧुрд░ु рд╢ैрдЦ, рд╕ैрдпрдж, рдоुрдЧрд▓, рдкрдаाрди рдЕрд░्рдеाрдд рдЕрд╢рд░ाрдл рд╣ी рд╣ोрддे рд╣ैं рдФрд░ рд╡рд╣ рдЕрдЬрд▓ाрдл рдФрд░ рдЕрд░рдЬाрд▓ рдХो рд╢िрдХ्рд╖ा рдХे рд▓ाрдпрдХ рдирд╣ीं рд╕рдордЭрддे рд▓िрд╣ाрдЬा рд╕िрд░्рдл рдзाрд░्рдоिрдХ рдХрд░्рдордХांрдб рдпाрдиी рд░ोрдЬा рдирдоाрдЬ рд╣рдЬ рдЬрдХाрдд рдХे рд╣ी рджрд░्рд╕ рджेрддे рд╣ैं, рдФрд░ рджीрдиी рд╢िрдХ्рд╖ा рдкрд░ рджुрдиिрдпाрд╡ी рд╢िрдХ्рд╖ा рдХो рдХुрд░्рдмाрди рдХрд░ рджेрддे рд╣ैं।

рд╡рд░्рддрдоाрди рдоुрд╕्рд▓िрдо рдкीрдв़ी рдЬो рдордз्рдпрдо рд╡рд░्рдЧ рдоें рдЖрддी рд╣ै рдЙрд╕рдХे рдЕंрджрд░ рдПрдХ рдЦाрд╕ рдХिрд╕्рдо рдХा рдЖрдд्рдо рд╕ंрддोрд╖, рдиिрд╖्рдХ्рд░िрдпрддा рдФрд░ рд╕्рд╡ाрд░्рде рдкैрджा рд╣ो рдЧрдпा рд╣ै। рдЬो рдЖрдд्рдо рдХेंрдж्рд░िрдд рд╣ै рдФрд░ рджूрд╕рд░ों рдХी рдЪिंрддा рдирд╣ीं рдХрд░рддी। рджूрд╕рд░ी рддрд░рдл рдоुрд╕्рд▓िрдо рд╡्рдпाрдкाрд░ी рд╡рд░्рдЧ рд╣ै рдЬो рдЕрдкрдиे-рдЕрдкрдиे рдорд╕рд▓рдХों рдХे рдоुрд▓्рд▓ों рдоौрд▓рд╡िрдпों рдХे рдк्рд░рднुрдд्рд╡ рдоें рд░рд╣рддे рд╣ैं рдФрд░ рд╕िрд░्рдл рдзрди рдХрдоाрдиे рдФрд░ рдЙрд╕рдХे рдк्рд░рджрд░्рд╢рди рдкрд░ рдпрдХीрди рд░рдЦрддे рд╣ैं। рдЗрди рд╣ाрд▓ाрдд рдоें рдоुрд╕्рд▓िрдо рд╕рдоाрдЬ рдХो рдЬिрд╣ाрд▓рдд рд╕े рдиिрдХाрд▓рдиा рдФрд░ рдЬाрдЧрд░ूрдХрддा рдлैрд▓ाрдиा рдмрд╣ुрдд рдХрдаिрди рд╣ो рдЧрдпा рд╣ै।

рдХुрдЫ рд╕рдордп рдмाрдж рдпрд╣ी рдордз्рдпрдо рд╡рд░्рдЧ рдФрд░ рд╡्рдпाрдкाрд░ी рд╡рд░्рдЧ рдЬाрдЧрд░ूрдХ рд╣ोрдЧा рдФрд░ рд╕рдоाрдЬ рдоें рд╢िрдХ्рд╖ा рдХे рдлैрд▓ाрдиे рдкрд░ рдЬोрдб़ рджेрдЧा। рдЙрдХ्рдд рд╣ाрд▓ाрдд рдЙрдд्рддрд░ рднाрд░рдд рдХे рд╣ैं рджрдХ्рд╖िрдг рднाрд░рдд рдХे рдоुрд╕рд▓рдоाрдиों рдоें рдзाрд░्рдоिрдХ рдФрд░ рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдЕंрддрд░ рд╣ै। рдХुрдЫ рд▓ोрдЧ рдФрд░ рдХुрдЫ рд╕ंрд╕्рдеाрдПँ рдоुрд╕्рд▓िрдо рд╕рдоाрдЬ рдоें рдХाрдо рдХрд░ рд░рд╣े рд╣ैं, рд▓ेрдХिрди рдпрд╣ рдиाрдХाрдлी рд╣ैं।

рдоुрд╕्рд▓िрдо рд╕рдоाрдЬ рдоें рдЪрд▓ाрдП рдЬा рд░рд╣े рдЬ्рдпाрджाрддрд░ рдХाрд░्рдпрдХ्рд░рдо рдордЬрд╣рдмी рдЪोрд▓े рд╕े рдмाрд╣рд░ рдирд╣ीं рдиिрдХрд▓ рдкा рд░рд╣े рд╣ैं। рдЖрдзुрдиिрдХ рд╢िрдХ्рд╖ा, рдирдИ рд╢िрдХ्рд╖ा рдХे рд▓िрдП рдоुрд╕्рд▓िрдо рдЗрд▓ाрдХों рдоें рдЬो рдХाрдо рд╣ोрдиा рдЪाрд╣िрдП рд╡рд╣ рдирд╣ीं рд╣ो рдкा рд░рд╣ा рд╣ै, рдФрд░ рдпрд╣ рдХाрдо рдоुрд╕рд▓рдоाрдиों рдХे рд╕рд╣рдпोрдЧ рдХे рдмिрдиा рдЕрд╕рдо्рднрд╡ рд╣ै।

рджрд▓िрдд рдЖрдмाрджिрдпों рдФрд░ рдоुрд╕्рд▓िрдо рдЖрдмाрджीрдпों рдоें рдХोрдИ рдЦाрд╕ рдлрд░्рдХ рдирд╣ीं рд╣ै। рдЧрд░ीрдм рдоुрд╕рд▓рдоाрди рдФрд░ рджрд▓िрдд рд▓ोрдЧ рд╕ुрд╡िрдзाрд╣ीрди рдмрд╕्рддिрдпों рдоें рд░рд╣рддे рд╣ैं, рдЬрд╣ाँ рдЬीрд╡рди рдХी рдоूрд▓рднूрдд рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддाрдУं рдХी рдкूрд░्рддि рдХे рд▓िрдП рд╕рдб़рдХ, рдмिрдЬрд▓ी, рдкाрдиी, рд╕्рд╡ाрд╕्рде्рдп рдХेंрдж्рд░, рд╕्рдХूрд▓ рдЖрджि рдирд╣ीं рд╣ोрдиे рдХे рдмрд░ाрдмрд░ рд╣ैं। рдФрд░ рдЕрдЧрд░ рд╣ैं рднी рддो рдЙрдирдХी рд╣ाрд▓рдд рдЦрд░ाрдм рд╣ै।

рджрд▓िрдд рдоुрд╕्рд▓िрдоों рдХी рдмрдиिрд╕्рдмрдд рдЬ्рдпाрджा рдЬाрдЧрд░ूрдХ рд╣ैं। рдЙрдирдХे рдкाрд╕ рдЬ्рдпोрддि рд░ाрд╡ рдлुрд▓े рдФрд░ рдЕंрдмेрдбрдХрд░ рдХी рд╡िрд░ाрд╕рдд рд╣ैं। рдХुрдЫ рд╕рд░рдХाрд░ी рдиीрддिрдпों рдФрд░ рдЖрд░рдХ्рд╖рдг рдХे рдХाрд░рдг рджрд▓िрддों рдоें рд╢िрдХ्рд╖ा рдХे рдк्рд░рддि рдЬाрдЧрд░ूрдХрддा рдЖрдИ рд╣ै, рдЬिрд╕рд╕े рдоुрд╕рд▓рдоाрди рд╡ंрдЪिрдд рд╣ैं। рдЗрд╕ी рдХे рд╕ाрде рд╕ाрде рдЧрд░ीрдм рдоुрд╕рд▓рдоाрди рдмрдЪ्рдЪों рдХे рд╕ाрде рд╕्рдХूрд▓ों рдоें рднेрджрднाрд╡ рдФрд░ рдкрдХ्рд╖рдкाрдд рд╣ोрддा рд╣ै। рдЙрди्рд╣ें рдмाрд░-рдмाрд░ рд▓рдЬ्рдЬिрдд рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै। рдЬिрд╕ рдХाрд░рдг рд╡рд╣ рд╕्рдХूрд▓ рдЬाрдиा рдЫोрдб़ рджेрддे рд╣ैं। рдЕрдзिрдХांрд╢ рдоुрд╕рд▓рдоाрдиों рдХी рдЖрд░्рдеिрдХ рд╕्рдеिрддि рднी рдХрдордЬोрд░ рд╣ै рдЬिрд╕ рдХाрд░рдг рдЙрдирдХे рдмрдЪ्рдЪे рд╕्рдХूрд▓ी рдПрд╡ं рд╢िрдХ्рд╖ा рдЙрдЪ्рдЪ рд╢िрдХ्рд╖ा рдк्рд░ाрдк्рдд рдирд╣ीं рдХрд░ рдкाрддे рдФрд░ рдЕрдкрдиी рдкрдв़ाрдИ рдмंрдж рдХрд░ рджेрддे рд╣ैं। рдШрд░ рдкрд░िрд╡ाрд░ рдХी рдЬिрдо्рдоेрджाрд░ी рдХा рдПрд╣рд╕ाрд╕ рджिрд▓ा рдХрд░ рдЙрди्рд╣ें рдХрдоाрдиे рдХे рд▓िрдП рдк्рд░ोрдд्рд╕ाрд╣िрдд рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै। рдЬिрд╕ рдХाрд░рдг рд╡े рдЫोрдЯे-рдоोрдЯे рдХाрдо рд╕ीрдЦ рдХрд░ рдпा рдордЬрджूрд░ी рдХрд░рддे рд╣ुрдП рдЕрдкрдиा рдЬीрд╡рдирдпाрдкрди рд╢ुрд░ू рдХрд░ рджेрддे рд╣ैं।

рдоुрд╕्рд▓िрдо рд╕्рдд्рд░ी рд╢िрдХ्рд╖ा рдкрд░ рдЖрдо рдзाрд░рдгा рдпрд╣ рд╣ै рдХि рд╡े рдкрд░्рджा рдХрд░рддी рд╣ैं, рдШрд░ों рдоें рдХैрдж рд╣ैं, рдЗрд╕рд▓िрдП рдЕрдирдкрдв़ рд╣ैं। рд╕ंрдХीрд░्рдг рдоाрдирд╕िрдХрддाрд╡ाрджी рд▓ोрдЧों рдиे рдоुрд╕्рд▓िрдо рдорд╣िрд▓ाрдУं рдХो рдирдИ рд╢िрдХ्рд╖ा рд╕े рджूрд░ рд░рдЦрдХрд░ рд╕िрд░्рдл рдзाрд░्рдоिрдХ рд╢िрдХ्рд╖ा рдЧ्рд░рд╣рдг рдХрд░рдиे рдкрд░ рдЬोрд░ рджिрдпा рд╣ै। рдоुрд╕्рд▓िрдо рдзाрд░्рдоिрдХ рдХрдЯ्рдЯрд░рдкंрдеिрдпों рдиे рдзрд░्рдо рдХा рд╕рд╣ाрд░ा рд▓ेрдХрд░ рд╕्рдд्рд░िрдпों рдХो рд╢िрдХ्рд╖ा рдХे рдЕрдзिрдХाрд░ рд╕े рд╡ंрдЪिрдд рдХрд░ рджिрдпा рд╣ै। рдЗрд╕рдХा рд╡िрд░ोрдз рдХрд░рддे рд╣ुрдпे реЫोрдпा рд╣рд╕рди рд▓िрдЦрддी рд╣ैं рдХि:
“рдоुрд╕्рд▓िрдо рдФрд░рдд рдХा рд╣िрди्рджुрд╕्рддाрди рдоें рдирд╣ीं рдкреЭрдиे рдХा рдХा рдоूрд▓ рдХाрд░рдг рдЧрд░ीрдмी рд╣ै। рдЙрдирдХी рд╕्рдеिрддि рдЕрдиुрд╕ूрдЪिрдд рдЬाрддि рдХी рддрд░рд╣ рд╣ै рдЬिрд╕ рд╡рдЬрд╣ рд╕े рдЕрдиुрд╕ूрдЪिрдд рдЬाрддि рдХी рдФрд░рддें рдирд╣ीं рдкреЭ рдкाрддी। рдзрд░्рдо рдФрд░ рдкрд░्рджा рдЙрддрдиा рдмреЬा рдХाрд░рдг рдирд╣ीं। рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдФрд░ рдЖрд░्рдеिрдХ рдкрд╣рд▓ुрдУं рдХो рдиреЫрд░ рдЕंрджाреЫ рдХрд░ рдоुрд╕्рд▓िрдо рдФрд░рдд рдХी рд╕्рдеिрддि рдХो рдаीрдХ рд╕े рдирд╣ीं рд╕рдордЭा рдЬा рд╕рдХрддा।”

рдоुрд╕्рд▓िрдо рд╕рдоुрджाрдп рдХी рд╕्рдеिрддि рдХे рдк्рд░рдоुрдЦ рдмिрди्рджु:
• рдоुрд╕्рд▓िрдо рд╕рдоुрджाрдп рджрд▓िрддों рд╕े рднी рдЕрдзिрдХ рдкिрдЫрдб़ा рд╕рдоुрджाрдп
• рднिрдЦाрд░िрдпों рдХी рдЖрдмाрджी рдоें рдоुрд╕рд▓рдоाрдиों рдХी рд╣िрд╕्рд╕ेрджाрд░ी 25 рдк्рд░рддिрд╢рдд
• рд╕ाрдоाрдЬिрдХ, рдЖрд░्рдеिрдХ, рд░ाрдЬрдиीрддिрдХ, рд╕्рддрд░ рдкрд░ рднी рдкीрдЫे рдоुрд╕рд▓рдоाрди
• рдоुрд╕рд▓рдоाрдиों рдХे рдк्рд░рддि рд╕рдоाрдЬ рдоें рднेрдж рднेрджрднाрд╡ рдкूрд░्рдг рд░рд╡ैрдпा рдФрд░ рд╡рд░्рддाрд╡
• рдоुрд╕्рд▓िрдо рдЖрдмाрджी рдХा рдк्рд░рддिрд╢рдд рдФрд░ рдЖрдИрдПрдПрд╕-рдЖрдИрдкीрдПрд╕ рдХी рди्рдпूрдирддрдо рднाрдЧीрджाрд░ी
• рдЖрдИрдПрдПрд╕-рдЖрдИрдкीрдПрд╕ рдоें рдоुрд╕्рд▓िрдо рд╕рдоुрджाрдп рдХी рднाрдЧीрджाрд░ी 3% рдПрд╡ं 4% рд╣ी рд╣ै рдЬो 1 рдЬрдирд╡рд░ी 2016 рдХे рдЖंрдХрдб़े рдоें 3.3 2% рдПрд╡ं 3.1% рд░рд╣ рдЧрдИ
• рд╕्рдеिрддि рдФрд░ рдЦрд░ाрдм рд╣ुрдИ 2005 рдоें рдкुрд▓िрд╕ рдмрд▓ 7.6 3% рдеा рдЬो 2013 рдоें 6.2 7% рд░рд╣ рдЧрдпा
• рдк्рд░рддि рд╡्рдпрдХ्рддि рдФрд╕рдд рдЖрдп рдиिрд░ंрддрд░ рдЧिрд░рддी рдЬा рд░рд╣ी рд╣ै
• рдмाрд▓ рд╢्рд░рдо:
2001 рдоें рдкुрд░ुрд╖ 47.5% рдеा рдЬो 2011 рдоें 49.5% рд╣ो рдЧрдпा
2001 рдоें рдорд╣िрд▓ा 14.1% рдеा рдЬो 2011 рдоें 14.8% рд╣ो рдЧрдпा
• 2001 рдХी рдЬрдирдЧрдгрдиा рдоें рдоुрд╕्рд▓िрдо рдЖрдмाрджी 13.43 рдк्рд░рддिрд╢рдд рдеी рдЬो 2011 рдХी рдЬрдирдЧрдгрдиा рдоें рдоाрдоूрд▓ी рд╡ृрдж्рдзि рдХे рд╕ाрде 14.2% рд╣ो рдЧрдИ
• рдЙрдХ्рдд рджो рдЬрдирдЧрдгрдиा рдХे рдмीрдЪ рдХि рдпрд╣ рди्рдпूрдирддрдо рдмрдв़ोрддрд░ी рд╣ै
• рдорд╣िрд▓ा рдкुрд░ुрд╖ рдХे рдордз्рдп рд▓िंрдЧ рдЕрдиुрдкाрдд рдХा рд╕्рддрд░ рддो рдмेрд╣рддрд░ рд╣ै рд╢рд╣рд░ी рдЖрдмाрджी рдоें рд╕рд░्рд╡ाрдзिрдХ рдк्рд░рддिрд╢рдд рднी рдоुрд╕्рд▓िрдо рд╕рдоुрджाрдп рдХा рд╣ी рд╣ै

рдоुрд╕्рд▓िрдо рд╕рдоुрджाрдп рдХी рд╢िрдХ्рд╖ा рдХे рдк्рд░рдоुрдЦ рдмिрди्рджु:
• рдоुрд╕рд▓рдоाрдиों рдХी 43 рдлीрд╕рджी рдЖрдмाрджी рдЕрдирдкрдв़,
• рд╕рдмрд╕े рдХрдо рд╢िрдХ्рд╖िрдд рд╣ैं рдоुрд╕्рд▓िрдо рдорд╣िрд▓ाрдПँ
• рдоुрд╕्рд▓िрдо рд╕्рдХूрд▓ рдб्рд░ॉрдк рдЖрдЙрдЯ рд╕рдмрд╕े рдЕрдзिрдХ
• рд╕िрд░्рдл 2.76 рдлीрд╕рджी рдоुрд╕्рд▓िрдо рд╣ी рд╕्рдиाрддрдХ
• рдЙрдЪ्рдЪ рд╢िрдХ्рд╖ा рдоें рдоुрд╕рд▓рдоाрди рдлिрд╕рдб्рдбी
• рдЙрдЪ्рдЪ рд╢िрдХ्рд╖ा рдХे рд▓िрдП рдЧрд░ीрдмी рдоुрдЦ्рдп рдмाрдзा
• рдбिрдк्рд▓ोрдоा рд╣ाрд╕िрд▓ рдХрд░рдиे рдоें рднी рдоुрд╕рд▓рдоाрди рдлिрд╕рдб्рдбी
• рдЙрдд्рддрд░ рднाрд░рдд рдоें, рд╕्рдХूрд▓ों рдХी рдХрдоी рдХे рдХाрд░рдг рдЙрдЪ्рдЪ рд╢िрдХ्рд╖ा рдоें рдоुрд╕рд▓рдоाрди рдкीрдЫे
• рджрдХ्рд╖िрдг рднाрд░рдд рдХी рд╕्рдеिрддि рдЕрд▓рдЧ
• рд╢िрдХ्рд╖ा рд╣ै рдоुрд╕рд▓рдоाрдиों рдХी рд╕рдмрд╕े рдмрдб़ी рдЬрд░ूрд░рдд
• 'рдоुрд╕्рд▓िрдоों рдХे рдкिрдЫрдб़ेрдкрди рдХो рджूрд░ рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рд╢िрдХ्рд╖ा рдоें рдЖрд░рдХ्рд╖рдг рдХी рдЬрд░ूрд░рдд'
• рд╢िрдХ्рд╖ा, рд░ोрдЬ़рдЧाрд░ рдФрд░ рдХौрд╢рд▓ рд╡िрдХाрд╕ рдХे рдмिрдиा рдоुрд╕्рд▓िрдо рд╕рдоाрдЬ рдХा рд╡िрдХाрд╕ рдЕрдзूрд░ा

рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдХे рдХोрдИ рдЖंрдХрдб़े рдЙрдкрд▓рдм्рдз рдирд╣ीं рд╣ै рдХि рдоुрд╕्рд▓िрдо рд╕рдоुрджाрдп рдХे рд╡рд░्рдЧ рд╡िрднाрдЬिрдд рд╕рдоाрдЬ рдоें рдЕрд╢рд░ाрдл, рдЕрдЬрд▓ाрдл рдФрд░ рдЕрд░рдЬाрд▓ рдХा рдХ्рдпा рд╕ाрдоाрдЬिрдХ, рдЖрд░्рдеिрдХ, рд░ाрдЬрдиीрддिрдХ, рд╢िрдХ्рд╖ा, рд░ोрдЬрдЧाрд░ рдФрд░ рдХौрд╢рд▓ рд╡िрдХाрд╕ рдЖрджि рдоें рдХ्рдпा рдк्рд░рддिрд╢рдд рд╣ै। рдЕрдиुрдоाрди рд╕े рдХрд╣ा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै рдХि рдЕрд╢ाрд░рдл рдордз्рдпрдо рд╡рд░्рдЧीрдп рд╕рдоाрдЬ рд╣ै рдЕрдЬрд▓ाрдл рдкिрдЫрдб़े рд╣ैं рдФрд░ рдЕрд░рдЬाрд▓ рдЕрдд्рдпрдзिрдХ рдкिрдЫрдб़े рд╣ैं। рдЬрд╕्рдЯिрд╕ рд╕рдЪ्рдЪрд░ рдиे рдЬो рдмाрдд рдХрд╣ी рд╣ै рд╡рд╣ рдоुрд╕्рд▓िрдо рд╕рдоुрджाрдп рдХे рдмрдб़े рд╡рд░्рдЧ рдЕрдЬрд▓ाрдл рдФрд░ рдЕрд░рдЬाрд▓ рдкрд░ рд╕ाрдмिрдд рд╣ोрддी рд╣ै рдХि рд╡े рджрд▓िрддों рд╕े рднी рдЕрдзिрдХ рдкिрдЫрдб़े рд╣ैं।


- рдбॉ. рд╡рд╕ीрдо рдЕрдирд╡рд░
рдЙрдк рдЖрдЪाрд░्рдп, рдЙрд░्рджू рд╡ рдкाрд░рд╕ी рд╡िрднाрдЧ, рдбॉ, рдПрдЪ рдПрд╕ рдЧौрд░ рдХेंрдж्рд░ीрдп рд╡िрд╢्рд╡рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп, рд╕ाрдЧрд░ 470003
рдИрдоेрд▓: wsmnwr@gmail.com рдЪрд▓рднाрд╖: +91 930 131 6075

No comments :

Post a Comment

We welcome your comments related to the article and the topic being discussed. We expect the comments to be courteous, and respectful of the author and other commenters. Setu reserves the right to moderate, remove or reject comments that contain foul language, insult, hatred, personal information or indicate bad intention. The views expressed in comments reflect those of the commenter, not the official views of the Setu editorial board. рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рд░рдЪрдиा рд╕े рд╕рдо्рдмंрдзिрдд рд╢ाрд▓ीрди рд╕рдо्рд╡ाрдж рдХा рд╕्рд╡ाрдЧрдд рд╣ै।